Sáyẹ́nsì

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="yo">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>yowiki</dbname>
    <base>https://yo.wikipedia.org/wiki/Oj%C3%BAew%C3%A9_%C3%80k%E1%BB%8D%CC%81k%E1%BB%8D%CC%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.3</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Amóhùnmáwòrán</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Pàtàkì</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Ọ̀rọ̀</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Oníṣe</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Ọ̀rọ̀ oníṣe</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Ọ̀rọ̀ Wikipedia</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Fáìlì</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Ọ̀rọ̀ fáìlì</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Ọ̀rọ̀ mediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Àdàkọ</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Ọ̀rọ̀ àdàkọ</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Ìrànlọ́wọ́</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Ọ̀rọ̀ ìrànlọ́wọ́</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ẹ̀ka</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ọ̀rọ̀ ẹ̀ka</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Èbúté</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Ọ̀rọ̀ èbúté</namespace>
      <namespace key="108" case="first-letter">Ìwé</namespace>
      <namespace key="109" case="first-letter">Ọ̀rọ̀ ìwé</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Sáyẹ́nsì</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5711</id>
    <revision>
      <id>600802</id>
      <parentid>600423</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T14:35:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>164.166.223.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600802</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90376" sha1="0sr9nx5by4shg5kt3leeda08qglcqsq" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.

== China ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .

== America ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.

== Aristotle atiArchimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.

= Imọ ninuRome ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.

== Imọ ninuIslam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.

== Igba atijọ European Imọ ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.

= Imọ ati awọnIyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.

== AwọnRomantic sote ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.

Kini Romantics , tabiÀwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.

== Iyika ọrundun 20th ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.

== Awọn 21st orundun ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>0sr9nx5by4shg5kt3leeda08qglcqsq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600803</id>
      <parentid>600802</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T14:35:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>164.166.223.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600803</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90497" sha1="jqfookmrv5d6klq6wi50q37dsmcfp4g" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.

== China ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .

== America ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.

== Aristotle atiArchimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.

= Imọ ninuRome ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.

== Imọ ninuIslam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.

== Igba atijọ European Imọ ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.

= Imọ ati awọnIyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.

== AwọnRomantic sote ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.

Kini Romantics , tabiÀwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.

== Iyika ọrundun 20th ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.

== Awọn 21st orundun ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>jqfookmrv5d6klq6wi50q37dsmcfp4g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600804</id>
      <parentid>600803</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T14:37:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>164.166.223.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600804</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91330" sha1="gm4gkj7i5o3pd6rmsyi9a4o3eecu053" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== China ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== America ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aristotle atiArchimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ninuRome ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Imọ ninuIslam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ European Imọ ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.

= Imọ ati awọnIyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.

== AwọnRomantic sote ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.

Kini Romantics , tabiÀwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.

== Iyika ọrundun 20th ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.

== Awọn 21st orundun ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>gm4gkj7i5o3pd6rmsyi9a4o3eecu053</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600805</id>
      <parentid>600804</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T14:39:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>164.166.223.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600805</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91866" sha1="97rbaa4c213s1aeshavdn1hfwr7bgm0" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== China ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== America ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aristotle atiArchimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ninuRome ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Imọ ninuIslam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ European Imọ ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn Romantic iṣọtẹ ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabiÀwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun 20th ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn 21st orundun ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>97rbaa4c213s1aeshavdn1hfwr7bgm0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600806</id>
      <parentid>600805</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T14:42:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>164.166.223.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600806</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91868" sha1="luxew9m34g98ulvd5r3jzr7so99svch" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== China ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== America ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aristotle atiArchimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ninuRome ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Imọ ninuIslam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ European Imọ ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn Romantic iṣọtẹ ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabiÀwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun 20th ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn 21st orundun ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>luxew9m34g98ulvd5r3jzr7so99svch</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600807</id>
      <parentid>600806</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T14:51:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>164.166.223.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600807</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85887" sha1="rd9h74t7fv94gu3xb24jcovfgb1x7ny" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>rd9h74t7fv94gu3xb24jcovfgb1x7ny</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600817</id>
      <parentid>600807</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:32:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600817</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85915" sha1="c7tc6caekjm58vzfth6d3qtkjo9srhm" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>c7tc6caekjm58vzfth6d3qtkjo9srhm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600832</id>
      <parentid>600817</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:15:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600832</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86174" sha1="e6ql09owhr5ri9fez8e8tf353r22zx5" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]
[[Fáìlì:Libr0310.jpg|thumb|Itan ti imo-jinle]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Belisarioquevedoretrato.png|thumb|Aworan ti Belisario Quevedo gẹgẹbi a ti rii ninu iṣẹ rẹ ti  oselu ati iwa sosioloji, egberun-ó-lé-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rún-ó-lé-mejilelogbon1932]]

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>e6ql09owhr5ri9fez8e8tf353r22zx5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600833</id>
      <parentid>600832</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:18:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600833</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86443" sha1="m7zq2e0yg2fgxtmcicat9lvgz349etc" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]
[[Fáìlì:Libr0310.jpg|thumb|Itan ti imo-jinle]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Belisarioquevedoretrato.png|thumb|Aworan ti Belisario Quevedo gẹgẹbi a ti rii ninu iṣẹ rẹ ti  oselu ati iwa sosioloji, egberun-ó-lé-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rún-ó-lé-mejilelogbon1932]]

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Badaling China Great-Wall-of-China-01.jpg|thumb|odi ti tobi ti Ṣáínà]]

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Hampi, India, Rocky landscape of Hampi, Granite rocks of Matanga Hill.jpg|thumb|ilẹ ti India]]

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:North America satellite orthographic.jpg|thumb|Amerika Ariwa]]

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>m7zq2e0yg2fgxtmcicat9lvgz349etc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600834</id>
      <parentid>600833</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:20:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600834</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86645" sha1="dpuyaky7cd6kckcpjyj1lkxrqoapzfu" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]
[[Fáìlì:Libr0310.jpg|thumb|Itan ti imo-jinle]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Belisarioquevedoretrato.png|thumb|Aworan ti Belisario Quevedo gẹgẹbi a ti rii ninu iṣẹ rẹ ti  oselu ati iwa sosioloji, egberun-ó-lé-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rún-ó-lé-mejilelogbon1932]]

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Badaling China Great-Wall-of-China-01.jpg|thumb|odi ti tobi ti Ṣáínà]]

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Hampi, India, Rocky landscape of Hampi, Granite rocks of Matanga Hill.jpg|thumb|ilẹ ti India]]

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:North America satellite orthographic.jpg|thumb|Amerika Ariwa]]

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Relief Map of Middle East 2.jpg|thumb|aworan aye ti Aarin Ila-oorun]]

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Greek Script Carved in Limestone. The Surkh Kotal Inscription (discovered in 1957).jpg|thumb|akosile Giriki]]

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>dpuyaky7cd6kckcpjyj1lkxrqoapzfu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600835</id>
      <parentid>600834</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:23:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600835</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86863" sha1="ehqcjfp4tfndzd6qfnpv6ag04tql9ic" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]
[[Fáìlì:Libr0310.jpg|thumb|Itan ti imo-jinle]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Belisarioquevedoretrato.png|thumb|Aworan ti Belisario Quevedo gẹgẹbi a ti rii ninu iṣẹ rẹ ti  oselu ati iwa sosioloji, egberun-ó-lé-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rún-ó-lé-mejilelogbon1932]]

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Badaling China Great-Wall-of-China-01.jpg|thumb|odi ti tobi ti Ṣáínà]]

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Hampi, India, Rocky landscape of Hampi, Granite rocks of Matanga Hill.jpg|thumb|ilẹ ti India]]

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:North America satellite orthographic.jpg|thumb|Amerika Ariwa]]

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Relief Map of Middle East 2.jpg|thumb|aworan aye ti Aarin Ila-oorun]]

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Greek Script Carved in Limestone. The Surkh Kotal Inscription (discovered in 1957).jpg|thumb|akosile Giriki]]

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:&quot;The School of Athens&quot; by Raffaello Sanzio da Urbino.jpg|thumb|Ilé-iwé ti Atin (Athens)]]

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Bogomolets National Medical University History 1.jpg|thumb|Bogomolets Itan Iṣoogun ti Orilẹ-ede 1]]

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>ehqcjfp4tfndzd6qfnpv6ag04tql9ic</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600836</id>
      <parentid>600835</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:24:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600836</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87160" sha1="myx3wpop5kgdvjop6ztmsn5ki2hekvz" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]
[[Fáìlì:Libr0310.jpg|thumb|Itan ti imo-jinle]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Belisarioquevedoretrato.png|thumb|Aworan ti Belisario Quevedo gẹgẹbi a ti rii ninu iṣẹ rẹ ti  oselu ati iwa sosioloji, egberun-ó-lé-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rún-ó-lé-mejilelogbon1932]]

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Badaling China Great-Wall-of-China-01.jpg|thumb|odi ti tobi ti Ṣáínà]]

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Hampi, India, Rocky landscape of Hampi, Granite rocks of Matanga Hill.jpg|thumb|ilẹ ti India]]

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:North America satellite orthographic.jpg|thumb|Amerika Ariwa]]

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Relief Map of Middle East 2.jpg|thumb|aworan aye ti Aarin Ila-oorun]]

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Greek Script Carved in Limestone. The Surkh Kotal Inscription (discovered in 1957).jpg|thumb|akosile Giriki]]

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:&quot;The School of Athens&quot; by Raffaello Sanzio da Urbino.jpg|thumb|Ilé-iwé ti Atin (Athens)]]

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Bogomolets National Medical University History 1.jpg|thumb|Bogomolets Itan Iṣoogun ti Orilẹ-ede 1]]

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:01846 Chapel of the Institute for Jewish converts of the London Society for Promoting Christianity Amongst the Jews at Warsaw.jpg|thumb|01846 Chapel (Ilé ijosin) ti Institute fun awọn iyipada Juu ti Ẹgbẹ Ilu Lọndọnu fun Igbelaruge Kristiẹniti Laarin awọn Juu ni Warsaw]]

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>myx3wpop5kgdvjop6ztmsn5ki2hekvz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600837</id>
      <parentid>600836</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:27:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600837</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87567" sha1="8jqkrmcpue699yiykqmpoy5x5sbpv68" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]
[[Fáìlì:Libr0310.jpg|thumb|Itan ti imo-jinle]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Belisarioquevedoretrato.png|thumb|Aworan ti Belisario Quevedo gẹgẹbi a ti rii ninu iṣẹ rẹ ti  oselu ati iwa sosioloji, egberun-ó-lé-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rún-ó-lé-mejilelogbon1932]]

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Badaling China Great-Wall-of-China-01.jpg|thumb|odi ti tobi ti Ṣáínà]]

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Hampi, India, Rocky landscape of Hampi, Granite rocks of Matanga Hill.jpg|thumb|ilẹ ti India]]

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:North America satellite orthographic.jpg|thumb|Amerika Ariwa]]

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Relief Map of Middle East 2.jpg|thumb|aworan aye ti Aarin Ila-oorun]]

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Greek Script Carved in Limestone. The Surkh Kotal Inscription (discovered in 1957).jpg|thumb|akosile Giriki]]

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:&quot;The School of Athens&quot; by Raffaello Sanzio da Urbino.jpg|thumb|Ilé-iwé ti Atin (Athens)]]

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Bogomolets National Medical University History 1.jpg|thumb|Bogomolets Itan Iṣoogun ti Orilẹ-ede 1]]

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:01846 Chapel of the Institute for Jewish converts of the London Society for Promoting Christianity Amongst the Jews at Warsaw.jpg|thumb|01846 Chapel (Ilé ijosin) ti Institute fun awọn iyipada Juu ti Ẹgbẹ Ilu Lọndọnu fun Igbelaruge Kristiẹniti Laarin awọn Juu ni Warsaw]]

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Constantin Hansen, Et selskab af danske kunstnere i Rom, 1837, KMS3236, SMK.jpg|thumb|Constantin Hansen, A ile ti Danish awọn ošere ni Romu]]
Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Exterior of Sultan Ahmed I Mosque in Istanbul, Turkey 002.jpg|thumb|Ode ti Mossalassi Sultan Ahmed I ni Istanbul, Tọki]]

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==
[[Fáìlì:Nicolaus Copernicus. Reproduction of line engraving.jpg|thumb|Nicolaus Copernicus. Atunse ti ila isamisi]]

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>8jqkrmcpue699yiykqmpoy5x5sbpv68</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600838</id>
      <parentid>600837</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:29:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600838</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87758" sha1="lc26n3ug6t2iaznma1imdojv5schxwn" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]
[[Fáìlì:Libr0310.jpg|thumb|Itan ti imo-jinle]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Belisarioquevedoretrato.png|thumb|Aworan ti Belisario Quevedo gẹgẹbi a ti rii ninu iṣẹ rẹ ti  oselu ati iwa sosioloji, egberun-ó-lé-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rún-ó-lé-mejilelogbon1932]]

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Badaling China Great-Wall-of-China-01.jpg|thumb|odi ti tobi ti Ṣáínà]]

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Hampi, India, Rocky landscape of Hampi, Granite rocks of Matanga Hill.jpg|thumb|ilẹ ti India]]

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:North America satellite orthographic.jpg|thumb|Amerika Ariwa]]

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Relief Map of Middle East 2.jpg|thumb|aworan aye ti Aarin Ila-oorun]]

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Greek Script Carved in Limestone. The Surkh Kotal Inscription (discovered in 1957).jpg|thumb|akosile Giriki]]

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:&quot;The School of Athens&quot; by Raffaello Sanzio da Urbino.jpg|thumb|Ilé-iwé ti Atin (Athens)]]

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Bogomolets National Medical University History 1.jpg|thumb|Bogomolets Itan Iṣoogun ti Orilẹ-ede 1]]

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:01846 Chapel of the Institute for Jewish converts of the London Society for Promoting Christianity Amongst the Jews at Warsaw.jpg|thumb|01846 Chapel (Ilé ijosin) ti Institute fun awọn iyipada Juu ti Ẹgbẹ Ilu Lọndọnu fun Igbelaruge Kristiẹniti Laarin awọn Juu ni Warsaw]]

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Constantin Hansen, Et selskab af danske kunstnere i Rom, 1837, KMS3236, SMK.jpg|thumb|Constantin Hansen, A ile ti Danish awọn ošere ni Romu]]
Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Exterior of Sultan Ahmed I Mosque in Istanbul, Turkey 002.jpg|thumb|Ode ti Mossalassi Sultan Ahmed I ni Istanbul, Tọki]]

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==
[[Fáìlì:Nicolaus Copernicus. Reproduction of line engraving.jpg|thumb|Nicolaus Copernicus. Atunse ti ila isamisi]]

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
[[Fáìlì:Galileo.arp.300pix.jpg|thumb|Galileo Galilei]]
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:JKepler.jpg|thumb|Johannes Kepler]]
Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Porträtt av Tycho Brahe - Skoklosters slott - 90153.tif|thumb|Tycho Brahe]]
Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>lc26n3ug6t2iaznma1imdojv5schxwn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600839</id>
      <parentid>600838</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:30:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600839</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87852" sha1="39lmoy0iogsfasedbnapeah5gxnu13b" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]
[[Fáìlì:Libr0310.jpg|thumb|Itan ti imo-jinle]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Belisarioquevedoretrato.png|thumb|Aworan ti Belisario Quevedo gẹgẹbi a ti rii ninu iṣẹ rẹ ti  oselu ati iwa sosioloji, egberun-ó-lé-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rún-ó-lé-mejilelogbon1932]]

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Badaling China Great-Wall-of-China-01.jpg|thumb|odi ti tobi ti Ṣáínà]]

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Hampi, India, Rocky landscape of Hampi, Granite rocks of Matanga Hill.jpg|thumb|ilẹ ti India]]

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:North America satellite orthographic.jpg|thumb|Amerika Ariwa]]

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Relief Map of Middle East 2.jpg|thumb|aworan aye ti Aarin Ila-oorun]]

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Greek Script Carved in Limestone. The Surkh Kotal Inscription (discovered in 1957).jpg|thumb|akosile Giriki]]

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:&quot;The School of Athens&quot; by Raffaello Sanzio da Urbino.jpg|thumb|Ilé-iwé ti Atin (Athens)]]

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Bogomolets National Medical University History 1.jpg|thumb|Bogomolets Itan Iṣoogun ti Orilẹ-ede 1]]

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:01846 Chapel of the Institute for Jewish converts of the London Society for Promoting Christianity Amongst the Jews at Warsaw.jpg|thumb|01846 Chapel (Ilé ijosin) ti Institute fun awọn iyipada Juu ti Ẹgbẹ Ilu Lọndọnu fun Igbelaruge Kristiẹniti Laarin awọn Juu ni Warsaw]]

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Constantin Hansen, Et selskab af danske kunstnere i Rom, 1837, KMS3236, SMK.jpg|thumb|Constantin Hansen, A ile ti Danish awọn ošere ni Romu]]
Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Exterior of Sultan Ahmed I Mosque in Istanbul, Turkey 002.jpg|thumb|Ode ti Mossalassi Sultan Ahmed I ni Istanbul, Tọki]]

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==
[[Fáìlì:Nicolaus Copernicus. Reproduction of line engraving.jpg|thumb|Nicolaus Copernicus. Atunse ti ila isamisi]]

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
[[Fáìlì:Galileo.arp.300pix.jpg|thumb|Galileo Galilei]]
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:JKepler.jpg|thumb|Johannes Kepler]]
Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Porträtt av Tycho Brahe - Skoklosters slott - 90153.tif|thumb|Tycho Brahe]]
Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:The Industrial Revolution - geograph.org.uk - 4250260.jpg|thumb|Ayika ti ile-ise]]

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>39lmoy0iogsfasedbnapeah5gxnu13b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600840</id>
      <parentid>600839</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:31:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600840</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87972" sha1="kukc6yj9dwfp99ds2nljg8oy17bfks7" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]
[[Fáìlì:Libr0310.jpg|thumb|Itan ti imo-jinle]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Belisarioquevedoretrato.png|thumb|Aworan ti Belisario Quevedo gẹgẹbi a ti rii ninu iṣẹ rẹ ti  oselu ati iwa sosioloji, egberun-ó-lé-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rún-ó-lé-mejilelogbon1932]]

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Badaling China Great-Wall-of-China-01.jpg|thumb|odi ti tobi ti Ṣáínà]]

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Hampi, India, Rocky landscape of Hampi, Granite rocks of Matanga Hill.jpg|thumb|ilẹ ti India]]

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:North America satellite orthographic.jpg|thumb|Amerika Ariwa]]

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Relief Map of Middle East 2.jpg|thumb|aworan aye ti Aarin Ila-oorun]]

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Greek Script Carved in Limestone. The Surkh Kotal Inscription (discovered in 1957).jpg|thumb|akosile Giriki]]

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:&quot;The School of Athens&quot; by Raffaello Sanzio da Urbino.jpg|thumb|Ilé-iwé ti Atin (Athens)]]

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Bogomolets National Medical University History 1.jpg|thumb|Bogomolets Itan Iṣoogun ti Orilẹ-ede 1]]

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:01846 Chapel of the Institute for Jewish converts of the London Society for Promoting Christianity Amongst the Jews at Warsaw.jpg|thumb|01846 Chapel (Ilé ijosin) ti Institute fun awọn iyipada Juu ti Ẹgbẹ Ilu Lọndọnu fun Igbelaruge Kristiẹniti Laarin awọn Juu ni Warsaw]]

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Constantin Hansen, Et selskab af danske kunstnere i Rom, 1837, KMS3236, SMK.jpg|thumb|Constantin Hansen, A ile ti Danish awọn ošere ni Romu]]
Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Exterior of Sultan Ahmed I Mosque in Istanbul, Turkey 002.jpg|thumb|Ode ti Mossalassi Sultan Ahmed I ni Istanbul, Tọki]]

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==
[[Fáìlì:Nicolaus Copernicus. Reproduction of line engraving.jpg|thumb|Nicolaus Copernicus. Atunse ti ila isamisi]]

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
[[Fáìlì:Galileo.arp.300pix.jpg|thumb|Galileo Galilei]]
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:JKepler.jpg|thumb|Johannes Kepler]]
Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Porträtt av Tycho Brahe - Skoklosters slott - 90153.tif|thumb|Tycho Brahe]]
Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:The Industrial Revolution - geograph.org.uk - 4250260.jpg|thumb|Ayika ti ile-ise]]

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Challenges and Issues of Modern Science.jpg|thumb|Awọn italaya ati Awọn ọran ti Imọ-jinlẹ ode oni]]
Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>kukc6yj9dwfp99ds2nljg8oy17bfks7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600841</id>
      <parentid>600840</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T18:22:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600841</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88231" sha1="210aeyeh6mk8ixq3gnfhhlytrjqngq4" xml:space="preserve">[[Àwòrán:Meissner_effect_p1390048.jpg|thumb|Awon [[ipa Meissner]] se [[imán|oofa]] lati fo ati duro loke awon [[otutu ti gbona superconductor]].]]

= '''Kini-Ìmọ jinlẹ (Sáyẹ́nsì)?''' =
Kini ìmọ-jinle tabi Sayensi?
Imo-Jinle tabi Sayensi je nigba awa gbiyanju lati ye, kékò, ati kawe awon ohun ti Olorun ti da. Ni imo-jinlẹ, lati ni awon alamo, idamoran ohun, alaye, ati awon ofin se pataki gidigan. Ti awa n ko mo kankan, awa nilo lati kawe, ṣe akiyesi, kojo ati gba alaye lori ohun se pataki. Pelu alaye yii, awa n le gba imo ti o da. Imo-jinlẹ ran wa lowo lati mo dada ona ti Olorun ti da gbogbo ayé ati fun o ogo ni ipari nitori Olorun je nla ati o je ọba ti ayé.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Science&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:First Plane Used by American Aviators in France, World War I - Oct 1918 Camera Craft.jpg|alt=Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I|thumb|Awon ọkọ ofurufu akoko lo nipa awon awaoko Amerika ni Ilù France ni Ogun Aye I]]
[[Fáìlì:Stylised atom with three Bohr model orbits and stylised nucleus (encircled).svg|thumb|atoòmù pelu awon yipo ni ayika awose Bohr meta ati arin (Kini imo-jinle tabi Sayènsi?)]]
[[Fáìlì:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|thumb|Alàgbà Isaac Newton]]
Ni imo-jinle awa ni [[Físíksì|fisiki]], [[Kẹ́místrì|kemistri]], ati [[isedale]], isedale je ikawe nipa ohun ti wa laaye.

Imo-jinle ti ran wa lowo lati se orisirisi ohun. Pelu imo-jinle, awa ti kọ́ awon ọkọ̀ òfurufú, o ti soro sugbon awa ti se e. Pèlú imọ-jinlẹ awa ti kọ́ awon [[ọkọ oju omi]] akókó ati awa ti ye &quot;fifo loju omi&quot;. Pelu imo-jinle awa ti kọ́ [[Imo-ẹrọ|imo ẹrọ]] dabi ohun ti e n lo nissi lati ka nipa imo-jinle. Imo-jinle ti ran wa lowo ni ona orisirisi.

Awon [[Ọkọ̀ òfurufú|ọkọ ofurufu]] akókò da, o wa ti da ni 1903 nipa Wilbur ati Orville Wright, awa pe ọkọ ofurufu «The Wright Flyer» ni ede Yoruba awa n pe «ohun ti n fo nipa Wright» Ohun ti n fo, ti fo ni Ojo 17, Osu kejila, 1903, ni Kitty Hawk, Carolina Ariwa

== Awon akeko imo-jinle ti o tobi gan ==
- [[Galileo Galilei|Galileo Galelei]]

- [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]]

- [[Michael Faraday|Faraday]]

- [[John Locke]]

- [[Johannes Kepler]]

- [[Thomas Edison]]

- [[Archimedes|Archimedes ti Syracuse]]

- [[Ernest Rutherford]]

- [[Marie Curie]]

- [[Paul Dirac]]

- [[Albert Einstein]]

- [[James Clerk Maxwell]]

- [[J. Robert Oppenheimer]]

== Alàgbà Isaac Newton ==
[[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti je okunrin ọlọgbọn gidigidi. [[Isaac Newton|Alàgbà Isaac Newton]] ti da fisiksi ati calculus nipa ara re nikan! Oga ti ile-ijosin ti so pé ni asiko ti iku ti [[Isaac Newton|Alàgbà Newton]] pé &quot;Iseda ati ofin ti iseda ti dubule pamo ninu ale, Olúwa-Ọlọrun ti so pe, e je ki Newton je láàyè! Ati ohun gbogbo ti wa sinu imolẹ.&quot;&lt;ref&gt;https://www.americanscientist.org/article/and-all-was-light&lt;/ref&gt;

== Awon ohun ti o poju lori imọ-jinlẹ ==
[[Fáìlì:EB1911 Telescope - Fig. 15. Dr Engelmann's 8-in. Refractor.png|thumb|Ẹrọ-imutobi]]

Imọ-jinlẹ se pataki, imọ-jinlẹ ti ran wa lowo lati ye ayé wa dada. Pèlú imọ ti imọ-jinlẹ, awa ti da awon [[ẹrọ-imutobi]], pèlú àwọn ẹrọ-imutobi awa n lé ri ita agbayé wa. Ni tele tele, won ti ro pé agbaye wa je roboto, ati won ti ro pé agbayé wa je arin ti gbogbo ayé. Súgbon nisinsin awa mo pé, ayé wa ko wa ni arin ti gbogbo. Ni otitó, orun je ni arin ti gbogbo ayé. Awa ni orisirisi irawo ti o ma yika orun. Awa n pe won: &quot;[[Canis Minor]],&quot; &quot;[[Canis Major]],&quot; &quot;[[Orion]],&quot; ati awon [[Ìràwọ̀|irawo]] miiran. Pèlú àwọn ẹrọ-imutobi, awa le ri awon ohun ti o poju.

== Imọ-jinlẹ ni eka iwosàn ati oogun ==
Imọ-jinlẹ ti ran àwọn [[Oníṣègùn|oniṣegun]] ati [[dokita]] lowo lati mu àwọn èniyàn larada. Àwọn èniyàn ti o ti ni pox-kékeré (smallpox), àwọn [[Akoran ti a ko lati ile iwosan|àkóràn]] ti o le pa àwọn èniyàn, [[akàn]], ati orisirisi [[arun]] ati [[aisan]]. Bee ni, awa fun ogo si Olorun fun oye ati imọ ti o ti fun wa. Imọ-jinlẹ se pataki gidigan fun awon èniyàn ti o sise ni iwosàn, mo n so nipa awon oniṣegun ati dokita. Ti e ba fe di oniṣegun ati doita o nilo lati ni oyẹ ijinle ti sayensi ati imọ-jinlẹ.    
    
== Awon akọle ti o se pataki gidigan ni imo-jinle ==
- [[Walẹ (gravity)|Walẹ]]

- [[Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]

- [[Awọn iyipada jiini (genetic mutations)|awọn iyipada jiini]] 

- [[Ìtìranyàn (evolution)|Ìtìranyàn]] 

- [[Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)|Orisun ti Agbára àìlòtán]] 

- [[Lilo Agbara Itansan Oorun (Photosynthesis)|Lilo Agbara Itansan Oorun]] 

- [[Àsè kemikali (chemical reaction)|àsè kemikali]] 

- [[Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]] 

- [[DNA]]

- [[Agbaye Pipe Patapata]]
[[Fáìlì:Libr0310.jpg|thumb|Itan ti imo-jinle]]

== Itan ti imọ-jinlẹ ==
'''itan ti Imọ''' , awọn idagbasoke ti Imọ lori akoko.

Ni ipele ti o rọrun julọ, imọ-jinlẹ jẹ imọ ti aye ti iseda. Ọpọlọpọ awọn ilana deede wa ni iseda ti ẹda eniyan ni lati ṣe idanimọ fun iwalaaye lati igba ti ifarahan ''Homo sapiens'' bi eya kan. Oorun ati Oṣupa lorekore tun awọn agbeka wọn ṣe. Diẹ ninu awọn iṣipopada, bii “iṣipopada” ojoojumọ ti Oorun, rọrun lati ṣe akiyesi, lakoko ti awọn miiran, bii “iṣipopada” Ọdọọdun ti Oorun, nira pupọ sii. Awọn iṣipopada mejeeji ni ibamu pẹlu awọn iṣẹlẹ ori ilẹ pataki. Ọsán ati oru pese awọn ipilẹ ilu ti eda eniyan aye. Awọn akoko pinnu ijira ti awọn ẹranko eyiti eniyan ti gbarale fun ọdunrun ọdun fun iwalaaye. Pẹlu ipilẹṣẹ iṣẹ-ogbin, awọn akoko di paapaa pataki diẹ sii, nitori ikuna lati ṣe idanimọ akoko to dara fun dida le ja si ebi. Imọ-itumọ ni irọrun bi imọ ti awọn ilana adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin ẹda eniyan, ati pe o ti wa lati ibẹrẹ ti igbesi aye eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/history-of-science/Science-as-natural-philosophy&lt;/ref&gt;

Ti idanimọ lasan ti awọn iṣe deede ko pari itumọ kikun ti imọ-jinlẹ, sibẹsibẹ. Ni akọkọ, awọn iṣe deede le jẹ itumọ ti ọkan eniyan. Awọn eniyan fo si awọn ipari. Ọkàn ko le farada rudurudu , nitorinaa o ṣe agbekalẹ awọn iṣe deede paapaa nigbati ko si ni ifojusọna. Nípa bẹ́ẹ̀, fún àpẹẹrẹ, ọ̀kan lára ​​àwọn “òfin” onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ti Sànmánì Agbedeméjì ni pé ìrísí àwọn comets ti mú ìrúkèrúdò ńlá ṣẹlẹ̀, gẹ́gẹ́ bí Ìṣẹ́gun Norman ti Britain ṣe tẹ̀ lé ìràwọ̀ 1066. Àwọn ìlànà òtítọ́ gbọ́dọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ nípasẹ̀ àyẹ̀wò tí a yà sọ́tọ̀ ti data. Imọ-jinlẹ, nitorinaa, gbọdọ lo iwọn kan ti ṣiyemeji lati ṣe idiwọ gbogbogbo ti tọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ilana, paapaa nigba ti a fihan ni mathematiki bi awọn ofin ti iseda, ko ni itẹlọrun ni kikun fun gbogbo eniyan. Diẹ ninu awọn ta ku pe oye tooto nbeere awọn alaye ti awọn idi ti awọn ofin, ṣugbọn o wa ni agbegbe tiidi ti o wa ni awọn ti o tobi iyapa. Awọn ẹrọ itanna kuatomu ode oni , fun apẹẹrẹ, ti fi ibeere fun idi silẹ ati pe loni wa lori apejuwe mathematiki nikan. Ẹkọ nipa isedale ode oni, ni ida keji, ṣe rere lori awọn ẹwọn okunfa ti o fun laaye oye ti ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ẹkọ nipa ti ara ti awọn nkan bii awọn ohun elo, awọn sẹẹli, ati awọn ohun alumọni. Ṣugbọn paapaa ti a ba gba okunfa ati alaye wọle bi o ṣe yẹ, adehun kekere wa lori iru awọn okunfa ti o jẹ iyọọda, tabi ṣee ṣe, ninu imọ-jinlẹ. Ti itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ba ni oye eyikeyi ohunkohun, o jẹ dandan lati koju awọn ohun ti o ti kọja lori awọn ofin tirẹ, ati pe otitọ ni pe fun pupọ julọ itan-akọọlẹ ti imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jinlẹ nipa ẹda ẹda si awọn idi ti awọn onimọ-jinlẹ ode oni yoo kọ lapapọ. Awọn ipa ti ẹmi ati atọrunwa ni a gba bi gidi ati pataki titi di opin ọrundun 18th ati, ni awọn agbegbe bii isedale, jin sinu ọrundun 19th paapaa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn apejọpọ kan ṣe akoso igbebẹ si Ọlọrun tabi awọn ọlọrun tabi si awọn ẹmi. Awọn Ọlọrun ati awọn ẹmi, o ti waye, ko le jẹ lainidii patapata ni awọn iṣe wọn. Bibẹẹkọ, idahun ti o yẹ yoo jẹ ete, kii ṣe iwadii onipin. Ṣùgbọ́n, níwọ̀n bí òrìṣà tàbí àwọn òrìṣà náà ti jẹ́ ọlọ́gbọ́n tàbí tí wọ́n dè mọ́ àwọn ìlànà ọgbọ́n, ó ṣeé ṣe fún ẹ̀dá ènìyàn láti ṣípayá ìtòlẹ́sẹẹsẹ ọgbọ́n inú ayé. Ìgbàgbọ́ nínú ọgbọ́n tó ga jù lọ ti ẹlẹ́dàá tàbí gómìnà àgbáyé lè ru iṣẹ́ onímọ̀ sáyẹ́ǹsì lọ́wọ́ ní ti gidi. Awọn ofin Kepler, aaye pipe ti Newton, ati ijusile Einstein ti iṣe iṣeeṣe ti awọn ẹrọ kuatomu jẹ gbogbo da lori imọ-jinlẹ, kii ṣe imọ-jinlẹ, awọn arosinu. Fun awọn onitumọ ti o ni imọlara ti awọn iyalẹnu, oye ti o ga julọ ti iseda ti dabi ẹni pe o beere diẹ ninu ẹmi itọsọna onipin. Ọrọ akiyesi pataki ti ero yii ni ọrọ Einstein pe iyalẹnu kii ṣe pe ẹda eniyan loye agbaye ṣugbọn pe agbaye ni oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọ-jinlẹ, lẹhinna, ni lati gbero ninu nkan yii bi imọ ti awọn iṣe deede ti ara ti o tẹriba si iwọn diẹ ti lile ṣiyemeji ati ṣalaye nipasẹ awọn idi onipin. Išọra ikẹhin kan jẹ pataki. Iseda ni a mọ nipasẹ awọn imọ-ara nikan, eyiti oju, ifọwọkan, ati igbọran jẹ eyiti o jẹ pataki julọ, ati pe ero eniyan ti otito ni a yipada si awọn nkan ti awọn imọ-ara wọnyi. Ipilẹṣẹ iru awọn ohun elo bii awò-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-awọ-ayé, maikirosikopu, ati onka Geiger jẹ ki awọn iṣẹlẹ ti npọ sii nigbagbogbo laarin iwọn awọn imọ-ara. Nitorinaa, imọ ijinle sayensi ti agbaye jẹ apakan nikan, ati ilọsiwaju ti imọ-jinlẹ tẹle agbara eniyan lati jẹ ki awọn iyalẹnu han.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nkan yii n pese iwadi ti o gbooro ti idagbasoke ti imọ-jinlẹ gẹgẹbi ọna kika ati oye agbaye, lati ipele akọkọ ti akiyesi awọn ilana deede ni iseda si iyipada epochal ni imọran kini ohun ti o jẹ otitọ ti o waye ni fisiksi ọrundun 20th . Awọn itọju alaye diẹ sii ti awọn itan-akọọlẹ ti awọn imọ-jinlẹ kan pato, pẹlu awọn idagbasoke ti 20th nigbamii ati ni kutukutu awọn ọdun 21st, ni a le rii ninu isedale nkan ; Imọ-aye ; ati sáyẹnsì ti ara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Belisarioquevedoretrato.png|thumb|Aworan ti Belisario Quevedo gẹgẹbi a ti rii ninu iṣẹ rẹ ti  oselu ati iwa sosioloji, egberun-ó-lé-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rún-ó-lé-mejilelogbon1932]]

= Imọ bi imoye adayeba =

== Imọ asọtẹlẹ ==
Imọ, bi o ti ṣe alaye loke, ṣe irisi rẹ ṣaaju kikọ. Nítorí náà, ó pọndandan láti ronú láti inú ìyókù àwọn awalẹ̀pìtàn ohun tí ó wà nínú ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì yẹn . Lati awọn aworan iho apata ati lati awọn ijakadi deede lori egungun ati iwo agbọnrin, o jẹ mimọ pe awọn eniyan iṣaaju jẹ awọn alafojusi ti iseda ti o farabalẹ tọpa awọn akoko ati awọn akoko ti ọdun. Ní nǹkan bí ọdún 2500 ṣááju Sànmánì Tiwa, ìgbòkègbodò òjijì kan ṣẹlẹ̀ tí ó dà bí ẹni pé ó ti ní ìjẹ́pàtàkì ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì. Ilu Gẹẹsi nla ati ariwa iwọ-oorun Yuroopu ni awọn ẹya okuta nla lati akoko yẹn, olokiki julọ eyiti o jẹStonehenge lori Salisbury Plain ni England, ti o jẹ iyalẹnu lati oju-ọna imọ-jinlẹ. Kii ṣe nikan ni wọn ṣe afihan awọn ọgbọn imọ-ẹrọ ati awujọ ti aṣẹ giga — kii ṣe iṣẹ-ṣiṣe ti o tumọ lati gbe iru awọn bulọọki nla ti okuta awọn ijinna nla ati gbe wọn si ipo-ṣugbọn ero ipilẹ ti Stonehenge ati ekeji.awọn ẹya megalithic tun dabi lati darapọ ẹsin ati awọn idi astronomical. Awọn ipalemo wọn daba iwọn kan ti sophistication mathematiki ti akọkọ fura nikan ni aarin-20 orundun. Stonehenge jẹ Circle kan, ṣugbọn diẹ ninu awọn ẹya megalithic miiran jẹ apẹrẹ ẹyin ati, ni gbangba, ti a ṣe lori awọn ipilẹ mathematiki ti o nilo o kere ju imọ iṣe iṣe tiIlana Pythagorean pe onigun mẹrin ti hypotenuse ti igun apa ọtun jẹ dogba si apao awọn onigun mẹrin ti awọn ẹgbẹ meji miiran. Ilana yii , tabi o kere ju awọn nọmba Pythagorean ti o le ṣe ipilẹṣẹ nipasẹ rẹ, dabi pe a ti mọ ni gbogbo Asia, Aarin Ila-oorun , ati Neolithic Europe ni ọdunrun ọdun meji ṣaaju ibimọ Pythagoras.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yi apapo ti esin atiAworawo jẹ ipilẹ pataki si itan-akọọlẹ akọkọ ti imọ-jinlẹ. O wa ni Mesopotamia, Egipti, China (botilẹjẹpe o kere pupọ ju ibomiiran lọ), Central America , ati India. Awoye ti awọn ọrun, pẹlu ilana ti o ṣe akiyesi ati deede ti ọpọlọpọ awọn ara ọrun ti a tẹnumọ nipasẹ awọn iṣẹlẹ iyalẹnu gẹgẹbi awọn comets ati novae ati awọn iṣipopada pataki ti awọn aye-aye, o han gedegbe jẹ adojuru ọgbọn ti a ko le koju si ẹda eniyan akọkọ. Ninu wiwa eto ati deede, ọkan eniyan ko le ṣe ohun ti o dara ju lati gba ọrun lọ gẹgẹ bi apẹrẹ ti imọ kan. Aworawo ni lati wa ni ayaba ti awọn sáyẹnsì (weled ṣinṣin si eko nipa esin) fun tókàn 4,000 ọdun.

Imọ, ni irisi ogbo rẹ, ni idagbasoke nikan ni Oorun. Ṣugbọn o jẹ itọnisọna lati ṣe iwadii imọ-jinlẹ ti o farahan ni awọn agbegbe miiran, paapaa ni ina ti otitọ pe titi di igba aipẹ yii imọ yii nigbagbogbo jẹ, bii ni Ilu China, ga julọ si imọ-jinlẹ Iwọ-oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Badaling China Great-Wall-of-China-01.jpg|thumb|odi ti tobi ti Ṣáínà]]

== Ṣáínà (China) ==
Gẹgẹbi a ti ṣe akiyesi tẹlẹ, imọ-jinlẹ dabi ibi gbogbo lati jẹ imọ-jinlẹ akọkọ lati farahan. Ibasepo timotimo rẹ pẹlu ẹsin fun u ni iwọn aṣa kan ti o mu idagbasoke ti mathimatiki ṣiṣẹ. Awọn savants Kannada , fun apẹẹrẹ, ni kutukutu ṣe agbekalẹ kalẹnda kan ati awọn ọna ti igbero awọn ipo ti awọn irawọ irawọ. Niwọn igba ti awọn iyipada ti ọrun ti ṣaju awọn ayipada pataki lori Earth (fun awọn Kannada ka agbaye lati jẹ ohun-ara ti o tobi pupọ ninu eyiti gbogbo awọn eroja ti sopọ), astronomy ati astrology ni a dapọ si eto ijọba lati ibẹrẹ pupọ ti Ilu Kannada ni ọdun 2nd BC . Bi awọn Chinese bureaucracy ni idagbasoke, ohun deedekalẹnda di Egba pataki si awọn itọju ti legitimacy ati ibere. Abajade jẹ eto ti awọn akiyesi astronomical ati awọn igbasilẹ ti ko ni afiwe ni ibomiiran, o ṣeun si eyi ti o wa, loni, awọn iwe-ikawe irawọ ati awọn akiyesi ti awọn oṣupa ati awọn novae ti o pada fun ọdunrun ọdun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ninu awọn imọ-ẹkọ imọ-ẹkọ miiran paapaa itọkasi ti o bori jẹ lori ilowo, nitori awọn Kannada, ti o fẹrẹẹ nikan laarin awọn eniyan atijọ, ko kun agbaye pẹlu awọn ọlọrun ati awọn ẹmi-eṣu ti ifẹ lainidii pinnu awọn iṣẹlẹ. Ibere ​​jẹ atorunwa ati, nitorina, o ti ṣe yẹ. O jẹ fun eniyan lati ṣawari ati ṣapejuwe aṣẹ yii ati lati jere lati ọdọ rẹ. Kemistri (tabi, dipo, alchemy), oogun , ẹkọ nipa ilẹ-aye , ilẹ-aye , ati imọ-ẹrọ ni gbogbo wọn ni iyanju nipasẹ ipinlẹ ti wọn si gbilẹ. Imọ iṣe iṣe ti aṣẹ giga gba awọn Kannada laaye lati koju awọn iṣoro ilowo fun awọn ọgọrun ọdun lori ipele ti ko de ni Iwọ-oorun titi di Renaissance .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Hampi, India, Rocky landscape of Hampi, Granite rocks of Matanga Hill.jpg|thumb|ilẹ ti India]]

== India ==
Aworawo ti a iwadi ni India fun calendical ìdí lati ṣeto awọn akoko fun awọn mejeeji wulo ati esin awọn iṣẹ-ṣiṣe. Itẹnumọ akọkọ ni a gbe sori awọn iṣipopada oorun ati oṣupa, awọn irawọ ti o wa titi ti n ṣiṣẹ bi abẹlẹ si eyiti awọn itanna wọnyi gbe. Iṣiro India dabi ẹni pe o ti ni ilọsiwaju pupọ, pẹlu imudara pataki ni awọn ilana geometrical ati algebra. Laiseaniani ẹka igbehin yii ni iwuri nipasẹ irọrun ti eto isọdiwọn India ti nigbamii yoo wa si Iwọ-oorun gẹgẹbi awọn nọmba Hindu-Arabic .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:North America satellite orthographic.jpg|thumb|Amerika Ariwa]]

== Amerika ==
Oyimbo ominira ti China, India, ati awọn miiran civilizations ti Europe ati Asia, awọnMaya ti Central America, ti o kọ lori awọn aṣa ti ogbologbo , ṣẹda awujọ ti o nipọn ninu eyiti astronomie ati awòràwọ ṣe awọn ipa pataki. Ipinnu ti kalẹnda, lẹẹkansi, ní mejeeji wulo ati esin lami. Oorun ati oṣupa oṣupa jẹ pataki, gẹgẹ bi ipo ti aye Venus ti o ni imọlẹ. Ko si awọn mathimatiki fafa ti a mọ pe o ti ni nkan ṣe pẹlu imọ-jinlẹ yii, ṣugbọn kalẹnda Mayan jẹ ọlọgbọn mejeeji ati abajade akiyesi akiyesi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Relief Map of Middle East 2.jpg|thumb|aworan aye ti Aarin Ila-oorun]]

== Aarin Ila-oorun ==
Ni awọn cradles ti Western ọlaju niEgipti atiMesopotamia , nibẹ wà meji dipo ti o yatọ ipo. Ni Egipti arosinu ti aṣẹ agba aye jẹ ẹri nipasẹ ogun ti awọn ọlọrun alaanu . Kò dà bí orílẹ̀-èdè Ṣáínà, tó jẹ́ pé ilẹ̀ ayé rírorò ló sábà máa ń mú kí ìkún-omi, ìmìtìtì ilẹ̀, àti ìjì líle jà tó ń ba irè oko jẹ́, Íjíbítì jẹ́ aláìlẹ́gbẹ́, ó sì dùn mọ́ni gan-an. Ó ṣòro fún àwọn ará Íjíbítì láti gbà gbọ́ pé ikú ló dópin. Opolopo ọgbọn ati laala ti ara, nitorinaa, ti yasọtọ si titọju igbesi aye lẹhin iku . Mejeeji eko nipa esin Egipti ati awọn pyramids ni o wa majẹmu si yi aniyan. Gbogbo awọn ibeere pataki ni a dahun nipasẹ ẹsin, nitori naa awọn ara Egipti ko ṣe aniyan ara wọn lọpọlọpọ pẹlu awọn akiyesi nipa agbaye. Àwọn ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ní ìjẹ́pàtàkì ìràwọ̀ ní ti pé àwọn ìràwọ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé yóò “ṣàkóso” ilẹ̀ náà nígbà tí wọ́n wà ní ìgòkè lọ (láti ìtòlẹ́sẹẹsẹ “ àwọn òfin” wọ̀nyí ni ọjọ́ méje náà ti wá.ọsẹ , lẹhin marun aye ati awọn Sun ati awọn Moon), ṣugbọn astronomy ti a ibebe ni opin si awọn calendrical isiro pataki lati ṣe asọtẹlẹ awọn lododun aye-fifun ikun omi ti awọn Nile. Ko si ọkan ninu eyi ti o nilo mathematiki pupọ, ati pe, nitori naa, diẹ ni pataki eyikeyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Mesopotamia dabi China diẹ sii. Igbesi aye ilẹ naa dale lori awọn odo nla meji, Tigris ati Eufrate , nitori ti China gbarale Huang He (Odò Yellow) ati Yangtze (Chang Jiang). Ilẹ naa le ati pe o jẹ ki o gbe laaye nikan nipasẹ ipadanu nla ati awọn iṣẹ irigeson. Ìjì, kòkòrò, ìkún-omi, àti àwọn agbóguntini mú ìwàláàyè ní àìléwu. Lati ṣẹda awujọ iduroṣinṣin nilo mejeeji ọgbọn imọ-ẹrọ nla, fun ṣiṣẹda awọn iṣẹ hydraulic, ati agbara lati mu awọn ipa ti idalọwọduro duro. Awọn igbehin wọnyi ni a kọkọ damọ pẹlu awọn ọlọrun alagbara ati lainidii ti wọn jẹ gaba lori ẹkọ ẹkọ Mesopotamian. Awọn ilu ti pẹtẹlẹ ti dojukọ awọn ile-isin oriṣa ti ẹgbẹ alufaa ti nṣiṣẹ ti awọn iṣẹ wọn pẹlu siseto awọn iṣẹ pataki ti gbogbo eniyan , bii awọn odo odo, awọn idido, ati awọn ọna irigeson, ipin awọn ohun elo ilu naa fun awọn ọmọ ẹgbẹ rẹ, ati yiyọkuro ibinu atọrunwa ti o le pa ohun gbogbo run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣiro ati aworawo ṣe rere labẹ awọn ipo wọnyi. Awọn nọmba eto, jasi kale lati awọn eto ti òṣuwọn ati coinage, jeda lori 60 (o wa ni Mesopotamia atijọ ti eto awọn iwọn, iṣẹju, ati awọn aaya ni idagbasoke) ati pe a ṣe deede si iṣiro to wulo. Ọ̀run jẹ́ ibùgbé àwọn ọlọ́run, àti nítorí pé àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ọ̀run ni a rò pé ó ń mú kí ìjábá ilẹ̀ ayé múlẹ̀, wọ́n fara balẹ̀ ṣàkíyèsí tí a sì ṣàkọsílẹ̀ rẹ̀. Ninu awọn iṣe wọnyi dagba, akọkọ, mathimatiki ti o ni idagbasoke pupọ ti o kọja awọn ibeere ti iṣowo ojoojumọ, ati lẹhinna, diẹ ninu awọn ọgọrun ọdun lẹhinna, astronomie ti o ṣe alaye ti o jẹ fafa julọ ti agbaye atijọ titi ti awọn Hellene fi gba rẹ ti wọn si ṣe pipe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko si ohun ti a mọ ti awọn idi ti awọn mathimatiki kutukutu wọnyi fun gbigbe awọn ẹkọ wọn kọja awọn iṣiro ti awọn iwọn idoti lati yọkuro lati awọn ikanni ati awọn ipese pataki fun awọn ẹgbẹ iṣẹ. Ó lè jẹ́ eré ìjìnlẹ̀ ọgbọ́n orí lásán—ipá ṣíṣeré nínú ìtàn ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kò yẹ kí a fojú tẹ́ńbẹ́lú—ó mú wọn tẹ̀ síwájú láti lọ sí algebra áljẹbrà . Awọn ọrọ wa lati bii 1700 Bc ti o jẹ iyalẹnu fun imudara mathematiki wọn. Àwọn oníṣirò Bábílónì mọ àjọṣe Pythagorean dáadáa, wọ́n sì máa ń lò ó nígbà gbogbo. Wọn le yanju awọn idogba kuadiratiki ti o rọrun ati paapaa le yanju awọn iṣoro ni iwulo agbo ti o kan awọn olutayo. Lati bii ẹgbẹẹgbẹrun ọdun nigbamii awọn ọrọ wa ti o lo awọn ọgbọn wọnyi lati pese apejuwe mathematiki alaye pupọ ti awọn iyalẹnu astronomical.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe China ati Mesopotamia n pese awọn apẹẹrẹ ti akiyesi gangan ati alaye asọye ti iseda, ohun ti o padanu ni alaye ni ipo imọ-jinlẹ. Ara Ṣaina gba aṣẹ agba aye kan ti o da lori iwọntunwọnsi awọn ipa idakeji (yin–yang) ati isokan ti awọn eroja marun (omi, igi, irin, ina, ati ilẹ). Kini idi ti isokan ti a gba ni a ko jiroro. Bákan náà, àwọn ará Íjíbítì rí i pé ayé wà ní ìṣọ̀kan nítorí pé àwọn ọlọ́run fẹ́ bẹ́ẹ̀. Fún àwọn ará Bábílónì àti àwọn àṣà ìṣẹ̀dálẹ̀ Mesopotámíà míràn, ètò wà níwọ̀n ìgbà tí àwọn ọlọ́run alágbára gbogbo àti akíkanjú bá ti ràn án lọ́wọ́. Ni gbogbo awọn awujọ wọnyi, awọn eniyan le ṣe apejuwe iseda ati lo, ṣugbọn lati ni oye rẹ jẹ iṣẹ ti ẹsin ati idan, kii ṣe idi. Àwọn ará Gíríìkì ló kọ́kọ́ wá ọ̀nà láti kọjá àpèjúwe àti láti dé bá àwọn àlàyé tó bọ́gbọ́n mu nípa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àdánidá tí kò kan ìfẹ́ afẹ́fẹ́ àwọn ọlọ́run. Àwọn Ọlọ́run ṣì lè kó ipa kan, gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti ṣe fún ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún tó ń bọ̀, àmọ́ àní àwọn ọlọ́run pàápàá wà lábẹ́ àwọn òfin tó bọ́gbọ́n mu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Greek Script Carved in Limestone. The Surkh Kotal Inscription (discovered in 1957).jpg|thumb|akosile Giriki]]

= Imọ ẹkọ Giriki =

== Ibi tiadayeba imoye ==
O dabi pe ko si idi ti o dara ti awọn Hellene, ti o ṣajọpọ ni awọn ilu-ilu ti o ya sọtọ ni ilẹ ti o jẹ talaka ati sẹhin, yẹ ki o ti kọlu awọn agbegbe ọgbọn ti a ko fiyesi nikan, ti o ba jẹ rara, nipasẹ awọn ọlaju nla ti Yangtze, Tigris ati Eufrate, ati awọn afonifoji Nile. Ọpọlọpọ awọn iyatọ wa laarin Greece atijọ ati awọn ọlaju miiran, ṣugbọn boya o ṣe pataki julọ ni ẹsin. Ohun ti o yanilenu nipa ẹsin Giriki , ni iyatọ si awọn ẹsin Mesopotamia ati Egipti, jẹ mimọ rẹ. Mejeeji ti awọn ọlaju odo nla ti dagbasoke awọn ẹkọ ti o nipọn ti o ṣiṣẹ lati dahun pupọ julọ, ti kii ba ṣe gbogbo rẹ, ti awọn ibeere nla nipa aaye ati ayanmọ ọmọ eniyan. Ìsìn Gíríìkì kò ṣe bẹ́ẹ̀. O jẹ, ni otitọ, diẹ diẹ sii ju akojọpọ awọn itan-akọọlẹ eniyan lọ, o baamu diẹ sii si ina ibudó ju si tẹmpili lọ. Boya yi je abajade ti awọn Collapse ti ẹya sẹyìn Greek ọlaju, awọnMycenaean , si opin ti awọn 2nd egberun BC , nigbati awọn Dark Age sọkalẹ sori Greece ati ki o fi opin si fun meta sehin. Gbogbo ohun ti a fipamọ ni awọn itan ti awọn ọlọrun ati awọn ọkunrin, ti o kọja nipasẹ awọn ewi, ti o ṣe afihan awọn idiyele ati awọn iṣẹlẹ Mycenaean ti ko dara. Iru awọn ewi nla ti Homer , ''Iliad'' ati ''Odyssey'' , ninu eyiti awọn akikanju ati awọn ọlọrun dapọ mọra larọwọto pẹlu ara wọn. Na nugbo tọn, yé kọnawudopọ ganji tlala, na yẹwhe lẹ sọawuhia to otàn ehelẹ mẹ vude poun hugan jọja jọja jọja lẹ tọn he oklọ po azọ́nwiwa yetọn lẹ po, eyin e yin yiyijlẹdo ahunmẹdunamẹnu Marduk kavi Jehovah tọn go, yin jọja de. Lootọ ko si imọ-ẹkọ ẹkọ Giriki ni ọna ti ẹkọ nipa ẹkọ ti n pese alaye ti o ni ibamu ati ti o jinlẹ ti awọn iṣẹ ti agbaye ati ọkan eniyan. Nítorí náà, kò sí àwọn ìdáhùn tó rọrùn fún àwọn èrò Gíríìkì tí wọ́n ń béèrè. Abajade ni pe yara ti o lọpọlọpọ ni a fi silẹ fun titẹ sii ati nikẹhin ipo ibeere ti itelorun diẹ sii. Bayi niimoye ati awọn oniwe-akọbi ọmọ, Imọ, bi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onimọ-ọgbọn-ara akọkọ, gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ Hellenic, jẹThales ti Miletus , ẹni tí ó gbilẹ̀ ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . A mọ̀ nípa rẹ̀ kìkì nípasẹ̀ àwọn àkọsílẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e, nítorí kò sí ohun tí ó kọ tí ó ṣẹ́ kù. O yẹ ki o ti sọ asọtẹlẹ oṣupa oorun ni ọdun 585 BC ati pe o ti ṣe agbekalẹ ikẹkọ deede ti geometry ninu iṣafihan rẹ ti bisecting ti iyika nipasẹ iwọn ila opin rẹ . Ni pataki julọ, o gbiyanju lati ṣalaye gbogbo awọn iṣẹlẹ adayeba ti a ṣe akiyesi ni awọn ofin ti awọn iyipada ti nkan kan, omi, eyiti a le rii pe o wa ni awọn ipinlẹ to lagbara, omi, ati gaseous. Kini fun Thales ṣe iṣeduro deede ati ọgbọn ti agbaye jẹ ọlọrun abinibi ni ohun gbogbo ti o dari wọn si awọn opin ti Ọlọrun yàn wọn. Lati awọn ero wọnyi awọn abuda meji ti imọ-jinlẹ Giriki kilasika ti jade. Àkọ́kọ́ jẹ́ ojú ìwòye àgbáyé gẹ́gẹ́ bí ètò tí a ṣètò (Gíríìkì ''kósmos'' túmọ̀ sí “ibere”). Èkejì ni ìdánilójú pé àṣẹ yìí kì í ṣe ti àkópọ̀ ẹ̀rọ, bí kò ṣe ti ẹ̀dá alààyè: gbogbo apá àgbáálá ayé ní àwọn ète nínú ìtòlẹ́sẹẹsẹ gbogbo nǹkan, àwọn nǹkan sì ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí òpin tí a yàn wọ́n láti sìn. Iṣipopada si opin ni a npe niteleology ati, pẹlu ṣugbọn diẹ awọn imukuro, o permeated Greek bi daradara bi Elo nigbamii Imọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Thales lairotẹlẹ ṣe idasi ipilẹ ọkan miiran si idagbasoke ti imọ-jinlẹ adayeba. Nipa sisọ nkan kan pato bi ipilẹano ti gbogboọrọ , Thales la ara rẹ si lodi , eyi ti o wà ko gun ni wiwa. Ọmọ -ẹhin tirẹ ,Anaximander , ni kiakia lati jiyan pe omi ko le jẹ nkan ipilẹ. Ariyanjiyan rẹ rọrun: omi, ti o ba jẹ ohunkohun, jẹ pataki tutu; ko si ohun ti o le jẹ atako ara rẹ. Nitorinaa, ti Thales ba jẹ deede, idakeji ti tutu ko le wa ninu nkan kan, ati pe yoo yago fun gbogbo awọn ohun gbigbẹ ti a ṣe akiyesi ni agbaye. Nitorina, Thales ko tọ. Eyi ni ibimọ aṣa atọwọdọwọ ti o jẹ ipilẹ si ilosiwaju ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifojusọna Thales ṣeto bugbamu ọgbọn, pupọ julọ eyiti o jẹ iyasọtọ si awọn ibawi ti o ni ilọsiwaju ti ẹkọ rẹ ti ọrọ ipilẹ. Orisirisi awọn oludoti ẹyọkan ni a dabaa ati lẹhinna kọ, nikẹhin ni ojurere fun isodipupo awọn eroja ti o le ṣe iṣiro fun iru awọn agbara idakeji bi tutu ati gbẹ, gbona ati tutu. Ọdun meji lẹhin Thales, ọpọlọpọ awọn onimo ijinlẹ sayensi gba ẹkọ ti awọn eroja mẹrin: ilẹ (tutu ati gbigbẹ), ina (gbona ati gbẹ), omi (tutu ati tutu), ati afẹfẹ (gbona ati tutu). Gbogbo ara ni a ṣe lati awọn mẹrin wọnyi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwaju awọn eroja nikan ṣe iṣeduro wiwa awọn agbara wọn ni awọn iwọn oriṣiriṣi. Ohun ti a ko ṣe iṣiro fun ni fọọmu ti awọn eroja wọnyi mu, eyiti o ṣiṣẹ lati ṣe iyatọ awọn nkan adayeba lati ara wọn. Iṣoro ti fọọmu ni akọkọ kọlu ni ọna ṣiṣe nipasẹ ọlọgbọn-imọran ati oludari egbeokunkunPythagoras ní ọ̀rúndún kẹfà ṣááju Sànmánì Tiwa . Àlàyé ni o ni wipe Pythagoras di ìdánilójú ti awọn primacy tinọmba nigbati o mọ pe awọn akọsilẹ orin ti a ṣe nipasẹ monochord kan wa ni ipin ti o rọrun si ipari ti okun naa. Awọn didara (awọn ohun orin) ti dinku si awọn iwọn (awọn nọmba ni awọn ipin- ipin ). Bayi ni a bi fisiksi mathematiki , nitori wiwa yii pese afara pataki laarin agbaye ti iriri ti ara ati ti awọn ibatan oni-nọmba. Nọmba pese idahun si ibeere ti ipilẹṣẹ ti awọn fọọmu ati awọn agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:&quot;The School of Athens&quot; by Raffaello Sanzio da Urbino.jpg|thumb|Ilé-iwé ti Atin (Athens)]]

== Aristotle ati Archimedes ==
Imọ-jinlẹ Hellenic ni a kọ sori awọn ipilẹ ti Thales ati Pythagoras fi lelẹ. O de ipo giga rẹ ninu awọn iṣẹ ti Aristotle ati Archimedes. Aristotle duro fun aṣa atọwọdọwọ akọkọ, ti awọn fọọmu didara ati teloloji. O je ara aonimọ-jinlẹ ti awọn akiyesi ti awọn oganisimu oju omi ko kọja titi di ọdun 19th. Isedale jẹ pataki teleological — awọn ẹya ara ti ohun alãye ti wa ni oye ni awọn ofin ti ohun ti won se ni ati fun awọn oni-ati awọn ti ibi iṣẹ Aristotle pese awọn ilana fun awọn Imọ titi ti akoko ti Charles Darwin . Ni fisiksi , teleology kii ṣe kedere, ati Aristotle ni lati fi le lori awọn cosmos. LatiPlato , olùkọ́ rẹ̀, ó jogún àbá èrò orí pé àwọn ìràwọ̀ ọ̀run (ìràwọ̀ àti àwọn pílánẹ́ẹ̀tì) jẹ́ àtọ̀runwá ní ti gidi àti, gẹ́gẹ́ bí èyí, pípé. Wọn le, nitorina, gbe nikan ni pipe, ayeraye, išipopada ti ko yipada, eyiti, nipasẹ itumọ Plato, tumọ si awọn iyika pipe. The Earth, jije o han ni ko Ibawi, ati inert, wà ni aarin. Lati Earth si aaye ti Oṣupa, ohun gbogbo yipada nigbagbogbo, ti o ṣẹda awọn fọọmu tuntun ati lẹhinna ibajẹ pada si aibikita. Loke Oṣupa, cosmos ni awọn agbegbe alarinrin ati concentric kirisita ti n gbe lori awọn aake ti a ṣeto ni awọn igun si ara wọn (eyi ṣe iṣiro fun awọn iṣipopada pataki ti awọn aye aye) ati jijade išipopada wọn boya lati ẹya karun ti o lọ nipa ti ara ni awọn iyika tabi lati ọdọ awọn ẹmi ọrun ti ngbe inuawon ara orun . Awọn Gbẹhin fa ti gbogbo išipopada je kannomba , tabi unmoved, mover (Ọlọrun) ti o duro ni ita awọn cosmos.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aristotle ni anfani lati ṣe oye nla ti ẹda ti a ṣe akiyesi nipa bibeere eyikeyi nkan tabi ilana: kini ohun elo ti o wa, kini irisi rẹ ati bawo ni o ṣe gba fọọmu yẹn, ati, julọ pataki julọ, kini idi rẹ? Ohun ti o yẹ ki o ṣe akiyesi ni pe, fun Aristotle, gbogbo iṣẹ ṣiṣe ti o waye lairotẹlẹ jẹ adayeba. Nitorinaa, ọna ti o yẹ fun iwadii jẹ akiyesi.Idanwo , eyini ni, yiyipada awọn ipo adayeba lati le tan imọlẹ si awọn ohun-ini ti o farapamọ ati awọn iṣẹ-ṣiṣe ti awọn nkan, jẹ aibikita ati pe ko le, nitorina, ni ireti lati ṣe afihan awọn ohun pataki. Idanwo ko ṣe pataki fun imọ-jinlẹ Giriki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro ti idi ko dide ni awọn agbegbe ti Archimedes ṣe awọn ẹbun pataki julọ rẹ. Oun ni, lakọọkọ, onimọ-iṣiro ti o wuyi ti iṣẹ rẹ lori awọn apakan conic ati lori agbegbe ti Circle pese ọna fun idasilẹ ti iṣiro nigbamii. O wa ninu fisiksi mathematiki, sibẹsibẹ, o ṣe awọn ilowosi rẹ ti o tobi julọ si imọ-jinlẹ. Ifihan mathematiki rẹ ti ofin ti lefa jẹ deede bi ẹri Euclidean ni geometry. Bakanna, iṣẹ rẹ lori hydrostatics ṣe agbekalẹ ati idagbasoke ọna eyiti awọn abuda ti ara, ninu ọran yii pato walẹ , eyiti Archimedes ṣe awari, ni a fun ni apẹrẹ mathematiki ati lẹhinna ni ifọwọyi nipasẹ awọn ọna mathematiki lati mu awọn ipinnu mathematiki jade ti o le tumọ pada si awọn ọrọ ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni agbegbe pataki kan Aristotelian ati awọn ọna Archimedean ni a fi agbara mu sinu igbeyawo ti ko ni irọrun.Ìwòràwọ̀ jẹ́ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ara tó jẹ́ olórí látìgbà pípẹ́ sẹ́yìn, ṣùgbọ́n a kò tíì dín rẹ̀ lọ́nà àṣeyọrí sí ètò ìṣọ̀kan. Ẹ̀sìn ìràwọ̀ Plato-Aristotel ti béèrè pé kí àwọn yípo pílánẹ́ẹ̀tì jẹ́ ìyípo. Ṣùgbọ́n, ní pàtàkì lẹ́yìn ìṣẹ́gun Alẹkisáńdà Ńlá ti mú kí àwọn àkíyèsí àti ọ̀nà ìṣirò àwọn ará Bábílónì wà lárọ̀ọ́wọ́tó fún àwọn Gíríìkì, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà rí i pé kò ṣeé ṣe láti mú àbá èrò orí àti àkíyèsí bára mu . Aworawo lẹhinna pin si awọn ẹya meji: ọkan jẹ ti ara ati pe o gba imọran Aristotelian ni ṣiṣe iṣiro fun išipopada ọrun, ati pe ekeji kọju si idi ti o da lori ṣiṣẹda awoṣe mathematiki kan ti o le ṣee lo fun ṣiṣe iṣiro awọn ipo aye.Ptolemy , ni 2nd orundun ce , ti gbe aṣa igbehin lọ si aaye ti o ga julọ ni igba atijọ ninu ''Hē mathēmatikē syntaxis'' rẹ (&quot;The Mathematical Collection,&quot; dara julọ mọ labẹ akọle Giriki-Arabic, ''Almagest'' ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Bogomolets National Medical University History 1.jpg|thumb|Bogomolets Itan Iṣoogun ti Orilẹ-ede 1]]

== Òògùn ==
Awọn Hellene ko ṣe ilọsiwaju pupọ ni oye awọn aye nikan ṣugbọn tun lọ jina ju awọn iṣaaju wọn lọ ni imọ wọn nipa ara eniyan . Oogun ti Giriki ti o ti ṣaju-tẹlẹ ti fẹrẹẹ fimọ si ẹsin ati aṣa.A ka arun si abajade aifẹ Ọlọrun ati ẹṣẹ eniyan, lati ṣe itọju nipasẹ awọn itọka, adura, ati awọn igbese itunu miiran. Ni awọn 5th orundun Bc a rogbodiyan ayipada wá nipa ti o ti wa ni nkan ṣe pẹlu awọn orukọ tiHippocrates . O jẹ Hippocrates ati ile-iwe rẹ ti, ti o ni ipa nipasẹ igbega ti imoye adayeba, akọkọ tẹnumọ pe arun jẹ adayeba, kii ṣe eleri , lasan. Paapaa awọn arun ti o kọlu bi warapa, ti ijagba rẹ dabi ẹni pe o fa lati ọdọ atọrunwa, ni a dimu lati pilẹṣẹ lati inu awọn okunfa adayeba ninu ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Giga ti imọ-jinlẹ iṣoogun ni igba atijọ ti de pẹ ni akoko Hellenistic. Ọpọlọpọ iṣẹ ni a ṣe ni ile musiọmu ti Alexandria, ile-iṣẹ iwadii ti a ṣeto labẹ ipa Giriki ni Egipti ni ọrundun 3rd SK lati ṣe onigbọwọ ikẹkọ ni gbogbogbo. A ṣe iwadii ọkan ati eto iṣan-ara , bii awọn ara ati ọpọlọ. Awọn ẹya ara ti iho thoracic ni a ṣe apejuwe, ati pe a ṣe igbiyanju lati ṣawari awọn iṣẹ wọn. O wa lori awọn iwadii wọnyi, ati lori awọn ipinfunni tirẹ ti awọn apes ati elede, pe oniwosan nla ti o kẹhin ti igba atijọ,Galen ti Pergamum , orisun rẹfisioloji . Ó jẹ́, ní pàtàkì, ètò ẹ̀yà mẹ́ta kan nínú èyí tí àwọn ohun tí a ń pè ní ẹ̀mí—àdánidá, pàtàkì, àti ẹranko—ti kọjá lọ ní ọ̀kọ̀ọ̀kan nípasẹ̀ àwọn iṣan ara, àwọn ẹ̀jẹ̀, àti àwọn iṣan ara láti mú kí ara lápapọ̀ di alágbára. Awọn igbiyanju Galen lati ṣe atunṣe awọn itọju ailera pẹlu imọ-ara rẹ ko ṣaṣeyọri, ati nitorinaa iṣe iṣe iṣoogun duro lainidi ati ọrọ kan ti yiyan dokita. Nigbagbogbo yiyan ti o dara julọ ni eyiti o sọ nipasẹ awọn Hippocratics, ti o gbẹkẹle ni akọkọ lori irọrun, gbigbe mimọ ati agbara ti ara lati mu ararẹ larada.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:01846 Chapel of the Institute for Jewish converts of the London Society for Promoting Christianity Amongst the Jews at Warsaw.jpg|thumb|01846 Chapel (Ilé ijosin) ti Institute fun awọn iyipada Juu ti Ẹgbẹ Ilu Lọndọnu fun Igbelaruge Kristiẹniti Laarin awọn Juu ni Warsaw]]

= Imọ ninu Romu ati Kristiẹniti =
Apogee ti imọ-jinlẹ Giriki ni awọn iṣẹ ti Archimedes ati Euclid ṣe deede pẹlu igbega agbara Romu ni Mẹditarenia. Iṣẹ́ ọnà, ìwé, ìmọ̀ ọgbọ́n orí àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì wú àwọn ará Róòmù lórí gan-an, lẹ́yìn tí wọ́n ṣẹ́gun Gíríìsì, ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé Gíríìkì ló sìn gẹ́gẹ́ bí ẹrú ilé tí wọ́n ń kọ́ àwọn ọmọ Róòmù olókìkí. Awọn ara Romu jẹ eniyan ti o wulo, sibẹsibẹ, ati pe, lakoko ti wọn ṣe akiyesi aṣeyọri ọgbọn Giriki pẹlu ẹru, wọn tun ko le ṣe iranlọwọ ṣugbọn beere ohun ti o dara ti o ṣe awọn Hellene. Roman wọpọ ori wà ohun ti pa Rome nla; sáyẹnsì àti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ni wọ́n kọbi ara sí tàbí tí wọ́n sọ̀ kalẹ̀ sí ipò tí kò tó nǹkan. Paapaa iru Hellenophile bii olori ijọba ati agbẹnusọ Cicero lo ironu Giriki pupọ sii lati tẹ awọn ọna Romu atijọ ju bi orisun awọn imọran ati awọn oju-iwoye titun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Constantin Hansen, Et selskab af danske kunstnere i Rom, 1837, KMS3236, SMK.jpg|thumb|Constantin Hansen, A ile ti Danish awọn ošere ni Romu]]
Ẹmi ti iwadii ominira jẹ ajeji pupọ si ọkan Romu, nitorinaa isọdọtun imọ-jinlẹ ti da duro. Ogún ti sayensi ti Greece ti di ati ibajẹ sinu awọn encyclopaedia Roman ti iṣẹ pataki rẹ jẹ ere idaraya dipo oye. Aṣoju ti ẹmi yii jẹ aristocrat ti ọrundun 1stPliny Alagba , ti''Itan Adayeba'' jẹ ikojọpọ awọn arosọ pupọ , awọn itan aiṣedeede ti awọn ẹda iyalẹnu, idan, ati imọ-jinlẹ diẹ, gbogbo wọn dapọ papọ lainidii fun titillation ti awọn aristocrats miiran. Aristotle ì bá ti tijú rẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni giga rẹ Rome da ogunlọgọ awọn eniyan pẹlu oriṣiriṣi aṣa, ede, ati ẹsin laarin ijọba rẹ. Ẹ̀ya ìsìn kan tó ṣe pàtàkì ju àwọn tó kù lọKristiẹniti .Jésù àti ìjọba rẹ̀ kì í ṣe ti ayé yìí, bí kò ṣe àwọn ọmọ ẹ̀yìn rẹ̀ àtàwọn ọmọlẹ́yìn wọn. Ayé yìí kò lè pa á tì, bó tilẹ̀ jẹ́ pé àníyàn nípa àwọn nǹkan ti ayé lè léwu fún ọkàn. Nítorí náà, àwọn Kristẹni ìjímìjí sún mọ́ ọgbọ́n ayé ti àkókò wọn pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀: ní ọwọ́ kan, ọ̀rọ̀ àsọyé àti àríyànjiyàn ti ìmọ̀ ọgbọ́n orí ìgbàanì jẹ́ ìdẹkùn àti ìtannijẹ tí ó lè ṣi àwọn òmùgọ̀ àti aláìmọ́ra; ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn ọ̀jáfáfá àti àwọn tí ó kàwé ní ​​ilẹ̀ ọba náà kò lè yí padà àyàfi bí a bá fi ìhìn-iṣẹ́ Kristian hàn ní àwọn ọ̀rọ̀ àti ọ̀rọ̀ àsọyé ti àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí. Kí wọ́n tó mọ̀ ọ́n, àwọn Kristẹni ìjímìjí wà nínú àríyànjiyàn àkànlò èdè , tí díẹ̀ lára ​​wọn sì kan ẹ̀kọ́ físíìsì . Fun apẹẹrẹ, ki ni iwa ti Jesu, ni awọn ọrọ ti ara lasan? Bawo ni o ṣe ṣee ṣe pe ẹnikan le ni awọn ẹda pataki meji ti o yatọ, gẹgẹ bi a ti sọ fun Jesu? Irú àwọn ìbéèrè bẹ́ẹ̀ ṣípayá bí ìmọ̀ tó ṣe pàtàkì ti àwọn àríyànjiyàn ti àwọn onírònú Gíríìkì lórí irú nǹkan bẹ́ẹ̀ ṣe lè jẹ́ fún àwọn tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ ní dídá ẹ̀kọ́ ìsìn tuntun sílẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ìkẹ́kọ̀ọ́ àtijọ́, nígbà náà, kò kú pẹ̀lú ìṣubú Róòmù àti ojúṣe Ilẹ̀ Ọba Ìwọ̀ Oòrùn láti ọwọ́ àwọn ẹ̀yà àwọn ará Germany. Na nugbo tọn, miyọ́ngbán nupinplọn tọn to jiji taun, ṣigba e ma kú. Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n wà ní àwọn ilé ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé ti fi ìṣòtítọ́ dakọ́ àwọn ògbólógbòó ti ìrònú àtijọ́ àti ẹ̀sìn Kristẹni ìjímìjí wọ́n sì tọ́jú wọn fún ìrandíran . Àwọn ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé náà ń bá a lọ láti kọ́ àwọn ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìgbàanì, nítorí pé díẹ̀ ju àwọn alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀ lọ ló kù ní Ìwọ̀ Oòrùn Látìn. Ni Ila-oorun ijọba Byzantine duro lagbara, ati pe nibẹ ni awọn aṣa atijọ ti tẹsiwaju. Iṣẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀ díẹ̀ ni a ṣe ní ẹgbẹ̀rún ọdún tí ó tẹ̀ lé ìṣubú Róòmù, ṣùgbọ́n àwọn ọ̀rọ̀-ìwé ìgbàanì ni a pamọ́ papọ̀ pẹ̀lú ìmọ̀ èdè Gíríìkì ìgbàanì . Eleyi je lati je kan iyebiye ifiomipamo ti eko fun awọn Latin West ni nigbamii ti sehin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Exterior of Sultan Ahmed I Mosque in Istanbul, Turkey 002.jpg|thumb|Ode ti Mossalassi Sultan Ahmed I ni Istanbul, Tọki]]

== Imọ ninu Islam ==
Ògùṣọ ti ẹkọ atijọ kọja ni akọkọ si ọkan ninu awọn ẹgbẹ ti o jagun ti o ṣe iranlọwọ lati mu Ilẹ-ọba Ila-oorun silẹ. Ni ọrundun 7th awọn ara Arabia, ti o ni atilẹyin nipasẹ ẹsin titun wọn, jade kuro ni ile larubawa ti Arabia ti wọn si fi awọn ipilẹ ijọba Islam lelẹ ti o dojukọ ti Rome atijọ . Lójú àwọn ará Lárúbáwá, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìgbàanì jẹ́ ohun iyebíye kan. AwọnAl-Qur'an , iwe mimọ ti Islam, ni pataki oogun yìn oogun gẹgẹbi iṣẹ ọna ti o sunmọ Ọlọhun. Wọ́n gbà pé ìràwọ̀ àti ìràwọ̀ jẹ́ ọ̀nà kan láti fi wo ohun tí Ọlọ́run fẹ́ fún aráyé. Olubasọrọ pẹlu mathimatiki Hindu ati awọn ibeere ti astronomie ṣe iwuri fun iwadi awọn nọmba ati ti geometry. Awọn iwe ti Hellene, nitorina, ni itara wa ati tumọ, ati nitorinaa pupọ ninu imọ-jinlẹ ti igba atijọ kọja sinu aṣa Islam . Oogun Giriki, Aworawo Giriki ati Afirawọ, ati mathimatiki Giriki, papọ pẹlu awọn iṣẹ imọ-jinlẹ nla ti Plato ati, paapaa, Aristotle, ni a dapọ mọ Islam ni opin ọrundun 9th. Tabi awọn Larubawa ko duro pẹlu assimilation. Wọn ti ṣofintoto ati awọn ti wọn innovated. Aworawo Islam ati Afirawọ ni a ṣe iranlọwọ nipasẹ kikọ awọn akiyesi astronomical nla ti o pese awọn akiyesi deede si eyiti a le ṣayẹwo awọn asọtẹlẹ Ptolemaic. Awọn nọmba ṣe iyanilenu awọn onimọran Islam, ifaniyan yii si ṣiṣẹ bi iwuri fun ẹda algebra (lati Arabic ''al-jabr'' ) ati ikẹkọ awọn iṣẹ algebra.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Igba atijọ Imọ ti Yúróòpù ==
[[Fáìlì:Europe in 1923.jpg|thumb|aworan ti aye ti Yúróòpù]]
Kristẹndọm igba atijọ dojukọ Islam ni pataki ni awọn ipadabọ ologun, ni Ilu Sipeeni ati Ilẹ Mimọ, ati ninu imọ-jinlẹ. Lati inu ija yii ni imupadabọ ẹkọ ẹkọ atijọ si Iwọ-oorun. Awọn Reconquista ni Spain ni diẹdiẹ ti awọn Moors si guusu lati awọn Pyrenees, ati laarin awọn iṣura ti o kù ni awọn itumọ Arabic ti awọn iṣẹ imọ-jinlẹ ati imọ-jinlẹ Giriki. Ni 1085 ilu tiToledo , pẹlu ọkan ninu awọn ile-ikawe ti o dara julọ ni Islam, ṣubu si awọn Kristiani. Lára àwọn tó ń gbé ibẹ̀ ni àwọn Kristẹni ajẹ́jẹ̀ẹ́ ìnìkàngbé tí wọ́n tètè bẹ̀rẹ̀ sí í túmọ̀ àwọn iṣẹ́ ìgbàanì sí èdè Látìn. Ni opin ti awọn 12th orundun Elo ti atijọ iní wà lẹẹkansi wa si awọn Latin West.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:The Sorbonne Grand amphitheatre during the Choose Europe for Science event - 2025 (2).jpg|thumb|Sorbonne Grand amphitheatre lakoko Yan Yuroopu fun iṣẹlẹ Imọ-jinlẹ - 2025]]
Aye igba atijọ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn onimọran ti Imọlẹ Ọdun 18th gẹgẹbi akoko okunkun, igbagbọ ninu ohun asan, ati ikorira si imọ-jinlẹ ati ẹkọ. Ni ilodi si, o jẹ ọkan ninu iwulo imọ-ẹrọ nla. Awọn ilọsiwaju ti a ṣe le han loni bi ohun kekere, ṣugbọn iyẹn jẹ nitori pe wọn jẹ ipilẹ. Wọn pẹlu bata ẹṣin ati kola ẹṣin , laisi eyiti a ko le lo agbara ẹṣin daradara. Awọn kiikan ti ibẹrẹ, àmúró ati bit , kẹkẹ-kẹkẹ, ati awọn fò buttress jẹ ki o ṣee ṣe awọn nla Gotik Cathedrals. Awọn ilọsiwaju ninu awọn ọkọ oju-irin jia ti awọn wili omi ati idagbasoke ti awọn ẹrọ afẹfẹ lo awọn orisun agbara wọnyi pẹlu ṣiṣe nla . Ọgbọn ẹrọ, ile lori iriri pẹlu awọn ọlọ ati awọn kẹkẹ agbara, ti o pari ni ọrundun 14th ni aago ẹrọ, eyiti kii ṣe ṣeto boṣewa tuntun ti deede chronometrical ṣugbọn tun pese awọn onimọ-jinlẹ pẹlu apẹrẹ tuntun fun iseda funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwọn agbara dogba ti a yasọtọ si iyọrisi oye imọ-jinlẹ ti iseda, ṣugbọn o ṣe pataki lati ni oye kini lilo awọn onimọran igba atijọ fi iru imọ yii. Gẹgẹbi irọyin ti imọ-ẹrọ ti fihan, awọn ara ilu Yuroopu igba atijọ ko ni awọn ikorira ti o jinlẹ si imọ iwulo. Ṣugbọn awọn agbegbe ti imọ-ijinlẹ le rii ikosile ti o wulo jẹ diẹ. Kàkà bẹ́ẹ̀, ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ni a kà sí pàtàkì gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti lóye ìṣẹ̀dá Ọlọ́run àti, nípa bẹ́ẹ̀, Ọlọ́run fúnra rẹ̀. Apeere ti o dara julọ ti iwa yii ni a rii ninu iwadi igba atijọ tiopiki .Imọlẹ , gẹgẹbi Genesisi ṣe kedere, wa laarin awọn ẹda akọkọ ti Ọlọrun. Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ti ọ̀rúndún kejìlá – 13thRobert Grosseteste ri ninu ina ni igba akọkọ ti Creative iwuri. Bí ìmọ́lẹ̀ ṣe ń tàn kálẹ̀, ó ṣẹ̀dá àyè àti ọ̀rọ̀, àti pé, nínú ìtumọ̀ rẹ̀ láti inú àyípo ìta ti àgbáyé, díẹ̀díẹ̀ ló fìdí rẹ̀ múlẹ̀ sínú àwọn àyíká ọ̀run. Lati loye awọn ofin ti itankale imọlẹ ni lati ni oye, ni diẹ ninu awọn ọna diẹ, iru ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko ikẹkọ ina, awọn iṣoro pataki ni a ya sọtọ ati kọlu. Kini, fun apẹẹrẹ, niRainbow ? Kò ṣeé ṣe láti sún mọ́ òṣùmàrè láti lè rí ohun tó ń ṣẹlẹ̀ ní kedere, nítorí bí ẹni tí ń wòye ṣe ń rìn, bẹ́ẹ̀ náà ni òṣùmàrè náà ṣe rí. O dabi ẹni pe o dale lori wiwa ti ojo, nitorinaa awọn oniwadi igba atijọ wa lati mu Rainbow sọkalẹ lati ọrun wá sinu awọn ẹkọ wọn. Ìjìnlẹ̀ òye nípa irú ọ̀run òṣùmàrè lè wáyé nípa ṣíṣe àfarawé àwọn ipò tí òṣùmàrè ń ṣẹlẹ̀. Fun awọn oju ojo awọn oniwadi rọpo awọn boolu gilasi ṣofo ti o kun fun omi, ki Rainbow le ṣe iwadi ni igbafẹfẹ. Awọn ipinnu wiwulo nipa awọn ọrun-ojo le lẹhinna fa nipasẹ ro pe iwulo ti afiwera laarin awọn isun omi ojo ati awọn globes ti omi kun. Eyi jẹ pẹlu awọn arosinu ti o ṣoki pe iseda rọrun (ie, iṣakoso nipasẹ awọn ofin gbogbogbo diẹ) ati pe awọn ipa ti o jọra ni awọn idi kanna. Irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ ni ohun tí a lè retí lọ́dọ̀ ọlọ́run ọlọ́gbọ́n, onínúure . Nitorinaa, arosinu naa le ni idaniloju gba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọlọgbọn igba atijọ ko ni akoonu, gẹgẹbi apẹẹrẹ ti o wa loke ti fihan, lati tun ohun ti awọn atijọ ti sọ. Wọ́n fi àwọn ẹsẹ Ìwé Mímọ́ ìgbàanì tẹ́wọ́ gba àyẹ̀wò àríyànjiyàn. Nigbagbogbo, kikankikan ti ibawi naa jẹ ibamu taara si pataki imọ-jinlẹ ti iṣoro ti o kan. Iru bẹ ni ọran pẹluišipopada . Awọn ọlọgbọn igba atijọ ṣe ayẹwo gbogbo awọn ẹya ti iṣipopada pẹlu iṣọra nla, fun iseda ti išipopada ni awọn itumọ ti ẹkọ ẹkọ pataki .Thomas Aquinas lo dictum Aristotle, pe ohun gbogbo ti o n gbe ni gbigbe nipasẹ nkan miiran, lati fihan pe Ọlọrun gbọdọ wa, nitori bibẹẹkọ wiwa eyikeyi išipopada yoo tumọ si ifasẹyin ailopin ti awọn iṣipopada idi ṣaaju.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yẹ ki o han gbangba pe ko si rogbodiyan mimọ laarin imọ-jinlẹ ati ẹsin ni Aarin Aarin. Gẹ́gẹ́ bí Aquinas ti tọ́ka sí, Ọlọ́run ni ẹni tó kọ ìwé Ìwé Mímọ́ àti ìwé ìṣẹ̀dá. Ìtọ́nisọ́nà sí ìṣẹ̀dá jẹ́ ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ẹ̀kọ́ tí ó jẹ́ àwòrán Ọlọrun nínú èyí tí a dá ènìyàn. Ìwé Mímọ́ jẹ́ ìṣípayá tààràtà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó nílò ìtumọ̀, nítorí àwọn àyọkà kan wà tí ó ṣókùnkùn tàbí tí ó ṣòro. Awọn iwe meji, nini onkọwe kanna, ko le tako ara wọn. Fun igba kukuru, imọ-jinlẹ ati ifihan rin ni ọwọ ni ọwọ. Aquinas fara balẹ̀ yí ìmọ̀ nípa ìṣẹ̀dá sínú ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí rẹ̀ láti inú ìṣírò wíwà Ọlọrun . Ṣugbọn ti awọn imọran imọ-jinlẹ rẹ ti iṣipopada yẹ ki o koju laelae, dandan yoo jẹ ipenija ti ẹkọ nipa ẹkọ pẹlu. Nípa ṣíṣe iṣẹ́ sáyẹ́ǹsì sínú ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ ìsìn rẹ̀ gan-an, ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ kó dá ẹ lójú pé lọ́jọ́ kan, ìforígbárí yóò wáyé. Awọn onimọ-jinlẹ yoo ṣe ẹgbẹ pẹlu imọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pẹlu imọ-jinlẹ, lati ṣẹda irufin ti ko fẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ogo ti imọ-jinlẹ igba atijọ jẹ iṣọpọ rẹ ti imọ-jinlẹ, imọ-jinlẹ, ati imọ-jinlẹ sinu titobi nla ati odindi oye. O le ṣe akiyesi ti o dara julọ ni titobi julọ ti gbogbo awọn ewi igba atijọ, Dante's''Awada Atorunwa'' . Eyi jẹ cosmos Aristotelian pataki kan, ti o ni opin ati irọrun loye, lori eyiti Ọlọrun, Ọmọkunrin rẹ, ati awọn eniyan mimọ rẹ jọba. Eda eniyan ati Earth gba aarin naa, gẹgẹ bi o ti yẹ si aarin wọn ninu ero Ọlọrun. Àyíká mẹ́sàn-án ọ̀run àpáàdì jẹ́ àwọn ènìyàn tí lílo òmìnira ìfẹ́- inú wọn ti yọrí sí ìparun wọn. Purgatory ni awọn ẹlẹṣẹ ti o kere si tun ni agbara igbala. Awọn aaye ọrun ni awọn ti o gbala ati awọn eniyan mimọ kun. Ìlànà àdánidáfi ààyè sílẹ̀ sí ipò ipò ẹ̀mí bí ènìyàn ṣe gòkè lọ síhà ìtẹ́ Ọlọ́run. Irú ipò ọlá àṣẹ bẹ́ẹ̀ hàn nínú àwọn ètò àjọ ẹgbẹ́ òun ọ̀gbà àti ti ìṣèlú ní Yúróòpù ìgbàanì, Ọlọ́run, ọba aláṣẹ gíga jù lọ, sì fi ìdájọ́ òdodo àti ìfẹ́ ṣàkóso ìṣẹ̀dá rẹ̀. Gbogbo wọn ni ibamu ni ero agba aye nla kan, ọkan ko yẹ ki o kọ silẹ ni irọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn jinde ti igbalode Imọ =

== Aṣẹ ti awọn iṣẹlẹ ==
Paapaa bi Dante ti n kọ iṣẹ nla rẹ, awọn ologun ti o jinlẹ n halẹ si awọn aye ti iṣọkan ti o ṣe ayẹyẹ. Iyara ti imotuntun imọ-ẹrọ bẹrẹ lati yara. Ni pataki ni Ilu Italia, awọn ibeere iṣelu ti akoko fun imọ-ẹrọ tuntun ni pataki, ati pe iṣẹ tuntun kan jade, ti ara ilu ati ti ologun.ẹlẹrọ . Awọn eniyan wọnyi koju awọn iṣoro ti o wulo ti o beere awọn ojutu ti o wulo.Leonardo da Vinci ni esan jẹ olokiki julọ ninu wọn, botilẹjẹpe o jẹ pupọ diẹ sii daradara. Oluyaworan ti oloye-pupọ, o ṣe iwadi ni pẹkipẹki anatomi eniyan lati le fun verisimilitude si awọn aworan rẹ. Gẹgẹbi alarinrin, o mọ awọn ilana ti o nira ti sisọ irin. Gẹgẹbi olupilẹṣẹ-oludari ti fọọmu ti iṣelọpọ iyalẹnu ti Renaissance ti a pe ni masque, o ṣe apẹrẹ ẹrọ idiju lati ṣẹda awọn ipa pataki . Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí onímọ̀ ẹ̀rọ ológun ló ṣe kíyè sí ọ̀nà tí bọ́ǹbù amọ̀-ilẹ̀ tí wọ́n ń gbá sí lórí ògiri ìlú kan, ó sì tẹnu mọ́ ọn pé òpópónà náà kò tẹ̀ lé ìlà méjì tààrà—ìgòkè kan tí ó gúnlẹ̀ tí ó tẹ̀ lé e—gẹ́gẹ́ bí Aristotle ti sọ pé ó gbọ́dọ̀ ṣe. Leonardo ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ nilo lati mọ iseda ni otitọ; ko si iye ẹkọ iwe le paarọ fun iriri gangan, tabi awọn iwe ko le fi aṣẹ wọn lelẹ lori awọn iyalẹnu. Nuhe Aristotle po zẹẹmẹ-basitọ etọn lẹ po dọ taidi dandannu tamẹnuplọnmẹ tọn ma nọ saba yí nuhe yè sọgan mọ po nukun edetiti tọn po zan gba. Imudani ti imoye atijọ ti lagbara pupọ lati fọ ni irọrun, ṣugbọn ṣiyemeji ilera kan bẹrẹ si farahan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibanujẹ pataki gaan akọkọ si itẹwọgba aṣa ti awọn alaṣẹ atijọ ni wiwa Aye Tuntun ni opin ọrundun 15th. Ptolemy, onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà àti onímọ̀ nípa ilẹ̀ ayé, ti tẹnu mọ́ ọn pé àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì mẹ́tẹ̀ẹ̀ta ti Yúróòpù, Áfíríkà, àti Éṣíà nìkan ló lè wà, àwọn ọ̀mọ̀wé Kristẹni láti St. Ṣùgbọ́n Ptolemy, St. Augustine, àti ọ̀pọ̀ àwọn aláṣẹ mìíràn ṣàṣìṣe. Imugboroosi iyalẹnu ti agbaye ti a mọ tun ṣiṣẹ lati ṣe iwuri fun ikẹkọ ti mathimatiki, nitori ọrọ ati olokiki n duro de awọn ti o le yi lilọ kiri si imọ-jinlẹ gidi ati igbẹkẹle .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni o tobi apakan awọnRenesansi jẹ akoko ti iṣẹ-ṣiṣe ọgbọn ti ibà ti o yasọtọ si imularada pipe ti ohun-ini atijọ. Si awọn ọrọ Aristotelian ti o ti jẹ ipilẹ ti ero igba atijọ ni a ṣafikun awọn itumọ ti Plato, pẹlu iran rẹ ti awọn isunmọ mathematiki, ti Galen, pẹlu awọn adanwo rẹ ninu ẹkọ-ara ati anatomi, ati, boya julọ pataki julọ, ti Archimedes, ti o fihan bi o ṣe le ṣe fisiksi imọ-jinlẹ le ṣee ṣe ni ita ilana ilana imọ-jinlẹ ibile. Awọn esi ti o wà subversive.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣawari fun igba atijọ ṣe awari opo kan ti awọn iwe afọwọkọ ti o ṣafikun itusilẹ ipinnu si itọsọna ninu eyiti imọ-jinlẹ Renesansi ti nlọ. Wọ́n mú àwọn ìwé àfọwọ́kọ wọ̀nyí láti jẹ́ kíkọ tàbí láti ròyìn ìgbòkègbodò àlùfáà, wòlíì, àti amòye olókìkí lákọ̀ọ́kọ́.Hermes Trismegistos . Ó jọ pé Hẹ́mísì wà nígbà ayé Mósè, àwọn ìwé Hermetic sì ní ìtàn ìṣẹ̀dá mìíràn nínú èyí tó fún ẹ̀dá èèyàn ní ipa tó ṣe pàtàkì gan-an ju ìtàn ìbílẹ̀ lọ. Ọlọ́run ti dá ẹ̀dá ènìyàn ní kíkún ní àwòrán rẹ̀: Ẹlẹ́dàá, kì í ṣe ẹranko tí ó ní ọgbọ́n lásán. Gbẹtọvi lẹ sọgan hodo apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn gbọn nudida dali. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, wọ́n gbọ́dọ̀ kẹ́kọ̀ọ́ àṣírí ìṣẹ̀dá, èyí sì lè ṣe bẹ́ẹ̀ nípa fífipá mú àwọn ìṣẹ̀dá láti mú wọn jáde nípasẹ̀ ìdálóró iná, ìparun, àti àwọn àfọwọ́kọ oníkẹ́míkà mìíràn. Èrè fún àṣeyọrí yóò jẹ́ ìyè ayérayé àti èwe, àti òmìnira kúrò lọ́wọ́ àìní àti àìsàn. Ó jẹ́ ìríran orí, ó sì mú kí èrò náà jáde pé, nípasẹ̀ ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìran ènìyàn lè yí ìṣẹ̀dá padà sí àwọn ìfẹ́-ọkàn rẹ̀. Eyi jẹ pataki wiwo ode oni ti imọ-jinlẹ, ati pe o yẹ ki o tẹnumọ pe o waye nikan ni ọlaju Iwọ-oorun. Ó ṣeé ṣe kó jẹ́ pé ìwà yìí ló jẹ́ kí Ìwọ̀ Oòrùn kọjá lọ sí Ìlà Oòrùn, lẹ́yìn ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ti ìrẹ̀wẹ̀sì, nínú ìlò ti ayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣa Hermetic tun ni awọn ipa pataki diẹ sii. Atilẹyin, gẹgẹ bi a ti mọ ni bayi, nipasẹ arosọ Platonist ti pẹ, awọn onkọwe Hermetic ti rhapsodized lori oye ati lori orisun ti ina, awọnOorun .Marsilio Ficino , olutumọ Florentine ti ọrundun 15th ti awọn mejeeji Plato ati awọn iwe Hermetic, kọ iwe adehun kan lori Oorun ti o sunmọ ibọriṣa. Akẹ́kọ̀ọ́ ọmọ ilẹ̀ Poland kan tó ń ṣèbẹ̀wò sí Ítálì ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún jẹ́ èyí tó wú lórí. Pada ni Polandii, o bẹrẹ lati ṣiṣẹ lori awọn iṣoro ti eto astronomical Ptolemaic ti o farahan. Pẹlu ibukun ti ijọsin, eyiti o ṣe iranṣẹ ni deede bi iwe-aṣẹ kan,Nicolaus Copernicus gbéra láti sọ àwọn ohun èlò onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà di olooru, èyí tí ṣọ́ọ̀ṣì fi ń ṣe àwọn ìṣirò pàtàkì bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àkókò tí ó yẹ fún Ọjọ́ Àjíǹde àti àwọn àjọyọ̀ mìíràn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ijinle sayensi ==
[[Fáìlì:Nicolaus Copernicus. Reproduction of line engraving.jpg|thumb|Nicolaus Copernicus. Atunse ti ila isamisi]]

== Copernicus ==
Ni 1543, bi o ti dubulẹ lori ibusun iku rẹ, Copernicus pari kika awọn ẹri ti iṣẹ nla rẹ; ó kú gẹ́gẹ́ bí a ti tẹ̀ ẹ́ jáde. Tirẹ''De revolutionibus orbium coelestium libri VI'' (&quot;Awọn iwe mẹfa Nipa Awọn Iyika ti Orbs Ọrun&quot;) ni ṣiṣi silẹ ni iyipada ti awọn abajade rẹ tobi ju ti iṣẹlẹ ọgbọn miiran ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan. AwọnIyika ti imọ- jinlẹ ṣe iyipada awọn ipo ironu ati ti iwalaaye ohun elo ninu eyiti iran eniyan ngbe, ati pe awọn ipa rẹ ko ti pari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eyi ni o ṣẹlẹ nipasẹ Copernicus daring lati gbe Oorun, kii ṣe Earth, ni aarin ti cosmos. Copernicus tọ́ka sí Hermes Trismegistos ní ti tòótọ́ láti fi dá ète yìí láre, èdè rẹ̀ sì jẹ́ Plato dáradára . Ṣugbọn o tumọ si iṣẹ rẹ bi iṣẹ to ṣe pataki ni imọ-jinlẹ , kii ṣe imọ-jinlẹ, nitorinaa o ṣeto lati ṣe idalare ni akiyesi ati mathematiki. Awọn esi je ìkan. Ni ọkan ọpọlọ, Copernicus dinku a complexity verging lori Idarudapọ to yangan ayedero. Awọn iṣipopada ti o han ẹhin-ati-jade ti awọn aye, eyiti o nilo ọgbọn oninuure lati gba laarin eto Ptolemaic , ni a le ṣe iṣiro fun o kan ni awọn ofin ti iṣipopada orbital ti Earth ti ara rẹ ti a ṣafikun tabi yọkuro lati awọn iṣipopada ti awọn aye. Iyatọ ni imọlẹ ayeraye tun ṣe alaye nipasẹ apapọ awọn iṣipopada yii. Awọn o daju wipe Mercury ati Venus a kò ri idakeji awọn Sun ni ọrun Copernicus salaye nipa gbigbe wọn orbits jo si Sun ju ti awọn Earth. Nitootọ, Copernicus ni anfani lati gbe awọn aye-aye ni ọna ti awọn ijinna wọn si Oorun nipa gbigbero awọn iyara wọn ati nitorinaa lati kọètò àwọn pílánẹ́ẹ̀tì , ohun kan tí ó ti bọ́ lọ́wọ́ Ptolemy. Eto yii ni irọrun, isokan , ati ifaya ẹwa ti o jẹ ki o jẹ aibikita fun awọn ti wọn ro pe Ọlọrun ni olorin giga julọ. Rẹ kii ṣe ariyanjiyan lile, ṣugbọn awọn akiyesi ẹwa ko yẹ ki o ṣe akiyesi ninu itan-akọọlẹ imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Copernicus ko yanju gbogbo awọn iṣoro ti eto Ptolemaic. Ó ní láti tọ́jú díẹ̀ lára ​​àwọn ohun èlò amúniṣọ̀kan ti àwọn ìpìpìpìlì àti àwọn àtúnṣe oníwọ̀n-ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ mìíràn, àti pẹ̀lú àwọn ọ̀pá ìdarí Kristali Aristotel kan díẹ̀. Abajade jẹ diẹ sii, ṣugbọn kii ṣe ohun iyalẹnu tobẹẹ pe o paṣẹ ifọwọsi gbogbo agbaye lẹsẹkẹsẹ. Jù bẹ́ẹ̀ lọ, àwọn ìyọrísí kan wà tí ó fa ìdàníyàn púpọ̀: Kí nìdí tó fi yẹ kí orb crystalline tó ní Ayé yí oòrùn ká? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth funrarẹ lati yipo lori ipo rẹ lẹẹkan ni wakati 24 laisi sisọ gbogbo awọn nkan, pẹlu eniyan, kuro ni oke rẹ? Ko si fisiksi ti a mọ ti o le dahun awọn ibeere wọnyi, ati pe ipese iru awọn idahun ni lati jẹ ibakcdun aringbungbun ti iyipada ti imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ sii wa ni ewu ju fisiksi ati imọ-jinlẹ, nitori ọkan ninu awọn ipa ti eto Copernican ti kọlu ni awọn ipilẹ ti awujọ ode oni. Ti Earth ba yipada ni ayika Oorun, lẹhinna awọn ipo ti o han gbangba ti awọn irawọ ti o wa titi yẹ ki o yipada bi Earth ṣe nlọ ni yipo rẹ. Copernicus ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ ko le rii iru iyipada bẹ (ti a pe ni stellarparallax ), ati pe awọn itumọ meji nikan ni o ṣee ṣe lati ṣe alaye ikuna yii. Boya Earth wa ni aarin, ninu eyiti ọran ko si parallax lati nireti, tabi awọn irawọ ti jinna debi pe parallax kere ju lati rii. Copernicus yan igbehin ati nitorinaa ni lati gba cosmos nla kan ti o ni okeene aaye ofo. Wọ́n ti rò pé Ọlọ́run kò ṣe nǹkan kan lásán, nítorí náà àwọn ète wo ló lè dá àgbáálá ayé kan nínú èyí tí Ilẹ̀ Ayé àti ìran ènìyàn ti pàdánù nínú sánmà gbòòrò sí i? Lati gba Copernicus ni lati fi fun Dantean cosmos. Awọn ipo Aristotelian ti aaye awujọ, ipo iṣelu, ati imudara ẹkọ nipa ẹkọ yoo parẹ, lati rọpo nipasẹ fifẹ ati itele ti aaye Euclidean . O jẹ ifojusọna koro ati kii ṣe ọkan ti o ṣeduro ararẹ si pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ọrundun 16th , ati nitorinaa imọran nla ti Copernicus wa lori ẹba ti ironu astronomical. Gbogbo àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ló mọ̀ nípa rẹ̀, àwọn kan díwọ̀n ojú ìwòye tiwọn lòdì sí i, ṣùgbọ́n ìwọ̀nba díẹ̀ ni wọ́n fi ìháragàgà gba á.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní ọ̀rúndún àti ààbọ̀ tí ó tẹ̀ lé Copernicus, àwọn ìgbòkègbodò onímọ̀ sáyẹ́ǹsì méjì tí ó rọrùn láti fòye mọ̀ ti wáyé. Akọkọ jẹ pataki, ekeji, imotuntun ati sintetiki . Wọ́n jọ ṣiṣẹ́ pọ̀ láti mú kí ayé ògbólógbòó di àbùkù àti, nígbẹ̀yìn-gbẹ́yín, láti fi ọ̀kan tuntun rọ́pò rẹ̀. Botilẹjẹpe wọn wa lẹgbẹẹ ẹgbẹ, awọn ipa wọn le ni irọrun diẹ sii ti wọn ba tọju wọn lọtọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Tycho, Kepler, ati Galileo =
[[Fáìlì:Galileo.arp.300pix.jpg|thumb|Galileo Galilei]]
Awọn lominu ni atọwọdọwọ bẹrẹ pẹlu Copernicus. O yori taara si awọn iṣẹ tiTycho Brahe , ti o wọn awọn alarinrin ati awọn ipo aye ni deede ju ti o ni ẹnikẹni ṣaaju ki o to. Ṣugbọn wiwọn nikan ko le pinnu laarin Copernicus ati Ptolemy, ati Tycho tẹnumọ pe Earth ko ni iṣipopada. Copernicus ṣe rọ Tycho lati gbe aarin Iyika ti gbogbo awọn aye aye miiran si Oorun. Láti ṣe bẹ́ẹ̀, ó ní láti jáwọ́ nínú àwọn ọ̀pá ìdiwọ̀n kristali Aristoteli tí wọ́n lè bá ara wọn jà. Tycho tun ṣe iyemeji lori ẹkọ Aristotelian ti pipe ti ọrun, nitori nigbati, ni awọn ọdun 1570, comet ati irawọ tuntun kan farahan, Tycho fihan pe wọn mejeji wa loke aaye Oṣupa. Boya awọn ipalara to ṣe pataki julọ ti o kọlu ni awọn ti a firanṣẹ nipasẹGalileo lẹhin ti awọn kiikan ti awọnẹrọ imutobi . Ni ọna ti o yara, o kede pe awọn oke-nla wa lori Oṣupa, awọn satẹlaiti ti o yika Jupiter, ati awọn aaye lori Oorun. Síwájú sí i, Ọ̀nà Milky náà ní àìlóǹkà ìràwọ̀ tí ẹnikẹ́ni kò fura pé ìwàláàyè wọn títí Galileo fi rí wọn. Níhìn-ín ni àríwísí tí ó ṣẹlẹ̀ ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ètò ìgbékalẹ̀ ayé ti Aristotle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:JKepler.jpg|thumb|Johannes Kepler]]
Lákòókò kan náà, Galileo ń fi awò awọ̀nàjíjìn rẹ̀ wá ọ̀run, ní JámánìJohannes Kepler fi ọkàn rẹ̀ wá wọn. Awọn akiyesi kongẹ ti Tycho gba Kepler laaye lati ṣe iwari pe Mars (ati, nipasẹ afiwe , gbogbo awọn aye aye miiran) ko yipada ni Circle rara, ṣugbọn ni ellipse, pẹlu Oorun ni idojukọ kan. Ellipses so gbogbo awọn aye aye papọ ni isokan nla Copernican. The Keplerian cosmos wà julọ un-Aristotelian, ṣugbọn Kepler tọju rẹ awari nipa sin wọn ni fere impenetrable Latin prose ni onka awọn iṣẹ ti ko kaakiri jakejado.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti Galileo ati Kepler ko le pese, botilẹjẹpe wọn gbiyanju, jẹ yiyan si Aristotle ti o ni oye kanna. Ti Earth ba yipo lori ipo rẹ, lẹhinna kilode ti awọn nkan ko fò kuro? Ati kilode ti awọn nkan ti o lọ silẹ lati awọn ile-iṣọ ko ṣubu si iwọ-oorun bi Earth ṣe n yi lọ si ila-oorun labẹ wọn? Ati bawo ni o ṣe ṣee ṣe fun Earth, ti a daduro ni aaye ofo, lati lọ yika Sun-boya ni awọn iyika tabi awọn ellipses—laisi ohunkohun titari rẹ? Awọn idahun wà gun ni wiwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Porträtt av Tycho Brahe - Skoklosters slott - 90153.tif|thumb|Tycho Brahe]]
Galileo kọlu awọn iṣoro ti Yiyi Earth ati Iyika rẹ nipasẹ itupalẹ ọgbọn. Awọn ara ko fò kuro ni Earth nitori pe wọn ko yiyi ni iyara gaan, botilẹjẹpe iyara wọn ga. Ni awọn iyipada fun iṣẹju kan, eyikeyi ara lori Earth n lọ laiyara ati, nitorinaa, ni itara diẹ lati fo kuro. Awọn ara ṣubu si ipilẹ awọn ile-iṣọ lati eyiti wọn ti sọ silẹ nitori pe wọn pin pẹlu ile-iṣọ yiyi ti Earth. Nitorinaa, awọn ara ti o wa tẹlẹ ṣe itọju iṣipopada yẹn nigbati a ba ṣafikun išipopada miiran. Nítorí náà, Galileo deduced , Bọọlu kan ti o lọ silẹ lati ori ọpa ti ọkọ oju omi ti n gbe yoo ṣubu ni ipilẹ ti mast. Ti wọn ba gba bọọlu laaye lati gbe lori ọkọ ofurufu petele kan, yoo tẹsiwaju lati gbe lailai. Nípa bẹ́ẹ̀, Galileo parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé, àwọn pílánẹ́ẹ̀tì, tí wọ́n ti gbé e kalẹ̀ ní ìṣísẹ̀ oníyípo, ń bá a lọ láti máa rìn ní àyíká títí láé. Nitorinaa, awọn orbits Copernican wa. Galileo kò gba Kepler ká ellipses; láti ṣe bẹ́ẹ̀ ì bá ti túmọ̀ sí kíkọ ojútùú rẹ̀ sí ìṣòro Copernican tì.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kepler mọ pe iṣoro gidi kan wa pẹlu iṣipopada aye. Ó wá ọ̀nà láti yanjú rẹ̀ nípa bíbéèrè lọ́wọ́ agbára kan tí ó dà bí ẹni pé àgbáyé nínú ìṣẹ̀dá, èyíinì nioofa . A ti ṣe afihan Earth lati jẹ oofa nla nipasẹ William Gilbert ni ọdun 1600, Kepler si gba lori otitọ yii. Agbara oofa kan , Kepler jiyan, ti jade lati Oorun o si ti awọn aye-aye ni ayika ni awọn iyipo wọn, ṣugbọn ko le ṣe iwọn eyi dipo aiduro ati imọran ti ko ni itẹlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin mẹẹdogun akọkọ ti ọrundun 17th Aristotelianism ti n ku ni iyara, ṣugbọn ko si eto itelorun lati gba ipo rẹ. Abajade jẹ iṣesi ṣiyemeji ati aibalẹ, nitori, gẹgẹ bi oluwoye kan ti sọ ọ, “Imọye-imọran titun pe gbogbo eniyan ni iyemeji.” O jẹ ofo yii ti o ṣe iṣiro pupọ fun aṣeyọri ti eto robi kan ti o dabaa nipasẹRené Descartes . Ọrọ ati išipopada ni o mu nipasẹ Descartes lati ṣe alaye ohun gbogbo nipasẹ awọn awoṣe ẹrọ ti awọn ilana adayeba, botilẹjẹpe o kilo pe iru awọn awoṣe kii ṣe ọna ti iseda ṣee ṣe ṣiṣẹ. Wọn pese “awọn itan ti o ṣeeṣe,” eyiti o dabi ẹni pe o dara ju alaye kankan lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ologun pẹlu ọrọ ati išipopada, Descartes kolu awọn ipilẹ Copernican isoro. Awọn ara ni ẹẹkan ni iṣipopada, Descartes jiyan, wa ni iṣipopada ni laini taara ayafi ati titi ti wọn yoo fi yipada lati laini yii nipasẹ ipa ti ara miiran. Gbogbo awọn iyipada ti iṣipopada jẹ abajade iru awọn ipa bẹẹ. Nitorinaa, bọọlu naa ṣubu ni ẹsẹ ti mast nitori, ayafi ti ara miiran ba lu, o tẹsiwaju lati gbe pẹlu ọkọ oju omi naa. Awọn aye aye n lọ ni ayika Oorun nitori pe wọn ti yika nipasẹ awọn iji lile ti ọrọ arekereke ti o kun gbogbo aaye. Awọn awoṣe ti o jọra ni a le kọ si akọọlẹ fun gbogbo awọn iyalẹnu; eto Aristotelian le rọpo nipasẹ Cartesian. Iṣoro pataki kan wa, sibẹsibẹ, ati pe o to lati mu Cartesianism silẹ. Nkan Cartesian ati išipopada ko ni idi, tabi ko dabi pe imoye Descartes nilo ikopa lọwọ ti ọlọrun kan. The Cartesian cosmos, gẹgẹ bi Voltaire nigbamii ti sọ, dabi aago kan ti a ti egbo soke ni awọn ẹda ati ki o tẹsiwaju lati tile si ayeraye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:The Industrial Revolution - geograph.org.uk - 4250260.jpg|thumb|Ayika ti ile-ise]]

= Imọ ati awọn Iyika ile ise =
O ti pẹ ti jẹ imọran ti o wọpọ pe igbega ti imọ-jinlẹ ode oni ati Iyika Ile-iṣẹ ni asopọ pẹkipẹki. O nira lati ṣafihan eyikeyi ipa taara ti awọn iwadii imọ-jinlẹ lori dide ti aṣọ tabi paapaa ile-iṣẹ irin ni Ilu Gẹẹsi nla, ile ti Iyika Iṣẹ, ṣugbọn dajudaju ibajọra wa ni ihuwasi lati rii ni imọ-jinlẹ ati ile-iṣẹ ibẹrẹ . Akiyesi isunmọ ati iṣọra iṣọra ti o yori si iṣamulo iṣe jẹ ihuwasi ti awọn oniṣẹ ile-iṣẹ mejeeji ati awọn adanwo bakanna ni ọrundun 18th. Ojuami kan ti olubasọrọ taara ni a mọ: eyun,Awọn anfani James Watt ni ṣiṣe ti Newcomen steam engine , anfani ti o dagba lati iṣẹ rẹ gẹgẹbi ẹrọ imọ-ẹrọ ati pe o yorisi idagbasoke rẹ ti condenser ti o yatọ ti o jẹ ki ẹrọ ti nmu ẹrọ jẹ orisun agbara ile-iṣẹ ti o munadoko. Ṣugbọn, ni gbogbogbo, Iyika Ile-iṣẹ tẹsiwaju laisi iranlọwọ imọ-jinlẹ taara pupọ. Sibẹsibẹ ipa agbara ti imọ-jinlẹ ni lati jẹrisi pataki pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ohun ti imọ-jinlẹ ti a funni ni ọrundun 18th ni ireti pe akiyesi iṣọra ati idanwo le mu iṣelọpọ ile-iṣẹ pọ si ni pataki. Ni diẹ ninu awọn agbegbe, o ṣe. AmọkokoJosiah Wedgwood kọ iṣowo rẹ ti o ṣaṣeyọri lori ipilẹ ikẹkọ iṣọra ti awọn amọ ati awọn glazes ati nipasẹ ipilẹṣẹ awọn ohun elo bii pyrometer pẹlu eyiti lati ṣe iwọn ati ṣakoso awọn ilana ti o gba. Kii ṣe, sibẹsibẹ, titi di idaji keji ti ọrundun 19th pe imọ-jinlẹ ni anfani lati pese iranlọwọ pataki nitootọ si ile-iṣẹ. O jẹ nigbana ni imọ-jinlẹ ti metallurgy ti gba laaye titọ awọn irin alloy si awọn pato ile-iṣẹ, ti imọ-jinlẹ ti kemistri yọọda ẹda ti awọn nkan tuntun, bii awọn awọ aniline, ti pataki ile-iṣẹ pataki, ati pe ina ati oofa ni a lo ninu ina dynamo ati mọto. Titi di akoko yẹn o ṣee ṣe ki imọ-jinlẹ jere diẹ sii lati ile-iṣẹ ju ọna miiran lọ. O jẹ ẹrọ atẹgun ti o ṣafihan awọn iṣoro ti o mu, nipasẹ ọna wiwa fun imọ-ẹrọ ti agbara nya si , si ẹda ti thermodynamics. Ni pataki julọ, bi ile-iṣẹ ṣe nilo idiju diẹ sii ati ẹrọ inira , ile-iṣẹ irinṣẹ ẹrọ ni idagbasoke lati pese ati, ninu ilana, jẹ ki iṣelọpọ ti elege diẹ sii ati awọn ohun elo imudara fun imọ-jinlẹ. Bí ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ti yí padà láti inú ayé ojoojúmọ́ sí ayé àwọn ọ̀tọ̀mù àti àwọn molecule, àwọn ìṣàn iná mànàmáná àti àwọn pápá oofa, microbes àti virus, àti nebulae àti àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀, àwọn ohun èlò túbọ̀ ń pèsè ìsopọ̀ pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀. Awò awò-awọ̀nàjíjìn ńlá kan tí ń sọ̀rọ̀ dà nù, tí iṣẹ́ aago dídín-ń-tín ń darí láti ṣàkíyèsí nebulae jẹ́ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ ilé iṣẹ́ wúwo ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún gẹ́gẹ́ bí ọkọ̀ arìnrìn-àjò afẹ́ àti ọkọ̀ ojú omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika Iṣẹ-iṣẹ ni ipa pataki kan siwaju si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni. Ireti ti lilo imọ-jinlẹ si awọn iṣoro ti ile-iṣẹ ṣiṣẹ lati ṣe atilẹyin atilẹyin gbogbogbo fun imọ-jinlẹ. Ni igba akọkọ ti nla ijinle sayensi ile-iwe ti awọn igbalode aye, awọnÉcole Polytechnique ni Paris, ti a da ni 1794 lati fi awọn abajade ti imọ-jinlẹ si iṣẹ Faranse. Ipilẹṣẹ awọn ikun diẹ siiAwọn ile-iwe imọ-ẹrọ ni awọn ọdun 19th ati 20th ṣe iwuri itankale kaakiri ti imọ-jinlẹ ati pese aye siwaju fun ilosiwaju imọ-jinlẹ. Awọn ijọba, ni awọn iwọn oriṣiriṣi ati ni awọn oṣuwọn oriṣiriṣi, bẹrẹ atilẹyin imọ-jinlẹ paapaa taara diẹ sii, nipa ṣiṣe awọn ifunni owo si awọn onimọ-jinlẹ, nipasẹ ipilẹ awọn ile-iṣẹ iwadii, ati nipa fifun awọn ọlá ati awọn ifiweranṣẹ osise lori awọn onimọ-jinlẹ nla. Ni opin ọrundun 19th, ọlọgbọn-imọ-jinlẹ ti ara ẹni ti o tẹle awọn ire ikọkọ rẹ ti fi ọna fun onimọ-jinlẹ alamọdaju pẹlu ipa ti gbogbo eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iṣọtẹ fifehan (The Romantic Revolt) ==
Boya laiseaniani, iṣẹgun ti awọn mekaniki Newtonian ṣe idasi kan, ọkan ti o ni awọn ipa pataki fun idagbasoke imọ-jinlẹ siwaju sii. Awọn ipilẹṣẹ rẹ jẹ pupọ ati idiju, ati pe o ṣee ṣe nibi lati dojukọ ọkan nikan, ti o ni nkan ṣe pẹlu ọlọgbọn ara JamaniImmanuel Kant . Kant koju igbẹkẹle Newtonian pe onimọ-jinlẹ le ṣe abojuto taara pẹlu awọn nkan ti o ni imọlara gẹgẹbi awọn ọta, awọn ohun elo ina, tabi ina. Dipo, Kant tẹnumọ, gbogbo ohun ti ọkan eniyan le mọ niologun . Axiom epistemological yii ni ominira awọn Kantians lati ni lati loyun ti awọn ipa bi ti o wa ninu awọn patikulu kan pato ati aile yipada. O tun gbe tcnu tuntun lori aaye laarin awọn patikulu; nitõtọ, ti o ba ti ọkan eliminated awọn patikulu patapata, nibẹ wà nikan aaye ti o ni awọn ipa. Lati awọn ero meji wọnyi ni awọn ariyanjiyan ti o lagbara lati wa, akọkọ, fun awọn iyipada ati itoju awọn ipa ati, keji, funero aaye bi a oniduro ti otito. Ohun ti o jẹ ki oju-iwoye Romantic jẹ pe ero ti nẹtiwọki ti awọn ologun ni aaye ti so cosmos sinu isokan kan ninu eyiti gbogbo awọn ipa ni o ni ibatan si gbogbo awọn miiran, ki agbaye gba abala ti ohun-ara agba aye. Gbogbo rẹ̀ tóbi ju àkópọ̀ gbogbo ẹ̀yà ara rẹ̀ lọ, ọ̀nà sí òtítọ́ sì ni ìrònú gbogbo rẹ̀, kì í ṣe ìtúpalẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kini Romantics , tabi Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ẹ̀dá , gẹ́gẹ́ bí wọ́n ṣe ń pe ara wọn, lè rí i pé ó farapamọ́ sí àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn Newtonian ní a ṣàfihàn rẹ̀.Hans Christian Ørsted . O rii pe ko ṣee ṣe lati gbagbọ pe ko si asopọ laarin awọn ipa ti ẹda. Ibaṣepọ kemikali , ina, ooru, oofa, ati ina gbọdọ, o jiyan, nirọrun jẹ awọn ifihan oriṣiriṣi ti awọn ipa ipilẹ ti ifamọra ati imunibinu. Ni ọdun 1820 o fihan pe ina mọnamọna ati oofa jẹ ibatan, fun gbigbe ti ṣiṣan itanna nipasẹ okun waya kan kan abẹrẹ oofa ti o wa nitosi. Awari ipilẹ yii ti ṣawari ati lo nilokulo nipasẹMichael Faraday , ẹniti o lo gbogbo igbesi aye imọ-jinlẹ rẹ ni iyipada agbara kan sinu omiiran. Nipa ifọkansi lori awọn ilana ti awọn agbara ti a ṣe nipasẹ awọn ṣiṣan ina mọnamọna ati awọn oofa, Faraday gbe awọn ipilẹ fun imọ-jinlẹ aaye , ninu eyiti agbara ti eto kan ti waye lati tan kaakiri gbogbo eto ati kii ṣe agbegbe ni awọn patikulu gidi tabi awọn apanilẹrin .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyipada ti agbara dandan gbe ibeere ti itoju ti agbara dide. Njẹ ohunkohun ti o sọnu nigbati agbara itanna ba yipada si agbara oofa, tabi sinu ooru tabi ina tabi ibaramu kemikali tabi agbara ẹrọ? Faraday, lẹẹkansi, pese ọkan ninu awọn tete idahun ninu rẹ meji awọn ofin ti electrolysis, da lori esiperimenta akiyesi ti o oyimbo kan pato iye ti itanna &quot;ipa&quot; decomposed oyimbo kan pato oye ti kemikali oludoti. Iṣẹ yi ti a atẹle nipa tiJames Prescott Joule ,Robert Mayer, atiHermann von Helmholtz , ọkọọkan wọn de isọdọkan ti ipilẹ pataki si gbogbo imọ-jinlẹ, ilana tiitoju ti agbara .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onimọ-jinlẹ nipa iseda jẹ awọn onimọran nipataki ti o ṣe agbejade awọn iyipada ti awọn ipa nipasẹ ifọwọyi adanwo ọlọgbọn. Ṣiṣayẹwo iru awọn agbara ipilẹ jẹ anfani bi daradara lati idagbasoke iyara ti mathimatiki. Ni awọn 19th orundun iwadi ti ooru ti a yipada si awọn Imọ ti thermodynamics, da ìdúróṣinṣin lori mathematiki onínọmbà; imọran ti ara ilu Newtonian ti ina ti rọpo nipasẹAugustin-Jean Fresnel's mathematiki fafa imo ero undulatory; ati awọn iyalẹnu ti ina ati oofa ni a sọ distilled sinu fọọmu mathematiki kukuru nipasẹ William Thomson (Oluwa Kelvin ) atiJames Akọwe Maxwell . Ni opin ọrundun, o ṣeun si ipilẹ ti itọju agbara ati ofin keji ti thermodynamics , agbaye ti ara han pe o ni oye patapata ni awọn ofin ti eka ṣugbọn awọn fọọmu mathematiki kongẹ ti n ṣapejuwe ọpọlọpọ awọn iyipada ẹrọ ni diẹ ninu ether ti o wa labẹ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye submicroscopic ti ohun eloawọn ọta di bakanna ni oye ni ọrundun 19th. Bibẹrẹ pẹluIdaniloju pataki ti John Dalton pe awọn ẹya atomiki yatọ si ara wọn nikan ni awọn iwuwo wọn, awọn onimọ-jinlẹ ni anfani lati ṣe idanimọ nọmba ti o pọ si ti awọn eroja ati lati fi idi awọn ofin ti n ṣalaye awọn ibaraẹnisọrọ wọn. Ilana ti iṣeto nipasẹ siseto awọn eroja ni ibamu si awọn iwuwo atomiki wọn ati awọn aati wọn. Abajade naa jẹtabili igbakọọkan , ti a ṣe nipasẹDmitry Mendeleyev , eyi ti o tumo si wipe diẹ ninu awọn iru subatomic be labẹ ipilẹ awọn agbara. Ìgbékalẹ̀ yẹn lè mú kí àwọn ànímọ́ pọ̀ sí i, ní tipa bẹ́ẹ̀ mú àsọtẹ́lẹ̀ àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí ti ọ̀rúndún kẹtàdínlógún ṣẹ, tí a fi hàn ní àwọn ọdún 1870 láti ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn.Joseph-Achille Le Bel atiJacobus van 't Hoff , ti awọn iwadi ti awọn kemikali Organic ṣe afihan ibamu laarin iṣeto ti awọn atomu tabi awọn ẹgbẹ ti awọn ọta ni aaye ati awọn kemikali pato ati awọn ohun-ini ti ara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipilẹṣẹ ti igbalodeisedale =
Iwadi nkan ti o wa laaye ni o jinna lẹhin fisiksi ati kemistri , ni pataki nitori awọn ohun alumọni jẹ eka pupọ diẹ sii ju awọn ara alailẹmi tabi awọn ipa. Harvey ti fihan pe nkan alãye le ṣe iwadi ni idanwo, ṣugbọn aṣeyọri rẹ duro nikan fun ọgọrun ọdun meji. Fun akoko yii, ọpọlọpọ awọn ọmọ ile-iwe ti iseda aye ni lati ni itẹlọrun lati ṣe iyatọ awọn fọọmu gbigbe bi o ti dara julọ ti wọn le ati lati gbiyanju lati ya sọtọ ati ṣe iwadi awọn apakan ti awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí a ti rí i, ògìdìgbó àwọn àkànlò tuntun nínú ẹ̀kọ́ ewéko àti ẹ̀kọ́ ẹ̀kọ́ nípa ẹranko fi ìpayà ńláǹlà sí.taxonomy . Igbesẹ nla kan siwaju ni a gbe ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ SwedishCarl von Linné —tí a mọ̀ nípasẹ̀ orúkọ rẹ̀ tí a ti sọ èdè Látìn, Linnaeus—ẹni tí ó gbé ìgbékalẹ̀ ìfòyebánilò kan, tí ó bá jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ àtọwọ́dọ́wọ́, tí ó jẹ́ ti orúkọ-orúkọ binomial . Ipilẹṣẹ atọwọda ti eto Linnaeus, ni idojukọ bi o ti ṣe lori awọn ẹya bọtini diẹ nikan, ṣe iwuri ibawi ati awọn igbiyanju ni awọn ọna ṣiṣe adayeba diẹ sii. Ifarabalẹ ti a npe ni bayi si oni-ara ni apapọ ṣe iranlọwọ fun imọ- jinlẹ ti ndagba pe awọn eya ni asopọ ni iru ibatan jiini kan, imọran ti akọkọ ṣe alaye nipa imọ-jinlẹ nipasẹJean-Baptiste, chevalier de Lamarck .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iṣoro ti o ba pade ni titọka akojọpọ nla ti awọn invertebrates ni Ile ọnọ ti Itan Adayeba ni Ilu Paris mu Lamarck daba peeya yipada nipasẹ akoko. Ọ̀rọ̀ yìí kì í ṣe ìyípadà tó bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́ bó ṣe sábà máa ń yà á, nítorí bó tilẹ̀ jẹ́ pé ó bí àwọn Kristẹni kan tí wọ́n ń ka ìwé Jẹ́nẹ́sísì ní ti gidi, àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀dá, tí wọ́n ṣàkíyèsí bí wọ́n ṣe ń bo àwọn ìrísí àdánidá sí òmíràn ti ti ń bá èrò náà ṣeré fún ìgbà díẹ̀. Eto Lamarck kuna lati ni ifọwọsi gbogbogbo ni pataki nitori pe o gbarale kemistri igba atijọ fun awọn aṣoju idi rẹ ati pe o farahan lati tọka wiwakọ mimọ si pipe ni apakan ti awọn ohun alumọni. O tun tako nipasẹ ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o lagbara julọ ati awọn anatomists afiwera ti ọjọ naa,Georges Cuvier , ti o ṣẹlẹ lati ya Genesisi oyimbo gangan. Laibikita atako Cuvier, sibẹsibẹ, imọran wa laaye ati nikẹhin a gbega si ipo imọ-jinlẹ nipasẹ awọn iṣẹ tiCharles Darwin . Darwin ko nikan kojọpọ ọrọ ti data ti o ṣe atilẹyin imọran ti iyipada ti ẹda, ṣugbọn o tun ni anfani lati daba ilana kan nipasẹ eyiti iru itankalẹ le waye laisi ipadabọ si miiran ju awọn idi adayeba lasan. Ilana naa jẹ yiyan adayeba , ni ibamu si eyiti awọn iyatọ iṣẹju ninu awọn ọmọ ni o ṣe ojurere tabi yọkuro ninu idije fun iwalaaye, ati pe o gba imọran ti itankalẹ lati ni oye pẹlu asọye nla. Iseda ti dapọ ati lẹsẹsẹ awọn iṣelọpọ tirẹ, nipasẹ awọn ilana ti o ṣakoso lasan nipasẹ aye, nitorinaa awọn ohun alumọni ti o ye wa dara julọ si agbegbe iyipada nigbagbogbo .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ti Darwin''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna ti Aṣayan Adayeba, tabi Itoju Awọn Ere-ije Ifẹ ni Ijakadi fun Igbesi aye'' , ti a tẹjade ni 1859, mu aṣẹ wa si agbaye ti awọn ohun alumọni. A iru isokan ni airi ipele ti a ti mu nipa awọncell yii kede nipaTheodor Schwann atiMatthias Schleiden ni ọdun 1838, nipa eyiti a ṣe mu awọn sẹẹli duro lati jẹ awọn ipin ipilẹ ti gbogbo awọn sẹẹli alãye. Awọn ilọsiwaju ninu maikirosikopu lakoko ọrundun 19th jẹ ki o ṣee ṣe diẹdiẹ lati fi awọn ipilẹ ipilẹ ti awọn sẹẹli han, ati ilọsiwaju ni iyara ninu biochemistry jẹ ki iwadii timotimo ti ẹkọ ẹkọ-ara cellular. Ni opin ọrundun naa, imọlara gbogbogbo ni pe fisiksi ati kemistri ti to lati ṣapejuwe gbogbo awọn iṣẹ pataki ati pe nkan ti o wa laaye, labẹ awọn ofin kanna bi ohun aisimi, yoo mu awọn aṣiri rẹ jade laipẹ. Wiwo idinku yii ni a ṣe afihan ni aṣeyọri ninu iṣẹ tiJacques Loeb , ti o fihan pe awọn ohun ti a npe ni instincts ni awọn ẹranko kekere ko jẹ nkan diẹ sii ju awọn aati physicochemical, eyiti o fi aami siawọn ilẹ nwaye .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ti o yanilenu julọ ni isedale ti ọrundun 19th ni eyiti a ṣẹda nipasẹ imọ-jinlẹ germ tiarun , asiwaju nipasẹLouis Pasteur ni France atiRobert Koch ni Germany. Nipasẹ awọn iwadii wọn, awọn kokoro arun ti han lati jẹ awọn idi pataki ti ọpọlọpọ awọn arun. Nípasẹ̀ àwọn ọ̀nà àjẹsára tí Pasteur kọ́kọ́ gbé kalẹ̀ , díẹ̀ lára ​​àwọn àrùn tó lágbára jù lọ nínú ẹ̀dá ènìyàn ni a mú sábẹ́ ìdarí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iyika ọrundun ogun (20th) ==
Ni opin ti awọn 19th orundun, ala ti awọn titunto si ti iseda fun awọn anfaani ti eda eniyan, akọkọ han ni gbogbo ọrọ rẹ nipa Sir Francis Bacon , dabi enipe lori etibebe ti riri. Imọ ti nlọ siwaju ni gbogbo awọn iwaju, idinku aimọkan ati iṣelọpọ awọn irinṣẹ tuntun fun imudara ipo eniyan. Imọye, iwoye onipin ti agbaye n yọ jade diẹdiẹ lati awọn ile-iṣere ati awọn ile-ẹkọ giga. Savant kan lọ titi debi lati ṣe aanu fun awọn ti yoo tẹle oun ati awọn ẹlẹgbẹ rẹ, nitori wọn, o ro pe, ko ni nkankan lati ṣe ju wiwọn nkan lọ si aaye eleemewa ti o tẹle.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn igbẹkẹle oorun yii ko pẹ. Iṣoro didanubi kan ni pe itankalẹ ti o jade nipasẹ awọn ọta ti fihan pe o nira pupọ lati dinku si awọn ipilẹ ẹrọ ti a mọ. Pataki ju,fisiksi rii ara rẹ ti o gbẹkẹle siwaju ati siwaju sii lori awọn ohun-ini arosọ ti nkan kan, awọnether , ti o safihan agidi. Laarin igba ti ọdun 10 kukuru, ni aijọju ọdun 1895–1905, awọn wọnyi ati awọn iṣoro ti o jọmọ wa si ori kan wọn si ba eto mechanistic run ti ọrundun 19th ti kọ laalaa. Awari ti X egungun ati radioactivity fi ohun airotẹlẹ titun complexity ninu awọn be ti awọn ọta. Ojutu Max Planck si iṣoro ti itọsi igbona ṣe afihan ifasilẹ kan sinu ero ti agbara ti ko ṣe alaye ni awọn ofin ti thermodynamics kilasika. Julọ disturbing ti gbogbo, awọn enunciation ti awọn pataki yii tiibatan nipaAlbert Einstein ni ọdun 1905 kii ṣe iparun ether nikan ati gbogbo awọn fisiksi ti o da lori rẹ ṣugbọn tun ṣe atunṣe fisiksi gẹgẹbi iwadi ti awọn ibatan laarin awọn alafojusi ati awọn iṣẹlẹ, dipo awọn iṣẹlẹ funrararẹ. Ohun ti a ṣe akiyesi, ati nitori naa ohun ti o ṣẹlẹ, ni a sọ pe o jẹ iṣẹ ti ipo oluwoye ati išipopada ti o ni ibatan si awọn iṣẹlẹ miiran. Aaye pipe jẹ itan-akọọlẹ. Awọn ipilẹ ti fisiksi ṣe ewu lati ṣubu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyika ode oni ni fisiksi ko tii ni kikun ni kikun nipasẹ awọn onimọ-itan ti imọ-jinlẹ . Ó tọ́ láti sọ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ti ṣàṣeyọrí láti ní ìbámu pẹ̀lú gbogbo àbájáde ìbínú ti ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ fisiksi ti ọ̀rúndún 20 ṣùgbọ́n ní àwọn ọ̀nà tí ó mú kí fisiksi tuntun yàtọ̀ pátápátá sí ti àtijọ́. Awọn awoṣe ẹrọ ko ṣe itẹwọgba mọ, nitori awọn ilana wa (bii ina) eyiti ko si awoṣe deede ti a le kọ. Ko si ohun to le physicists sọrọ pẹlu igboiya ti ara otito, sugbon nikan ti awọn iṣeeṣe ti ṣiṣe awọn wiwọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
[[Fáìlì:Challenges and Issues of Modern Science.jpg|thumb|Awọn italaya ati Awọn ọran ti Imọ-jinlẹ ode oni]]
Gbogbo eyi ti a sọ, ko si iyemeji pe imọ-jinlẹ ni ọrundun 20 ṣiṣẹ awọn iyalẹnu. Fisiksi tuntun naa—ijumọ, awọn mekaniki kuatomu , fisiksi patiku—le ti binu ni oye ti o wọpọ, ṣugbọn o jẹ ki awọn onimọ-jinlẹ ṣe iwadii si awọn opin ti otitọ ti ara. Awọn ohun elo wọn ati mathimatiki gba awọn onimọ-jinlẹ ode oni laaye lati ṣe afọwọyi awọn patikulu subatomic pẹlu irọrun ojulumo, lati tun ṣe akoko akọkọ ti ẹda, ati lati ṣe akiyesi igbekalẹ nla ati ayanmọ ipari ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Orundun mokanlelogun (21st) ==
Ni awọn 21st orundun Iyika ni fisiksi dà lori sinu kemistri ati isedale ati ki o yori si laipẹ-ti awọn agbara fun ifọwọyi ti awọn ọta ati moleku ati ti awọn sẹẹli ati awọn ẹya jiini wọn. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì máa ń ṣe àwọ̀n molikula lóde òní gẹ́gẹ́ bí ọ̀ràn ẹ̀kọ́ òtítọ́, wọ́n máa ń gé àwọn ohun alààyè tí wọ́n bá fẹ́.Imọ-ẹrọ Jiini ati idagbasoke ti o tẹle tiṣiṣatunṣe pupọ , ọna ti o peye ati lilo daradara fun iyipada DNA, jẹ ki ilowosi eniyan ti nṣiṣe lọwọ ninu ilana itiranya ati pe o ṣee ṣe lati ṣe telo awọn oganisimu laaye, pẹlu ara eniyan, si awọn iṣẹ ṣiṣe kan pato. Iyika ijinle sayensi keji le jẹri, fun rere tabi aisan, ọkan ninu awọn iṣẹlẹ pataki julọ ninu itan-akọọlẹ ọmọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

{{ekunrere}}
{{DEFAULTSORT:Sayensi}}

[[Ẹ̀ka:Sáyẹ́nsì| ]]</text>
      <sha1>210aeyeh6mk8ixq3gnfhhlytrjqngq4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wisława Szymborska</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22854</id>
    <revision>
      <id>600862</id>
      <parentid>523524</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T11:32:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kapakoiva turkulainen</username>
        <id>31479</id>
      </contributor>
      <origin>600862</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="392" sha1="l25778lv8gtlk5uu8mnr2v6ki0yw7jw" xml:space="preserve">'''{{PAGENAME}}''', Maria Wisława Anna Szymborska (1923-1.02.2012) je olukowe to gba [[Ebun Nobel]] ninu [[Nobel Prize in Literature|Litireso]].
[[Fáìlì:Wislawa Szymborska Cracow Poland October23 2009 Fot Mariusz Kubik 08.jpg|thumb|Szymborska (2009)]]

{{ekunrere}}

== Itokasi ==
{{reflist}}
{{Nobel Prize in Literature}}

[[Ẹ̀ka:Àwọn ẹlẹ́bùn Nobel nínú Lítíréṣọ̀]]</text>
      <sha1>l25778lv8gtlk5uu8mnr2v6ki0yw7jw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Àgbáyé</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23068</id>
    <revision>
      <id>600814</id>
      <parentid>600592</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:26:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600814</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35396" sha1="fi8nhydwojvckcafkjgnf26uzy6gxuf" xml:space="preserve">{{Infobox Country
|native_name                 =  
|conventional_long_name      = Àgbáyé
|image_map                   = Winkel-tripel-projection.jpg
|languages_type              = [[List of languages by total number of speakers|Most spoken languages]]
|demonym                     =  
|area_km2                    = 510072000
|population_estimate         = 6,798,234,031&lt;ref&gt;U.S. Census Bureau, [http://www.census.gov/main/www/popclock.html U.S. &amp; World Population Clocks]. 2010-01-23 16:54 UTC.&lt;/ref&gt;
|population_estimate_year    = 2010
|population_density_km2      = 46
|GDP_PPP                     = [[United States Dollar|USD]] $70.650 trillion
|GDP_PPP_year                = 2010
|GDP_PPP_per_capita          = USD $12,600
|GDP_nominal                 = USD $55 trillion
|GDP_nominal_year            = 2007
|GDP_nominal_per_capita      = USD $8,100
|HDI                         = 0.753
|HDI_year                    = 2007
}}

== Kini Àgbáyé tabi ayé? ==
[[Fáìlì:Cylindrical Equal-Area Projection Oblique Case Map of the World.png|right|270px|thumbnail|a [[cylindrical equal-area projection]] map of the world]]
'''Àgbáyé,''' ni agbayé wa, awa ni orisirisi igba: [[ìgbà òjò]], [[ìgbà ooru]], [[ìgbà ìkórè]], [[ìgbà òtútù]].
 
Lakoko ti Agbayé jẹ nikan ni aye karun ti o tobi julọ ninu eto oorun, o jẹ agbaye nikan ni eto oorun wa pẹlu omi olomi lori dada. O kan diẹ ti o tobi ju Venus nitosi, Agbayé jẹ eyiti o tobi julọ ninu awọn aye aye mẹrin ti o sunmọ Orun, gbogbo eyiti o jẹ apata ati irin.

== Igbesi ayé ==
Ilẹ-aye ni iwọn otutu alejo gbigba pupọ ati idapọ awọn kemikali ti o jẹ ki igbesi aye lọpọlọpọ nibi. Ni pataki julọ, Agbayé jẹ alailẹgbẹ ni pe pupọ julọ ti aye wa ni o bo ninu omi olomi, nitori iwọn otutu ngbanilaaye omi olomi lati wa fun awọn akoko gigun. Awọn okun nla ti Agbayé pese aaye ti o rọrun fun igbesi aye lati bẹrẹ ni nkan bi 3.8 bilionu ọdun sẹyin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn ẹya ara ẹrọ ti aye wa ti o jẹ ki o jẹ nla fun mimu igbesi aye jẹ iyipada nitori awọn ipa ti nlọ lọwọ ti iyipada oju-ọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://science.nasa.gov/earth/facts/&lt;/ref&gt;

== Iwọn ati Ijinna ==
Pẹlu iwọn ila opin equatorial ti awọn maili 7926 (kilomita 12,760), Agbayé jẹ eyiti o tobi julọ ninu awọn aye ilẹ-aye ati ile aye karun ti o tobi julọ ninu eto oorun wa.

Lati ijinna aropin ti awọn maili 93 milionu (150 milionu kilomita), Aye jẹ ẹyọkan astronomical kan pato si Oorun nitori pe ẹyọkan astronomical (ti a pe ni AU), ni ijinna lati Oorun si Agbayé . Ẹka yii n pese ọna ti o rọrun lati yara ṣe afiwe awọn ijinna awọn aye lati Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yoo gba to bii iṣẹju mẹjọ fun imọlẹ lati Oorun lati de ile aye wa.

== Ayika ati yiyipo ==
Bi Agbayé ṣe n yipo Oorun, o pari iyipo kan ni gbogbo wakati 23.9. Yoo gba to awọn ọjọ 365.25 lati pari irin-ajo kan ni ayika Oorun. Àfikún ìdá mẹ́rin ọjọ́ yẹn jẹ́ ìpèníjà kan sí ètò kàlẹ́ńdà wa, tí ó ka ọdún kan sí ọjọ́ 365. Lati tọju awọn kalẹnda ọdọọdun wa ni ibamu pẹlu orbit wa ni ayika Oorun, ni gbogbo ọdun mẹrin a ṣafikun ọjọ kan. Ọjọ yẹn ni a npe ni ọjọ fifo, ọdun ti a fi kun ni a npe ni ọdun fifo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipo aye ti yiyi ti wa ni tilted 23.4 iwọn pẹlu ọwọ si ofurufu ti Agbayé ká yipo ni ayika oorun. Titẹ yii nfa iyipo ti awọn akoko ọdun wa. Láàárín apá kan ọdún, ìhà àríwá máa ń yí padà sí oòrùn, ìhà gúúsù sì máa ń yí padà. Pẹlu Oorun ti o ga julọ ni ọrun, alapapo oorun tobi julọ ni ariwa ti n pese ooru nibẹ. Kere taara oorun alapapo fun wa igba otutu ni guusu. Oṣu mẹfa lẹhinna, ipo naa yipada. Nigbati orisun omi ati isubu ba bẹrẹ, awọn igun-oorun mejeeji gba iwọn ooru to dogba ni aijọju lati Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn oṣupa ==
Aye nikan ni aye ti o ni oṣupa kan. Oṣupa wa jẹ ohun ti o tan imọlẹ julọ ati ohun ti o mọ julọ ni ọrun alẹ. Ni ọpọlọpọ awọn ọna, Oṣupa jẹ iduro fun ṣiṣe Agbayé iru ile nla kan. Ó ń mú kí ìforígbárí pílánẹ́ẹ̀tì múlẹ̀, èyí tí ó mú kí ojú ọjọ́ dín kù fún ẹgbẹẹgbẹ̀rún ọdún.

Agbayé nigbamiran gbalejo awọn asteroids orbiting tabi awọn apata nla fun igba diẹ. Wọn ti wa ni ojo melo idẹkùn nipasẹ Agbayé ká walẹ fun kan diẹ osu tabi ọdun ṣaaju ki o to pada si ohun orbit ni ayika Sun. Diẹ ninu awọn asteroids yoo wa ni “ijó” gigun pẹlu Agbayé bi awọn mejeeji ṣe yipo Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn oṣupa jẹ awọn ege ti apata ti a mu nipasẹ agbara aye ilẹ, ṣugbọn Oṣupa wa le jẹ abajade ijamba ti awọn ọkẹ àìmọye ọdun sẹyin. Nigba ti Agbayé jẹ odo aye, nla chunk ti apata fọ sinu o, nipo a ìka ti Agbayé ká inu ilohunsoke. Abajade chunks clumped papo ati akoso wa Moon. Pẹlu rediosi ti awọn maili 1,080 (kilomita 1,738), Oṣupa jẹ oṣupa karun ti o tobi julọ ninu eto oorun wa (lẹhin Ganymede, Titani, Callisto, ati Io).

Oṣupa jẹ aropin 238,855 maili (384,400 kilomita) si Aye. Iyẹn tumọ si pe awọn aye-aye ti o ni iwọn 30 le baamu laarin Agbayé ati Oṣupa rẹ.

== Awọn oruka ==
Agbayé ko ni awọn oruka.

== Nigba agbayé ti je da ==
Awon kristeni, akẹkọ imọ-jinlẹ, Musulumi, ati orisirisi èniyàn gbagbo opolopo ohun.

== Ipilẹ ==
Agbayé ni awọn ipele akọkọ mẹrin, ti o bẹrẹ pẹlu ipilẹ inu ni aarin ile-aye, ti a fi bo nipasẹ mojuto ode, aṣọ, ati erunrun.

Kokoro inu jẹ aaye to lagbara ti a ṣe ti irin ati awọn irin nickel nipa awọn maili 759 (kilomita 1,221) ni rediosi. Nibẹ ni iwọn otutu ti ga to iwọn 9,800 Fahrenheit (awọn iwọn 5,400 Celsius). Ni ayika akojọpọ mojuto ni awọn lode mojuto. Layer yii jẹ nipa awọn maili 1,400 (kilomita 2,300) nipọn, ti a ṣe ti irin ati awọn omi nickel.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni laarin awọn lode mojuto ati erunrun ni ẹwu, awọn thickest Layer. Apapo gbigbona, viscous ti apata didà jẹ nipa 1,800 miles (2,900 kilometer) nipọn ati pe o ni ibamu ti caramel. Layer ita ti ita, erunrun Agbayé , n lọ nipa awọn maili 19 (30 kilomita) jin ni apapọ lori ilẹ. Ni isalẹ ti okun, erunrun ti wa ni tinrin o si nasẹ to awọn maili 3 (kilomita 5) lati inu ilẹ okun si oke ẹwu naa.

== ojú agbayé ==
Bi Mars ati Venus, Agbayé ni awọn onina, awọn oke-nla, ati awọn afonifoji. Lithosphere Agbayé , eyiti o pẹlu erunrun (mejeeji continental ati okun) ati ẹwu oke, ti pin si awọn awo nla ti o n gbe nigbagbogbo. Fún àpẹrẹ, àwo Àríwá Amẹ́ríkà ń lọ sí ìwọ̀-oòrùn lórí agbada Okun Pasifiki, ni aijọju ni iwọn kan ti o dọgba si idagba ti eekanna ika wa. Ìmìtìtì ilẹ̀ máa ń yọrí sí nígbà tí àwọn àwo atẹ́gùn bá ré ara wọn kọjá, tí wọ́n gun orí ara wọn, tí wọ́n kọlu ara wọn láti ṣe àwọn òkè, tàbí pínyà tí wọ́n sì yapa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Okun agbaye ti Agbayé , eyiti o bo fere 70% ti oju aye, ni aropin ijinle nipa awọn maili 2.5 (kilomita 4) ati pe o ni 97% omi Agbayé ninu. O fẹrẹ jẹ pe gbogbo awọn eefin onina ti Agbayé  ti wa ni pamọ labẹ awọn okun wọnyi. Volcano Mauna Kea ti Hawaii ga lati ipilẹ si oke ju Oke Everest lọ, ṣugbọn pupọ julọ wa labẹ omi. Ibi oke giga julọ ti Agbayé tun jẹ labẹ omi, ni isalẹ ti awọn okun Arctic ati Atlantic. O jẹ igba mẹrin gun ju Andes, Rockies ati Himalayas ni idapo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Afẹfẹ ati orun ==
Nitosi ilẹ, Agbayé ni oju-aye ti o ni 78% nitrogen, 21% oxygen, ati 1% awọn gaasi miiran gẹgẹbi argon, carbon dioxide, ati neon. Afẹfẹ yoo ni ipa lori afefe igba pipẹ ti Agbayé ati oju ojo agbegbe igba kukuru ati aabo wa lati pupọ ti itankalẹ ipalara ti nbọ lati Oorun. Ó tún máa ń dáàbò bò wá lọ́wọ́ àwọn meteoroids, èyí tó pọ̀ jù lọ nínú afẹ́fẹ́, tí wọ́n máa ń rí bí ojú òfuurufú lálẹ́, kí wọ́n tó lè lu ojú gẹ́gẹ́ bí ojú ọjọ́.

== Magnetosphere ==
Yiyi ni kiakia ti aye wa ati mojuto nickel-iron didà jẹ ki aaye oofa kan, eyiti afẹfẹ oorun yi pada si apẹrẹ omije ni aaye. (The solar wind is a stream of charged particles continuously ejected from the Sun.) Nígbà tí ẹ̀fúùfù tí a bá ń gba ẹ̀jẹ̀ láti inú ẹ̀fúùfù oòrùn bá di ìdẹkùn nínú pápá oofa ilẹ̀ ayé, wọ́n ń kọlura pẹ̀lú àwọn molecule afẹ́fẹ́ lókè àwọn ọ̀pá ìdarí pílánẹ́ẹ̀tì wa. Awọn moleku afẹfẹ wọnyi lẹhinna bẹrẹ lati tan imọlẹ ati fa aurorae, tabi awọn imọlẹ ariwa ati gusu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aaye oofa jẹ ohun ti o fa awọn abẹrẹ kọmpasi lati tọka si Polu Ariwa laibikita ọna ti o yipada. Ṣugbọn polarity oofa ti Agbayé le yipada, yiyi itọsọna ti aaye oofa naa. Igbasilẹ ilẹ-aye sọ fun awọn onimo ijinlẹ sayensi pe iyipada oofa kan waye ni gbogbo ọdun 400,000 ni apapọ, ṣugbọn akoko ko ṣe deede. Gẹgẹ bi a ti mọ, iru ipadasẹhin oofa ko fa ipalara eyikeyi si igbesi aye lori Agbayé , ati pe iyipada ko ṣeeṣe pupọ lati ṣẹlẹ fun o kere ju ẹgbẹrun ọdun miiran. Ṣugbọn nigbati o ba ṣẹlẹ, o ṣee ṣe ki awọn abere kọmpasi tọka si ọpọlọpọ awọn itọsọna oriṣiriṣi fun awọn ọgọrun ọdun diẹ lakoko ti o ti n yipada. Ati lẹhin iyipada ti pari, gbogbo wọn yoo tọka si guusu dipo ariwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 8 Nilo-lati Mọ Awọn nkan Nipa Aye Ile wa ==

# Wiwọn Up Ti Oorun ba ga bi ẹnu-ọna iwaju aṣoju, Agbayé yoo jẹ iwọn nickel kan.
# A wa Lori Rẹ Agbayé jẹ aye apata ti o ni ilẹ ti o lagbara ati agbara ti awọn oke-nla, awọn canyons, pẹtẹlẹ ati diẹ sii. Pupọ julọ ti aye wa ni omi bo.
# Simi Rọrun Afẹfẹ Aye jẹ 78% nitrogen, 21% atẹgun ati 1% awọn eroja miiran. O jẹ iwọntunwọnsi pipe fun wa lati simi ati gbe.
# Ayé Alabapin agba aye wa ni oṣupa kan.
# Agbayé wa ko ni awọn oruka.
# Imọ-ẹrọ Orbital Ọpọlọpọ awọn ọkọ oju-ofurufu ti n yipo ṣe iwadi lori Agbayé lati oke bi gbogbo eto - ti n ṣakiyesi afẹfẹ, okun, awọn glaciers, ati ilẹ ti o lagbara.
# Ile, Ile Didun ni aye pipe fun igbesi aye bi a ti mọ ọ.
# Aabo Idaabobo Afẹfẹ wa ṣe aabo fun wa lati awọn meteoroids ti nwọle, pupọ julọ eyiti o fọ ni oju-aye wa ṣaaju ki wọn le lu oju.

== Awon oju-ojo ni Nigeria ==
Nàìjíríà ní ojú ọjọ́ olóoru kan pẹ̀lú àsìkò òjò àti ìgbà gbígbẹ tí ó ń yí padà, tí ó sinmi lórí ibi. O gbona ati tutu ni ọpọlọpọ ọdun ni guusu ila-oorun ṣugbọn gbẹ ni guusu iwọ-oorun ati siwaju si inu ilẹ. Oju-ọjọ savanna kan, pẹlu awọn akoko tutu ati awọn akoko gbigbẹ, bori ni ariwa ati iwọ-oorun, lakoko ti oju-ọjọ steppe ti o ni ojoriro diẹ ni a rii ni ariwa jijinna.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;https://www.britannica.com/place/Nigeria/Climate&lt;/ref&gt;


Ni gbogbogbo, ipari ti akoko ojo n dinku lati guusu si ariwa. Ni guusu akoko ti ojo na lati Oṣù si Kọkànlá Oṣù, ko da ni jina ariwa ti o na nikan lati aarin-May si Kẹsán. Idalọwọduro ti o ṣe afihan ni awọn ojo n ṣẹlẹ ni Oṣu Kẹjọ ni guusu, ti o yọrisi akoko igba otutu kukuru kan ti a pe ni “Isinmi Oṣu Kẹjọ.” Òjò máa ń wúwo jù lọ ní gúúsù, pàápàá ní gúúsù ìlà oòrùn, tó máa ń gba òjò tó ju 120 inches (3,000 mm) lọ lọ́dún, ní ìfiwéra pẹ̀lú nǹkan bí 70 inches (1,800 mm) ní gúúsù ìwọ̀ oòrùn. Ojo n dinku ni ilọsiwaju lati eti okun; awọn jina ariwa gba ko si siwaju sii ju 20 inches (500 mm) odun kan.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Iwọn otutu ati ọriniinitutu wa ni igbagbogbo ni gbogbo ọdun ni guusu, lakoko ti awọn akoko yatọ ni riro ni ariwa; ni akoko gbigbẹ ariwa ariwa iwọn otutu ojoojumọ yoo di nla bi daradara. Ni etikun iwọn otutu ti o pọju oṣooṣu duro ni gbogbo ọdun, o ku nipa 90 °F (32 °C) ni Lagos ati nipa 91 ° F (33 °C) ni Port Harcourt; Iwọn otutu ti o kere julọ ti oṣu jẹ isunmọ 72 °F (22 °C) fun Eko ati 68 °F (20 °C) fun Port Harcourt. Ni gbogbogbo, tumọ si awọn iwọn otutu ti o ga julọ ni ariwa, lakoko ti o tumọ si awọn iwọn otutu ti o kere ju ni isalẹ. Ni ariwa ila-oorun ilu Maiduguri, fun apẹẹrẹ, iwọn otutu ti o pọju oṣooṣu le kọja 100 °F (38 °C) lakoko awọn oṣu gbigbona ti Oṣu Kẹrin ati May, lakoko ti akoko kanna otutu le waye ni alẹ. Ọriniinitutu gbogbogbo ga ni ariwa, ṣugbọn o ṣubu lakoko harmattan (afẹfẹ iṣowo gbigbona, gbigbẹ ariwa ila-oorun), eyiti o fẹ fun diẹ sii ju oṣu mẹta ni ariwa ṣugbọn ṣọwọn fun diẹ sii ju ọsẹ meji lọ ni eti okun.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Ohun ọgbin ati eranko aye ==
Awọn ilana eweko akọkọ nṣiṣẹ ni awọn beliti ila-oorun-oorun gbooro, ni afiwe si Equator. Mangrove ati awọn ira omi tutu waye ni etikun ati ni Niger delta. Ní ọ̀nà kúkúrú ní ilẹ̀ òkèèrè, àwọn pápá oko tútù ń yọ̀ǹda fún àwọn igbó kìjikìji olóoru. Ní ti ọrọ̀ ajé, ọ̀pẹ epo máa ń dàgbà, a sì máa ń tọ́jú rẹ̀ nígbà tí wọ́n bá ń fọ́ igbó sílẹ̀ fún ìgbẹ́. Ni awọn agbegbe ti awọn eniyan ti o pọ julọ ni guusu ila-oorun, awọn irugbin igbo atilẹba ti rọpo nipasẹ igbo ti o ṣi silẹ. Ni guusu iwọ-oorun awọn agbegbe nla ti igbo ti rọpo nipasẹ awọn oko cacao ati awọn oko rọba. Ilẹ̀ pápá olóoru wà ní ìhà àríwá ìgbànú igbó, ó sì kún fún baobab, tamarind, àti àwọn igi eéṣú. Savanna naa di ṣiṣi diẹ sii ni ariwa jijinna ati pe o jẹ ijuwe nipasẹ awọn igi gbigbẹ ti o tuka ati awọn koriko kukuru. Awọn ipo aginju-aginju wa ni agbegbe Lake Chad, nibiti awọn oriṣiriṣi oriṣi ti acacia ati awọn eya doum ti ọpẹ jẹ wọpọ. Awọn igbo ile-iṣọ (awọn agbegbe igbo dín lẹba awọn odo) tun jẹ abuda ti savanna ti o ṣii ni ariwa. Ni awọn agbegbe ti ọpọlọpọ eniyan ti Savanna, gẹgẹbi awọn agbegbe ilu Sokoto, Kano, ati Katsina, awọn eweko ti yọ kuro nipasẹ jigbin ti nlọsiwaju, jijẹ ati sisun igbo. Ni awọn agbegbe ti o jinna ariwa ti o fẹrẹ parẹ lapapọ ti igbesi aye ọgbin ti jẹ ki ilọsiwaju siwaju si guusu diẹdiẹ ti Sahara.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Awọn ràkúnmí, awọn ikooko tabi Akátá, awọn ọtẹ, awọn kiniun, awọn obo tabi inaki, ati awọn àgùnfọn ti wa ni gbogbo agbegbe Savanna nigba kan, ati awọn ẹlẹdẹ odo pupa, awọn erin igbo, ati chimpanzees gbe ni igbanu igbo. Awọn ẹranko ti a rii ninu igbo mejeeji ati savanna ni awọn amotekun, awọn ologbo goolu, awọn obo, awọn gorilla, ati awọn ẹlẹdẹ igbo. Loni a le rii awọn ẹranko wọnyi nikan ni awọn ibi aabo bi Egan orile-ede Yankari ni ipinlẹ Bauchi, Egan orile-ede Gashaka Gumti ni ipinlẹ Taraba, Egan orile-ede Kainji Lake ni ipinlẹ Kwara (wo Kainji Lake), ati Egan orile-ede Cross River ni ipinlẹ Cross River. Awọn rodents gẹgẹbi awọn okere, awọn ẹiyẹ, ati awọn eku ireke jẹ idile ti o tobi julọ ti awọn ẹran-ọsin. Savanna ariwa pọ ni awọn ẹiyẹ Guinea. Awọn ẹiyẹ ti o wọpọ miiran pẹlu àparò, awọn gunugun, kites, bustards, ati awọn ayékòótọ́ àwọ̀ gíréè. Awọn odo ni awọn ooni, erinmi, ati ọpọlọpọ awọn ẹja.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Agbaye Pipe Patapata ==
'''Agbaye Pipe Patapata''' ni arosọ pe, nitori “igbesi aye bi a ti mọ ọ” ko le wa ti awọn iduro ti iseda - gẹgẹbi idiyele elekitironi , igbagbogbo gravitational ati awọn miiran - ti paapaa yatọ si diẹ, agbaye gbọdọ wa ni aifwy pataki fun igbesi aye.  Ni iṣe, idawọle yii jẹ agbekalẹ ni awọn ofin ti awọn iwọn ti ara ti ko ni iwọn . &lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Fine-tuned_universe&lt;/ref&gt;

== Itan ==
Ni ọdun 1913, onimọ-jinlẹ Lawrence Joseph Henderson kowe ''Amọdaju ti Ayika,'' ọkan ninu awọn iwe akọkọ lati ṣawari iṣatunṣe didara ni agbaye. Henderson jiroro lori pataki omi ati ayika si awọn ohun alãye, ti o tọka si pe igbesi aye bi o ti wa lori Earth gbarale patapata lori awọn ipo ayika ni pato ti Earth, paapaa ibigbogbo ati awọn ohun-ini ti omi. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ni 1961, physicist Robert H. Dicke jiyan pe awọn ipa kan ninu fisiksi, gẹgẹbi agbara gbigbona ati electromagnetism , gbọdọ wa ni atunṣe daradara fun igbesi aye lati wa ni agbaye. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Astronomer Fred Hoyle jiyan fun aye-aifwy ti o dara: “Lati 1953 siwaju, Willy Fowler ati Emi nigbagbogbo ni iyanilenu nipasẹ ibatan iyalẹnu ti [...] ati pe atunṣe rẹ yoo ni lati wa ni ibiti a ti rii awọn ipele wọnyi ni otitọ. nipa iseda.&quot;  Ninu iwe 1983 rẹ ''The Intelligent Universe'' ,  Hoyle kowe, &quot;Akojọ awọn ohun-ini anthropic, awọn ijamba ti o han gbangba ti ẹda ti kii ṣe ti ẹda laisi eyiti orisun carbon ati nitorinaa igbesi aye eniyan ko le wa, tobi ati iwunilori.&quot; 

Igbagbọ ninu Agbaye-aifwy ti o dara julọ yorisi ireti pe Hadron Collider Large yoo gbe awọn ẹri ti fisiksi kọja awoṣe Standard , bii supersymmetry ,  ṣugbọn nipasẹ ọdun 2012 ko ti ṣe agbekalẹ ẹri fun supersymmetry ni awọn iwọn agbara o le ṣe iwadii. 

== Iwuri ==
Fisiksi Paul Davies sọ pe: &quot;Bayi ni adehun gbooro laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pe Agbaye wa ni ọpọlọpọ awọn ọna 'fine-aifwy' fun igbesi aye. Ṣugbọn ipari kii ṣe pupọ pe Agbaye jẹ atunṣe daradara fun igbesi aye; dipo o dara-aifwy fun awọn bulọọki ile ati awọn agbegbe ti igbesi aye nilo &quot;.  O tun sọ pe &quot; ' ero anthropic ' kuna lati ṣe iyatọ laarin awọn agbaye ti o kere ju biophilic , ninu eyiti a gba laaye laaye, ṣugbọn o ṣee ṣe nikan, ati awọn agbaye biophilic ti o dara julọ, ninu eyiti igbesi aye n dagba nitori pe biogenesis waye nigbagbogbo&quot;.  Lara awọn onimo ijinlẹ sayensi ti o rii ẹri ti o ni idaniloju, ọpọlọpọ awọn alaye ti ẹda ni a ti dabaa, gẹgẹbi aye ti ọpọlọpọ awọn agbaye ti n ṣafihan aiṣedeede iwalaaye labẹ ilana anthropic . 

Ipilẹ-itumọ ti iṣatunṣe agbaye ti o dara ni pe iyipada kekere kan ni ọpọlọpọ awọn iduro ti ara yoo jẹ ki agbaye yatọ yato. Stephen Hawking ṣe akiyesi pe: &quot;Awọn ofin ti imọ-jinlẹ, bi a ti mọ wọn ni bayi, ni ọpọlọpọ awọn nọmba pataki, gẹgẹbi iwọn idiyele ina ti elekitironi ati ipin ti awọn ọpọ eniyan ti proton ati elekitironi. ... Otitọ iyalẹnu ni pe awọn iye ti awọn nọmba wọnyi dabi pe a ti ṣatunṣe daradara pupọ lati jẹ ki idagbasoke igbesi aye ṣee ṣe”. 

Fun apẹẹrẹ, ti agbara iparun ti o lagbara ba jẹ 2% ni okun sii ju ti o lọ (ie ti o ba jẹ pe ibakan ti o n ṣe afihan agbara rẹ jẹ 2% tobi) nigba ti a fi silẹ awọn alakan miiran ko yipada, diprotons yoo jẹ iduroṣinṣin; gẹgẹ bi Davies, hydrogen yoo dapọ sinu wọn dipo deuterium ati helium .  Eyi yoo paarọ awọn fisiksi ti awọn irawọ , ati pe aigbekele ṣe idiwọ wiwa laaye iru si ohun ti a ṣe akiyesi lori Aye. Wiwa diproton yoo ṣe kukuru-yipo idapọ ti o lọra ti hydrogen sinu deuterium. Hydrogen yoo dapọ ni irọrun tobẹẹ pe o ṣee ṣe pe gbogbo hydrogen ti agbaye yoo jẹ run ni awọn iṣẹju diẹ akọkọ lẹhin Big Bang .  “Ariyanjiyan diproton” yii jẹ ariyanjiyan nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ miiran, ti wọn ṣe iṣiro pe niwọn igba ti ilosoke agbara ba kere ju 50%, idapọ irawọ le waye laibikita aye ti diprotons iduroṣinṣin. 

Ilana pipe ti ero naa jẹ ki o nira nipasẹ otitọ pe a ko tii mọ iye awọn iduro ti ara ominira ti o wa. Awoṣe boṣewa ti fisiksi patiku ni awọn aye adijositabulu larọwọto 25 ati ibaramu gbogbogbo ni ọkan diẹ sii, ibakan ti aye-aye , eyiti a mọ lati jẹ alaiṣe ṣugbọn o kere pupọ ni iye. Nitoripe awọn onimọ-jinlẹ ko ti ni idagbasoke imọ-jinlẹ aṣeyọri ti agbara ti kuatomu walẹ , ko si ọna ti a mọ lati darapo awọn ẹrọ mekaniki kuatomu, lori eyiti awoṣe boṣewa gbarale, ati ibatan gbogbogbo. 

Laisi imọ ti ilana yii ti o pe diẹ sii ti a fura pe o wa labẹ awoṣe boṣewa, ko ṣee ṣe lati ka iye awọn nọmba ti awọn iduro ti ara ominira nitootọ. Ni diẹ ninu awọn imọran oludije, nọmba awọn iduro ti ara ominira le jẹ kekere bi ọkan. Fun apẹẹrẹ, ibakan cosmological le jẹ igbagbogbo ipilẹ ṣugbọn awọn igbiyanju tun ti ṣe lati ṣe iṣiro rẹ lati awọn iduro miiran, ati ni ibamu si onkọwe ti iru iṣiro bẹ, “iye kekere ti ibakan ti imọ-jinlẹ n sọ fun wa pe ibatan kongẹ ati airotẹlẹ patapata wa laarin gbogbo awọn ayeraye ti Awoṣe Standard ti fisiksi patiku , fisiksi aimọ ati igbagbogbo” . 

== Awọn apẹẹrẹ ==
Martin Rees ṣe agbekalẹ atunṣe-dara julọ ti agbaye ni awọn ofin ti awọn iwọn ilawọn mẹfa ti o tẹle atẹle . 

* ''N'' , ipin agbara itanna si agbara walẹ laarin bata protons, jẹ isunmọ 10 &lt;sup&gt;36&lt;/sup&gt; . Gẹgẹbi Rees, ti o ba kere pupọ, nikan ni agbaye kekere ati igba diẹ le wa.  Ti o ba tobi to, wọn yoo kọ wọn silẹ ni agbara tobẹẹ ti awọn ọta ti o tobi julọ kii yoo ṣe ipilẹṣẹ.
* ''Epsilon'' ( ''ε'' ), odiwọn iṣẹ ṣiṣe iparun ti idapọ lati hydrogen si helium , jẹ 0.007: nigbati awọn nucleons mẹrin dapọ sinu helium, 0.007 (0.7%) ti iwọn wọn ti yipada si agbara. Iye ''ε'' wa ni apakan ti a pinnu nipasẹ agbara agbara iparun ti o lagbara .  Ti ''ε'' ba jẹ 0.006, proton ko le sopọ mọ neutroni, ati pe hydrogen nikan ni o le wa, ati pe kemistri ti o nipọn yoo jẹ eyiti ko ṣee ṣe. Gẹgẹbi Rees, ti o ba wa loke 0.008, ko si hydrogen yoo wa, bi gbogbo hydrogen yoo ti dapọ ni kete lẹhin Big Bang . Awọn onimọ-jinlẹ miiran ko gba, ṣiṣe iṣiro pe hydrogen pataki yoo wa niwọn igba ti ipa ti o lagbara ti o ni idapọmọra igbagbogbo pọ si nipasẹ kere ju 50%. 
* ''Omega'' (Ω), ti a mọ nigbagbogbo bi paramita iwuwo , jẹ pataki ibatan ti walẹ ati agbara imugboroja ni agbaye. O ti wa ni awọn ipin ti awọn ibi-iwuwo ti awọn Agbaye to awọn &quot;lominu ni iwuwo&quot; ati ki o jẹ to 1. Ti o ba ti walẹ wà ju lagbara akawe pẹlu dudu agbara ati awọn ni ibẹrẹ agba aye imugboroosi oṣuwọn, awọn Agbaye yoo ti pale ṣaaju ki o to aye le ti wa. Ti o ba jẹ pe agbara walẹ jẹ alailagbara, ko si awọn irawọ ti yoo ṣẹda. 
* ''Lambda'' (Λ), ti a mọ ni igbagbogbo bi ibakan ti aye , ṣe apejuwe ipin iwuwo ti agbara dudu si iwuwo agbara pataki ti agbaye, fun awọn arosinu ti o ni oye gẹgẹbi iwuwo agbara dudu jẹ igbagbogbo. Ni awọn ofin ti awọn ẹya Planck , ati bi iye iwọn aibikita, Λ wa lori aṣẹ ti10 &lt;sup&gt;-122&lt;/sup&gt; .  Eyi kere pupọ pe ko ni ipa pataki lori awọn ẹya agba aye ti o kere ju bilionu-ọdun ina-ọdun kọja. Iye diẹ ti o tobi ju ti ibakan ti aye yoo ti fa aaye lati faagun ni iyara to pe awọn irawọ ati awọn ẹya astronomical miiran kii yoo ni anfani lati dagba. 
* ''Q'' , ipin ti agbara gravitational ti o nilo lati fa galaxy nla kan yato si agbara ti o ṣe deede ti iwọn rẹ, wa ni ayika 10 &lt;sup&gt;-5&lt;/sup&gt; . Ti o ba kere ju, ko si awọn irawọ ti o le ṣẹda. Ti o ba tobi ju, ko si awọn irawọ ti o le ye nitori pe agbaye jẹ iwa-ipa pupọ, ni ibamu si Rees. 
* ''D'' , awọn nọmba ti aye mefa ni spacetime , ni 3. Rees ira wipe aye ko le tẹlẹ ti o ba ti wa nibẹ wà 2 tabi 4 aaye iwọn.  Rees jiyan eyi ko ṣe idiwọ aye ti awọn okun onisẹpo mẹwa . 

Max Tegmark jiyan pe ti iwọn akoko ba ju ọkan lọ, lẹhinna ihuwasi awọn ọna ṣiṣe ti ara ko le ṣe asọtẹlẹ ni igbẹkẹle lati imọ ti awọn idogba iyatọ ti o yẹ . Ni iru agbaye yii, igbesi aye oye ti o lagbara lati ṣe afọwọyi imọ-ẹrọ ko le farahan. Pẹlupẹlu, awọn protons ati awọn elekitironi yoo jẹ riru ati pe o le bajẹ sinu awọn patikulu ti o ni ibi-nla ju ara wọn lọ. Eyi kii ṣe iṣoro ti awọn patikulu naa ni iwọn otutu kekere to to. 

=== Erogba ati atẹgun ===
Alaye siwaju sii: Ilana Meteta-alpha § Aiseṣe ati atunṣe-itanran

Apeere agbalagba ni ipo Hoyle , ipo agbara-kẹta ti o kere julọ ti erogba-12 arin, pẹlu agbara ti 7.656 MeV loke ipele ilẹ.  Gẹgẹbi iṣiro kan, ti ipele agbara ipinle ba kere ju 7.3 tabi tobi ju 7.9 MeV, erogba ti ko to yoo wa lati ṣe atilẹyin igbesi aye. Lati ṣe alaye ọpọlọpọ erogba ti agbaye, ipo Hoyle gbọdọ wa ni aifwy siwaju si iye laarin 7.596 ati 7.716 MeV. Iṣiro ti o jọra, ni idojukọ lori awọn ipilẹ ipilẹ ipilẹ ti o funni ni ọpọlọpọ awọn ipele agbara, pinnu pe agbara to lagbara gbọdọ wa ni aifwy si konge ti o kere ju 0.5%, ati agbara itanna si konge ti o kere ju 4%, lati ṣe idiwọ boya iṣelọpọ erogba tabi iṣelọpọ atẹgun lati sisọ silẹ ni pataki. 

== Awọn alaye ==
Diẹ ninu awọn alaye ti iṣatunṣe itanran jẹ adayeba .  Ni akọkọ, iṣatunṣe ti o dara le jẹ iruju: fisiksi ipilẹ diẹ sii le ṣe alaye itusilẹ itanran ti o han ni awọn aye ti ara ni oye lọwọlọwọ nipa didipa awọn iye ti awọn paramita wọnyẹn le mu. Gẹgẹbi Lawrence Krauss ti sọ, &quot;awọn iwọn kan ti dabi ẹnipe ko ṣe alaye ati atunṣe daradara, ati ni kete ti a ba loye wọn, wọn ko dabi ẹnipe o dara julọ. A ni lati ni irisi itan kan &quot;.  Victor J. Stenger ti han wipe ID yiyan ti ara sile si tun le gbe awọn universes o lagbara ti a harboring aye.  Diẹ ninu awọn jiyan pe o ṣee ṣe pe imọran ipilẹ ti o kẹhin ti ohun gbogbo yoo ṣe alaye awọn idi pataki ti iṣatunṣe itanran ti o han ni gbogbo paramita. 

Síbẹ̀síbẹ̀, bí ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ òde òní ṣe ń gbòòrò sí i, oríṣiríṣi àbá èrò orí tí kò rò pé ó fara sin ni a ti dábàá. Ọkan jẹ multiverse , nibiti a ti fi awọn iduro ti ara ipilẹ si ni awọn iye oriṣiriṣi ni ita ti Agbaye ti a mọ.  Lori ero-ọrọ yii, awọn ẹya ọtọtọ ti otito yoo ni awọn abuda ti o yatọ pupọ. Ni iru awọn oju iṣẹlẹ, ifarahan ti iṣatunṣe didara jẹ alaye bi abajade ti ilana anthropic ti ko lagbara ati ojuṣayan yiyan , ni pataki iwalaaye iwalaaye . Àwọn àgbáálá ayé nìkan tí wọ́n ní àwọn ìdúróṣinṣin pàtàkì tí wọ́n ń ṣe aájò àlejò sí ìgbésí ayé, gẹ́gẹ́ bí lórí Ilẹ̀ Ayé, lè ní àwọn fọ́ọ̀mù ìwàláàyè tí wọ́n lè ṣàkíyèsí àgbáálá ayé tí wọ́n lè ronú jinlẹ̀ lórí ìbéèrè àtúnṣe tó dára.  Zhi-Wei Wang ati Samuel L. Braunstein jiyan pe iṣatunṣe itanran ti o han gbangba ti awọn ipilẹ ipilẹ le jẹ nitori aini oye ti awọn iwọntunwọnsi wọnyi. 

=== Multiverse ===
Main article: Multiverse

Wo tun: Ilana Anthropic

Bí àgbáálá ayé bá jẹ́ ọ̀kan lára ​​ọ̀pọ̀lọpọ̀ àti pé ó ṣeé ṣe kó jẹ́ ọ̀run àìlópin, ọ̀kọ̀ọ̀kan ní onírúurú ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀dálẹ̀ ti ara àti ìdúróṣinṣin, kò yani lẹ́nu pé àgbáálá ayé kan wà tó máa ń ṣe aájò àlejò sí ìwàláàyè olóye. Diẹ ninu awọn ẹya ti awọn idawọle olona-pupọ nitorina pese alaye ti o rọrun fun eyikeyi atunṣe-finnifinni,  lakoko ti itupalẹ Wang ati Braunstein koju wiwo ti agbaye yii jẹ alailẹgbẹ ni agbara rẹ lati ṣe atilẹyin igbesi aye. 

Èrò oríṣiríṣi ọ̀pọ̀lọpọ̀ ti mú kí ìwádìí lọ́pọ̀lọpọ̀ sínú ìlànà ẹ̀dá ènìyàn, ó sì jẹ́ ìfẹ́ pàtàkì sí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì patiku nítorí pé ó hàn gbangba pé àwọn àbá èrò orí ohun gbogbo máa ń ṣe àwọn ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn àgbáálá ayé nínú èyí tí ìdúróṣinṣin ti ara yàtọ̀ síra. Botilẹjẹpe ko si ẹri fun aye ti multiverse, diẹ ninu awọn ẹya ti imọran ṣe awọn asọtẹlẹ eyiti eyiti diẹ ninu awọn oniwadi ti n kẹkọ M-theory ati awọn n jo walẹ nireti lati rii diẹ ninu ẹri laipẹ.  Ni ibamu si Laura Mersini-Houghton , aaye tutu WMAP le pese ẹri ti o ṣee ṣe idanwo ti agbaye ti o jọra .  Awọn iyatọ ti ọna yii pẹlu imọran Lee Smolin ti yiyan adayeba ti aye , agbaye ekpyrotic , ati imọran agbaye ti o ti nkuta . 

O ti daba pe pipe si multiverse lati ṣe alaye atunṣe-itanran jẹ fọọmu kan ti iro ti olutaja onidakeji . 

=== Oke-isalẹ cosmology ===
Stephen Hawking ati Thomas Hertog dabaa pe awọn ipo ibẹrẹ agbaye ni ipo giga ti ọpọlọpọ awọn ipo ibẹrẹ ti o ṣeeṣe, nikan ida kan ti o ṣe alabapin si awọn ipo ti a rii loni.  Ni ibamu si imọran wọn, awọn iduro ti ara “atunse daradara” ti agbaye jẹ eyiti ko ṣeeṣe, nitori agbaye “yan” nikan awọn itan-akọọlẹ ti o yori si awọn ipo lọwọlọwọ. Ni ọna yii, imọ-jinlẹ ti oke-isalẹ n pese alaye ti eniyan fun idi ti agbaye yii fi gba ọrọ laaye ati igbesi aye laisi pipe si ọpọlọpọ. 

=== Erogba chauvinism ===
Diẹ ninu awọn fọọmu ti awọn ariyanjiyan atunṣe-itanran nipa dida igbesi aye ro pe awọn fọọmu igbesi aye ti o da lori erogba ni o ṣee ṣe, arosinu nigbakan ti a pe ni chauvinism carbon .  Ni imọran, biochemistry omiiran tabi awọn ọna igbesi aye miiran ṣee ṣe. 

=== Idawọle kikopa ===
Ipilẹṣẹ iṣeṣiro naa dimu pe agbaye ti ni aifwy-aifwy lasan nitori pe awọn oniṣẹ iṣeṣiro ti imọ-ẹrọ diẹ sii ti ṣe eto ni ọna yẹn. 

=== Ko si aseise ===
Graham alufa , Mark Colyvan , Jay L. Garfield , ati awọn miran ti jiyan lodi si awọn presupposition ti &quot;awọn ofin ti fisiksi tabi awọn ipo aala ti awọn aye le ti miiran ju ti won wa ni&quot;. 

=== Theistic ===
Wo tun: Ariyanjiyan telooloji § Agbaye ti o ni atunṣe to dara

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì kan, àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn , àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí , àti àwọn àwùjọ ẹ̀sìn kan, ń jiyàn pé ìpèsè tàbí ìṣẹ̀dá ló fa àtúnṣe tó dára.  Onimọ-jinlẹ Onigbagbọ Alvin Plantinga jiyan pe aye laileto, ti a lo si agbaye kan ati atẹlẹsẹ, nikan gbe ibeere dide si idi ti agbaye yii ṣe le jẹ “orire” bi lati ni awọn ipo kongẹ ti o ṣe atilẹyin igbesi aye ni o kere ju ni aaye kan (Ilẹ-aye) ati awọn ọdun ti o wa lọwọlọwọ (pẹlu awọn akoko).&lt;blockquote&gt;Idahun kan si awọn ijamba nla ti o han gbangba wọnyi ni lati rii wọn bi o ṣe fidi ẹtọ ẹtọ imọ-jinlẹ pe agbaye ti ṣẹda nipasẹ Ọlọrun ti ara ẹni ati bi fifun ohun elo naa fun ariyanjiyan imọ-jinlẹ ti o tọ - nitorinaa ariyanjiyan atunṣe daradara. O dabi ẹnipe nọmba nla ti awọn ipe ti o ni lati wa ni aifwy si laarin awọn opin dín pupọ fun igbesi aye lati ṣee ṣe ni agbaye wa. Ko ṣeeṣe pupọ pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ nipasẹ aye, ṣugbọn o ṣee ṣe diẹ sii pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ ti iru eniyan ba wa bi Ọlọrun.

-  &lt;/blockquote&gt;William Lane Craig , onímọ̀ ọgbọ́n orí àti agbábọ̀rọ̀ onígbàgbọ́ , mẹ́nu kan yíyí ìyípadà tó dára nínú àgbáálá ayé gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí fún wíwà Ọlọ́run tàbí irú ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ kan tí ó lè ṣe ìṣàkóso (tàbí dídánwò) ìpilẹ̀ ìpìlẹ̀ fisiksi tí ń ṣàkóso àgbáyé.  Filosopher ati ẹlẹsin ẹkọ Richard Swinburne de ipari apẹrẹ nipa lilo iṣeeṣe Bayesian . Onímọ̀  àti ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn  McGrath ṣàkíyèsí pé àtúnṣe tó dára ti carbon jẹ́ ẹ̀tọ́ pàápàá fún agbára ìṣẹ̀dá láti tún ara rẹ̀ ṣe sí ìwọ̀n èyíkéyìí &lt;blockquote&gt;Gbogbo ilana itiranya ti ẹda da lori kemistri dani ti erogba, eyiti o fun laaye laaye lati sopọ mọ ararẹ, ati awọn eroja miiran, ṣiṣẹda awọn ohun elo ti o ni idiju pupọ ti o jẹ iduroṣinṣin lori awọn iwọn otutu ilẹ ti o bori, ati pe o lagbara lati gbe alaye jiini (paapaa DNA). [...] Bi o ti jẹ pe o le jiyan pe iseda ṣẹda atunṣe-itanran ti ara rẹ, eyi le ṣee ṣe nikan ti awọn ẹya akọkọ ti agbaye jẹ iru pe ilana ti itiranya le ti bẹrẹ. Kemistri alailẹgbẹ ti erogba jẹ ipilẹ ti o ga julọ ti agbara ti iseda lati tunse funrararẹ. &lt;/blockquote&gt;Onímọ̀ sáyẹ́ǹsì onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àlùfáà Áńgílíkà John Polkinghorne sọ pé: “Títúnṣe àtúnṣe ẹ̀dá ènìyàn jẹ́ ohun àgbàyanu tí a kò fi lè gbà á sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí jàǹbá ayọ̀ lásán.” 

Theologian ati philosopher Andrew Loke jiyan wipe nibẹ ni o wa nikan marun ṣee ṣe isori ti awọn idawọle nipa itanran-yiyi ati ibere: (i) anfani , (ii) deede, (iii) awọn akojọpọ ti deede ati anfani, (iv) uncaused, ati (v) oniru, ati awọn ti o nikan oniru yoo fun ẹya iyasọtọ mogbonwa alaye ti ibere ni Agbaye.  O ṣe ariyanjiyan pe Kalam Cosmological Argument ṣe okunkun ariyanjiyan teleological nipa idahun ibeere naa &quot; Ta ni o ṣe apẹrẹ Oluṣeto naa? &quot;. 

Ẹlẹda Hugh Ross ṣe ilọsiwaju nọmba kan ti awọn idawọle ti o dara-tuning.  Ọkan ni aye ti ohun ti Ross n pe ni &quot;majele pataki&quot;, eyiti o jẹ awọn ounjẹ ipilẹ ti o jẹ ipalara ni titobi nla ṣugbọn pataki fun igbesi aye ẹranko ni awọn iwọn kekere. 

Philosopher and theologian Robin Collins jiyan pe imọ-jinlẹ jẹ ifojusọna pe Ọlọrun yoo ṣẹda ododo ti a ṣeto lati gba laaye fun iṣawari imọ-jinlẹ lati ṣẹlẹ ni irọrun. Gẹgẹbi Collins, ọpọlọpọ awọn iwọn ti ara gẹgẹbi igbagbogbo-itumọ ti o ngbanilaaye fun lilo agbara daradara, ipin baryon -to- photon ti o ngbanilaaye fun isale makirowefu agba aye lati ṣe awari, ati ọpọ ti Higgs boson ti n gba laaye lati rii jẹ awọn apẹẹrẹ ti awọn ofin ti fisiksi ti o dara-aifwy fun iṣawari imọ-jinlẹ. 

Onimọ-jinlẹ nipa itankalẹ Richard Dawkins kọ ariyanjiyan theistic naa kuro bi “ainitẹlọrun jinna” nitori pe o fi aye Ọlọrun silẹ lai ṣe alaye, pẹlu Ọlọrun ti o lagbara lati ṣe iṣiro atunṣe-itanran o kere ju bi ko ṣe ṣeeṣe bi atunṣe-itanran funrararẹ.  Lodi si ẹtọ yii, o ti jiyan pe ẹkọ-ọrọ jẹ arosọ ti o rọrun, gbigba awọn onimọ-jinlẹ laaye lati sẹ pe Ọlọrun kere ju eyiti ko ṣee ṣe bii atunṣe-dara. 

Douglas Adams satiriji ariyanjiyan imọ-jinlẹ ninu iwe 2002 rẹ ''The Salmon of Doubt'' : &lt;blockquote&gt;Fojuinu inu adagun kan ti o ji ni owurọ kan ti o n ronu pe, “Eyi jẹ aye ti o nifẹ ti Mo rii ara mi ninu, iho ti o nifẹ ti Mo rii, o baamu fun mi kuku daradara, ṣe kii ṣe bẹ? Ni otitọ, o baamu mi ni iyalẹnu daradara, gbọdọ ti ṣe lati ni mi ninu!”&lt;/blockquote&gt;


{{ẹ̀kúnrẹ́rẹ́}}
== Itokasi ==
{{reflist}}

[[Ẹ̀ka:Ayé]]
[[Ẹ̀ka:Àgbáyé| ]]</text>
      <sha1>fi8nhydwojvckcafkjgnf26uzy6gxuf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600815</id>
      <parentid>600814</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:27:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600815</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36024" sha1="o9il0bxp9675arse5f85ur1hcrhu0se" xml:space="preserve">{{Infobox Country
|native_name                 =  
|conventional_long_name      = Àgbáyé
|image_map                   = Winkel-tripel-projection.jpg
|languages_type              = [[List of languages by total number of speakers|Most spoken languages]]
|demonym                     =  
|area_km2                    = 510072000
|population_estimate         = 6,798,234,031&lt;ref&gt;U.S. Census Bureau, [http://www.census.gov/main/www/popclock.html U.S. &amp; World Population Clocks]. 2010-01-23 16:54 UTC.&lt;/ref&gt;
|population_estimate_year    = 2010
|population_density_km2      = 46
|GDP_PPP                     = [[United States Dollar|USD]] $70.650 trillion
|GDP_PPP_year                = 2010
|GDP_PPP_per_capita          = USD $12,600
|GDP_nominal                 = USD $55 trillion
|GDP_nominal_year            = 2007
|GDP_nominal_per_capita      = USD $8,100
|HDI                         = 0.753
|HDI_year                    = 2007
}}

== Kini Àgbáyé tabi ayé? ==
[[Fáìlì:Cylindrical Equal-Area Projection Oblique Case Map of the World.png|right|270px|thumbnail|a [[cylindrical equal-area projection]] map of the world]]
'''Àgbáyé,''' ni agbayé wa, awa ni orisirisi igba: [[ìgbà òjò]], [[ìgbà ooru]], [[ìgbà ìkórè]], [[ìgbà òtútù]].
 
Lakoko ti Agbayé jẹ nikan ni aye karun ti o tobi julọ ninu eto oorun, o jẹ agbaye nikan ni eto oorun wa pẹlu omi olomi lori dada. O kan diẹ ti o tobi ju Venus nitosi, Agbayé jẹ eyiti o tobi julọ ninu awọn aye aye mẹrin ti o sunmọ Orun, gbogbo eyiti o jẹ apata ati irin.

== Igbesi ayé ==
Ilẹ-aye ni iwọn otutu alejo gbigba pupọ ati idapọ awọn kemikali ti o jẹ ki igbesi aye lọpọlọpọ nibi. Ni pataki julọ, Agbayé jẹ alailẹgbẹ ni pe pupọ julọ ti aye wa ni o bo ninu omi olomi, nitori iwọn otutu ngbanilaaye omi olomi lati wa fun awọn akoko gigun. Awọn okun nla ti Agbayé pese aaye ti o rọrun fun igbesi aye lati bẹrẹ ni nkan bi 3.8 bilionu ọdun sẹyin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn ẹya ara ẹrọ ti aye wa ti o jẹ ki o jẹ nla fun mimu igbesi aye jẹ iyipada nitori awọn ipa ti nlọ lọwọ ti iyipada oju-ọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://science.nasa.gov/earth/facts/&lt;/ref&gt;

== Iwọn ati Ijinna ==
Pẹlu iwọn ila opin equatorial ti awọn maili 7926 (kilomita 12,760), Agbayé jẹ eyiti o tobi julọ ninu awọn aye ilẹ-aye ati ile aye karun ti o tobi julọ ninu eto oorun wa.

Lati ijinna aropin ti awọn maili 93 milionu (150 milionu kilomita), Aye jẹ ẹyọkan astronomical kan pato si Oorun nitori pe ẹyọkan astronomical (ti a pe ni AU), ni ijinna lati Oorun si Agbayé . Ẹka yii n pese ọna ti o rọrun lati yara ṣe afiwe awọn ijinna awọn aye lati Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yoo gba to bii iṣẹju mẹjọ fun imọlẹ lati Oorun lati de ile aye wa.

== Ayika ati yiyipo ==
Bi Agbayé ṣe n yipo Oorun, o pari iyipo kan ni gbogbo wakati 23.9. Yoo gba to awọn ọjọ 365.25 lati pari irin-ajo kan ni ayika Oorun. Àfikún ìdá mẹ́rin ọjọ́ yẹn jẹ́ ìpèníjà kan sí ètò kàlẹ́ńdà wa, tí ó ka ọdún kan sí ọjọ́ 365. Lati tọju awọn kalẹnda ọdọọdun wa ni ibamu pẹlu orbit wa ni ayika Oorun, ni gbogbo ọdun mẹrin a ṣafikun ọjọ kan. Ọjọ yẹn ni a npe ni ọjọ fifo, ọdun ti a fi kun ni a npe ni ọdun fifo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipo aye ti yiyi ti wa ni tilted 23.4 iwọn pẹlu ọwọ si ofurufu ti Agbayé ká yipo ni ayika oorun. Titẹ yii nfa iyipo ti awọn akoko ọdun wa. Láàárín apá kan ọdún, ìhà àríwá máa ń yí padà sí oòrùn, ìhà gúúsù sì máa ń yí padà. Pẹlu Oorun ti o ga julọ ni ọrun, alapapo oorun tobi julọ ni ariwa ti n pese ooru nibẹ. Kere taara oorun alapapo fun wa igba otutu ni guusu. Oṣu mẹfa lẹhinna, ipo naa yipada. Nigbati orisun omi ati isubu ba bẹrẹ, awọn igun-oorun mejeeji gba iwọn ooru to dogba ni aijọju lati Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn oṣupa ==
Aye nikan ni aye ti o ni oṣupa kan. Oṣupa wa jẹ ohun ti o tan imọlẹ julọ ati ohun ti o mọ julọ ni ọrun alẹ. Ni ọpọlọpọ awọn ọna, Oṣupa jẹ iduro fun ṣiṣe Agbayé iru ile nla kan. Ó ń mú kí ìforígbárí pílánẹ́ẹ̀tì múlẹ̀, èyí tí ó mú kí ojú ọjọ́ dín kù fún ẹgbẹẹgbẹ̀rún ọdún.

Agbayé nigbamiran gbalejo awọn asteroids orbiting tabi awọn apata nla fun igba diẹ. Wọn ti wa ni ojo melo idẹkùn nipasẹ Agbayé ká walẹ fun kan diẹ osu tabi ọdun ṣaaju ki o to pada si ohun orbit ni ayika Sun. Diẹ ninu awọn asteroids yoo wa ni “ijó” gigun pẹlu Agbayé bi awọn mejeeji ṣe yipo Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn oṣupa jẹ awọn ege ti apata ti a mu nipasẹ agbara aye ilẹ, ṣugbọn Oṣupa wa le jẹ abajade ijamba ti awọn ọkẹ àìmọye ọdun sẹyin. Nigba ti Agbayé jẹ odo aye, nla chunk ti apata fọ sinu o, nipo a ìka ti Agbayé ká inu ilohunsoke. Abajade chunks clumped papo ati akoso wa Moon. Pẹlu rediosi ti awọn maili 1,080 (kilomita 1,738), Oṣupa jẹ oṣupa karun ti o tobi julọ ninu eto oorun wa (lẹhin Ganymede, Titani, Callisto, ati Io).

Oṣupa jẹ aropin 238,855 maili (384,400 kilomita) si Aye. Iyẹn tumọ si pe awọn aye-aye ti o ni iwọn 30 le baamu laarin Agbayé ati Oṣupa rẹ.

== Awọn oruka ==
Agbayé ko ni awọn oruka.

== Nigba agbayé ti je da ==
Awon kristeni, akẹkọ imọ-jinlẹ, Musulumi, ati orisirisi èniyàn gbagbo opolopo ohun.

== Ipilẹ ==
Agbayé ni awọn ipele akọkọ mẹrin, ti o bẹrẹ pẹlu ipilẹ inu ni aarin ile-aye, ti a fi bo nipasẹ mojuto ode, aṣọ, ati erunrun.

Kokoro inu jẹ aaye to lagbara ti a ṣe ti irin ati awọn irin nickel nipa awọn maili 759 (kilomita 1,221) ni rediosi. Nibẹ ni iwọn otutu ti ga to iwọn 9,800 Fahrenheit (awọn iwọn 5,400 Celsius). Ni ayika akojọpọ mojuto ni awọn lode mojuto. Layer yii jẹ nipa awọn maili 1,400 (kilomita 2,300) nipọn, ti a ṣe ti irin ati awọn omi nickel.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni laarin awọn lode mojuto ati erunrun ni ẹwu, awọn thickest Layer. Apapo gbigbona, viscous ti apata didà jẹ nipa 1,800 miles (2,900 kilometer) nipọn ati pe o ni ibamu ti caramel. Layer ita ti ita, erunrun Agbayé , n lọ nipa awọn maili 19 (30 kilomita) jin ni apapọ lori ilẹ. Ni isalẹ ti okun, erunrun ti wa ni tinrin o si nasẹ to awọn maili 3 (kilomita 5) lati inu ilẹ okun si oke ẹwu naa.

== ojú agbayé ==
Bi Mars ati Venus, Agbayé ni awọn onina, awọn oke-nla, ati awọn afonifoji. Lithosphere Agbayé , eyiti o pẹlu erunrun (mejeeji continental ati okun) ati ẹwu oke, ti pin si awọn awo nla ti o n gbe nigbagbogbo. Fún àpẹrẹ, àwo Àríwá Amẹ́ríkà ń lọ sí ìwọ̀-oòrùn lórí agbada Okun Pasifiki, ni aijọju ni iwọn kan ti o dọgba si idagba ti eekanna ika wa. Ìmìtìtì ilẹ̀ máa ń yọrí sí nígbà tí àwọn àwo atẹ́gùn bá ré ara wọn kọjá, tí wọ́n gun orí ara wọn, tí wọ́n kọlu ara wọn láti ṣe àwọn òkè, tàbí pínyà tí wọ́n sì yapa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Okun agbaye ti Agbayé , eyiti o bo fere 70% ti oju aye, ni aropin ijinle nipa awọn maili 2.5 (kilomita 4) ati pe o ni 97% omi Agbayé ninu. O fẹrẹ jẹ pe gbogbo awọn eefin onina ti Agbayé  ti wa ni pamọ labẹ awọn okun wọnyi. Volcano Mauna Kea ti Hawaii ga lati ipilẹ si oke ju Oke Everest lọ, ṣugbọn pupọ julọ wa labẹ omi. Ibi oke giga julọ ti Agbayé tun jẹ labẹ omi, ni isalẹ ti awọn okun Arctic ati Atlantic. O jẹ igba mẹrin gun ju Andes, Rockies ati Himalayas ni idapo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Afẹfẹ ati orun ==
Nitosi ilẹ, Agbayé ni oju-aye ti o ni 78% nitrogen, 21% oxygen, ati 1% awọn gaasi miiran gẹgẹbi argon, carbon dioxide, ati neon. Afẹfẹ yoo ni ipa lori afefe igba pipẹ ti Agbayé ati oju ojo agbegbe igba kukuru ati aabo wa lati pupọ ti itankalẹ ipalara ti nbọ lati Oorun. Ó tún máa ń dáàbò bò wá lọ́wọ́ àwọn meteoroids, èyí tó pọ̀ jù lọ nínú afẹ́fẹ́, tí wọ́n máa ń rí bí ojú òfuurufú lálẹ́, kí wọ́n tó lè lu ojú gẹ́gẹ́ bí ojú ọjọ́.

== Magnetosphere ==
Yiyi ni kiakia ti aye wa ati mojuto nickel-iron didà jẹ ki aaye oofa kan, eyiti afẹfẹ oorun yi pada si apẹrẹ omije ni aaye. (The solar wind is a stream of charged particles continuously ejected from the Sun.) Nígbà tí ẹ̀fúùfù tí a bá ń gba ẹ̀jẹ̀ láti inú ẹ̀fúùfù oòrùn bá di ìdẹkùn nínú pápá oofa ilẹ̀ ayé, wọ́n ń kọlura pẹ̀lú àwọn molecule afẹ́fẹ́ lókè àwọn ọ̀pá ìdarí pílánẹ́ẹ̀tì wa. Awọn moleku afẹfẹ wọnyi lẹhinna bẹrẹ lati tan imọlẹ ati fa aurorae, tabi awọn imọlẹ ariwa ati gusu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aaye oofa jẹ ohun ti o fa awọn abẹrẹ kọmpasi lati tọka si Polu Ariwa laibikita ọna ti o yipada. Ṣugbọn polarity oofa ti Agbayé le yipada, yiyi itọsọna ti aaye oofa naa. Igbasilẹ ilẹ-aye sọ fun awọn onimo ijinlẹ sayensi pe iyipada oofa kan waye ni gbogbo ọdun 400,000 ni apapọ, ṣugbọn akoko ko ṣe deede. Gẹgẹ bi a ti mọ, iru ipadasẹhin oofa ko fa ipalara eyikeyi si igbesi aye lori Agbayé , ati pe iyipada ko ṣeeṣe pupọ lati ṣẹlẹ fun o kere ju ẹgbẹrun ọdun miiran. Ṣugbọn nigbati o ba ṣẹlẹ, o ṣee ṣe ki awọn abere kọmpasi tọka si ọpọlọpọ awọn itọsọna oriṣiriṣi fun awọn ọgọrun ọdun diẹ lakoko ti o ti n yipada. Ati lẹhin iyipada ti pari, gbogbo wọn yoo tọka si guusu dipo ariwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 8 Nilo-lati Mọ Awọn nkan Nipa Aye Ile wa ==

# Wiwọn Up Ti Oorun ba ga bi ẹnu-ọna iwaju aṣoju, Agbayé yoo jẹ iwọn nickel kan.
# A wa Lori Rẹ Agbayé jẹ aye apata ti o ni ilẹ ti o lagbara ati agbara ti awọn oke-nla, awọn canyons, pẹtẹlẹ ati diẹ sii. Pupọ julọ ti aye wa ni omi bo.
# Simi Rọrun Afẹfẹ Aye jẹ 78% nitrogen, 21% atẹgun ati 1% awọn eroja miiran. O jẹ iwọntunwọnsi pipe fun wa lati simi ati gbe.
# Ayé Alabapin agba aye wa ni oṣupa kan.
# Agbayé wa ko ni awọn oruka.
# Imọ-ẹrọ Orbital Ọpọlọpọ awọn ọkọ oju-ofurufu ti n yipo ṣe iwadi lori Agbayé lati oke bi gbogbo eto - ti n ṣakiyesi afẹfẹ, okun, awọn glaciers, ati ilẹ ti o lagbara.
# Ile, Ile Didun ni aye pipe fun igbesi aye bi a ti mọ ọ.
# Aabo Idaabobo Afẹfẹ wa ṣe aabo fun wa lati awọn meteoroids ti nwọle, pupọ julọ eyiti o fọ ni oju-aye wa ṣaaju ki wọn le lu oju.

== Awon oju-ojo ni Nigeria ==
Nàìjíríà ní ojú ọjọ́ olóoru kan pẹ̀lú àsìkò òjò àti ìgbà gbígbẹ tí ó ń yí padà, tí ó sinmi lórí ibi. O gbona ati tutu ni ọpọlọpọ ọdun ni guusu ila-oorun ṣugbọn gbẹ ni guusu iwọ-oorun ati siwaju si inu ilẹ. Oju-ọjọ savanna kan, pẹlu awọn akoko tutu ati awọn akoko gbigbẹ, bori ni ariwa ati iwọ-oorun, lakoko ti oju-ọjọ steppe ti o ni ojoriro diẹ ni a rii ni ariwa jijinna.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;https://www.britannica.com/place/Nigeria/Climate&lt;/ref&gt;


Ni gbogbogbo, ipari ti akoko ojo n dinku lati guusu si ariwa. Ni guusu akoko ti ojo na lati Oṣù si Kọkànlá Oṣù, ko da ni jina ariwa ti o na nikan lati aarin-May si Kẹsán. Idalọwọduro ti o ṣe afihan ni awọn ojo n ṣẹlẹ ni Oṣu Kẹjọ ni guusu, ti o yọrisi akoko igba otutu kukuru kan ti a pe ni “Isinmi Oṣu Kẹjọ.” Òjò máa ń wúwo jù lọ ní gúúsù, pàápàá ní gúúsù ìlà oòrùn, tó máa ń gba òjò tó ju 120 inches (3,000 mm) lọ lọ́dún, ní ìfiwéra pẹ̀lú nǹkan bí 70 inches (1,800 mm) ní gúúsù ìwọ̀ oòrùn. Ojo n dinku ni ilọsiwaju lati eti okun; awọn jina ariwa gba ko si siwaju sii ju 20 inches (500 mm) odun kan.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Iwọn otutu ati ọriniinitutu wa ni igbagbogbo ni gbogbo ọdun ni guusu, lakoko ti awọn akoko yatọ ni riro ni ariwa; ni akoko gbigbẹ ariwa ariwa iwọn otutu ojoojumọ yoo di nla bi daradara. Ni etikun iwọn otutu ti o pọju oṣooṣu duro ni gbogbo ọdun, o ku nipa 90 °F (32 °C) ni Lagos ati nipa 91 ° F (33 °C) ni Port Harcourt; Iwọn otutu ti o kere julọ ti oṣu jẹ isunmọ 72 °F (22 °C) fun Eko ati 68 °F (20 °C) fun Port Harcourt. Ni gbogbogbo, tumọ si awọn iwọn otutu ti o ga julọ ni ariwa, lakoko ti o tumọ si awọn iwọn otutu ti o kere ju ni isalẹ. Ni ariwa ila-oorun ilu Maiduguri, fun apẹẹrẹ, iwọn otutu ti o pọju oṣooṣu le kọja 100 °F (38 °C) lakoko awọn oṣu gbigbona ti Oṣu Kẹrin ati May, lakoko ti akoko kanna otutu le waye ni alẹ. Ọriniinitutu gbogbogbo ga ni ariwa, ṣugbọn o ṣubu lakoko harmattan (afẹfẹ iṣowo gbigbona, gbigbẹ ariwa ila-oorun), eyiti o fẹ fun diẹ sii ju oṣu mẹta ni ariwa ṣugbọn ṣọwọn fun diẹ sii ju ọsẹ meji lọ ni eti okun.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Ohun ọgbin ati eranko aye ==
Awọn ilana eweko akọkọ nṣiṣẹ ni awọn beliti ila-oorun-oorun gbooro, ni afiwe si Equator. Mangrove ati awọn ira omi tutu waye ni etikun ati ni Niger delta. Ní ọ̀nà kúkúrú ní ilẹ̀ òkèèrè, àwọn pápá oko tútù ń yọ̀ǹda fún àwọn igbó kìjikìji olóoru. Ní ti ọrọ̀ ajé, ọ̀pẹ epo máa ń dàgbà, a sì máa ń tọ́jú rẹ̀ nígbà tí wọ́n bá ń fọ́ igbó sílẹ̀ fún ìgbẹ́. Ni awọn agbegbe ti awọn eniyan ti o pọ julọ ni guusu ila-oorun, awọn irugbin igbo atilẹba ti rọpo nipasẹ igbo ti o ṣi silẹ. Ni guusu iwọ-oorun awọn agbegbe nla ti igbo ti rọpo nipasẹ awọn oko cacao ati awọn oko rọba. Ilẹ̀ pápá olóoru wà ní ìhà àríwá ìgbànú igbó, ó sì kún fún baobab, tamarind, àti àwọn igi eéṣú. Savanna naa di ṣiṣi diẹ sii ni ariwa jijinna ati pe o jẹ ijuwe nipasẹ awọn igi gbigbẹ ti o tuka ati awọn koriko kukuru. Awọn ipo aginju-aginju wa ni agbegbe Lake Chad, nibiti awọn oriṣiriṣi oriṣi ti acacia ati awọn eya doum ti ọpẹ jẹ wọpọ. Awọn igbo ile-iṣọ (awọn agbegbe igbo dín lẹba awọn odo) tun jẹ abuda ti savanna ti o ṣii ni ariwa. Ni awọn agbegbe ti ọpọlọpọ eniyan ti Savanna, gẹgẹbi awọn agbegbe ilu Sokoto, Kano, ati Katsina, awọn eweko ti yọ kuro nipasẹ jigbin ti nlọsiwaju, jijẹ ati sisun igbo. Ni awọn agbegbe ti o jinna ariwa ti o fẹrẹ parẹ lapapọ ti igbesi aye ọgbin ti jẹ ki ilọsiwaju siwaju si guusu diẹdiẹ ti Sahara.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Awọn ràkúnmí, awọn ikooko tabi Akátá, awọn ọtẹ, awọn kiniun, awọn obo tabi inaki, ati awọn àgùnfọn ti wa ni gbogbo agbegbe Savanna nigba kan, ati awọn ẹlẹdẹ odo pupa, awọn erin igbo, ati chimpanzees gbe ni igbanu igbo. Awọn ẹranko ti a rii ninu igbo mejeeji ati savanna ni awọn amotekun, awọn ologbo goolu, awọn obo, awọn gorilla, ati awọn ẹlẹdẹ igbo. Loni a le rii awọn ẹranko wọnyi nikan ni awọn ibi aabo bi Egan orile-ede Yankari ni ipinlẹ Bauchi, Egan orile-ede Gashaka Gumti ni ipinlẹ Taraba, Egan orile-ede Kainji Lake ni ipinlẹ Kwara (wo Kainji Lake), ati Egan orile-ede Cross River ni ipinlẹ Cross River. Awọn rodents gẹgẹbi awọn okere, awọn ẹiyẹ, ati awọn eku ireke jẹ idile ti o tobi julọ ti awọn ẹran-ọsin. Savanna ariwa pọ ni awọn ẹiyẹ Guinea. Awọn ẹiyẹ ti o wọpọ miiran pẹlu àparò, awọn gunugun, kites, bustards, ati awọn ayékòótọ́ àwọ̀ gíréè. Awọn odo ni awọn ooni, erinmi, ati ọpọlọpọ awọn ẹja.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Agbaye Pipe Patapata ==
'''Agbaye Pipe Patapata''' ni arosọ pe, nitori “igbesi aye bi a ti mọ ọ” ko le wa ti awọn iduro ti iseda - gẹgẹbi idiyele elekitironi , igbagbogbo gravitational ati awọn miiran - ti paapaa yatọ si diẹ, agbaye gbọdọ wa ni aifwy pataki fun igbesi aye.  Ni iṣe, idawọle yii jẹ agbekalẹ ni awọn ofin ti awọn iwọn ti ara ti ko ni iwọn . &lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Fine-tuned_universe&lt;/ref&gt;

== Itan ==
Ni ọdun 1913, onimọ-jinlẹ Lawrence Joseph Henderson kowe ''Amọdaju ti Ayika,'' ọkan ninu awọn iwe akọkọ lati ṣawari iṣatunṣe didara ni agbaye. Henderson jiroro lori pataki omi ati ayika si awọn ohun alãye, ti o tọka si pe igbesi aye bi o ti wa lori Earth gbarale patapata lori awọn ipo ayika ni pato ti Earth, paapaa ibigbogbo ati awọn ohun-ini ti omi. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ni 1961, physicist Robert H. Dicke jiyan pe awọn ipa kan ninu fisiksi, gẹgẹbi agbara gbigbona ati electromagnetism , gbọdọ wa ni atunṣe daradara fun igbesi aye lati wa ni agbaye. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Astronomer Fred Hoyle jiyan fun aye-aifwy ti o dara: “Lati 1953 siwaju, Willy Fowler ati Emi nigbagbogbo ni iyanilenu nipasẹ ibatan iyalẹnu ti [...] ati pe atunṣe rẹ yoo ni lati wa ni ibiti a ti rii awọn ipele wọnyi ni otitọ. nipa iseda.&quot;  Ninu iwe 1983 rẹ ''The Intelligent Universe'' ,  Hoyle kowe, &quot;Akojọ awọn ohun-ini anthropic, awọn ijamba ti o han gbangba ti ẹda ti kii ṣe ti ẹda laisi eyiti orisun carbon ati nitorinaa igbesi aye eniyan ko le wa, tobi ati iwunilori.&quot;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Igbagbọ ninu Agbaye-aifwy ti o dara julọ yorisi ireti pe Hadron Collider Large yoo gbe awọn ẹri ti fisiksi kọja awoṣe Standard , bii supersymmetry ,  ṣugbọn nipasẹ ọdun 2012 ko ti ṣe agbekalẹ ẹri fun supersymmetry ni awọn iwọn agbara o le ṣe iwadii.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

== Iwuri ==
Fisiksi Paul Davies sọ pe: &quot;Bayi ni adehun gbooro laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pe Agbaye wa ni ọpọlọpọ awọn ọna 'fine-aifwy' fun igbesi aye. Ṣugbọn ipari kii ṣe pupọ pe Agbaye jẹ atunṣe daradara fun igbesi aye; dipo o dara-aifwy fun awọn bulọọki ile ati awọn agbegbe ti igbesi aye nilo &quot;.  O tun sọ pe &quot; ' ero anthropic ' kuna lati ṣe iyatọ laarin awọn agbaye ti o kere ju biophilic , ninu eyiti a gba laaye laaye, ṣugbọn o ṣee ṣe nikan, ati awọn agbaye biophilic ti o dara julọ, ninu eyiti igbesi aye n dagba nitori pe biogenesis waye nigbagbogbo&quot;.  Lara awọn onimo ijinlẹ sayensi ti o rii ẹri ti o ni idaniloju, ọpọlọpọ awọn alaye ti ẹda ni a ti dabaa, gẹgẹbi aye ti ọpọlọpọ awọn agbaye ti n ṣafihan aiṣedeede iwalaaye labẹ ilana anthropic .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Ipilẹ-itumọ ti iṣatunṣe agbaye ti o dara ni pe iyipada kekere kan ni ọpọlọpọ awọn iduro ti ara yoo jẹ ki agbaye yatọ yato. Stephen Hawking ṣe akiyesi pe: &quot;Awọn ofin ti imọ-jinlẹ, bi a ti mọ wọn ni bayi, ni ọpọlọpọ awọn nọmba pataki, gẹgẹbi iwọn idiyele ina ti elekitironi ati ipin ti awọn ọpọ eniyan ti proton ati elekitironi. ... Otitọ iyalẹnu ni pe awọn iye ti awọn nọmba wọnyi dabi pe a ti ṣatunṣe daradara pupọ lati jẹ ki idagbasoke igbesi aye ṣee ṣe”.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Fun apẹẹrẹ, ti agbara iparun ti o lagbara ba jẹ 2% ni okun sii ju ti o lọ (ie ti o ba jẹ pe ibakan ti o n ṣe afihan agbara rẹ jẹ 2% tobi) nigba ti a fi silẹ awọn alakan miiran ko yipada, diprotons yoo jẹ iduroṣinṣin; gẹgẹ bi Davies, hydrogen yoo dapọ sinu wọn dipo deuterium ati helium .  Eyi yoo paarọ awọn fisiksi ti awọn irawọ , ati pe aigbekele ṣe idiwọ wiwa laaye iru si ohun ti a ṣe akiyesi lori Aye. Wiwa diproton yoo ṣe kukuru-yipo idapọ ti o lọra ti hydrogen sinu deuterium. Hydrogen yoo dapọ ni irọrun tobẹẹ pe o ṣee ṣe pe gbogbo hydrogen ti agbaye yoo jẹ run ni awọn iṣẹju diẹ akọkọ lẹhin Big Bang .  “Ariyanjiyan diproton” yii jẹ ariyanjiyan nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ miiran, ti wọn ṣe iṣiro pe niwọn igba ti ilosoke agbara ba kere ju 50%, idapọ irawọ le waye laibikita aye ti diprotons iduroṣinṣin.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Ilana pipe ti ero naa jẹ ki o nira nipasẹ otitọ pe a ko tii mọ iye awọn iduro ti ara ominira ti o wa. Awoṣe boṣewa ti fisiksi patiku ni awọn aye adijositabulu larọwọto 25 ati ibaramu gbogbogbo ni ọkan diẹ sii, ibakan ti aye-aye , eyiti a mọ lati jẹ alaiṣe ṣugbọn o kere pupọ ni iye. Nitoripe awọn onimọ-jinlẹ ko ti ni idagbasoke imọ-jinlẹ aṣeyọri ti agbara ti kuatomu walẹ , ko si ọna ti a mọ lati darapo awọn ẹrọ mekaniki kuatomu, lori eyiti awoṣe boṣewa gbarale, ati ibatan gbogbogbo.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Laisi imọ ti ilana yii ti o pe diẹ sii ti a fura pe o wa labẹ awoṣe boṣewa, ko ṣee ṣe lati ka iye awọn nọmba ti awọn iduro ti ara ominira nitootọ. Ni diẹ ninu awọn imọran oludije, nọmba awọn iduro ti ara ominira le jẹ kekere bi ọkan. Fun apẹẹrẹ, ibakan cosmological le jẹ igbagbogbo ipilẹ ṣugbọn awọn igbiyanju tun ti ṣe lati ṣe iṣiro rẹ lati awọn iduro miiran, ati ni ibamu si onkọwe ti iru iṣiro bẹ, “iye kekere ti ibakan ti imọ-jinlẹ n sọ fun wa pe ibatan kongẹ ati airotẹlẹ patapata wa laarin gbogbo awọn ayeraye ti Awoṣe Standard ti fisiksi patiku , fisiksi aimọ ati igbagbogbo” .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

== Awọn apẹẹrẹ ==
Martin Rees ṣe agbekalẹ atunṣe-dara julọ ti agbaye ni awọn ofin ti awọn iwọn ilawọn mẹfa ti o tẹle atẹle .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

* ''N'' , ipin agbara itanna si agbara walẹ laarin bata protons, jẹ isunmọ 10 &lt;sup&gt;36&lt;/sup&gt; . Gẹgẹbi Rees, ti o ba kere pupọ, nikan ni agbaye kekere ati igba diẹ le wa.  Ti o ba tobi to, wọn yoo kọ wọn silẹ ni agbara tobẹẹ ti awọn ọta ti o tobi julọ kii yoo ṣe ipilẹṣẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Epsilon'' ( ''ε'' ), odiwọn iṣẹ ṣiṣe iparun ti idapọ lati hydrogen si helium , jẹ 0.007: nigbati awọn nucleons mẹrin dapọ sinu helium, 0.007 (0.7%) ti iwọn wọn ti yipada si agbara. Iye ''ε'' wa ni apakan ti a pinnu nipasẹ agbara agbara iparun ti o lagbara .  Ti ''ε'' ba jẹ 0.006, proton ko le sopọ mọ neutroni, ati pe hydrogen nikan ni o le wa, ati pe kemistri ti o nipọn yoo jẹ eyiti ko ṣee ṣe. Gẹgẹbi Rees, ti o ba wa loke 0.008, ko si hydrogen yoo wa, bi gbogbo hydrogen yoo ti dapọ ni kete lẹhin Big Bang . Awọn onimọ-jinlẹ miiran ko gba, ṣiṣe iṣiro pe hydrogen pataki yoo wa niwọn igba ti ipa ti o lagbara ti o ni idapọmọra igbagbogbo pọ si nipasẹ kere ju 50%.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Omega'' (Ω), ti a mọ nigbagbogbo bi paramita iwuwo , jẹ pataki ibatan ti walẹ ati agbara imugboroja ni agbaye. O ti wa ni awọn ipin ti awọn ibi-iwuwo ti awọn Agbaye to awọn &quot;lominu ni iwuwo&quot; ati ki o jẹ to 1. Ti o ba ti walẹ wà ju lagbara akawe pẹlu dudu agbara ati awọn ni ibẹrẹ agba aye imugboroosi oṣuwọn, awọn Agbaye yoo ti pale ṣaaju ki o to aye le ti wa. Ti o ba jẹ pe agbara walẹ jẹ alailagbara, ko si awọn irawọ ti yoo ṣẹda.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Lambda'' (Λ), ti a mọ ni igbagbogbo bi ibakan ti aye , ṣe apejuwe ipin iwuwo ti agbara dudu si iwuwo agbara pataki ti agbaye, fun awọn arosinu ti o ni oye gẹgẹbi iwuwo agbara dudu jẹ igbagbogbo. Ni awọn ofin ti awọn ẹya Planck , ati bi iye iwọn aibikita, Λ wa lori aṣẹ ti10 &lt;sup&gt;-122&lt;/sup&gt; .  Eyi kere pupọ pe ko ni ipa pataki lori awọn ẹya agba aye ti o kere ju bilionu-ọdun ina-ọdun kọja. Iye diẹ ti o tobi ju ti ibakan ti aye yoo ti fa aaye lati faagun ni iyara to pe awọn irawọ ati awọn ẹya astronomical miiran kii yoo ni anfani lati dagba. 
* ''Q'' , ipin ti agbara gravitational ti o nilo lati fa galaxy nla kan yato si agbara ti o ṣe deede ti iwọn rẹ, wa ni ayika 10 &lt;sup&gt;-5&lt;/sup&gt; . Ti o ba kere ju, ko si awọn irawọ ti o le ṣẹda. Ti o ba tobi ju, ko si awọn irawọ ti o le ye nitori pe agbaye jẹ iwa-ipa pupọ, ni ibamu si Rees. 
* ''D'' , awọn nọmba ti aye mefa ni spacetime , ni 3. Rees ira wipe aye ko le tẹlẹ ti o ba ti wa nibẹ wà 2 tabi 4 aaye iwọn.  Rees jiyan eyi ko ṣe idiwọ aye ti awọn okun onisẹpo mẹwa .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Max Tegmark jiyan pe ti iwọn akoko ba ju ọkan lọ, lẹhinna ihuwasi awọn ọna ṣiṣe ti ara ko le ṣe asọtẹlẹ ni igbẹkẹle lati imọ ti awọn idogba iyatọ ti o yẹ . Ni iru agbaye yii, igbesi aye oye ti o lagbara lati ṣe afọwọyi imọ-ẹrọ ko le farahan. Pẹlupẹlu, awọn protons ati awọn elekitironi yoo jẹ riru ati pe o le bajẹ sinu awọn patikulu ti o ni ibi-nla ju ara wọn lọ. Eyi kii ṣe iṣoro ti awọn patikulu naa ni iwọn otutu kekere to to.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Erogba ati atẹgun ===
Alaye siwaju sii: Ilana Meteta-alpha § Aiseṣe ati atunṣe-itanran&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Apeere agbalagba ni ipo Hoyle , ipo agbara-kẹta ti o kere julọ ti erogba-12 arin, pẹlu agbara ti 7.656 MeV loke ipele ilẹ.  Gẹgẹbi iṣiro kan, ti ipele agbara ipinle ba kere ju 7.3 tabi tobi ju 7.9 MeV, erogba ti ko to yoo wa lati ṣe atilẹyin igbesi aye. Lati ṣe alaye ọpọlọpọ erogba ti agbaye, ipo Hoyle gbọdọ wa ni aifwy siwaju si iye laarin 7.596 ati 7.716 MeV. Iṣiro ti o jọra, ni idojukọ lori awọn ipilẹ ipilẹ ipilẹ ti o funni ni ọpọlọpọ awọn ipele agbara, pinnu pe agbara to lagbara gbọdọ wa ni aifwy si konge ti o kere ju 0.5%, ati agbara itanna si konge ti o kere ju 4%, lati ṣe idiwọ boya iṣelọpọ erogba tabi iṣelọpọ atẹgun lati sisọ silẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

== Awọn alaye ==
Diẹ ninu awọn alaye ti iṣatunṣe itanran jẹ adayeba .  Ni akọkọ, iṣatunṣe ti o dara le jẹ iruju: fisiksi ipilẹ diẹ sii le ṣe alaye itusilẹ itanran ti o han ni awọn aye ti ara ni oye lọwọlọwọ nipa didipa awọn iye ti awọn paramita wọnyẹn le mu. Gẹgẹbi Lawrence Krauss ti sọ, &quot;awọn iwọn kan ti dabi ẹnipe ko ṣe alaye ati atunṣe daradara, ati ni kete ti a ba loye wọn, wọn ko dabi ẹnipe o dara julọ. A ni lati ni irisi itan kan &quot;.  Victor J. Stenger ti han wipe ID yiyan ti ara sile si tun le gbe awọn universes o lagbara ti a harboring aye.  Diẹ ninu awọn jiyan pe o ṣee ṣe pe imọran ipilẹ ti o kẹhin ti ohun gbogbo yoo ṣe alaye awọn idi pataki ti iṣatunṣe itanran ti o han ni gbogbo paramita.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Síbẹ̀síbẹ̀, bí ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ òde òní ṣe ń gbòòrò sí i, oríṣiríṣi àbá èrò orí tí kò rò pé ó fara sin ni a ti dábàá. Ọkan jẹ multiverse , nibiti a ti fi awọn iduro ti ara ipilẹ si ni awọn iye oriṣiriṣi ni ita ti Agbaye ti a mọ.  Lori ero-ọrọ yii, awọn ẹya ọtọtọ ti otito yoo ni awọn abuda ti o yatọ pupọ. Ni iru awọn oju iṣẹlẹ, ifarahan ti iṣatunṣe didara jẹ alaye bi abajade ti ilana anthropic ti ko lagbara ati ojuṣayan yiyan , ni pataki iwalaaye iwalaaye . Àwọn àgbáálá ayé nìkan tí wọ́n ní àwọn ìdúróṣinṣin pàtàkì tí wọ́n ń ṣe aájò àlejò sí ìgbésí ayé, gẹ́gẹ́ bí lórí Ilẹ̀ Ayé, lè ní àwọn fọ́ọ̀mù ìwàláàyè tí wọ́n lè ṣàkíyèsí àgbáálá ayé tí wọ́n lè ronú jinlẹ̀ lórí ìbéèrè àtúnṣe tó dára.  Zhi-Wei Wang ati Samuel L. Braunstein jiyan pe iṣatunṣe itanran ti o han gbangba ti awọn ipilẹ ipilẹ le jẹ nitori aini oye ti awọn iwọntunwọnsi wọnyi.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Multiverse ===
Main article: Multiverse&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Wo tun: Ilana Anthropic&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Bí àgbáálá ayé bá jẹ́ ọ̀kan lára ​​ọ̀pọ̀lọpọ̀ àti pé ó ṣeé ṣe kó jẹ́ ọ̀run àìlópin, ọ̀kọ̀ọ̀kan ní onírúurú ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀dálẹ̀ ti ara àti ìdúróṣinṣin, kò yani lẹ́nu pé àgbáálá ayé kan wà tó máa ń ṣe aájò àlejò sí ìwàláàyè olóye. Diẹ ninu awọn ẹya ti awọn idawọle olona-pupọ nitorina pese alaye ti o rọrun fun eyikeyi atunṣe-finnifinni,  lakoko ti itupalẹ Wang ati Braunstein koju wiwo ti agbaye yii jẹ alailẹgbẹ ni agbara rẹ lati ṣe atilẹyin igbesi aye.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Èrò oríṣiríṣi ọ̀pọ̀lọpọ̀ ti mú kí ìwádìí lọ́pọ̀lọpọ̀ sínú ìlànà ẹ̀dá ènìyàn, ó sì jẹ́ ìfẹ́ pàtàkì sí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì patiku nítorí pé ó hàn gbangba pé àwọn àbá èrò orí ohun gbogbo máa ń ṣe àwọn ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn àgbáálá ayé nínú èyí tí ìdúróṣinṣin ti ara yàtọ̀ síra. Botilẹjẹpe ko si ẹri fun aye ti multiverse, diẹ ninu awọn ẹya ti imọran ṣe awọn asọtẹlẹ eyiti eyiti diẹ ninu awọn oniwadi ti n kẹkọ M-theory ati awọn n jo walẹ nireti lati rii diẹ ninu ẹri laipẹ.  Ni ibamu si Laura Mersini-Houghton , aaye tutu WMAP le pese ẹri ti o ṣee ṣe idanwo ti agbaye ti o jọra .  Awọn iyatọ ti ọna yii pẹlu imọran Lee Smolin ti yiyan adayeba ti aye , agbaye ekpyrotic , ati imọran agbaye ti o ti nkuta .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

O ti daba pe pipe si multiverse lati ṣe alaye atunṣe-itanran jẹ fọọmu kan ti iro ti olutaja onidakeji .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Oke-isalẹ cosmology ===
Stephen Hawking ati Thomas Hertog dabaa pe awọn ipo ibẹrẹ agbaye ni ipo giga ti ọpọlọpọ awọn ipo ibẹrẹ ti o ṣeeṣe, nikan ida kan ti o ṣe alabapin si awọn ipo ti a rii loni.  Ni ibamu si imọran wọn, awọn iduro ti ara “atunse daradara” ti agbaye jẹ eyiti ko ṣeeṣe, nitori agbaye “yan” nikan awọn itan-akọọlẹ ti o yori si awọn ipo lọwọlọwọ. Ni ọna yii, imọ-jinlẹ ti oke-isalẹ n pese alaye ti eniyan fun idi ti agbaye yii fi gba ọrọ laaye ati igbesi aye laisi pipe si ọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Erogba chauvinism ===
Diẹ ninu awọn fọọmu ti awọn ariyanjiyan atunṣe-itanran nipa dida igbesi aye ro pe awọn fọọmu igbesi aye ti o da lori erogba ni o ṣee ṣe, arosinu nigbakan ti a pe ni chauvinism carbon .  Ni imọran, biochemistry omiiran tabi awọn ọna igbesi aye miiran ṣee ṣe.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Idawọle kikopa ===
Ipilẹṣẹ iṣeṣiro naa dimu pe agbaye ti ni aifwy-aifwy lasan nitori pe awọn oniṣẹ iṣeṣiro ti imọ-ẹrọ diẹ sii ti ṣe eto ni ọna yẹn.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Ko si aseise ===
Graham alufa , Mark Colyvan , Jay L. Garfield , ati awọn miran ti jiyan lodi si awọn presupposition ti &quot;awọn ofin ti fisiksi tabi awọn ipo aala ti awọn aye le ti miiran ju ti won wa ni&quot;.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Theistic ===
Wo tun: Ariyanjiyan telooloji § Agbaye ti o ni atunṣe to dara&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì kan, àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn , àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí , àti àwọn àwùjọ ẹ̀sìn kan, ń jiyàn pé ìpèsè tàbí ìṣẹ̀dá ló fa àtúnṣe tó dára.  Onimọ-jinlẹ Onigbagbọ Alvin Plantinga jiyan pe aye laileto, ti a lo si agbaye kan ati atẹlẹsẹ, nikan gbe ibeere dide si idi ti agbaye yii ṣe le jẹ “orire” bi lati ni awọn ipo kongẹ ti o ṣe atilẹyin igbesi aye ni o kere ju ni aaye kan (Ilẹ-aye) ati awọn ọdun ti o wa lọwọlọwọ (pẹlu awọn akoko).&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Idahun kan si awọn ijamba nla ti o han gbangba wọnyi ni lati rii wọn bi o ṣe fidi ẹtọ ẹtọ imọ-jinlẹ pe agbaye ti ṣẹda nipasẹ Ọlọrun ti ara ẹni ati bi fifun ohun elo naa fun ariyanjiyan imọ-jinlẹ ti o tọ - nitorinaa ariyanjiyan atunṣe daradara. O dabi ẹnipe nọmba nla ti awọn ipe ti o ni lati wa ni aifwy si laarin awọn opin dín pupọ fun igbesi aye lati ṣee ṣe ni agbaye wa. Ko ṣeeṣe pupọ pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ nipasẹ aye, ṣugbọn o ṣee ṣe diẹ sii pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ ti iru eniyan ba wa bi Ọlọrun.

- &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;/blockquote&gt;William Lane Craig , onímọ̀ ọgbọ́n orí àti agbábọ̀rọ̀ onígbàgbọ́ , mẹ́nu kan yíyí ìyípadà tó dára nínú àgbáálá ayé gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí fún wíwà Ọlọ́run tàbí irú ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ kan tí ó lè ṣe ìṣàkóso (tàbí dídánwò) ìpilẹ̀ ìpìlẹ̀ fisiksi tí ń ṣàkóso àgbáyé.  Filosopher ati ẹlẹsin ẹkọ Richard Swinburne de ipari apẹrẹ nipa lilo iṣeeṣe Bayesian . Onímọ̀  àti ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn  McGrath ṣàkíyèsí pé àtúnṣe tó dára ti carbon jẹ́ ẹ̀tọ́ pàápàá fún agbára ìṣẹ̀dá láti tún ara rẹ̀ ṣe sí ìwọ̀n èyíkéyìí&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;blockquote&gt;Gbogbo ilana itiranya ti ẹda da lori kemistri dani ti erogba, eyiti o fun laaye laaye lati sopọ mọ ararẹ, ati awọn eroja miiran, ṣiṣẹda awọn ohun elo ti o ni idiju pupọ ti o jẹ iduroṣinṣin lori awọn iwọn otutu ilẹ ti o bori, ati pe o lagbara lati gbe alaye jiini (paapaa DNA). [...] Bi o ti jẹ pe o le jiyan pe iseda ṣẹda atunṣe-itanran ti ara rẹ, eyi le ṣee ṣe nikan ti awọn ẹya akọkọ ti agbaye jẹ iru pe ilana ti itiranya le ti bẹrẹ. Kemistri alailẹgbẹ ti erogba jẹ ipilẹ ti o ga julọ ti agbara ti iseda lati tunse funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;/blockquote&gt;Onímọ̀ sáyẹ́ǹsì onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àlùfáà Áńgílíkà John Polkinghorne sọ pé: “Títúnṣe àtúnṣe ẹ̀dá ènìyàn jẹ́ ohun àgbàyanu tí a kò fi lè gbà á sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí jàǹbá ayọ̀ lásán.”&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Theologian ati philosopher Andrew Loke jiyan wipe nibẹ ni o wa nikan marun ṣee ṣe isori ti awọn idawọle nipa itanran-yiyi ati ibere: (i) anfani , (ii) deede, (iii) awọn akojọpọ ti deede ati anfani, (iv) uncaused, ati (v) oniru, ati awọn ti o nikan oniru yoo fun ẹya iyasọtọ mogbonwa alaye ti ibere ni Agbaye.  O ṣe ariyanjiyan pe Kalam Cosmological Argument ṣe okunkun ariyanjiyan teleological nipa idahun ibeere naa &quot; Ta ni o ṣe apẹrẹ Oluṣeto naa? &quot;.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Ẹlẹda Hugh Ross ṣe ilọsiwaju nọmba kan ti awọn idawọle ti o dara-tuning.  Ọkan ni aye ti ohun ti Ross n pe ni &quot;majele pataki&quot;, eyiti o jẹ awọn ounjẹ ipilẹ ti o jẹ ipalara ni titobi nla ṣugbọn pataki fun igbesi aye ẹranko ni awọn iwọn kekere.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Philosopher and theologian Robin Collins jiyan pe imọ-jinlẹ jẹ ifojusọna pe Ọlọrun yoo ṣẹda ododo ti a ṣeto lati gba laaye fun iṣawari imọ-jinlẹ lati ṣẹlẹ ni irọrun. Gẹgẹbi Collins, ọpọlọpọ awọn iwọn ti ara gẹgẹbi igbagbogbo-itumọ ti o ngbanilaaye fun lilo agbara daradara, ipin baryon -to- photon ti o ngbanilaaye fun isale makirowefu agba aye lati ṣe awari, ati ọpọ ti Higgs boson ti n gba laaye lati rii jẹ awọn apẹẹrẹ ti awọn ofin ti fisiksi ti o dara-aifwy fun iṣawari imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Onimọ-jinlẹ nipa itankalẹ Richard Dawkins kọ ariyanjiyan theistic naa kuro bi “ainitẹlọrun jinna” nitori pe o fi aye Ọlọrun silẹ lai ṣe alaye, pẹlu Ọlọrun ti o lagbara lati ṣe iṣiro atunṣe-itanran o kere ju bi ko ṣe ṣeeṣe bi atunṣe-itanran funrararẹ.  Lodi si ẹtọ yii, o ti jiyan pe ẹkọ-ọrọ jẹ arosọ ti o rọrun, gbigba awọn onimọ-jinlẹ laaye lati sẹ pe Ọlọrun kere ju eyiti ko ṣee ṣe bii atunṣe-dara.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 


Douglas Adams satiriji ariyanjiyan imọ-jinlẹ ninu iwe 2002 rẹ ''The Salmon of Doubt'' : &lt;blockquote&gt;Fojuinu inu adagun kan ti o ji ni owurọ kan ti o n ronu pe, “Eyi jẹ aye ti o nifẹ ti Mo rii ara mi ninu, iho ti o nifẹ ti Mo rii, o baamu fun mi kuku daradara, ṣe kii ṣe bẹ? Ni otitọ, o baamu mi ni iyalẹnu daradara, gbọdọ ti ṣe lati ni mi ninu!”&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;


{{ẹ̀kúnrẹ́rẹ́}}
== Itokasi ==
{{reflist}}

[[Ẹ̀ka:Ayé]]
[[Ẹ̀ka:Àgbáyé| ]]</text>
      <sha1>o9il0bxp9675arse5f85ur1hcrhu0se</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600816</id>
      <parentid>600815</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:29:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600816</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36043" sha1="8nuc1tqqcf0oa1ewwzsu4cu6mhm8vh3" xml:space="preserve">{{Infobox Country
|native_name                 =  
|conventional_long_name      = Àgbáyé
|image_map                   = Winkel-tripel-projection.jpg
|languages_type              = [[List of languages by total number of speakers|Most spoken languages]]
|demonym                     =  
|area_km2                    = 510072000
|population_estimate         = 6,798,234,031&lt;ref&gt;U.S. Census Bureau, [http://www.census.gov/main/www/popclock.html U.S. &amp; World Population Clocks]. 2010-01-23 16:54 UTC.&lt;/ref&gt;
|population_estimate_year    = 2010
|population_density_km2      = 46
|GDP_PPP                     = [[United States Dollar|USD]] $70.650 trillion
|GDP_PPP_year                = 2010
|GDP_PPP_per_capita          = USD $12,600
|GDP_nominal                 = USD $55 trillion
|GDP_nominal_year            = 2007
|GDP_nominal_per_capita      = USD $8,100
|HDI                         = 0.753
|HDI_year                    = 2007
}}

== Kini Àgbáyé tabi ayé? ==
[[Fáìlì:Cylindrical Equal-Area Projection Oblique Case Map of the World.png|right|270px|thumbnail|a [[cylindrical equal-area projection]] map of the world]]
'''Àgbáyé,''' ni agbayé wa, awa ni orisirisi igba: [[ìgbà òjò]], [[ìgbà ooru]], [[ìgbà ìkórè]], [[ìgbà òtútù]].
 
Lakoko ti Agbayé jẹ nikan ni aye karun ti o tobi julọ ninu eto oorun, o jẹ agbaye nikan ni eto oorun wa pẹlu omi olomi lori dada. O kan diẹ ti o tobi ju Venus nitosi, Agbayé jẹ eyiti o tobi julọ ninu awọn aye aye mẹrin ti o sunmọ Orun, gbogbo eyiti o jẹ apata ati irin.

== Igbesi ayé ==
Ilẹ-aye ni iwọn otutu alejo gbigba pupọ ati idapọ awọn kemikali ti o jẹ ki igbesi aye lọpọlọpọ nibi. Ni pataki julọ, Agbayé jẹ alailẹgbẹ ni pe pupọ julọ ti aye wa ni o bo ninu omi olomi, nitori iwọn otutu ngbanilaaye omi olomi lati wa fun awọn akoko gigun. Awọn okun nla ti Agbayé pese aaye ti o rọrun fun igbesi aye lati bẹrẹ ni nkan bi 3.8 bilionu ọdun sẹyin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn ẹya ara ẹrọ ti aye wa ti o jẹ ki o jẹ nla fun mimu igbesi aye jẹ iyipada nitori awọn ipa ti nlọ lọwọ ti iyipada oju-ọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://science.nasa.gov/earth/facts/&lt;/ref&gt;

== Iwọn ati Ijinna ==
Pẹlu iwọn ila opin equatorial ti awọn maili 7926 (kilomita 12,760), Agbayé jẹ eyiti o tobi julọ ninu awọn aye ilẹ-aye ati ile aye karun ti o tobi julọ ninu eto oorun wa.

Lati ijinna aropin ti awọn maili 93 milionu (150 milionu kilomita), Aye jẹ ẹyọkan astronomical kan pato si Oorun nitori pe ẹyọkan astronomical (ti a pe ni AU), ni ijinna lati Oorun si Agbayé . Ẹka yii n pese ọna ti o rọrun lati yara ṣe afiwe awọn ijinna awọn aye lati Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yoo gba to bii iṣẹju mẹjọ fun imọlẹ lati Oorun lati de ile aye wa.

== Ayika ati yiyipo ==
Bi Agbayé ṣe n yipo Oorun, o pari iyipo kan ni gbogbo wakati 23.9. Yoo gba to awọn ọjọ 365.25 lati pari irin-ajo kan ni ayika Oorun. Àfikún ìdá mẹ́rin ọjọ́ yẹn jẹ́ ìpèníjà kan sí ètò kàlẹ́ńdà wa, tí ó ka ọdún kan sí ọjọ́ 365. Lati tọju awọn kalẹnda ọdọọdun wa ni ibamu pẹlu orbit wa ni ayika Oorun, ni gbogbo ọdun mẹrin a ṣafikun ọjọ kan. Ọjọ yẹn ni a npe ni ọjọ fifo, ọdun ti a fi kun ni a npe ni ọdun fifo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipo aye ti yiyi ti wa ni tilted 23.4 iwọn pẹlu ọwọ si ofurufu ti Agbayé ká yipo ni ayika oorun. Titẹ yii nfa iyipo ti awọn akoko ọdun wa. Láàárín apá kan ọdún, ìhà àríwá máa ń yí padà sí oòrùn, ìhà gúúsù sì máa ń yí padà. Pẹlu Oorun ti o ga julọ ni ọrun, alapapo oorun tobi julọ ni ariwa ti n pese ooru nibẹ. Kere taara oorun alapapo fun wa igba otutu ni guusu. Oṣu mẹfa lẹhinna, ipo naa yipada. Nigbati orisun omi ati isubu ba bẹrẹ, awọn igun-oorun mejeeji gba iwọn ooru to dogba ni aijọju lati Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn oṣupa ==
Aye nikan ni aye ti o ni oṣupa kan. Oṣupa wa jẹ ohun ti o tan imọlẹ julọ ati ohun ti o mọ julọ ni ọrun alẹ. Ni ọpọlọpọ awọn ọna, Oṣupa jẹ iduro fun ṣiṣe Agbayé iru ile nla kan. Ó ń mú kí ìforígbárí pílánẹ́ẹ̀tì múlẹ̀, èyí tí ó mú kí ojú ọjọ́ dín kù fún ẹgbẹẹgbẹ̀rún ọdún.

Agbayé nigbamiran gbalejo awọn asteroids orbiting tabi awọn apata nla fun igba diẹ. Wọn ti wa ni ojo melo idẹkùn nipasẹ Agbayé ká walẹ fun kan diẹ osu tabi ọdun ṣaaju ki o to pada si ohun orbit ni ayika Sun. Diẹ ninu awọn asteroids yoo wa ni “ijó” gigun pẹlu Agbayé bi awọn mejeeji ṣe yipo Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn oṣupa jẹ awọn ege ti apata ti a mu nipasẹ agbara aye ilẹ, ṣugbọn Oṣupa wa le jẹ abajade ijamba ti awọn ọkẹ àìmọye ọdun sẹyin. Nigba ti Agbayé jẹ odo aye, nla chunk ti apata fọ sinu o, nipo a ìka ti Agbayé ká inu ilohunsoke. Abajade chunks clumped papo ati akoso wa Moon. Pẹlu rediosi ti awọn maili 1,080 (kilomita 1,738), Oṣupa jẹ oṣupa karun ti o tobi julọ ninu eto oorun wa (lẹhin Ganymede, Titani, Callisto, ati Io).

Oṣupa jẹ aropin 238,855 maili (384,400 kilomita) si Aye. Iyẹn tumọ si pe awọn aye-aye ti o ni iwọn 30 le baamu laarin Agbayé ati Oṣupa rẹ.

== Awọn oruka ==
Agbayé ko ni awọn oruka.

== Nigba agbayé ti je da ==
Awon kristeni, akẹkọ imọ-jinlẹ, Musulumi, ati orisirisi èniyàn gbagbo opolopo ohun.

== Ipilẹ ==
Agbayé ni awọn ipele akọkọ mẹrin, ti o bẹrẹ pẹlu ipilẹ inu ni aarin ile-aye, ti a fi bo nipasẹ mojuto ode, aṣọ, ati erunrun.

Kokoro inu jẹ aaye to lagbara ti a ṣe ti irin ati awọn irin nickel nipa awọn maili 759 (kilomita 1,221) ni rediosi. Nibẹ ni iwọn otutu ti ga to iwọn 9,800 Fahrenheit (awọn iwọn 5,400 Celsius). Ni ayika akojọpọ mojuto ni awọn lode mojuto. Layer yii jẹ nipa awọn maili 1,400 (kilomita 2,300) nipọn, ti a ṣe ti irin ati awọn omi nickel.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni laarin awọn lode mojuto ati erunrun ni ẹwu, awọn thickest Layer. Apapo gbigbona, viscous ti apata didà jẹ nipa 1,800 miles (2,900 kilometer) nipọn ati pe o ni ibamu ti caramel. Layer ita ti ita, erunrun Agbayé , n lọ nipa awọn maili 19 (30 kilomita) jin ni apapọ lori ilẹ. Ni isalẹ ti okun, erunrun ti wa ni tinrin o si nasẹ to awọn maili 3 (kilomita 5) lati inu ilẹ okun si oke ẹwu naa.

== ojú agbayé ==
Bi Mars ati Venus, Agbayé ni awọn onina, awọn oke-nla, ati awọn afonifoji. Lithosphere Agbayé , eyiti o pẹlu erunrun (mejeeji continental ati okun) ati ẹwu oke, ti pin si awọn awo nla ti o n gbe nigbagbogbo. Fún àpẹrẹ, àwo Àríwá Amẹ́ríkà ń lọ sí ìwọ̀-oòrùn lórí agbada Okun Pasifiki, ni aijọju ni iwọn kan ti o dọgba si idagba ti eekanna ika wa. Ìmìtìtì ilẹ̀ máa ń yọrí sí nígbà tí àwọn àwo atẹ́gùn bá ré ara wọn kọjá, tí wọ́n gun orí ara wọn, tí wọ́n kọlu ara wọn láti ṣe àwọn òkè, tàbí pínyà tí wọ́n sì yapa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Okun agbaye ti Agbayé , eyiti o bo fere 70% ti oju aye, ni aropin ijinle nipa awọn maili 2.5 (kilomita 4) ati pe o ni 97% omi Agbayé ninu. O fẹrẹ jẹ pe gbogbo awọn eefin onina ti Agbayé  ti wa ni pamọ labẹ awọn okun wọnyi. Volcano Mauna Kea ti Hawaii ga lati ipilẹ si oke ju Oke Everest lọ, ṣugbọn pupọ julọ wa labẹ omi. Ibi oke giga julọ ti Agbayé tun jẹ labẹ omi, ni isalẹ ti awọn okun Arctic ati Atlantic. O jẹ igba mẹrin gun ju Andes, Rockies ati Himalayas ni idapo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Afẹfẹ ati orun ==
Nitosi ilẹ, Agbayé ni oju-aye ti o ni 78% nitrogen, 21% oxygen, ati 1% awọn gaasi miiran gẹgẹbi argon, carbon dioxide, ati neon. Afẹfẹ yoo ni ipa lori afefe igba pipẹ ti Agbayé ati oju ojo agbegbe igba kukuru ati aabo wa lati pupọ ti itankalẹ ipalara ti nbọ lati Oorun. Ó tún máa ń dáàbò bò wá lọ́wọ́ àwọn meteoroids, èyí tó pọ̀ jù lọ nínú afẹ́fẹ́, tí wọ́n máa ń rí bí ojú òfuurufú lálẹ́, kí wọ́n tó lè lu ojú gẹ́gẹ́ bí ojú ọjọ́.

== Magnetosphere ==
Yiyi ni kiakia ti aye wa ati mojuto nickel-iron didà jẹ ki aaye oofa kan, eyiti afẹfẹ oorun yi pada si apẹrẹ omije ni aaye. (The solar wind is a stream of charged particles continuously ejected from the Sun.) Nígbà tí ẹ̀fúùfù tí a bá ń gba ẹ̀jẹ̀ láti inú ẹ̀fúùfù oòrùn bá di ìdẹkùn nínú pápá oofa ilẹ̀ ayé, wọ́n ń kọlura pẹ̀lú àwọn molecule afẹ́fẹ́ lókè àwọn ọ̀pá ìdarí pílánẹ́ẹ̀tì wa. Awọn moleku afẹfẹ wọnyi lẹhinna bẹrẹ lati tan imọlẹ ati fa aurorae, tabi awọn imọlẹ ariwa ati gusu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aaye oofa jẹ ohun ti o fa awọn abẹrẹ kọmpasi lati tọka si Polu Ariwa laibikita ọna ti o yipada. Ṣugbọn polarity oofa ti Agbayé le yipada, yiyi itọsọna ti aaye oofa naa. Igbasilẹ ilẹ-aye sọ fun awọn onimo ijinlẹ sayensi pe iyipada oofa kan waye ni gbogbo ọdun 400,000 ni apapọ, ṣugbọn akoko ko ṣe deede. Gẹgẹ bi a ti mọ, iru ipadasẹhin oofa ko fa ipalara eyikeyi si igbesi aye lori Agbayé , ati pe iyipada ko ṣeeṣe pupọ lati ṣẹlẹ fun o kere ju ẹgbẹrun ọdun miiran. Ṣugbọn nigbati o ba ṣẹlẹ, o ṣee ṣe ki awọn abere kọmpasi tọka si ọpọlọpọ awọn itọsọna oriṣiriṣi fun awọn ọgọrun ọdun diẹ lakoko ti o ti n yipada. Ati lẹhin iyipada ti pari, gbogbo wọn yoo tọka si guusu dipo ariwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 8 Nilo-lati Mọ Awọn nkan Nipa Aye Ile wa ==

# Wiwọn Up Ti Oorun ba ga bi ẹnu-ọna iwaju aṣoju, Agbayé yoo jẹ iwọn nickel kan.
# A wa Lori Rẹ Agbayé jẹ aye apata ti o ni ilẹ ti o lagbara ati agbara ti awọn oke-nla, awọn canyons, pẹtẹlẹ ati diẹ sii. Pupọ julọ ti aye wa ni omi bo.
# Simi Rọrun Afẹfẹ Aye jẹ 78% nitrogen, 21% atẹgun ati 1% awọn eroja miiran. O jẹ iwọntunwọnsi pipe fun wa lati simi ati gbe.
# Ayé Alabapin agba aye wa ni oṣupa kan.
# Agbayé wa ko ni awọn oruka.
# Imọ-ẹrọ Orbital Ọpọlọpọ awọn ọkọ oju-ofurufu ti n yipo ṣe iwadi lori Agbayé lati oke bi gbogbo eto - ti n ṣakiyesi afẹfẹ, okun, awọn glaciers, ati ilẹ ti o lagbara.
# Ile, Ile Didun ni aye pipe fun igbesi aye bi a ti mọ ọ.
# Aabo Idaabobo Afẹfẹ wa ṣe aabo fun wa lati awọn meteoroids ti nwọle, pupọ julọ eyiti o fọ ni oju-aye wa ṣaaju ki wọn le lu oju.

== Awon oju-ojo ni Nigeria ==
Nàìjíríà ní ojú ọjọ́ olóoru kan pẹ̀lú àsìkò òjò àti ìgbà gbígbẹ tí ó ń yí padà, tí ó sinmi lórí ibi. O gbona ati tutu ni ọpọlọpọ ọdun ni guusu ila-oorun ṣugbọn gbẹ ni guusu iwọ-oorun ati siwaju si inu ilẹ. Oju-ọjọ savanna kan, pẹlu awọn akoko tutu ati awọn akoko gbigbẹ, bori ni ariwa ati iwọ-oorun, lakoko ti oju-ọjọ steppe ti o ni ojoriro diẹ ni a rii ni ariwa jijinna.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;https://www.britannica.com/place/Nigeria/Climate&lt;/ref&gt;


Ni gbogbogbo, ipari ti akoko ojo n dinku lati guusu si ariwa. Ni guusu akoko ti ojo na lati Oṣù si Kọkànlá Oṣù, ko da ni jina ariwa ti o na nikan lati aarin-May si Kẹsán. Idalọwọduro ti o ṣe afihan ni awọn ojo n ṣẹlẹ ni Oṣu Kẹjọ ni guusu, ti o yọrisi akoko igba otutu kukuru kan ti a pe ni “Isinmi Oṣu Kẹjọ.” Òjò máa ń wúwo jù lọ ní gúúsù, pàápàá ní gúúsù ìlà oòrùn, tó máa ń gba òjò tó ju 120 inches (3,000 mm) lọ lọ́dún, ní ìfiwéra pẹ̀lú nǹkan bí 70 inches (1,800 mm) ní gúúsù ìwọ̀ oòrùn. Ojo n dinku ni ilọsiwaju lati eti okun; awọn jina ariwa gba ko si siwaju sii ju 20 inches (500 mm) odun kan.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Iwọn otutu ati ọriniinitutu wa ni igbagbogbo ni gbogbo ọdun ni guusu, lakoko ti awọn akoko yatọ ni riro ni ariwa; ni akoko gbigbẹ ariwa ariwa iwọn otutu ojoojumọ yoo di nla bi daradara. Ni etikun iwọn otutu ti o pọju oṣooṣu duro ni gbogbo ọdun, o ku nipa 90 °F (32 °C) ni Lagos ati nipa 91 ° F (33 °C) ni Port Harcourt; Iwọn otutu ti o kere julọ ti oṣu jẹ isunmọ 72 °F (22 °C) fun Eko ati 68 °F (20 °C) fun Port Harcourt. Ni gbogbogbo, tumọ si awọn iwọn otutu ti o ga julọ ni ariwa, lakoko ti o tumọ si awọn iwọn otutu ti o kere ju ni isalẹ. Ni ariwa ila-oorun ilu Maiduguri, fun apẹẹrẹ, iwọn otutu ti o pọju oṣooṣu le kọja 100 °F (38 °C) lakoko awọn oṣu gbigbona ti Oṣu Kẹrin ati May, lakoko ti akoko kanna otutu le waye ni alẹ. Ọriniinitutu gbogbogbo ga ni ariwa, ṣugbọn o ṣubu lakoko harmattan (afẹfẹ iṣowo gbigbona, gbigbẹ ariwa ila-oorun), eyiti o fẹ fun diẹ sii ju oṣu mẹta ni ariwa ṣugbọn ṣọwọn fun diẹ sii ju ọsẹ meji lọ ni eti okun.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Ohun ọgbin ati eranko aye ==
Awọn ilana eweko akọkọ nṣiṣẹ ni awọn beliti ila-oorun-oorun gbooro, ni afiwe si Equator. Mangrove ati awọn ira omi tutu waye ni etikun ati ni Niger delta. Ní ọ̀nà kúkúrú ní ilẹ̀ òkèèrè, àwọn pápá oko tútù ń yọ̀ǹda fún àwọn igbó kìjikìji olóoru. Ní ti ọrọ̀ ajé, ọ̀pẹ epo máa ń dàgbà, a sì máa ń tọ́jú rẹ̀ nígbà tí wọ́n bá ń fọ́ igbó sílẹ̀ fún ìgbẹ́. Ni awọn agbegbe ti awọn eniyan ti o pọ julọ ni guusu ila-oorun, awọn irugbin igbo atilẹba ti rọpo nipasẹ igbo ti o ṣi silẹ. Ni guusu iwọ-oorun awọn agbegbe nla ti igbo ti rọpo nipasẹ awọn oko cacao ati awọn oko rọba. Ilẹ̀ pápá olóoru wà ní ìhà àríwá ìgbànú igbó, ó sì kún fún baobab, tamarind, àti àwọn igi eéṣú. Savanna naa di ṣiṣi diẹ sii ni ariwa jijinna ati pe o jẹ ijuwe nipasẹ awọn igi gbigbẹ ti o tuka ati awọn koriko kukuru. Awọn ipo aginju-aginju wa ni agbegbe Lake Chad, nibiti awọn oriṣiriṣi oriṣi ti acacia ati awọn eya doum ti ọpẹ jẹ wọpọ. Awọn igbo ile-iṣọ (awọn agbegbe igbo dín lẹba awọn odo) tun jẹ abuda ti savanna ti o ṣii ni ariwa. Ni awọn agbegbe ti ọpọlọpọ eniyan ti Savanna, gẹgẹbi awọn agbegbe ilu Sokoto, Kano, ati Katsina, awọn eweko ti yọ kuro nipasẹ jigbin ti nlọsiwaju, jijẹ ati sisun igbo. Ni awọn agbegbe ti o jinna ariwa ti o fẹrẹ parẹ lapapọ ti igbesi aye ọgbin ti jẹ ki ilọsiwaju siwaju si guusu diẹdiẹ ti Sahara.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Awọn ràkúnmí, awọn ikooko tabi Akátá, awọn ọtẹ, awọn kiniun, awọn obo tabi inaki, ati awọn àgùnfọn ti wa ni gbogbo agbegbe Savanna nigba kan, ati awọn ẹlẹdẹ odo pupa, awọn erin igbo, ati chimpanzees gbe ni igbanu igbo. Awọn ẹranko ti a rii ninu igbo mejeeji ati savanna ni awọn amotekun, awọn ologbo goolu, awọn obo, awọn gorilla, ati awọn ẹlẹdẹ igbo. Loni a le rii awọn ẹranko wọnyi nikan ni awọn ibi aabo bi Egan orile-ede Yankari ni ipinlẹ Bauchi, Egan orile-ede Gashaka Gumti ni ipinlẹ Taraba, Egan orile-ede Kainji Lake ni ipinlẹ Kwara (wo Kainji Lake), ati Egan orile-ede Cross River ni ipinlẹ Cross River. Awọn rodents gẹgẹbi awọn okere, awọn ẹiyẹ, ati awọn eku ireke jẹ idile ti o tobi julọ ti awọn ẹran-ọsin. Savanna ariwa pọ ni awọn ẹiyẹ Guinea. Awọn ẹiyẹ ti o wọpọ miiran pẹlu àparò, awọn gunugun, kites, bustards, ati awọn ayékòótọ́ àwọ̀ gíréè. Awọn odo ni awọn ooni, erinmi, ati ọpọlọpọ awọn ẹja.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Agbaye Pipe Patapata ==
'''Agbaye Pipe Patapata''' ni arosọ pe, nitori “igbesi aye bi a ti mọ ọ” ko le wa ti awọn iduro ti iseda - gẹgẹbi idiyele elekitironi , igbagbogbo gravitational ati awọn miiran - ti paapaa yatọ si diẹ, agbaye gbọdọ wa ni aifwy pataki fun igbesi aye.  Ni iṣe, idawọle yii jẹ agbekalẹ ni awọn ofin ti awọn iwọn ti ara ti ko ni iwọn . &lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Fine-tuned_universe&lt;/ref&gt;

== Itan ==
Ni ọdun 1913, onimọ-jinlẹ Lawrence Joseph Henderson kowe ''Amọdaju ti Ayika,'' ọkan ninu awọn iwe akọkọ lati ṣawari iṣatunṣe didara ni agbaye. Henderson jiroro lori pataki omi ati ayika si awọn ohun alãye, ti o tọka si pe igbesi aye bi o ti wa lori Earth gbarale patapata lori awọn ipo ayika ni pato ti Earth, paapaa ibigbogbo ati awọn ohun-ini ti omi. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ni 1961, physicist Robert H. Dicke jiyan pe awọn ipa kan ninu fisiksi, gẹgẹbi agbara gbigbona ati electromagnetism , gbọdọ wa ni atunṣe daradara fun igbesi aye lati wa ni agbaye. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Astronomer Fred Hoyle jiyan fun aye-aifwy ti o dara: “Lati 1953 siwaju, Willy Fowler ati Emi nigbagbogbo ni iyanilenu nipasẹ ibatan iyalẹnu ti [...] ati pe atunṣe rẹ yoo ni lati wa ni ibiti a ti rii awọn ipele wọnyi ni otitọ. nipa iseda.&quot;  Ninu iwe 1983 rẹ ''The Intelligent Universe'' ,  Hoyle kowe, &quot;Akojọ awọn ohun-ini anthropic, awọn ijamba ti o han gbangba ti ẹda ti kii ṣe ti ẹda laisi eyiti orisun carbon ati nitorinaa igbesi aye eniyan ko le wa, tobi ati iwunilori.&quot;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Igbagbọ ninu Agbaye-aifwy ti o dara julọ yorisi ireti pe Hadron Collider Large yoo gbe awọn ẹri ti fisiksi kọja awoṣe Standard , bii supersymmetry ,  ṣugbọn nipasẹ ọdun 2012 ko ti ṣe agbekalẹ ẹri fun supersymmetry ni awọn iwọn agbara o le ṣe iwadii.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

== Iwuri ==
Fisiksi Paul Davies sọ pe: &quot;Bayi ni adehun gbooro laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pe Agbaye wa ni ọpọlọpọ awọn ọna 'fine-aifwy' fun igbesi aye. Ṣugbọn ipari kii ṣe pupọ pe Agbaye jẹ atunṣe daradara fun igbesi aye; dipo o dara-aifwy fun awọn bulọọki ile ati awọn agbegbe ti igbesi aye nilo &quot;.  O tun sọ pe &quot; ' ero anthropic ' kuna lati ṣe iyatọ laarin awọn agbaye ti o kere ju biophilic , ninu eyiti a gba laaye laaye, ṣugbọn o ṣee ṣe nikan, ati awọn agbaye biophilic ti o dara julọ, ninu eyiti igbesi aye n dagba nitori pe biogenesis waye nigbagbogbo&quot;.  Lara awọn onimo ijinlẹ sayensi ti o rii ẹri ti o ni idaniloju, ọpọlọpọ awọn alaye ti ẹda ni a ti dabaa, gẹgẹbi aye ti ọpọlọpọ awọn agbaye ti n ṣafihan aiṣedeede iwalaaye labẹ ilana anthropic .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Ipilẹ-itumọ ti iṣatunṣe agbaye ti o dara ni pe iyipada kekere kan ni ọpọlọpọ awọn iduro ti ara yoo jẹ ki agbaye yatọ yato. Stephen Hawking ṣe akiyesi pe: &quot;Awọn ofin ti imọ-jinlẹ, bi a ti mọ wọn ni bayi, ni ọpọlọpọ awọn nọmba pataki, gẹgẹbi iwọn idiyele ina ti elekitironi ati ipin ti awọn ọpọ eniyan ti proton ati elekitironi. ... Otitọ iyalẹnu ni pe awọn iye ti awọn nọmba wọnyi dabi pe a ti ṣatunṣe daradara pupọ lati jẹ ki idagbasoke igbesi aye ṣee ṣe”.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Fun apẹẹrẹ, ti agbara iparun ti o lagbara ba jẹ 2% ni okun sii ju ti o lọ (ie ti o ba jẹ pe ibakan ti o n ṣe afihan agbara rẹ jẹ 2% tobi) nigba ti a fi silẹ awọn alakan miiran ko yipada, diprotons yoo jẹ iduroṣinṣin; gẹgẹ bi Davies, hydrogen yoo dapọ sinu wọn dipo deuterium ati helium .  Eyi yoo paarọ awọn fisiksi ti awọn irawọ , ati pe aigbekele ṣe idiwọ wiwa laaye iru si ohun ti a ṣe akiyesi lori Aye. Wiwa diproton yoo ṣe kukuru-yipo idapọ ti o lọra ti hydrogen sinu deuterium. Hydrogen yoo dapọ ni irọrun tobẹẹ pe o ṣee ṣe pe gbogbo hydrogen ti agbaye yoo jẹ run ni awọn iṣẹju diẹ akọkọ lẹhin Big Bang .  “Ariyanjiyan diproton” yii jẹ ariyanjiyan nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ miiran, ti wọn ṣe iṣiro pe niwọn igba ti ilosoke agbara ba kere ju 50%, idapọ irawọ le waye laibikita aye ti diprotons iduroṣinṣin.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Ilana pipe ti ero naa jẹ ki o nira nipasẹ otitọ pe a ko tii mọ iye awọn iduro ti ara ominira ti o wa. Awoṣe boṣewa ti fisiksi patiku ni awọn aye adijositabulu larọwọto 25 ati ibaramu gbogbogbo ni ọkan diẹ sii, ibakan ti aye-aye , eyiti a mọ lati jẹ alaiṣe ṣugbọn o kere pupọ ni iye. Nitoripe awọn onimọ-jinlẹ ko ti ni idagbasoke imọ-jinlẹ aṣeyọri ti agbara ti kuatomu walẹ , ko si ọna ti a mọ lati darapo awọn ẹrọ mekaniki kuatomu, lori eyiti awoṣe boṣewa gbarale, ati ibatan gbogbogbo.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Laisi imọ ti ilana yii ti o pe diẹ sii ti a fura pe o wa labẹ awoṣe boṣewa, ko ṣee ṣe lati ka iye awọn nọmba ti awọn iduro ti ara ominira nitootọ. Ni diẹ ninu awọn imọran oludije, nọmba awọn iduro ti ara ominira le jẹ kekere bi ọkan. Fun apẹẹrẹ, ibakan cosmological le jẹ igbagbogbo ipilẹ ṣugbọn awọn igbiyanju tun ti ṣe lati ṣe iṣiro rẹ lati awọn iduro miiran, ati ni ibamu si onkọwe ti iru iṣiro bẹ, “iye kekere ti ibakan ti imọ-jinlẹ n sọ fun wa pe ibatan kongẹ ati airotẹlẹ patapata wa laarin gbogbo awọn ayeraye ti Awoṣe Standard ti fisiksi patiku , fisiksi aimọ ati igbagbogbo” .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

== Awọn apẹẹrẹ ==
Martin Rees ṣe agbekalẹ atunṣe-dara julọ ti agbaye ni awọn ofin ti awọn iwọn ilawọn mẹfa ti o tẹle atẹle .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

* ''N'' , ipin agbara itanna si agbara walẹ laarin bata protons, jẹ isunmọ 10 &lt;sup&gt;36&lt;/sup&gt; . Gẹgẹbi Rees, ti o ba kere pupọ, nikan ni agbaye kekere ati igba diẹ le wa.  Ti o ba tobi to, wọn yoo kọ wọn silẹ ni agbara tobẹẹ ti awọn ọta ti o tobi julọ kii yoo ṣe ipilẹṣẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Epsilon'' ( ''ε'' ), odiwọn iṣẹ ṣiṣe iparun ti idapọ lati hydrogen si helium , jẹ 0.007: nigbati awọn nucleons mẹrin dapọ sinu helium, 0.007 (0.7%) ti iwọn wọn ti yipada si agbara. Iye ''ε'' wa ni apakan ti a pinnu nipasẹ agbara agbara iparun ti o lagbara .  Ti ''ε'' ba jẹ 0.006, proton ko le sopọ mọ neutroni, ati pe hydrogen nikan ni o le wa, ati pe kemistri ti o nipọn yoo jẹ eyiti ko ṣee ṣe. Gẹgẹbi Rees, ti o ba wa loke 0.008, ko si hydrogen yoo wa, bi gbogbo hydrogen yoo ti dapọ ni kete lẹhin Big Bang . Awọn onimọ-jinlẹ miiran ko gba, ṣiṣe iṣiro pe hydrogen pataki yoo wa niwọn igba ti ipa ti o lagbara ti o ni idapọmọra igbagbogbo pọ si nipasẹ kere ju 50%.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Omega'' (Ω), ti a mọ nigbagbogbo bi paramita iwuwo , jẹ pataki ibatan ti walẹ ati agbara imugboroja ni agbaye. O ti wa ni awọn ipin ti awọn ibi-iwuwo ti awọn Agbaye to awọn &quot;lominu ni iwuwo&quot; ati ki o jẹ to 1. Ti o ba ti walẹ wà ju lagbara akawe pẹlu dudu agbara ati awọn ni ibẹrẹ agba aye imugboroosi oṣuwọn, awọn Agbaye yoo ti pale ṣaaju ki o to aye le ti wa. Ti o ba jẹ pe agbara walẹ jẹ alailagbara, ko si awọn irawọ ti yoo ṣẹda.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Lambda'' (Λ), ti a mọ ni igbagbogbo bi ibakan ti aye , ṣe apejuwe ipin iwuwo ti agbara dudu si iwuwo agbara pataki ti agbaye, fun awọn arosinu ti o ni oye gẹgẹbi iwuwo agbara dudu jẹ igbagbogbo. Ni awọn ofin ti awọn ẹya Planck , ati bi iye iwọn aibikita, Λ wa lori aṣẹ ti10 &lt;sup&gt;-122&lt;/sup&gt; .  Eyi kere pupọ pe ko ni ipa pataki lori awọn ẹya agba aye ti o kere ju bilionu-ọdun ina-ọdun kọja. Iye diẹ ti o tobi ju ti ibakan ti aye yoo ti fa aaye lati faagun ni iyara to pe awọn irawọ ati awọn ẹya astronomical miiran kii yoo ni anfani lati dagba. 
* ''Q'' , ipin ti agbara gravitational ti o nilo lati fa galaxy nla kan yato si agbara ti o ṣe deede ti iwọn rẹ, wa ni ayika 10 &lt;sup&gt;-5&lt;/sup&gt; . Ti o ba kere ju, ko si awọn irawọ ti o le ṣẹda. Ti o ba tobi ju, ko si awọn irawọ ti o le ye nitori pe agbaye jẹ iwa-ipa pupọ, ni ibamu si Rees. 
* ''D'' , awọn nọmba ti aye mefa ni spacetime , ni 3. Rees ira wipe aye ko le tẹlẹ ti o ba ti wa nibẹ wà 2 tabi 4 aaye iwọn.  Rees jiyan eyi ko ṣe idiwọ aye ti awọn okun onisẹpo mẹwa .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Max Tegmark jiyan pe ti iwọn akoko ba ju ọkan lọ, lẹhinna ihuwasi awọn ọna ṣiṣe ti ara ko le ṣe asọtẹlẹ ni igbẹkẹle lati imọ ti awọn idogba iyatọ ti o yẹ . Ni iru agbaye yii, igbesi aye oye ti o lagbara lati ṣe afọwọyi imọ-ẹrọ ko le farahan. Pẹlupẹlu, awọn protons ati awọn elekitironi yoo jẹ riru ati pe o le bajẹ sinu awọn patikulu ti o ni ibi-nla ju ara wọn lọ. Eyi kii ṣe iṣoro ti awọn patikulu naa ni iwọn otutu kekere to to.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Erogba ati atẹgun ===
Alaye siwaju sii: Ilana Meteta-alpha § Aiseṣe ati atunṣe-itanran&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Apeere agbalagba ni ipo Hoyle , ipo agbara-kẹta ti o kere julọ ti erogba-12 arin, pẹlu agbara ti 7.656 MeV loke ipele ilẹ.  Gẹgẹbi iṣiro kan, ti ipele agbara ipinle ba kere ju 7.3 tabi tobi ju 7.9 MeV, erogba ti ko to yoo wa lati ṣe atilẹyin igbesi aye. Lati ṣe alaye ọpọlọpọ erogba ti agbaye, ipo Hoyle gbọdọ wa ni aifwy siwaju si iye laarin 7.596 ati 7.716 MeV. Iṣiro ti o jọra, ni idojukọ lori awọn ipilẹ ipilẹ ipilẹ ti o funni ni ọpọlọpọ awọn ipele agbara, pinnu pe agbara to lagbara gbọdọ wa ni aifwy si konge ti o kere ju 0.5%, ati agbara itanna si konge ti o kere ju 4%, lati ṣe idiwọ boya iṣelọpọ erogba tabi iṣelọpọ atẹgun lati sisọ silẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

== Awọn alaye ==
Diẹ ninu awọn alaye ti iṣatunṣe itanran jẹ adayeba .  Ni akọkọ, iṣatunṣe ti o dara le jẹ iruju: fisiksi ipilẹ diẹ sii le ṣe alaye itusilẹ itanran ti o han ni awọn aye ti ara ni oye lọwọlọwọ nipa didipa awọn iye ti awọn paramita wọnyẹn le mu. Gẹgẹbi Lawrence Krauss ti sọ, &quot;awọn iwọn kan ti dabi ẹnipe ko ṣe alaye ati atunṣe daradara, ati ni kete ti a ba loye wọn, wọn ko dabi ẹnipe o dara julọ. A ni lati ni irisi itan kan &quot;.  Victor J. Stenger ti han wipe ID yiyan ti ara sile si tun le gbe awọn universes o lagbara ti a harboring aye.  Diẹ ninu awọn jiyan pe o ṣee ṣe pe imọran ipilẹ ti o kẹhin ti ohun gbogbo yoo ṣe alaye awọn idi pataki ti iṣatunṣe itanran ti o han ni gbogbo paramita.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Síbẹ̀síbẹ̀, bí ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ òde òní ṣe ń gbòòrò sí i, oríṣiríṣi àbá èrò orí tí kò rò pé ó fara sin ni a ti dábàá. Ọkan jẹ multiverse , nibiti a ti fi awọn iduro ti ara ipilẹ si ni awọn iye oriṣiriṣi ni ita ti Agbaye ti a mọ.  Lori ero-ọrọ yii, awọn ẹya ọtọtọ ti otito yoo ni awọn abuda ti o yatọ pupọ. Ni iru awọn oju iṣẹlẹ, ifarahan ti iṣatunṣe didara jẹ alaye bi abajade ti ilana anthropic ti ko lagbara ati ojuṣayan yiyan , ni pataki iwalaaye iwalaaye . Àwọn àgbáálá ayé nìkan tí wọ́n ní àwọn ìdúróṣinṣin pàtàkì tí wọ́n ń ṣe aájò àlejò sí ìgbésí ayé, gẹ́gẹ́ bí lórí Ilẹ̀ Ayé, lè ní àwọn fọ́ọ̀mù ìwàláàyè tí wọ́n lè ṣàkíyèsí àgbáálá ayé tí wọ́n lè ronú jinlẹ̀ lórí ìbéèrè àtúnṣe tó dára.  Zhi-Wei Wang ati Samuel L. Braunstein jiyan pe iṣatunṣe itanran ti o han gbangba ti awọn ipilẹ ipilẹ le jẹ nitori aini oye ti awọn iwọntunwọnsi wọnyi.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Multiverse ===
Main article: Multiverse&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Wo tun: Ilana Anthropic&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Bí àgbáálá ayé bá jẹ́ ọ̀kan lára ​​ọ̀pọ̀lọpọ̀ àti pé ó ṣeé ṣe kó jẹ́ ọ̀run àìlópin, ọ̀kọ̀ọ̀kan ní onírúurú ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀dálẹ̀ ti ara àti ìdúróṣinṣin, kò yani lẹ́nu pé àgbáálá ayé kan wà tó máa ń ṣe aájò àlejò sí ìwàláàyè olóye. Diẹ ninu awọn ẹya ti awọn idawọle olona-pupọ nitorina pese alaye ti o rọrun fun eyikeyi atunṣe-finnifinni,  lakoko ti itupalẹ Wang ati Braunstein koju wiwo ti agbaye yii jẹ alailẹgbẹ ni agbara rẹ lati ṣe atilẹyin igbesi aye.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Èrò oríṣiríṣi ọ̀pọ̀lọpọ̀ ti mú kí ìwádìí lọ́pọ̀lọpọ̀ sínú ìlànà ẹ̀dá ènìyàn, ó sì jẹ́ ìfẹ́ pàtàkì sí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì patiku nítorí pé ó hàn gbangba pé àwọn àbá èrò orí ohun gbogbo máa ń ṣe àwọn ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn àgbáálá ayé nínú èyí tí ìdúróṣinṣin ti ara yàtọ̀ síra. Botilẹjẹpe ko si ẹri fun aye ti multiverse, diẹ ninu awọn ẹya ti imọran ṣe awọn asọtẹlẹ eyiti eyiti diẹ ninu awọn oniwadi ti n kẹkọ M-theory ati awọn n jo walẹ nireti lati rii diẹ ninu ẹri laipẹ.  Ni ibamu si Laura Mersini-Houghton , aaye tutu WMAP le pese ẹri ti o ṣee ṣe idanwo ti agbaye ti o jọra .  Awọn iyatọ ti ọna yii pẹlu imọran Lee Smolin ti yiyan adayeba ti aye , agbaye ekpyrotic , ati imọran agbaye ti o ti nkuta .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

O ti daba pe pipe si multiverse lati ṣe alaye atunṣe-itanran jẹ fọọmu kan ti iro ti olutaja onidakeji .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Oke-isalẹ cosmology ===
Stephen Hawking ati Thomas Hertog dabaa pe awọn ipo ibẹrẹ agbaye ni ipo giga ti ọpọlọpọ awọn ipo ibẹrẹ ti o ṣeeṣe, nikan ida kan ti o ṣe alabapin si awọn ipo ti a rii loni.  Ni ibamu si imọran wọn, awọn iduro ti ara “atunse daradara” ti agbaye jẹ eyiti ko ṣeeṣe, nitori agbaye “yan” nikan awọn itan-akọọlẹ ti o yori si awọn ipo lọwọlọwọ. Ni ọna yii, imọ-jinlẹ ti oke-isalẹ n pese alaye ti eniyan fun idi ti agbaye yii fi gba ọrọ laaye ati igbesi aye laisi pipe si ọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Erogba chauvinism ===
Diẹ ninu awọn fọọmu ti awọn ariyanjiyan atunṣe-itanran nipa dida igbesi aye ro pe awọn fọọmu igbesi aye ti o da lori erogba ni o ṣee ṣe, arosinu nigbakan ti a pe ni chauvinism carbon .  Ni imọran, biochemistry omiiran tabi awọn ọna igbesi aye miiran ṣee ṣe.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Idawọle kikopa ===
Ipilẹṣẹ iṣeṣiro naa dimu pe agbaye ti ni aifwy-aifwy lasan nitori pe awọn oniṣẹ iṣeṣiro ti imọ-ẹrọ diẹ sii ti ṣe eto ni ọna yẹn.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Ko si aseise ===
Graham alufa , Mark Colyvan , Jay L. Garfield , ati awọn miran ti jiyan lodi si awọn presupposition ti &quot;awọn ofin ti fisiksi tabi awọn ipo aala ti awọn aye le ti miiran ju ti won wa ni&quot;.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Theistic ===
Wo tun: Ariyanjiyan telooloji § Agbaye ti o ni atunṣe to dara&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì kan, àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn , àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí , àti àwọn àwùjọ ẹ̀sìn kan, ń jiyàn pé ìpèsè tàbí ìṣẹ̀dá ló fa àtúnṣe tó dára.  Onimọ-jinlẹ Onigbagbọ Alvin Plantinga jiyan pe aye laileto, ti a lo si agbaye kan ati atẹlẹsẹ, nikan gbe ibeere dide si idi ti agbaye yii ṣe le jẹ “orire” bi lati ni awọn ipo kongẹ ti o ṣe atilẹyin igbesi aye ni o kere ju ni aaye kan (Ilẹ-aye) ati awọn ọdun ti o wa lọwọlọwọ (pẹlu awọn akoko).&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Idahun kan si awọn ijamba nla ti o han gbangba wọnyi ni lati rii wọn bi o ṣe fidi ẹtọ ẹtọ imọ-jinlẹ pe agbaye ti ṣẹda nipasẹ Ọlọrun ti ara ẹni ati bi fifun ohun elo naa fun ariyanjiyan imọ-jinlẹ ti o tọ - nitorinaa ariyanjiyan atunṣe daradara. O dabi ẹnipe nọmba nla ti awọn ipe ti o ni lati wa ni aifwy si laarin awọn opin dín pupọ fun igbesi aye lati ṣee ṣe ni agbaye wa. Ko ṣeeṣe pupọ pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ nipasẹ aye, ṣugbọn o ṣee ṣe diẹ sii pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ ti iru eniyan ba wa bi Ọlọrun.

- &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;/blockquote&gt;William Lane Craig , onímọ̀ ọgbọ́n orí àti agbábọ̀rọ̀ onígbàgbọ́ , mẹ́nu kan yíyí ìyípadà tó dára nínú àgbáálá ayé gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí fún wíwà Ọlọ́run tàbí irú ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ kan tí ó lè ṣe ìṣàkóso (tàbí dídánwò) ìpilẹ̀ ìpìlẹ̀ fisiksi tí ń ṣàkóso àgbáyé.  Filosopher ati ẹlẹsin ẹkọ Richard Swinburne de ipari apẹrẹ nipa lilo iṣeeṣe Bayesian . Onímọ̀  àti ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn  McGrath ṣàkíyèsí pé àtúnṣe tó dára ti carbon jẹ́ ẹ̀tọ́ pàápàá fún agbára ìṣẹ̀dá láti tún ara rẹ̀ ṣe sí ìwọ̀n èyíkéyìí&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;blockquote&gt;Gbogbo ilana itiranya ti ẹda da lori kemistri dani ti erogba, eyiti o fun laaye laaye lati sopọ mọ ararẹ, ati awọn eroja miiran, ṣiṣẹda awọn ohun elo ti o ni idiju pupọ ti o jẹ iduroṣinṣin lori awọn iwọn otutu ilẹ ti o bori, ati pe o lagbara lati gbe alaye jiini (paapaa DNA). [...] Bi o ti jẹ pe o le jiyan pe iseda ṣẹda atunṣe-itanran ti ara rẹ, eyi le ṣee ṣe nikan ti awọn ẹya akọkọ ti agbaye jẹ iru pe ilana ti itiranya le ti bẹrẹ. Kemistri alailẹgbẹ ti erogba jẹ ipilẹ ti o ga julọ ti agbara ti iseda lati tunse funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;/blockquote&gt;Onímọ̀ sáyẹ́ǹsì onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àlùfáà Áńgílíkà John Polkinghorne sọ pé: “Títúnṣe àtúnṣe ẹ̀dá ènìyàn jẹ́ ohun àgbàyanu tí a kò fi lè gbà á sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí jàǹbá ayọ̀ lásán.”&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Theologian ati philosopher Andrew Loke jiyan wipe nibẹ ni o wa nikan marun ṣee ṣe isori ti awọn idawọle nipa itanran-yiyi ati ibere: (i) anfani , (ii) deede, (iii) awọn akojọpọ ti deede ati anfani, (iv) uncaused, ati (v) oniru, ati awọn ti o nikan oniru yoo fun ẹya iyasọtọ mogbonwa alaye ti ibere ni Agbaye.  O ṣe ariyanjiyan pe Kalam Cosmological Argument ṣe okunkun ariyanjiyan teleological nipa idahun ibeere naa &quot; Ta ni o ṣe apẹrẹ Oluṣeto naa? &quot;.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Ẹlẹda Hugh Ross ṣe ilọsiwaju nọmba kan ti awọn idawọle ti o dara-tuning.  Ọkan ni aye ti ohun ti Ross n pe ni &quot;majele pataki&quot;, eyiti o jẹ awọn ounjẹ ipilẹ ti o jẹ ipalara ni titobi nla ṣugbọn pataki fun igbesi aye ẹranko ni awọn iwọn kekere.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Philosopher and theologian Robin Collins jiyan pe imọ-jinlẹ jẹ ifojusọna pe Ọlọrun yoo ṣẹda ododo ti a ṣeto lati gba laaye fun iṣawari imọ-jinlẹ lati ṣẹlẹ ni irọrun. Gẹgẹbi Collins, ọpọlọpọ awọn iwọn ti ara gẹgẹbi igbagbogbo-itumọ ti o ngbanilaaye fun lilo agbara daradara, ipin baryon -to- photon ti o ngbanilaaye fun isale makirowefu agba aye lati ṣe awari, ati ọpọ ti Higgs boson ti n gba laaye lati rii jẹ awọn apẹẹrẹ ti awọn ofin ti fisiksi ti o dara-aifwy fun iṣawari imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Onimọ-jinlẹ nipa itankalẹ Richard Dawkins kọ ariyanjiyan theistic naa kuro bi “ainitẹlọrun jinna” nitori pe o fi aye Ọlọrun silẹ lai ṣe alaye, pẹlu Ọlọrun ti o lagbara lati ṣe iṣiro atunṣe-itanran o kere ju bi ko ṣe ṣeeṣe bi atunṣe-itanran funrararẹ.  Lodi si ẹtọ yii, o ti jiyan pe ẹkọ-ọrọ jẹ arosọ ti o rọrun, gbigba awọn onimọ-jinlẹ laaye lati sẹ pe Ọlọrun kere ju eyiti ko ṣee ṣe bii atunṣe-dara.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 


Douglas Adams satiriji ariyanjiyan imọ-jinlẹ ninu iwe 2002 rẹ ''The Salmon of Doubt (Ẹja ti iyemeji)'' : &lt;blockquote&gt;Fojuinu inu adagun kan ti o ji ni owurọ kan ti o n ronu pe, “Eyi jẹ aye ti o nifẹ ti Mo rii ara mi ninu, iho ti o nifẹ ti Mo rii, o baamu fun mi kuku daradara, ṣe kii ṣe bẹ? Ni otitọ, o baamu mi ni iyalẹnu daradara, gbọdọ ti ṣe lati ni mi ninu!”&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;


{{ẹ̀kúnrẹ́rẹ́}}
== Itokasi ==
{{reflist}}

[[Ẹ̀ka:Ayé]]
[[Ẹ̀ka:Àgbáyé| ]]</text>
      <sha1>8nuc1tqqcf0oa1ewwzsu4cu6mhm8vh3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600821</id>
      <parentid>600816</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:38:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600821</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36227" sha1="p1ti88d2wmmxvln8lz5lov1k440pd1u" xml:space="preserve">{{Infobox Country
|native_name                 =  
|conventional_long_name      = Àgbáyé
|image_map                   = Winkel-tripel-projection.jpg
|languages_type              = [[List of languages by total number of speakers|Most spoken languages]]
|demonym                     =  
|area_km2                    = 510072000
|population_estimate         = 6,798,234,031&lt;ref&gt;U.S. Census Bureau, [http://www.census.gov/main/www/popclock.html U.S. &amp; World Population Clocks]. 2010-01-23 16:54 UTC.&lt;/ref&gt;
|population_estimate_year    = 2010
|population_density_km2      = 46
|GDP_PPP                     = [[United States Dollar|USD]] $70.650 trillion
|GDP_PPP_year                = 2010
|GDP_PPP_per_capita          = USD $12,600
|GDP_nominal                 = USD $55 trillion
|GDP_nominal_year            = 2007
|GDP_nominal_per_capita      = USD $8,100
|HDI                         = 0.753
|HDI_year                    = 2007
}}

== Kini Àgbáyé tabi ayé? ==
[[Fáìlì:Cylindrical Equal-Area Projection Oblique Case Map of the World.png|right|270px|thumbnail|a [[cylindrical equal-area projection]] map of the world]]
'''Àgbáyé,''' ni agbayé wa, awa ni orisirisi igba: [[ìgbà òjò]], [[ìgbà ooru]], [[ìgbà ìkórè]], [[ìgbà òtútù]].
 
Lakoko ti Agbayé jẹ nikan ni aye karun ti o tobi julọ ninu eto oorun, o jẹ agbaye nikan ni eto oorun wa pẹlu omi olomi lori dada. O kan diẹ ti o tobi ju Venus nitosi, Agbayé jẹ eyiti o tobi julọ ninu awọn aye aye mẹrin ti o sunmọ Orun, gbogbo eyiti o jẹ apata ati irin.

== Igbesi ayé ==
Ilẹ-aye ni iwọn otutu alejo gbigba pupọ ati idapọ awọn kemikali ti o jẹ ki igbesi aye lọpọlọpọ nibi. Ni pataki julọ, Agbayé jẹ alailẹgbẹ ni pe pupọ julọ ti aye wa ni o bo ninu omi olomi, nitori iwọn otutu ngbanilaaye omi olomi lati wa fun awọn akoko gigun. Awọn okun nla ti Agbayé pese aaye ti o rọrun fun igbesi aye lati bẹrẹ ni nkan bi 3.8 bilionu ọdun sẹyin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn ẹya ara ẹrọ ti aye wa ti o jẹ ki o jẹ nla fun mimu igbesi aye jẹ iyipada nitori awọn ipa ti nlọ lọwọ ti iyipada oju-ọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://science.nasa.gov/earth/facts/&lt;/ref&gt;

== Iwọn ati Ijinna ==
Pẹlu iwọn ila opin equatorial ti awọn maili 7926 (kilomita 12,760), Agbayé jẹ eyiti o tobi julọ ninu awọn aye ilẹ-aye ati ile aye karun ti o tobi julọ ninu eto oorun wa.

Lati ijinna aropin ti awọn maili 93 milionu (150 milionu kilomita), Aye jẹ ẹyọkan astronomical kan pato si Oorun nitori pe ẹyọkan astronomical (ti a pe ni AU), ni ijinna lati Oorun si Agbayé . Ẹka yii n pese ọna ti o rọrun lati yara ṣe afiwe awọn ijinna awọn aye lati Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yoo gba to bii iṣẹju mẹjọ fun imọlẹ lati Oorun lati de ile aye wa.

== Ayika ati yiyipo ==
Bi Agbayé ṣe n yipo Oorun, o pari iyipo kan ni gbogbo wakati 23.9. Yoo gba to awọn ọjọ 365.25 lati pari irin-ajo kan ni ayika Oorun. Àfikún ìdá mẹ́rin ọjọ́ yẹn jẹ́ ìpèníjà kan sí ètò kàlẹ́ńdà wa, tí ó ka ọdún kan sí ọjọ́ 365. Lati tọju awọn kalẹnda ọdọọdun wa ni ibamu pẹlu orbit wa ni ayika Oorun, ni gbogbo ọdun mẹrin a ṣafikun ọjọ kan. Ọjọ yẹn ni a npe ni ọjọ fifo, ọdun ti a fi kun ni a npe ni ọdun fifo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipo aye ti yiyi ti wa ni tilted 23.4 iwọn pẹlu ọwọ si ofurufu ti Agbayé ká yipo ni ayika oorun. Titẹ yii nfa iyipo ti awọn akoko ọdun wa. Láàárín apá kan ọdún, ìhà àríwá máa ń yí padà sí oòrùn, ìhà gúúsù sì máa ń yí padà. Pẹlu Oorun ti o ga julọ ni ọrun, alapapo oorun tobi julọ ni ariwa ti n pese ooru nibẹ. Kere taara oorun alapapo fun wa igba otutu ni guusu. Oṣu mẹfa lẹhinna, ipo naa yipada. Nigbati orisun omi ati isubu ba bẹrẹ, awọn igun-oorun mejeeji gba iwọn ooru to dogba ni aijọju lati Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn oṣupa ==
Aye nikan ni aye ti o ni oṣupa kan. Oṣupa wa jẹ ohun ti o tan imọlẹ julọ ati ohun ti o mọ julọ ni ọrun alẹ. Ni ọpọlọpọ awọn ọna, Oṣupa jẹ iduro fun ṣiṣe Agbayé iru ile nla kan. Ó ń mú kí ìforígbárí pílánẹ́ẹ̀tì múlẹ̀, èyí tí ó mú kí ojú ọjọ́ dín kù fún ẹgbẹẹgbẹ̀rún ọdún.

Agbayé nigbamiran gbalejo awọn asteroids orbiting tabi awọn apata nla fun igba diẹ. Wọn ti wa ni ojo melo idẹkùn nipasẹ Agbayé ká walẹ fun kan diẹ osu tabi ọdun ṣaaju ki o to pada si ohun orbit ni ayika Sun. Diẹ ninu awọn asteroids yoo wa ni “ijó” gigun pẹlu Agbayé bi awọn mejeeji ṣe yipo Oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn oṣupa jẹ awọn ege ti apata ti a mu nipasẹ agbara aye ilẹ, ṣugbọn Oṣupa wa le jẹ abajade ijamba ti awọn ọkẹ àìmọye ọdun sẹyin. Nigba ti Agbayé jẹ odo aye, nla chunk ti apata fọ sinu o, nipo a ìka ti Agbayé ká inu ilohunsoke. Abajade chunks clumped papo ati akoso wa Moon. Pẹlu rediosi ti awọn maili 1,080 (kilomita 1,738), Oṣupa jẹ oṣupa karun ti o tobi julọ ninu eto oorun wa (lẹhin Ganymede, Titani, Callisto, ati Io).

Oṣupa jẹ aropin 238,855 maili (384,400 kilomita) si Aye. Iyẹn tumọ si pe awọn aye-aye ti o ni iwọn 30 le baamu laarin Agbayé ati Oṣupa rẹ.

== Awọn oruka ==
Agbayé ko ni awọn oruka.

== Nigba agbayé ti je da ==
Awon kristeni, akẹkọ imọ-jinlẹ, Musulumi, ati orisirisi èniyàn gbagbo opolopo ohun.

== Ipilẹ ==
Agbayé ni awọn ipele akọkọ mẹrin, ti o bẹrẹ pẹlu ipilẹ inu ni aarin ile-aye, ti a fi bo nipasẹ mojuto ode, aṣọ, ati erunrun.

Kokoro inu jẹ aaye to lagbara ti a ṣe ti irin ati awọn irin nickel nipa awọn maili 759 (kilomita 1,221) ni rediosi. Nibẹ ni iwọn otutu ti ga to iwọn 9,800 Fahrenheit (awọn iwọn 5,400 Celsius). Ni ayika akojọpọ mojuto ni awọn lode mojuto. Layer yii jẹ nipa awọn maili 1,400 (kilomita 2,300) nipọn, ti a ṣe ti irin ati awọn omi nickel.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni laarin awọn lode mojuto ati erunrun ni ẹwu, awọn thickest Layer. Apapo gbigbona, viscous ti apata didà jẹ nipa 1,800 miles (2,900 kilometer) nipọn ati pe o ni ibamu ti caramel. Layer ita ti ita, erunrun Agbayé , n lọ nipa awọn maili 19 (30 kilomita) jin ni apapọ lori ilẹ. Ni isalẹ ti okun, erunrun ti wa ni tinrin o si nasẹ to awọn maili 3 (kilomita 5) lati inu ilẹ okun si oke ẹwu naa.

== ojú agbayé ==
Bi Mars ati Venus, Agbayé ni awọn onina, awọn oke-nla, ati awọn afonifoji. Lithosphere Agbayé , eyiti o pẹlu erunrun (mejeeji continental ati okun) ati ẹwu oke, ti pin si awọn awo nla ti o n gbe nigbagbogbo. Fún àpẹrẹ, àwo Àríwá Amẹ́ríkà ń lọ sí ìwọ̀-oòrùn lórí agbada Okun Pasifiki, ni aijọju ni iwọn kan ti o dọgba si idagba ti eekanna ika wa. Ìmìtìtì ilẹ̀ máa ń yọrí sí nígbà tí àwọn àwo atẹ́gùn bá ré ara wọn kọjá, tí wọ́n gun orí ara wọn, tí wọ́n kọlu ara wọn láti ṣe àwọn òkè, tàbí pínyà tí wọ́n sì yapa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Okun agbaye ti Agbayé , eyiti o bo fere 70% ti oju aye, ni aropin ijinle nipa awọn maili 2.5 (kilomita 4) ati pe o ni 97% omi Agbayé ninu. O fẹrẹ jẹ pe gbogbo awọn eefin onina ti Agbayé  ti wa ni pamọ labẹ awọn okun wọnyi. Volcano Mauna Kea ti Hawaii ga lati ipilẹ si oke ju Oke Everest lọ, ṣugbọn pupọ julọ wa labẹ omi. Ibi oke giga julọ ti Agbayé tun jẹ labẹ omi, ni isalẹ ti awọn okun Arctic ati Atlantic. O jẹ igba mẹrin gun ju Andes, Rockies ati Himalayas ni idapo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Afẹfẹ ati orun ==
Nitosi ilẹ, Agbayé ni oju-aye ti o ni 78% nitrogen, 21% oxygen, ati 1% awọn gaasi miiran gẹgẹbi argon, carbon dioxide, ati neon. Afẹfẹ yoo ni ipa lori afefe igba pipẹ ti Agbayé ati oju ojo agbegbe igba kukuru ati aabo wa lati pupọ ti itankalẹ ipalara ti nbọ lati Oorun. Ó tún máa ń dáàbò bò wá lọ́wọ́ àwọn meteoroids, èyí tó pọ̀ jù lọ nínú afẹ́fẹ́, tí wọ́n máa ń rí bí ojú òfuurufú lálẹ́, kí wọ́n tó lè lu ojú gẹ́gẹ́ bí ojú ọjọ́.

== Magnetosphere ==
Yiyi ni kiakia ti aye wa ati mojuto nickel-iron didà jẹ ki aaye oofa kan, eyiti afẹfẹ oorun yi pada si apẹrẹ omije ni aaye. (The solar wind is a stream of charged particles continuously ejected from the Sun.) Nígbà tí ẹ̀fúùfù tí a bá ń gba ẹ̀jẹ̀ láti inú ẹ̀fúùfù oòrùn bá di ìdẹkùn nínú pápá oofa ilẹ̀ ayé, wọ́n ń kọlura pẹ̀lú àwọn molecule afẹ́fẹ́ lókè àwọn ọ̀pá ìdarí pílánẹ́ẹ̀tì wa. Awọn moleku afẹfẹ wọnyi lẹhinna bẹrẹ lati tan imọlẹ ati fa aurorae, tabi awọn imọlẹ ariwa ati gusu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aaye oofa jẹ ohun ti o fa awọn abẹrẹ kọmpasi lati tọka si Polu Ariwa laibikita ọna ti o yipada. Ṣugbọn polarity oofa ti Agbayé le yipada, yiyi itọsọna ti aaye oofa naa. Igbasilẹ ilẹ-aye sọ fun awọn onimo ijinlẹ sayensi pe iyipada oofa kan waye ni gbogbo ọdun 400,000 ni apapọ, ṣugbọn akoko ko ṣe deede. Gẹgẹ bi a ti mọ, iru ipadasẹhin oofa ko fa ipalara eyikeyi si igbesi aye lori Agbayé , ati pe iyipada ko ṣeeṣe pupọ lati ṣẹlẹ fun o kere ju ẹgbẹrun ọdun miiran. Ṣugbọn nigbati o ba ṣẹlẹ, o ṣee ṣe ki awọn abere kọmpasi tọka si ọpọlọpọ awọn itọsọna oriṣiriṣi fun awọn ọgọrun ọdun diẹ lakoko ti o ti n yipada. Ati lẹhin iyipada ti pari, gbogbo wọn yoo tọka si guusu dipo ariwa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 8 Nilo-lati Mọ Awọn nkan Nipa Aye Ile wa ==

# Wiwọn Up Ti Oorun ba ga bi ẹnu-ọna iwaju aṣoju, Agbayé yoo jẹ iwọn nickel kan.
# A wa Lori Rẹ Agbayé jẹ aye apata ti o ni ilẹ ti o lagbara ati agbara ti awọn oke-nla, awọn canyons, pẹtẹlẹ ati diẹ sii. Pupọ julọ ti aye wa ni omi bo.
# Simi Rọrun Afẹfẹ Aye jẹ 78% nitrogen, 21% atẹgun ati 1% awọn eroja miiran. O jẹ iwọntunwọnsi pipe fun wa lati simi ati gbe.
# Ayé Alabapin agba aye wa ni oṣupa kan.
# Agbayé wa ko ni awọn oruka.
# Imọ-ẹrọ Orbital Ọpọlọpọ awọn ọkọ oju-ofurufu ti n yipo ṣe iwadi lori Agbayé lati oke bi gbogbo eto - ti n ṣakiyesi afẹfẹ, okun, awọn glaciers, ati ilẹ ti o lagbara.
# Ile, Ile Didun ni aye pipe fun igbesi aye bi a ti mọ ọ.
# Aabo Idaabobo Afẹfẹ wa ṣe aabo fun wa lati awọn meteoroids ti nwọle, pupọ julọ eyiti o fọ ni oju-aye wa ṣaaju ki wọn le lu oju.

== Awon oju-ojo ni Nigeria ==
Nàìjíríà ní ojú ọjọ́ olóoru kan pẹ̀lú àsìkò òjò àti ìgbà gbígbẹ tí ó ń yí padà, tí ó sinmi lórí ibi. O gbona ati tutu ni ọpọlọpọ ọdun ni guusu ila-oorun ṣugbọn gbẹ ni guusu iwọ-oorun ati siwaju si inu ilẹ. Oju-ọjọ savanna kan, pẹlu awọn akoko tutu ati awọn akoko gbigbẹ, bori ni ariwa ati iwọ-oorun, lakoko ti oju-ọjọ steppe ti o ni ojoriro diẹ ni a rii ni ariwa jijinna.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;https://www.britannica.com/place/Nigeria/Climate&lt;/ref&gt;


Ni gbogbogbo, ipari ti akoko ojo n dinku lati guusu si ariwa. Ni guusu akoko ti ojo na lati Oṣù si Kọkànlá Oṣù, ko da ni jina ariwa ti o na nikan lati aarin-May si Kẹsán. Idalọwọduro ti o ṣe afihan ni awọn ojo n ṣẹlẹ ni Oṣu Kẹjọ ni guusu, ti o yọrisi akoko igba otutu kukuru kan ti a pe ni “Isinmi Oṣu Kẹjọ.” Òjò máa ń wúwo jù lọ ní gúúsù, pàápàá ní gúúsù ìlà oòrùn, tó máa ń gba òjò tó ju 120 inches (3,000 mm) lọ lọ́dún, ní ìfiwéra pẹ̀lú nǹkan bí 70 inches (1,800 mm) ní gúúsù ìwọ̀ oòrùn. Ojo n dinku ni ilọsiwaju lati eti okun; awọn jina ariwa gba ko si siwaju sii ju 20 inches (500 mm) odun kan.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Iwọn otutu ati ọriniinitutu wa ni igbagbogbo ni gbogbo ọdun ni guusu, lakoko ti awọn akoko yatọ ni riro ni ariwa; ni akoko gbigbẹ ariwa ariwa iwọn otutu ojoojumọ yoo di nla bi daradara. Ni etikun iwọn otutu ti o pọju oṣooṣu duro ni gbogbo ọdun, o ku nipa 90 °F (32 °C) ni Lagos ati nipa 91 ° F (33 °C) ni Port Harcourt; Iwọn otutu ti o kere julọ ti oṣu jẹ isunmọ 72 °F (22 °C) fun Eko ati 68 °F (20 °C) fun Port Harcourt. Ni gbogbogbo, tumọ si awọn iwọn otutu ti o ga julọ ni ariwa, lakoko ti o tumọ si awọn iwọn otutu ti o kere ju ni isalẹ. Ni ariwa ila-oorun ilu Maiduguri, fun apẹẹrẹ, iwọn otutu ti o pọju oṣooṣu le kọja 100 °F (38 °C) lakoko awọn oṣu gbigbona ti Oṣu Kẹrin ati May, lakoko ti akoko kanna otutu le waye ni alẹ. Ọriniinitutu gbogbogbo ga ni ariwa, ṣugbọn o ṣubu lakoko harmattan (afẹfẹ iṣowo gbigbona, gbigbẹ ariwa ila-oorun), eyiti o fẹ fun diẹ sii ju oṣu mẹta ni ariwa ṣugbọn ṣọwọn fun diẹ sii ju ọsẹ meji lọ ni eti okun.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Ohun ọgbin ati eranko aye ==
Awọn ilana eweko akọkọ nṣiṣẹ ni awọn beliti ila-oorun-oorun gbooro, ni afiwe si Equator. Mangrove ati awọn ira omi tutu waye ni etikun ati ni Niger delta. Ní ọ̀nà kúkúrú ní ilẹ̀ òkèèrè, àwọn pápá oko tútù ń yọ̀ǹda fún àwọn igbó kìjikìji olóoru. Ní ti ọrọ̀ ajé, ọ̀pẹ epo máa ń dàgbà, a sì máa ń tọ́jú rẹ̀ nígbà tí wọ́n bá ń fọ́ igbó sílẹ̀ fún ìgbẹ́. Ni awọn agbegbe ti awọn eniyan ti o pọ julọ ni guusu ila-oorun, awọn irugbin igbo atilẹba ti rọpo nipasẹ igbo ti o ṣi silẹ. Ni guusu iwọ-oorun awọn agbegbe nla ti igbo ti rọpo nipasẹ awọn oko cacao ati awọn oko rọba. Ilẹ̀ pápá olóoru wà ní ìhà àríwá ìgbànú igbó, ó sì kún fún baobab, tamarind, àti àwọn igi eéṣú. Savanna naa di ṣiṣi diẹ sii ni ariwa jijinna ati pe o jẹ ijuwe nipasẹ awọn igi gbigbẹ ti o tuka ati awọn koriko kukuru. Awọn ipo aginju-aginju wa ni agbegbe Lake Chad, nibiti awọn oriṣiriṣi oriṣi ti acacia ati awọn eya doum ti ọpẹ jẹ wọpọ. Awọn igbo ile-iṣọ (awọn agbegbe igbo dín lẹba awọn odo) tun jẹ abuda ti savanna ti o ṣii ni ariwa. Ni awọn agbegbe ti ọpọlọpọ eniyan ti Savanna, gẹgẹbi awọn agbegbe ilu Sokoto, Kano, ati Katsina, awọn eweko ti yọ kuro nipasẹ jigbin ti nlọsiwaju, jijẹ ati sisun igbo. Ni awọn agbegbe ti o jinna ariwa ti o fẹrẹ parẹ lapapọ ti igbesi aye ọgbin ti jẹ ki ilọsiwaju siwaju si guusu diẹdiẹ ti Sahara.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

Awọn ràkúnmí, awọn ikooko tabi Akátá, awọn ọtẹ, awọn kiniun, awọn obo tabi inaki, ati awọn àgùnfọn ti wa ni gbogbo agbegbe Savanna nigba kan, ati awọn ẹlẹdẹ odo pupa, awọn erin igbo, ati chimpanzees gbe ni igbanu igbo. Awọn ẹranko ti a rii ninu igbo mejeeji ati savanna ni awọn amotekun, awọn ologbo goolu, awọn obo, awọn gorilla, ati awọn ẹlẹdẹ igbo. Loni a le rii awọn ẹranko wọnyi nikan ni awọn ibi aabo bi Egan orile-ede Yankari ni ipinlẹ Bauchi, Egan orile-ede Gashaka Gumti ni ipinlẹ Taraba, Egan orile-ede Kainji Lake ni ipinlẹ Kwara (wo Kainji Lake), ati Egan orile-ede Cross River ni ipinlẹ Cross River. Awọn rodents gẹgẹbi awọn okere, awọn ẹiyẹ, ati awọn eku ireke jẹ idile ti o tobi julọ ti awọn ẹran-ọsin. Savanna ariwa pọ ni awọn ẹiyẹ Guinea. Awọn ẹiyẹ ti o wọpọ miiran pẹlu àparò, awọn gunugun, kites, bustards, ati awọn ayékòótọ́ àwọ̀ gíréè. Awọn odo ni awọn ooni, erinmi, ati ọpọlọpọ awọn ẹja.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Agbaye Pipe Patapata ==
[[Fáìlì:NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg|thumb|Awon irawo ati aaye ti irawo]]
'''Agbaye Pipe Patapata''' ni arosọ pe, nitori “igbesi aye bi a ti mọ ọ” ko le wa ti awọn iduro ti iseda - gẹgẹbi idiyele elekitironi , igbagbogbo gravitational ati awọn miiran - ti paapaa yatọ si diẹ, agbaye gbọdọ wa ni aifwy pataki fun igbesi aye.  Ni iṣe, idawọle yii jẹ agbekalẹ ni awọn ofin ti awọn iwọn ti ara ti ko ni iwọn . &lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Fine-tuned_universe&lt;/ref&gt;
[[Fáìlì:Andromeda Galaxy (with h-alpha).jpg|thumb|Ona ti wara (The Milky Way)]]

== Itan ==
Ni ọdun 1913, onimọ-jinlẹ Lawrence Joseph Henderson kowe ''Amọdaju ti Ayika,'' ọkan ninu awọn iwe akọkọ lati ṣawari iṣatunṣe didara ni agbaye. Henderson jiroro lori pataki omi ati ayika si awọn ohun alãye, ti o tọka si pe igbesi aye bi o ti wa lori Earth gbarale patapata lori awọn ipo ayika ni pato ti Earth, paapaa ibigbogbo ati awọn ohun-ini ti omi. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ni 1961, physicist Robert H. Dicke jiyan pe awọn ipa kan ninu fisiksi, gẹgẹbi agbara gbigbona ati electromagnetism , gbọdọ wa ni atunṣe daradara fun igbesi aye lati wa ni agbaye. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Astronomer Fred Hoyle jiyan fun aye-aifwy ti o dara: “Lati 1953 siwaju, Willy Fowler ati Emi nigbagbogbo ni iyanilenu nipasẹ ibatan iyalẹnu ti [...] ati pe atunṣe rẹ yoo ni lati wa ni ibiti a ti rii awọn ipele wọnyi ni otitọ. nipa iseda.&quot;  Ninu iwe 1983 rẹ ''The Intelligent Universe'' ,  Hoyle kowe, &quot;Akojọ awọn ohun-ini anthropic, awọn ijamba ti o han gbangba ti ẹda ti kii ṣe ti ẹda laisi eyiti orisun carbon ati nitorinaa igbesi aye eniyan ko le wa, tobi ati iwunilori.&quot;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Igbagbọ ninu Agbaye-aifwy ti o dara julọ yorisi ireti pe Hadron Collider Large yoo gbe awọn ẹri ti fisiksi kọja awoṣe Standard , bii supersymmetry ,  ṣugbọn nipasẹ ọdun 2012 ko ti ṣe agbekalẹ ẹri fun supersymmetry ni awọn iwọn agbara o le ṣe iwadii.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

== Iwuri ==
Fisiksi Paul Davies sọ pe: &quot;Bayi ni adehun gbooro laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pe Agbaye wa ni ọpọlọpọ awọn ọna 'fine-aifwy' fun igbesi aye. Ṣugbọn ipari kii ṣe pupọ pe Agbaye jẹ atunṣe daradara fun igbesi aye; dipo o dara-aifwy fun awọn bulọọki ile ati awọn agbegbe ti igbesi aye nilo &quot;.  O tun sọ pe &quot; ' ero anthropic ' kuna lati ṣe iyatọ laarin awọn agbaye ti o kere ju biophilic , ninu eyiti a gba laaye laaye, ṣugbọn o ṣee ṣe nikan, ati awọn agbaye biophilic ti o dara julọ, ninu eyiti igbesi aye n dagba nitori pe biogenesis waye nigbagbogbo&quot;.  Lara awọn onimo ijinlẹ sayensi ti o rii ẹri ti o ni idaniloju, ọpọlọpọ awọn alaye ti ẹda ni a ti dabaa, gẹgẹbi aye ti ọpọlọpọ awọn agbaye ti n ṣafihan aiṣedeede iwalaaye labẹ ilana anthropic .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Ipilẹ-itumọ ti iṣatunṣe agbaye ti o dara ni pe iyipada kekere kan ni ọpọlọpọ awọn iduro ti ara yoo jẹ ki agbaye yatọ yato. Stephen Hawking ṣe akiyesi pe: &quot;Awọn ofin ti imọ-jinlẹ, bi a ti mọ wọn ni bayi, ni ọpọlọpọ awọn nọmba pataki, gẹgẹbi iwọn idiyele ina ti elekitironi ati ipin ti awọn ọpọ eniyan ti proton ati elekitironi. ... Otitọ iyalẹnu ni pe awọn iye ti awọn nọmba wọnyi dabi pe a ti ṣatunṣe daradara pupọ lati jẹ ki idagbasoke igbesi aye ṣee ṣe”.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Fun apẹẹrẹ, ti agbara iparun ti o lagbara ba jẹ 2% ni okun sii ju ti o lọ (ie ti o ba jẹ pe ibakan ti o n ṣe afihan agbara rẹ jẹ 2% tobi) nigba ti a fi silẹ awọn alakan miiran ko yipada, diprotons yoo jẹ iduroṣinṣin; gẹgẹ bi Davies, hydrogen yoo dapọ sinu wọn dipo deuterium ati helium .  Eyi yoo paarọ awọn fisiksi ti awọn irawọ , ati pe aigbekele ṣe idiwọ wiwa laaye iru si ohun ti a ṣe akiyesi lori Aye. Wiwa diproton yoo ṣe kukuru-yipo idapọ ti o lọra ti hydrogen sinu deuterium. Hydrogen yoo dapọ ni irọrun tobẹẹ pe o ṣee ṣe pe gbogbo hydrogen ti agbaye yoo jẹ run ni awọn iṣẹju diẹ akọkọ lẹhin Big Bang .  “Ariyanjiyan diproton” yii jẹ ariyanjiyan nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ miiran, ti wọn ṣe iṣiro pe niwọn igba ti ilosoke agbara ba kere ju 50%, idapọ irawọ le waye laibikita aye ti diprotons iduroṣinṣin.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Ilana pipe ti ero naa jẹ ki o nira nipasẹ otitọ pe a ko tii mọ iye awọn iduro ti ara ominira ti o wa. Awoṣe boṣewa ti fisiksi patiku ni awọn aye adijositabulu larọwọto 25 ati ibaramu gbogbogbo ni ọkan diẹ sii, ibakan ti aye-aye , eyiti a mọ lati jẹ alaiṣe ṣugbọn o kere pupọ ni iye. Nitoripe awọn onimọ-jinlẹ ko ti ni idagbasoke imọ-jinlẹ aṣeyọri ti agbara ti kuatomu walẹ , ko si ọna ti a mọ lati darapo awọn ẹrọ mekaniki kuatomu, lori eyiti awoṣe boṣewa gbarale, ati ibatan gbogbogbo.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Laisi imọ ti ilana yii ti o pe diẹ sii ti a fura pe o wa labẹ awoṣe boṣewa, ko ṣee ṣe lati ka iye awọn nọmba ti awọn iduro ti ara ominira nitootọ. Ni diẹ ninu awọn imọran oludije, nọmba awọn iduro ti ara ominira le jẹ kekere bi ọkan. Fun apẹẹrẹ, ibakan cosmological le jẹ igbagbogbo ipilẹ ṣugbọn awọn igbiyanju tun ti ṣe lati ṣe iṣiro rẹ lati awọn iduro miiran, ati ni ibamu si onkọwe ti iru iṣiro bẹ, “iye kekere ti ibakan ti imọ-jinlẹ n sọ fun wa pe ibatan kongẹ ati airotẹlẹ patapata wa laarin gbogbo awọn ayeraye ti Awoṣe Standard ti fisiksi patiku , fisiksi aimọ ati igbagbogbo” .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

== Awọn apẹẹrẹ ==
Martin Rees ṣe agbekalẹ atunṣe-dara julọ ti agbaye ni awọn ofin ti awọn iwọn ilawọn mẹfa ti o tẹle atẹle .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

* ''N'' , ipin agbara itanna si agbara walẹ laarin bata protons, jẹ isunmọ 10 &lt;sup&gt;36&lt;/sup&gt; . Gẹgẹbi Rees, ti o ba kere pupọ, nikan ni agbaye kekere ati igba diẹ le wa.  Ti o ba tobi to, wọn yoo kọ wọn silẹ ni agbara tobẹẹ ti awọn ọta ti o tobi julọ kii yoo ṣe ipilẹṣẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Epsilon'' ( ''ε'' ), odiwọn iṣẹ ṣiṣe iparun ti idapọ lati hydrogen si helium , jẹ 0.007: nigbati awọn nucleons mẹrin dapọ sinu helium, 0.007 (0.7%) ti iwọn wọn ti yipada si agbara. Iye ''ε'' wa ni apakan ti a pinnu nipasẹ agbara agbara iparun ti o lagbara .  Ti ''ε'' ba jẹ 0.006, proton ko le sopọ mọ neutroni, ati pe hydrogen nikan ni o le wa, ati pe kemistri ti o nipọn yoo jẹ eyiti ko ṣee ṣe. Gẹgẹbi Rees, ti o ba wa loke 0.008, ko si hydrogen yoo wa, bi gbogbo hydrogen yoo ti dapọ ni kete lẹhin Big Bang . Awọn onimọ-jinlẹ miiran ko gba, ṣiṣe iṣiro pe hydrogen pataki yoo wa niwọn igba ti ipa ti o lagbara ti o ni idapọmọra igbagbogbo pọ si nipasẹ kere ju 50%.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Omega'' (Ω), ti a mọ nigbagbogbo bi paramita iwuwo , jẹ pataki ibatan ti walẹ ati agbara imugboroja ni agbaye. O ti wa ni awọn ipin ti awọn ibi-iwuwo ti awọn Agbaye to awọn &quot;lominu ni iwuwo&quot; ati ki o jẹ to 1. Ti o ba ti walẹ wà ju lagbara akawe pẹlu dudu agbara ati awọn ni ibẹrẹ agba aye imugboroosi oṣuwọn, awọn Agbaye yoo ti pale ṣaaju ki o to aye le ti wa. Ti o ba jẹ pe agbara walẹ jẹ alailagbara, ko si awọn irawọ ti yoo ṣẹda.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Lambda'' (Λ), ti a mọ ni igbagbogbo bi ibakan ti aye , ṣe apejuwe ipin iwuwo ti agbara dudu si iwuwo agbara pataki ti agbaye, fun awọn arosinu ti o ni oye gẹgẹbi iwuwo agbara dudu jẹ igbagbogbo. Ni awọn ofin ti awọn ẹya Planck , ati bi iye iwọn aibikita, Λ wa lori aṣẹ ti10 &lt;sup&gt;-122&lt;/sup&gt; .  Eyi kere pupọ pe ko ni ipa pataki lori awọn ẹya agba aye ti o kere ju bilionu-ọdun ina-ọdun kọja. Iye diẹ ti o tobi ju ti ibakan ti aye yoo ti fa aaye lati faagun ni iyara to pe awọn irawọ ati awọn ẹya astronomical miiran kii yoo ni anfani lati dagba. 
* ''Q'' , ipin ti agbara gravitational ti o nilo lati fa galaxy nla kan yato si agbara ti o ṣe deede ti iwọn rẹ, wa ni ayika 10 &lt;sup&gt;-5&lt;/sup&gt; . Ti o ba kere ju, ko si awọn irawọ ti o le ṣẹda. Ti o ba tobi ju, ko si awọn irawọ ti o le ye nitori pe agbaye jẹ iwa-ipa pupọ, ni ibamu si Rees. 
* ''D'' , awọn nọmba ti aye mefa ni spacetime , ni 3. Rees ira wipe aye ko le tẹlẹ ti o ba ti wa nibẹ wà 2 tabi 4 aaye iwọn.  Rees jiyan eyi ko ṣe idiwọ aye ti awọn okun onisẹpo mẹwa .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Max Tegmark jiyan pe ti iwọn akoko ba ju ọkan lọ, lẹhinna ihuwasi awọn ọna ṣiṣe ti ara ko le ṣe asọtẹlẹ ni igbẹkẹle lati imọ ti awọn idogba iyatọ ti o yẹ . Ni iru agbaye yii, igbesi aye oye ti o lagbara lati ṣe afọwọyi imọ-ẹrọ ko le farahan. Pẹlupẹlu, awọn protons ati awọn elekitironi yoo jẹ riru ati pe o le bajẹ sinu awọn patikulu ti o ni ibi-nla ju ara wọn lọ. Eyi kii ṣe iṣoro ti awọn patikulu naa ni iwọn otutu kekere to to.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Erogba ati atẹgun ===
Alaye siwaju sii: Ilana Meteta-alpha § Aiseṣe ati atunṣe-itanran&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Apeere agbalagba ni ipo Hoyle , ipo agbara-kẹta ti o kere julọ ti erogba-12 arin, pẹlu agbara ti 7.656 MeV loke ipele ilẹ.  Gẹgẹbi iṣiro kan, ti ipele agbara ipinle ba kere ju 7.3 tabi tobi ju 7.9 MeV, erogba ti ko to yoo wa lati ṣe atilẹyin igbesi aye. Lati ṣe alaye ọpọlọpọ erogba ti agbaye, ipo Hoyle gbọdọ wa ni aifwy siwaju si iye laarin 7.596 ati 7.716 MeV. Iṣiro ti o jọra, ni idojukọ lori awọn ipilẹ ipilẹ ipilẹ ti o funni ni ọpọlọpọ awọn ipele agbara, pinnu pe agbara to lagbara gbọdọ wa ni aifwy si konge ti o kere ju 0.5%, ati agbara itanna si konge ti o kere ju 4%, lati ṣe idiwọ boya iṣelọpọ erogba tabi iṣelọpọ atẹgun lati sisọ silẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

== Awọn alaye ==
Diẹ ninu awọn alaye ti iṣatunṣe itanran jẹ adayeba .  Ni akọkọ, iṣatunṣe ti o dara le jẹ iruju: fisiksi ipilẹ diẹ sii le ṣe alaye itusilẹ itanran ti o han ni awọn aye ti ara ni oye lọwọlọwọ nipa didipa awọn iye ti awọn paramita wọnyẹn le mu. Gẹgẹbi Lawrence Krauss ti sọ, &quot;awọn iwọn kan ti dabi ẹnipe ko ṣe alaye ati atunṣe daradara, ati ni kete ti a ba loye wọn, wọn ko dabi ẹnipe o dara julọ. A ni lati ni irisi itan kan &quot;.  Victor J. Stenger ti han wipe ID yiyan ti ara sile si tun le gbe awọn universes o lagbara ti a harboring aye.  Diẹ ninu awọn jiyan pe o ṣee ṣe pe imọran ipilẹ ti o kẹhin ti ohun gbogbo yoo ṣe alaye awọn idi pataki ti iṣatunṣe itanran ti o han ni gbogbo paramita.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Síbẹ̀síbẹ̀, bí ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ òde òní ṣe ń gbòòrò sí i, oríṣiríṣi àbá èrò orí tí kò rò pé ó fara sin ni a ti dábàá. Ọkan jẹ multiverse , nibiti a ti fi awọn iduro ti ara ipilẹ si ni awọn iye oriṣiriṣi ni ita ti Agbaye ti a mọ.  Lori ero-ọrọ yii, awọn ẹya ọtọtọ ti otito yoo ni awọn abuda ti o yatọ pupọ. Ni iru awọn oju iṣẹlẹ, ifarahan ti iṣatunṣe didara jẹ alaye bi abajade ti ilana anthropic ti ko lagbara ati ojuṣayan yiyan , ni pataki iwalaaye iwalaaye . Àwọn àgbáálá ayé nìkan tí wọ́n ní àwọn ìdúróṣinṣin pàtàkì tí wọ́n ń ṣe aájò àlejò sí ìgbésí ayé, gẹ́gẹ́ bí lórí Ilẹ̀ Ayé, lè ní àwọn fọ́ọ̀mù ìwàláàyè tí wọ́n lè ṣàkíyèsí àgbáálá ayé tí wọ́n lè ronú jinlẹ̀ lórí ìbéèrè àtúnṣe tó dára.  Zhi-Wei Wang ati Samuel L. Braunstein jiyan pe iṣatunṣe itanran ti o han gbangba ti awọn ipilẹ ipilẹ le jẹ nitori aini oye ti awọn iwọntunwọnsi wọnyi.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Multiverse ===
Main article: Multiverse&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Wo tun: Ilana Anthropic&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Bí àgbáálá ayé bá jẹ́ ọ̀kan lára ​​ọ̀pọ̀lọpọ̀ àti pé ó ṣeé ṣe kó jẹ́ ọ̀run àìlópin, ọ̀kọ̀ọ̀kan ní onírúurú ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀dálẹ̀ ti ara àti ìdúróṣinṣin, kò yani lẹ́nu pé àgbáálá ayé kan wà tó máa ń ṣe aájò àlejò sí ìwàláàyè olóye. Diẹ ninu awọn ẹya ti awọn idawọle olona-pupọ nitorina pese alaye ti o rọrun fun eyikeyi atunṣe-finnifinni,  lakoko ti itupalẹ Wang ati Braunstein koju wiwo ti agbaye yii jẹ alailẹgbẹ ni agbara rẹ lati ṣe atilẹyin igbesi aye.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Èrò oríṣiríṣi ọ̀pọ̀lọpọ̀ ti mú kí ìwádìí lọ́pọ̀lọpọ̀ sínú ìlànà ẹ̀dá ènìyàn, ó sì jẹ́ ìfẹ́ pàtàkì sí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì patiku nítorí pé ó hàn gbangba pé àwọn àbá èrò orí ohun gbogbo máa ń ṣe àwọn ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn àgbáálá ayé nínú èyí tí ìdúróṣinṣin ti ara yàtọ̀ síra. Botilẹjẹpe ko si ẹri fun aye ti multiverse, diẹ ninu awọn ẹya ti imọran ṣe awọn asọtẹlẹ eyiti eyiti diẹ ninu awọn oniwadi ti n kẹkọ M-theory ati awọn n jo walẹ nireti lati rii diẹ ninu ẹri laipẹ.  Ni ibamu si Laura Mersini-Houghton , aaye tutu WMAP le pese ẹri ti o ṣee ṣe idanwo ti agbaye ti o jọra .  Awọn iyatọ ti ọna yii pẹlu imọran Lee Smolin ti yiyan adayeba ti aye , agbaye ekpyrotic , ati imọran agbaye ti o ti nkuta .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

O ti daba pe pipe si multiverse lati ṣe alaye atunṣe-itanran jẹ fọọmu kan ti iro ti olutaja onidakeji .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Oke-isalẹ cosmology ===
Stephen Hawking ati Thomas Hertog dabaa pe awọn ipo ibẹrẹ agbaye ni ipo giga ti ọpọlọpọ awọn ipo ibẹrẹ ti o ṣeeṣe, nikan ida kan ti o ṣe alabapin si awọn ipo ti a rii loni.  Ni ibamu si imọran wọn, awọn iduro ti ara “atunse daradara” ti agbaye jẹ eyiti ko ṣeeṣe, nitori agbaye “yan” nikan awọn itan-akọọlẹ ti o yori si awọn ipo lọwọlọwọ. Ni ọna yii, imọ-jinlẹ ti oke-isalẹ n pese alaye ti eniyan fun idi ti agbaye yii fi gba ọrọ laaye ati igbesi aye laisi pipe si ọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Erogba chauvinism ===
Diẹ ninu awọn fọọmu ti awọn ariyanjiyan atunṣe-itanran nipa dida igbesi aye ro pe awọn fọọmu igbesi aye ti o da lori erogba ni o ṣee ṣe, arosinu nigbakan ti a pe ni chauvinism carbon .  Ni imọran, biochemistry omiiran tabi awọn ọna igbesi aye miiran ṣee ṣe.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Idawọle kikopa ===
Ipilẹṣẹ iṣeṣiro naa dimu pe agbaye ti ni aifwy-aifwy lasan nitori pe awọn oniṣẹ iṣeṣiro ti imọ-ẹrọ diẹ sii ti ṣe eto ni ọna yẹn.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Ko si aseise ===
Graham alufa , Mark Colyvan , Jay L. Garfield , ati awọn miran ti jiyan lodi si awọn presupposition ti &quot;awọn ofin ti fisiksi tabi awọn ipo aala ti awọn aye le ti miiran ju ti won wa ni&quot;.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

=== Theistic ===
Wo tun: Ariyanjiyan telooloji § Agbaye ti o ni atunṣe to dara&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì kan, àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn , àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí , àti àwọn àwùjọ ẹ̀sìn kan, ń jiyàn pé ìpèsè tàbí ìṣẹ̀dá ló fa àtúnṣe tó dára.  Onimọ-jinlẹ Onigbagbọ Alvin Plantinga jiyan pe aye laileto, ti a lo si agbaye kan ati atẹlẹsẹ, nikan gbe ibeere dide si idi ti agbaye yii ṣe le jẹ “orire” bi lati ni awọn ipo kongẹ ti o ṣe atilẹyin igbesi aye ni o kere ju ni aaye kan (Ilẹ-aye) ati awọn ọdun ti o wa lọwọlọwọ (pẹlu awọn akoko).&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Idahun kan si awọn ijamba nla ti o han gbangba wọnyi ni lati rii wọn bi o ṣe fidi ẹtọ ẹtọ imọ-jinlẹ pe agbaye ti ṣẹda nipasẹ Ọlọrun ti ara ẹni ati bi fifun ohun elo naa fun ariyanjiyan imọ-jinlẹ ti o tọ - nitorinaa ariyanjiyan atunṣe daradara. O dabi ẹnipe nọmba nla ti awọn ipe ti o ni lati wa ni aifwy si laarin awọn opin dín pupọ fun igbesi aye lati ṣee ṣe ni agbaye wa. Ko ṣeeṣe pupọ pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ nipasẹ aye, ṣugbọn o ṣee ṣe diẹ sii pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ ti iru eniyan ba wa bi Ọlọrun.

- &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;/blockquote&gt;William Lane Craig , onímọ̀ ọgbọ́n orí àti agbábọ̀rọ̀ onígbàgbọ́ , mẹ́nu kan yíyí ìyípadà tó dára nínú àgbáálá ayé gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí fún wíwà Ọlọ́run tàbí irú ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ kan tí ó lè ṣe ìṣàkóso (tàbí dídánwò) ìpilẹ̀ ìpìlẹ̀ fisiksi tí ń ṣàkóso àgbáyé.  Filosopher ati ẹlẹsin ẹkọ Richard Swinburne de ipari apẹrẹ nipa lilo iṣeeṣe Bayesian . Onímọ̀  àti ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn  McGrath ṣàkíyèsí pé àtúnṣe tó dára ti carbon jẹ́ ẹ̀tọ́ pàápàá fún agbára ìṣẹ̀dá láti tún ara rẹ̀ ṣe sí ìwọ̀n èyíkéyìí&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;blockquote&gt;Gbogbo ilana itiranya ti ẹda da lori kemistri dani ti erogba, eyiti o fun laaye laaye lati sopọ mọ ararẹ, ati awọn eroja miiran, ṣiṣẹda awọn ohun elo ti o ni idiju pupọ ti o jẹ iduroṣinṣin lori awọn iwọn otutu ilẹ ti o bori, ati pe o lagbara lati gbe alaye jiini (paapaa DNA). [...] Bi o ti jẹ pe o le jiyan pe iseda ṣẹda atunṣe-itanran ti ara rẹ, eyi le ṣee ṣe nikan ti awọn ẹya akọkọ ti agbaye jẹ iru pe ilana ti itiranya le ti bẹrẹ. Kemistri alailẹgbẹ ti erogba jẹ ipilẹ ti o ga julọ ti agbara ti iseda lati tunse funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;/blockquote&gt;Onímọ̀ sáyẹ́ǹsì onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àlùfáà Áńgílíkà John Polkinghorne sọ pé: “Títúnṣe àtúnṣe ẹ̀dá ènìyàn jẹ́ ohun àgbàyanu tí a kò fi lè gbà á sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí jàǹbá ayọ̀ lásán.”&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Theologian ati philosopher Andrew Loke jiyan wipe nibẹ ni o wa nikan marun ṣee ṣe isori ti awọn idawọle nipa itanran-yiyi ati ibere: (i) anfani , (ii) deede, (iii) awọn akojọpọ ti deede ati anfani, (iv) uncaused, ati (v) oniru, ati awọn ti o nikan oniru yoo fun ẹya iyasọtọ mogbonwa alaye ti ibere ni Agbaye.  O ṣe ariyanjiyan pe Kalam Cosmological Argument ṣe okunkun ariyanjiyan teleological nipa idahun ibeere naa &quot; Ta ni o ṣe apẹrẹ Oluṣeto naa? &quot;.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Ẹlẹda Hugh Ross ṣe ilọsiwaju nọmba kan ti awọn idawọle ti o dara-tuning.  Ọkan ni aye ti ohun ti Ross n pe ni &quot;majele pataki&quot;, eyiti o jẹ awọn ounjẹ ipilẹ ti o jẹ ipalara ni titobi nla ṣugbọn pataki fun igbesi aye ẹranko ni awọn iwọn kekere.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Philosopher and theologian Robin Collins jiyan pe imọ-jinlẹ jẹ ifojusọna pe Ọlọrun yoo ṣẹda ododo ti a ṣeto lati gba laaye fun iṣawari imọ-jinlẹ lati ṣẹlẹ ni irọrun. Gẹgẹbi Collins, ọpọlọpọ awọn iwọn ti ara gẹgẹbi igbagbogbo-itumọ ti o ngbanilaaye fun lilo agbara daradara, ipin baryon -to- photon ti o ngbanilaaye fun isale makirowefu agba aye lati ṣe awari, ati ọpọ ti Higgs boson ti n gba laaye lati rii jẹ awọn apẹẹrẹ ti awọn ofin ti fisiksi ti o dara-aifwy fun iṣawari imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 

Onimọ-jinlẹ nipa itankalẹ Richard Dawkins kọ ariyanjiyan theistic naa kuro bi “ainitẹlọrun jinna” nitori pe o fi aye Ọlọrun silẹ lai ṣe alaye, pẹlu Ọlọrun ti o lagbara lati ṣe iṣiro atunṣe-itanran o kere ju bi ko ṣe ṣeeṣe bi atunṣe-itanran funrararẹ.  Lodi si ẹtọ yii, o ti jiyan pe ẹkọ-ọrọ jẹ arosọ ti o rọrun, gbigba awọn onimọ-jinlẹ laaye lati sẹ pe Ọlọrun kere ju eyiti ko ṣee ṣe bii atunṣe-dara.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; 


Douglas Adams satiriji ariyanjiyan imọ-jinlẹ ninu iwe 2002 rẹ ''The Salmon of Doubt (Ẹja ti iyemeji)'' : &lt;blockquote&gt;Fojuinu inu adagun kan ti o ji ni owurọ kan ti o n ronu pe, “Eyi jẹ aye ti o nifẹ ti Mo rii ara mi ninu, iho ti o nifẹ ti Mo rii, o baamu fun mi kuku daradara, ṣe kii ṣe bẹ? Ni otitọ, o baamu mi ni iyalẹnu daradara, gbọdọ ti ṣe lati ni mi ninu!”&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;


{{ẹ̀kúnrẹ́rẹ́}}
== Itokasi ==
{{reflist}}

[[Ẹ̀ka:Ayé]]
[[Ẹ̀ka:Àgbáyé| ]]</text>
      <sha1>p1ti88d2wmmxvln8lz5lov1k440pd1u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Eric Allin Cornell</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27803</id>
    <revision>
      <id>600842</id>
      <parentid>537275</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T22:00:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kapakoiva turkulainen</username>
        <id>31479</id>
      </contributor>
      <origin>600842</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="422" sha1="5uvuih7oie4h4lqtbxjjk2uhvbbs003" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Physics Nobel Laureate Eric Allin Cornell, in June of 2015.jpg|thumb|Cornell (2015)]]

'''{{PAGENAME}}''' je onimosayensi to gba [[Nobel Prize in Physics|Ebun Nobel]] ninu [[Physics|Fisiksi]].

{{ẹ̀kúnrẹ́rẹ́}}
==Itokasi==
{{reflist}}
{{Ẹ̀bùn Nobel nínú Físíksì 2001–2025}}

[[Ẹ̀ka:Àwọn ẹlẹ́bùn Nobel nínú Físíksì]]
[[Ẹ̀ka:Àwọn ẹlẹ́bùn Nobel ará Amẹ́ríkà]]</text>
      <sha1>5uvuih7oie4h4lqtbxjjk2uhvbbs003</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oníṣe:GerardM/Members of the National Assembly of the Democratic Republic of the Congo</title>
    <ns>2</ns>
    <id>66656</id>
    <revision>
      <id>600848</id>
      <parentid>600662</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T05:40:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ListeriaBot</username>
        <id>17294</id>
      </contributor>
      <comment>Wikidata list updated [V2]</comment>
      <origin>600848</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="290401" sha1="nhghiz1nhcct37zje2653icr1tw3558" xml:space="preserve">This list is not ready for use on Wikipedia because a Members of the National Assembly of the Democratic Republic of the Congo who was a member twice does not show twice. 

{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P39 wd:Q21295979 }
|section=
|sort=P39/Q21295979/P580
|sort_order=desc
|columns=label:Article,description,P27:Country,P39/Q21295979/P580:Start date,P39/Q21295979/P582:End date,P18:Image
|thumb=128
|min_section=2
}}
{| class='wikitable sortable'
! Article
! description
! Country
! Start date
! End date
! Image
|-
| ''[[:d:Q132527612|Gustave Masanga Kapenge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132527541|Justin Masimo Monzimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132527415|Glody Masudi Kalombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132474892|Gaspard Wampeti Epoka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132474574|Placide Wenda Mukangwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132474235|John Yav Nawej]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132473881|Samuel Yumba Mwanabute]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132473827|Marcel Zuma Anibie]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132473790|Charlotte Yumba Tshimbu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132473737|Laddy Yangotikala Senga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132473688|André Wameso Nkwaloki]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132473660|Maurice Tshikuya Kayembe]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132473550|Isaac Jean Claude Tshilumbayi Musawu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132473483|Jean-Pierre Tshimanga Bwana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132473455|Marcel Tshipepele Ntumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132472789|Armand Tshitende Miteyo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132472769|Richard Tukotu Walanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132472650|Elie Tungunga Kasongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132472347|Isis Tumba Mbombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132472216|Aldos-Ali Tshitoko Kapanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132472152|Isaac Tshiswaka Tshilombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132459299|John Tshimenga Mutombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132459206|Éric Tshikuma Mwimbayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132459166|Jimmy Tshibangu Kabenji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132459140|Norbert Samaki Andutini]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132459122|Jean-Paul Segihobe Begira]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132459079|Benoit Shakasaka Tete]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132458989|Pierre Sumey Kitenge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132458806|Jacques Titako Ongoki]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132458627|Antoine Tokongo Tokoko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132458477|Dan Tshanda Kalengayi]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132458295|Francis Tshibalabala Mukunayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132458100|Pacio Tshianza Mikobi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132457968|Antoine Titan Eden Kalonji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132457827|Th Tchakubuta Mufaume]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2024-02-12
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132457174|Emile Sumaili Miseka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132457144|Léonard She Okitundu Lundula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456998|Obedi Nyamangyoku Ishibwela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456984|Aam'Zih Nzuzi Kasa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456969|Robert Orodrio Angupi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456944|Makuke Kapako Paluku Siwako]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456924|Levis Rukema Makangura]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456899|Nancy Phemba Nkongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456849|Lambert Osango Nsenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456802|Pierre Nyenemo Sanguma]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456779|Charmant Eliezer Ntambwe Mposhi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456757|Yves Ngongo Otenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456682|Fabrice Ngoyi Kazadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456528|Jean Ngoy Mvunzi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132456273|Alexis Nguele Isikia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132455065|Robert Niondo Toko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132403290|Didier Nkongo Bamvangila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132403010|Tonton Nkoy Ampango]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132402598|Olivier Nsendula Kazadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132402111|Ephremy Nsumbu Tenda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132401807|Antoine Ntabala Rwankuba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132401505|Julhy N'Sele Zinga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132400919|Bernard Nkosso Lokakao]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132400431|Alexis Ngoy Kasole Malob]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132400009|Paul Gaspard Ngondankoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132399524|Laurent Ngila Moke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132399132|Joseph Mwina Kyangebeni]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132291967|Béatrice Masangu Bito]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132291639|Flory Mapamboli Posa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132201594|Ghislain Ndala Mbayo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132201549|Amedée Ndatabaye Kajibwami]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132201448|Jean-Baptiste Ndefu Swatongi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132199226|Mwamus Mwamba Mushikonke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132198807|Sébastien Ndosiba M'Vanzi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132198382|Jean Trésor Ngea Dala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132198283|Paquis Nganini Atabakutuba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132190636|Bienvenu Mangonza Bayekele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132190542|Jean-Marie Mangobe Bomungo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132190445|Yannick Mambu Mbasa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132189950|Jean Paul Ngabu Tsunde]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132189911|Jean Marie Vianney Ndjaza Linde]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132189879|Ernest Ndengo Bapelembi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132189694|Justin Ndayisimye Hererimana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132189220|Fortunat Ndambo Mandjuandju]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132189165|Patrick Namazihana Bachoke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184549|François Mungu Jakisa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184531|Guy Musomo Wapemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184514|Moise Mussa Kabwankubi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184483|Joseph Muteba Kasambay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184411|Jethro Muyombi Tshimbu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184406|Patrick Mvuanda Nzola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184381|Trésor Muyeye Lutongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184283|André Mushongo Mashara]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184217|Jérôme Muntu Woma]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184191|Didier Anicet Mukoko Kinamvuid]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132184003|Jean De Dieu Mulenda Ebondo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132183081|Guelord Mulimbi Kasongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132183045|Edouard Mulumba Mudiandambu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132182786|Jules Mumbere Mathe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181890|Symphorien Mungala Mputu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181848|Guy Geoffrey Munana Ramazani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181817|Thierry Mulumba Mpandanjila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181786|Donatien Muloko Kamwanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181752|Wenslens Mulenga Upala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181733|Edo-Pascal Mulangu Kalala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181712|Jerry Mulamba Mande]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181686|Christian Mukendi Kalemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181652|Richard Mukaya Kazadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181633|Obedi Muhindo Simisi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181625|Richard Mona Mbumu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181600|Isidore Monzia Lingula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181570|Michel Moto Muhima]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181527|Janvier Msenyibwa Apele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132181463|Marcel Mufungizi Musharhamina]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132175740|Charles Muhadila Kapenda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132175652|Jean-Paul Muber Jauli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132175564|Godé Mpoy Kadima]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132175497|Aimé Pascal Mongo Lokonda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132175466|David Mompaka Iyeli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132175420|Jacqueline Daida Moleka Anongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132175333|Bruno Miteyo Nyenge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132174974|Didier mbuyi mundela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132171126|Pierre Celestin Mbodina Iribi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132171069|Crispin Mbindule Mitono]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132168399|Doudou mangu mangu dunia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132168228|Boniface Matanda Kabanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132168107|Celestin Matili Esanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132168069|Zola Matomina Nsuela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132167987|Mavungu Mavungu Alain Stallone]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132167924|Edmond Mbanz A Mbang]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132167875|Joseph Mbaya Kabwe Wa Muadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132167835|Adam Mbaya Kavulambedi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132167766|Gloire Mbemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132167457|François Mayani Paku]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132167454|Blanchard Mangomba Bomeya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132167162|Ruphin Mangbau Mongungu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132167102|Elvis Atsongya kiyaya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132166849|Meschack Mandefu Muela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132158407|Marcel Matumpa Buka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132158331|Donatien Matoko Luemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132158250|Jospin Mateso Savo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132158163|Cesar Matabaro Rwamanyuku]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132157974|Mickael Lukoki Nsimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132153803|Taylor Lubanga Muambi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132153695|Tity Lonsala Nsombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132153635|Nene Mainzana Mapoko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132153582|Emmanuel Makonga Kabila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132153557|Serge Makongo Kangantima]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132153529|Serge Junior Lukadi Mulumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132153494|Théoveul Lotika Likwela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132153470|Peter Lopose Motigea]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132151468|Vincent-Medard Lonombe-Kon-Lonombe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132151439|Franck Lomasa Otoko Dombelo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132151398|Trésor Limengo Ikolonga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132151311|Bosco Kombi Pendani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132151282|Désiré Casimir Kolongele Eberande]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132147894|Didier Kitumaini Ndebirira]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132147643|Nicholson Fils Longo Longo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132147472|Christophe Lofose Empangi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132147414|Jelina Linyonga Za Nyalembe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132147376|Jean Laury Lilongo Botshili]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132147342|Synim Lenge Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132147319|Elie Kolongo Darwezi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132147265|Isabelle Kitumaini Nangabo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132146427|Nene Kashinde Avodjoa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132146414|Jean-Marie Kaseya Tshingambo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132146356|Alain Kapya Makumbo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132146324|Alain Kantenga Kapenda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132146055|Guy ceta Kankonde Mpathou]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145871|Ida Kamonji Nasserwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145851|Célestin Kamb Kamulangul]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145826|Albert Kamba Kayembe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145810|Jean-Pierre Kalinde Kavimbwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145792|Charles Kakule Sabungo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145763|Diddy Kahilu Kawele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145665|Augustin Kabuya Tshilumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145646|Rebecca Kabika Kembe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145587|Olivier Kabeya Sombamanya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145480|John Kabeya Mbonda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145448|Andre Kabemba Kabuele Wayulu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145376|Espérant Kamanda Tshionyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132145132|Jean-Louis Kalamba Ngindu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132143585|Berthos Kabey Diyal]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132143557|Simon Gbalimo Mbedwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132134668|Adjio Gidi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132133346|Reagan Ilanga Bakonga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130664|Eddy Ilunga Mbuyu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130652|Francis Ilunga Wa Ilunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130617|Sacré Inioki Lamfel]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130608|Hermes Itina Mayamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130593|Albert Iwondo Ilonga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130561|Désiré Iwolo Banyafia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130508|Jovany Ilunga Luyoyo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130481|Venance Ibuli Ebula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130447|Alexis Gisaro Muvunyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130367|Hipolyte Djongambo Ndjadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132130340|Jacques Colin Efoya Bokeko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126723|Célestin Katshi Ekoto Loleke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126668|Ghislain Embusa Endole-Ya-Lele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126615|Aimé-Jean-Maurice Emela Moninga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126567|Venance Eyanga Mboyo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126511|Zéphirin Fumumapanda Malamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126482|Patrick Eshiba Kasemuana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126446|Xavier Emedi Amuri]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126404|Jean Lambert Ekumbaki Ombata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126362|Marc Ekila Likombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126336|John Efambe Ekamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126300|Yemo Mobutu Dongo Yemo Mobutu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q132126251|Jerry Dikala Majed Lubanzadio]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131915507|Baltazar Cola Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131915485|Thali Dasyo Mokfe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131915456|Samuel Degba Mozabi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131915427|Florent Deba Abonogwo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131915420|Marcel Dandu Ekutu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131915412|Éloi Cubaka Kalimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131915381|Jacques Cime Wangunwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131915344|Jean-Claude Bwanganga Tawaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131915281|Romain-Landry Bussa Mbule]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131915203|Etienne Bukasa Ntumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131911386|Zacharie Botuli Yekya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131911367|Georges Bokondu Mukuli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131911341|Victor Bindu Tshangata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131905894|Claude Bila Minlangu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131905833|Alain Biayi Mbuyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131905782|Dieudonné Bhileni Cwanya'Ay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131905759|Justin Bendesana N'Zama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131905707|Benjamin Bedi Mongay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131905650|Fiston Bokundoa Angembe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131905567|Freddy Bonzeke Iliki]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131905526|Félix Bosekota Mbana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131905495|Elisé Bokumwana Maposo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131904717|Donatien Bitini Talabau]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131904682|Frédéric Bisimwa Batandi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131904613|Etienne Bimwala Ron Roger]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131904301|Astrid Biduaya Sephora]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131904252|Nono Berocan Kerauke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131904090|Sevérin Bamany Mobely]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131903507|Emmanuel Bakabi Abusa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131903327|Yannick Barwani Lumbala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131903307|Enock Batsotsi Nyamwisi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131903269|Eustache Banza Nsomwe A Nfunkwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131902749|Emmanuel Bahati Baseme]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131902582|Vincent Andulu Enzongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131902565|Jeef Andaka Gbadani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131902540|Kizito Amule Arakayo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131902528|Shemu Amini Kabaka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131902517|Joseph Alimasi Kingungu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131902457|Jean-Marie Akandabo Imbay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131902414|Robert Agenong'A]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131901847|Etienne Andrito Alendo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131901817|Raymond Akisu Adjule]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131901808|Kauta Amuri Nyembo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131868205|Samuel Adubang'O Awotho]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131862431|Kitumahini debirira]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131862229|Kokola kantitima]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131861980|Amini kabaka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131858914|Misare Mugoberwa Claude]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131853221|sumahili miseka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131853047|Kubaka kalimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131852558|Shirulwire bulala basengezi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131852392|Lutala mutiki Trésor]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131852332|Ndatabaye kajibwami]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131852188|Mirindi masheka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131850727|Kitumahini debirira Didier]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131850345|Banywesiye vital]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131850299|Ndusi nkebe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131850232|Bisimwa batadi Frédéric]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131849818|Bahati mahingete Serge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131847556|Miruho akili prospère]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131847316|Nyamangyoku ishibwela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131847129|Théophile Basoshi Iubwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131845526|Tchakubuto TH]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131845239|Patrick Baka wa bana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131845049|Jean-Jacques Myewa Elakano]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131720634|Grégoire MUTSHAIL MUTOMB KANGAJI]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131719384|Bikoe Morisho]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131719038|Mburalo Axcel]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131718990|Ramazani Thereze]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131718879|Mumbere Sikulu David]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131718342|Musavuli Kipasa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131716403|Jannot Muinda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131716341|Kakule Mwira]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131716307|David Kamuha]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131716217|Kasereka Kisanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131716085|Birianze Desire]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131715939|Kambale Kibakoze Moise]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131711817|Kamwelungu Mwanga Silvano]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131709774|Katembo Mafungula Christian]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131666832|Christian Kitungwa Muteba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131577666|Mumbere Bwanapuwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131538867|Patrick Salumu Witakenge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131429562|Kasereka siwako]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131429411|Katembo mafugula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131217355|Emil Saidi Balikwisha]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Emil Saidi Balikwisha.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q131010382|Paulin Lendongolia Lebabonga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q126265818|Guy Kabombo Muadiamvita]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q124052241|Marie Kyet Mutinga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q118692962|Françoise Milolo Tshianda Malu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q113824423|Bungishabaku Katho]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266049|Fabien Emery Zulu Kilo Abi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266048|Seraphin Zimba-Zimba Mw-Ah-Kikar]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266047|Yvon Yanga Kidiamene]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266045|Melanie Wisso Eyenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266043|Joseph Wando Wandata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266028|Felix Vundwawe Te Pemako]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266027|Yvon Uwor Cwinya'ay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266026|Pierre-Claver Uweka Ukaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266025|Jean Marie Uvoya Cwinya'y]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266023|Jean Bosco Ukumu Nyamuloka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266021|Jerome Tshombe Nawej]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266018|Georges Tshilenge Mbuyi Shambuyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266017|Marcel Tshibuyi Mitambe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266016|Marc Tshata Sakapumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266015|Fidele Tingombay Mondonga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266014|Nestor Tela Falanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266013|Alexis Takizala Masoso]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2006
| 2011
| 
|-
| ''[[:d:Q112266012|Paul-Ignace Sumbu Longhomo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266011|Fernand Sumari Balike]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266010|Gilbert Sugabo Ngbulabo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266009|Sindani Mulonde Esdras]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266008|Casimir Sindani Anyama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266007|Jacques Sima Krulikemun]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266006|Vincent Sibkasibka Malaume]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266005|Martin Shalo Dudu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266003|Pascal Selinga Kodeye-Wene]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266002|Sekimonyo Wa Magango Come]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112266000|Thomas Vincent De Paul Safari wa Kibancha]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265999|Georges Sabiti Muhire]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265998|Theobald-Blaise Rogho Ngimale]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265997|Jean Paul Pond Kayamb]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265996|Sylvain Pitshi Ndambi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265995|Telesphore Pero Mahopa Banyath]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265994|Genevieve Pea-Pea Ndembo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265993|Pay Pay Wa Siagasiche]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265991|Patcho Panda Jakulu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265990|Gilbert Paluku wa Mutheti]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265989|Paluku Mikundi Vikwirahangi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265988|Leon Ozana Wezago]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265987|Gustave Omba Bindimono]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265986|Jean Obote Sirika]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265985|Robert N'zikianda Ankolia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265984|Michel N'sole Mokoruboba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265983|N’dom Nda Ombel Constant]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265982|Louise Nzazi Muana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265981|Seraphin Nyami Ngwamashi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265980|Raphaël Nyabirungu Mwene Songa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265979|Roger Ntumba Torro wa Ntumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265977|Willy Mercier Ntumba Petumpenyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265976|Isidore Ntumba Mwangung]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265975|Camille Ntombolo Mutuala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265974|Nicolas Nteny Olelle Afya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265973|Nsimba Lutete Esaie]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265972|Jean Pierre Nsiala wa Bansiala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265971|Gerard Nkulu Mwenze]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265970|Nephtali Nkizinkiko Mpawe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265969|Celestin Nkenda Kaslema]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265968|Seraphin Ngwande Mebale-Balezu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265967|Victor Nguala Bananika]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265966|Jean Nathanaël Ngoyi Mukanku]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265963|Ngoma Kosi Abdoul]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265962|Joseph Ngoma Di Nzau Matone]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265961|Sebastien Ngolomingi Mpele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265960|Ngokosso Apa Michel Pierre]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265959|Wilfried Ngoie wa Mwenze]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265957|Emmanuel Ngbalindie Sasa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265956|Mamie Ngalula Kalala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265955|Jean Pierre Ngabu Kparri]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265953|Ne Muanda Semi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265952|Pascal Ndudi Ndudi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265951|Albert Ndombele Locko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265950|Helene Ndombe Sita]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265949|Djonio Ndjoku Nyou]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265948|Gilbert Ndjaba Kpande]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265947|Laurent Ndaye Nkondo Mulekelayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265946|Rene Nday Kabongo Kyanza Ngombe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265945|Adrien Nawezia Chikwand]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265944|Pascal-Joseph M'vula Kapome]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265942|Mwenze Mutombo Nkundu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265941|Marc Mwamikedi Makani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265940|Marc Mvwama Anedu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265939|Jacques Muyumba Ndubula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265938|Thomas Muulwa Kataala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265937|Crispin Mutumbe Mbuya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265930|Raymond Mushesha Ndoole]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265929|Dieudonne Mupata Lugalu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265928|Munongo Ban’chy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265927|Thomas Munayi Muntu Monji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265926|Alphonse Munamire Mungu-Akonkwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265925|Alain Mulya Kalonda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265924|Jean Mulunda Shimbi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265923|Arthur Mulumba Izuela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265922|Octave Mulaya Mapatano]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265920|Donatien Mulamba Katoka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265919|Zenon Mukwakani Gahungu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265918|Theo Mukwabatu Buka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265917|Jean Martin Mukonkole Kibengie Muki]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265915|Jean Pierre Mukeba Tshikala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265914|Jean Christophe Mukanya Nkashama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265913|Jean Lama Mukalay Bikuhangila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265911|Muhindo Matayo Sengemoya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265910|Alphonse Muhind Kasole]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265909|Charles Muhigirwa Mulume Oderwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265908|Didier Mudizo Musengo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265906|Deogratias Mubalama Kashamangali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265905|Benjamin Muamba Mulunda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265903|Matthieu Mpungue Muitshika]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265902|Bernard Mpetshi Wooto]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265901|Michel Mpasi-A-Mbongo Dora]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265900|Jacques Mpanamo Ntamwenge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265899|Ruffin Mpaka Mawete]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265898|Joseph Mpaka Malundama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265896|Hubert Moliso Nendolo Bolita]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265895|Jean-Baudouin Mokoha Monga Adogo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265894|Marie Moke Mambango]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265892|Jean-Matthieu Mohulemby Bubangakozo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265891|Joseph Nicolas Modua Molengomo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265889|Luseela Mitendo Mwadi Yinda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265888|Reginard Missa Amubuombe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265885|Godefroid Midu Shamuhamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265884|Remy Metela Pulumba Mikaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265882|Daniel Mbuya Mukiewa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265881|Wilfrid Mbuya Mibanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265880|Cyrille Mbuembue Kaseu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265878|Helene Mbokashanga Mikobi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265877|Chantal Mbenza Simba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265876|Philipe Mbenza Kunietama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265873|Alain Mbaya Kakasu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265872|Delphin Mbanza Mangwata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265871|Jean Baptiste Mbalu Kikuta]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265870|Donatien Mazono Ansur-Ankus]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265869|Marcel Mazhunda Zanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265867|Georgette Matondo Kati Mayala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265866|Gaston Mathe Nzinzi Mula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265865|Matabishi Musakani Wavungire]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265864|Jean Felix Mata Ebeka Ebama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265863|Christophe Masumbuko Bashomba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265862|Augustin Mashauri Baganda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265861|Hubert Masala Loka Mutombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265860|Mapati Kahindo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265859|Baudouin Manzombi Kulumbamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265858|Cyrille Manzembele Kokongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265857|Godefroid Mankumbwa Yasupa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265856|Fulgence Mangbanzo Dua Engenza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265855|Bosco Mananga Ma Tshiama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265854|Jean Paul Mambu Mbumi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265853|Le Bon Mambo Mawa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265852|Pierre Maloka Makondji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265851|Makonero Wildor]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265850|Prince Sylvestre Makila Ngakiber Swani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265849|Emmanuel Makiadi Ma Kinkela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265848|Alain Makhana Manzenza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265847|Cyrille Makepa Ntambue]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265846|Georgine Madiko Mulende]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265845|Garri Mabongo Katembo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265844|Cherry-Ernest Maboloko Ngulambangu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265843|Edmond Luzolo Lwa Nganga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265841|Jacques Luzito Isipako]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265840|Raphael Lusasi Kimangidi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265837|Felicien Lukunga Katanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265836|Raymond Luete Katembo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265835|Claude-Andre Lubaya wa Lubaya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265834|Titien Longomo Nsongo Iwawa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265833|Edmond Longo Ki-Mbenza Makasi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265832|Gaston Longina Bwana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265794|Eugene Lomata Etitingi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265791|Jean-Claude Logo Mugenyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265789|Pascal Lipemba Ikpanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265788|Alexis Likunda Ndolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265787|Claudien Likulia Lifoma]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265785|Sebastien Lessendjina Ikwame]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265783|Francois Lemba Sala Midimo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265781|Jean-Pierre Labughe Izaley]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265779|Jean Michel Kyenge Sama Kipioka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265777|Jean Louis Ernest Kyaviro Malemo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265776|Gerard Kwungwasa Nakahuga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265775|Damien Kwabene Mwetaminwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265773|Jean Pierre Kutudisa Panda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265765|Emmanuel Kutonda Kolami Kiala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265763|Fulbert Kunda Kisenga Milundu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265761|Michel Kumaluta Shangu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265758|Rabbin Kpenumo Moolongawi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265757|Jean Pierre Kpawili Wedogulune]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265756|Desire Koyengete Solo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265755|Bernardin Kondokelwa Itunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265754|Boniface Konde Muwelwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265752|Jacques Koko Igumba Mussa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265749|Jean Oscar Kiziamina Kibila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265748|Etienne Kisunka Cola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265746|Yves Etienne Kisombe Bisika Lisasi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265744|Leon Kisolokele Lukelo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265740|Eric Kisimba Kimbalunanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265738|Simon Kisala Wabongya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265735|Christophe Kingotolo Lunianga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265734|Jacques-Protais Kimeme Bin Rukohe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265731|Eric Kilengwa Lubambu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265730|Ruffin Kikapa Kipanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265729|Wilfrid Kikadi Gapongolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265727|Marie Jeanne Kika Zamuda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265725|Ghislain Kienge Dyashi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265723|Gauthier Kididi Kiki Kilolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265721|Marceline Kibambe Lubangi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265717|Alphonse Kembukuswa Nlaza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265716|Andre Mobikisi Kembe Ntambwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265714|Bernard Kazwala Mayanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265712|Dieudonné Kazadi Nyembwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265710|Dieudonne Kayombo Sekesenu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265709|Annie Kayiba Muambuyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265708|Jean Kayenga Bandakela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265706|Ambroise Kawesha Mutundo Ule]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265705|Cyprien Kaubo Mutula Lwa Matanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265701|Kakusi Katsuva Syahembulwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265699|Christian Katsuva Sikuli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265697|Jean Rene Katshiela Lungala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265695|Etienne Katolu Munona Malu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265693|Leonne Kati Kati Mundele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265690|Gregoire Katende wa Ndaya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265688|Jacques Katembo Makata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265686|T. Katanga Mukumadi Yamutumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265684|Pele Kaswara Tahigwomo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265683|Gilbert Kasongo Sakadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265681|Kasongo Numbi Kashemukunda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265677|Jean Louis Kasongo Kawaya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265675|Zephirin Kasindi Yumbe Sulbali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265673|Alain Jean Pierre Kashindi Assumani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265671|Edmondus Kasereka Vukutu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265669|Venance Kapuya Tshimankinda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265667|Perpetue Kapindo Tundwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265666|Donatien Kanyi Nzia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265664|Samuel Kanyegere Lwaboshi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265662|Jean Marie Kamoni Mokota Lissa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265661|Dieudonne Kamona Yumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265655|Faustin Kambala Ilunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265653|Jerome Kamate Lukundu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265651|Omar Kalonji Tshisenge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265647|Jean Jacques Kalenga wa Kubwilu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265644|Vano Kalembe Kiboko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265639|Muhima Kakule Sumbusu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265638|Pheresie Kakule Molo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265637|Enoch Kakule Byatekwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265635|Sophie Kakudji Yumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265633|Jean Kahusu Makwela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265631|J.C. Kahembe Rwandinda Bigaruka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265629|Maurice Kafindo Bin Kosamu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265627|Toussaint Kaditanga Kikwanza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265625|Alexis Kadima Lubemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265623|Leon Kabongo Mpongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265621|Che Kabimbi Ngoy Mwana Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265619|Dominique Kabengela Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265584|Claude Kabagambe Magbo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265583|Cyprien Iyamuleme Baragomanwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265582|Freddy Isomela Iyongha Lofalata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265580|Benjamin Ilunga Kazadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265579|Robert Ilunga Kambala Musasa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265578|Jean Baudouin Idambituo Bakaato]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265577|Cleophas Guyzanga Guyandiga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265576|Bernard Guyeni Masili]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265575|Albert Gibga Gite]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265574|Oscar Gema Di Mageko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265573|Chrysostome Gbandazwa Masibando]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265572|Jean Marie Gapemonoko Lobotdumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265571|Furabo Tondabo Mylet]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265570|Fulgence Fono Makiasi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265569|Gabriel Fangbi Ngindo Kekpe Popolipo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265568|Iwoka Ewanga Isewanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265567|Ernest Etula Libange]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265566|Denis Engunda Litimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265563|Marie Louise Ekpoli Lenti]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265562|Ferdinand Ekam Wina]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265561|Evariste Ejiba Yamapia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265559|Lilonda Edo Kasongo Bin]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265558|Jacques Ebweme Yonzaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265557|Faustin Dunia Barakani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265556|Flory Dumbi Mbadu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265555|Joseph Djema Ngoy Luma]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265554|Gaspard Diur Katond]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265553|Andre Diumasumbu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265552|Hubert Dishashi Kalenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265550|Anaclet Dikuyi Muboyayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265548|Dhetchouvi Matchu-Mandje]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265546|Lovy Chum Murish]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265545|Moïse Chokwe Cembo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265544|David Byenge Mukabi Nzuji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265542|Maurice Bura Pulunyo Cajetan]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265541|Xavier Bununda Baroki With]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265540|Jeanne Bunda Bitendwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265538|Flavien Bukasa Ngo Enin]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265537|Gandhi Bukamba Lufungula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265536|Desire Buherwa Lupini]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265535|Cyrille Boyenda Ayela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265533|Michel Botoro Bodias]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265532|Leon Botoko Imeka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265531|Jean Dieudonne Bosaga Sumaili]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265529|Albert Bope Lobo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265528|Jacques Yves Bonyoma Falanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265527|Jean Bosco Bonsomi Mokpami]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265524|Bolenge Yoma Titchou]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265522|Charles Bofassa Djema]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265520|Puis Bitakuya Dunia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265519|Solid Birindwa Chankire]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265518|Bieto Kutoma Silumbanza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265517|Micheline Bie Bongenge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265516|Lajos Bidiu Nkebi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265515|Rose Biasima Lala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265514|Christophe Beyeye Djema]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265513|Jean Beya wa Kabemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265512|Bertin Beya Mubiayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265511|Godefroid Bayoli Kambale]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265510|Seraphin Bata Kyala Ngangu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265509|Marthe Bashomberwa Lalia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265508|Manasse Bashizi Zirimwagabo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265507|Bashala Kantu wa Milandu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265506|Jean Bosco Barihima Ka-Butsiri]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265505|P. Bapolisi Buhuga Polepole]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265504|Banze Bwana Kasongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265503|Buffon Banza Lupusa Biata-Biale]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265502|Bertin Banganyigabo Kanyeshuli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265501|Jean Pierre Bangalyba Baly]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265500|Valentin Balume Tussi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265499|Henry Balengola Banyele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265498|Ed. Balembo Balama Kasomba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265497|Nganda Bala Bala Kawa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265496|Dieudonné Jacques Bakungu Mythondeke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265495|Jacques Bakambe Shesha]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265493|Emmenuel Bahati Vistange]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265491|Martin Aza Bhatre]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265489|Marie Avongi Sandrion Yele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265488|Arthur Athu-A-Guyimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265487|Jean Bertin Atandele Songe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265485|Dieudonne Anziama Kamuzibani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265484|Angalikiana Kalumbula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265483|Serge Amuri Kakibisha]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265482|A.M. Ambuku Goty Watsakoke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265476|Gustave Alenge Nadonye]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265475|Cyprien Aleku Kitika]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265474|Dieudonne Agbumana Motinga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112265471|ADIA LETI MAWA BAUDOUIN]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264350|Boniface Yemba Poyo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264349|Eugène Wute Eliko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264348|Sam D. Martin Widjilowo Ne Itchend]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264347|Daniel Uyewa Cwinya'ay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264346|Jean-Faustin Uvoya Unencan]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264345|Innocent Unyon Vakpa Katumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264344|Prosper Tunda Kasongo Lukali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264342|André Léon Tumba Mukendi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264341|Jonas Tsundu Tsundu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264340|Janvier Tshongbolo Malenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264338|Cédrick Tshizainga Kapumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264337|Placide Tshisumpa Tshiakatumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264335|Martin Tshipama Lunganga Tshiama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264334|Paul Tshilumbu Kantola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2019-02-13
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264333|Freddy Tshibangu Kabula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264332|Georges Tshibangu Buamukoso]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264331|Faustin Toengaho Lokundo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264330|Floribert Tepage Tedende]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264329|Albert Tshilemb Kabwit]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264327|Maurice Tambwe Ngongo Mwanatsali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264326|Jean-Marie Tambwe Lubamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264325|André Tambwe Katambwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264324|Richard Swedi Kanyaduru]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264323|Abraham Soriano Kitanika]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264322|Justin Somana Mondali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264321|Roger Sido Wagia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264320|Hyancinthe Shisso Kongolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264309|Paul Senemona Moinga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264308|Dieudonné Sekesa Sadiange]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264307|Alphonse Seke Ngedi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264306|Jean-Paul Segihobe Bigira]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264305|Bertin Sebujangwe Kirivita]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264304|Garry Sakata Moke Tawab]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264303|Christian Rusize Byaterana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264302|Rubin Rashidi Bukanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264301|Matthieu Pembamoto Kyala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264299|Eric Paluku Kamavu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264298|René Otshudi Olamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264297|Augustin Osumaka Lofanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264296|Emmanuel Ompeta Shonda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264293|Jean-Charles Okoto Lolakombe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264292|Justin Okfungu Ohoto]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264291|Paulin Odiane Doune]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264289|Noël Ntudi Nsungu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264288|Éliézer Ntambwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264287|Pierre Nsumbu Muntu Kalavo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264286|Cerveau Pitshou Nsingi Pululu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264278|Dieudonné Nsase Muetutuikale]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264275|Dieudonné Ngwasi Akilimali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264274|Charles Ngombe Nzeu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264273|Hardy Ngobe Yoto]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264272|Espérant Ngindu Shindanyi Muabi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264271|José Ngbanyo Mbunga Detato]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264270|Valentin Ngandu Kayembe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264269|Alphonse Ngandu Katunda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264268|Eric Ngalula Ilunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264267|Jean Ngadjole Dhebo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264266|Léon Nembalemba Essuku]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264265|Ados Ndombasi Banikina]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264264|Ndjoloko Tambwe Bathe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264263|Ernest Ndengo Bapalembi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264262|Justin Ndayisimye Harerimana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264261|Stive Ndambire Makuha]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264260|Nehémie Mwilanya Wilondja]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264259|Rosen Mwenze Wakadilo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264258|Singoma Mwanza Hamisi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264257|Édouard Mwangachuchu Hizi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264255|Emile Mwamba Mukenge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264254|Roger Mwamba Mangbenza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264252|Germain Mutombo Kasongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264251|MUTEULE MOROMORO MUTUEL]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264250|Emmanuel Musukulu Barande]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264249|Guy Musomo Wapembe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264248|Célestin Musao]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264247|Freddy Musambya Kabwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264246|Dhedhe Mupasa Lukobo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264245|Patrick Munyomo Basilwango]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264244|Didier Munkie Mbali Iba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264243|Cléophas Munganga Gadimba Gembi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264242|Pétillon Mundia Neke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264241|Augustin Mulumba Kanza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264240|Simon Mulamba Mputu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264239|Emmanuel Mukundi Nyembo Kahumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264237|Arsène Mukonga Kasamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264236|Serge Mukendi Fontshi Kanyinda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264235|Patient Mukena Yumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264234|Albert-David Mukeba M'Fouta]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264232|Paul Muhindo Mulemberi Vahumawa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264231|Jean-Baptiste Muhindo Kasekwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264230|Josué Mufula Jive]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264229|Sokoro Mufalme Tambwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264221|Bertin Mubonzi Murhomulume]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264219|Serge Muber Thoniot]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264218|Khiler Mubambe wa Lumbulwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264217|Damase Muba Kitwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264216|Papy Bon Soleil Muanza Munya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264215|Benezeth Msafiri Kyakakala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264214|MPUTU YALIKO KELPER]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264213|Charles Guillaume Mpunga Musha Musha]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264212|Dieudonné Mposhi Kibambe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264211|Jean-Claude Mpongo Nkita Ilanga Nzali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264210|Simon Mpiana Ntumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264209|Claude Mpia Menazambili]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264208|Messie Mpia Lotete]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264207|Jean-Jacques Mpanga wa Lukalaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264206|Sangolo-Zaku Moussa Kalema]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264202|Claude Misare Mugomberwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264201|Prosper Miruho Akili]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264200|Zobel Milolo Dibondo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264198|Nanou Memba Ebenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264196|Pepe Mbuku Balele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264195|Jean-Marie Mboyo Papy Bikanza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264194|Firmin-Dupont Mboma Mpya Ndaangye]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264192|Marielle Mbikayi Pashi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264191|Constantin Mbengele Kwete Thamuk]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264189|Samuel Mbemba Kabuya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Samuel MBEMBA KABUYA.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q112264187|Benoît Mbayo Yahenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264185|Sébastien Rodolph Mbanga Manzimi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264184|Bernard Mbaki Mansanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264183|Freddy Mbakata Putu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264182|Joachim Mavungu Tsiku]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264181|Romain Mavudila Kongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264180|Georges Matutala Mu Kanda Nteko Makengo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264179|Alain Matumona Zola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264178|Roger Matondo Kivuila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264177|Tharcisse Matadi Wamba Kamba Mutu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264176|Justin Mastaki Namegabe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264175|Etienne Masanga Kisigay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264174|Jean-Didier Masamba Malunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264173|Rémy Masamaba Ma-Kiese]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264170|Patrick Mangay Mumvunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264169|Pascal Mangay Bosaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264166|Jean Manda Kansabala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264165|Belly Mampa Mbembila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264164|Jean-Bosco Mambo Katunda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264163|Jean-Marc Mambidi Koloboro]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264162|Florent Mambemba Mukengele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264160|Claude Maluku Pombi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264159|Patient Malandji Mujinga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264158|Charles Makengo Ngombe Matoka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264157|Hubert Makengo Lutimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264156|Alfred Maisha Bishobibiri]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264155|Aimé Mafefe Mukozo Mwene Lusenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264153|Alexis Luwundji Okitasombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264152|Justin Luwepe Mayara]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264151|Hubert Luwala Ngamakoshi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264149|Jérôme Lusenge Kambale Bonane]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264147|Yannick Lumbu Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Lumbu ngoy yannick.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q112264146|René Lumbu Kiala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264145|Willy Lukusa Kashala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264144|Floribert Loola Ekofo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264143|Charles Longonya Lawodja]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264142|Jean-Marc Lombaku Lohenda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264141|Franck Lomasa Okoto Dombelo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264140|François Lokoka Isaka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264139|Fidèle Lokana Bahati]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264138|Prince Ibrahim Lingo Ngbandani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264137|Fidèle Likinda Bolom'Elenge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264135|Alexis Lenga Walenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264134|Doug Kulungu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264133|Jean-Bosco Kotongo Anfio Bato]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264132|Floribert Fofo Konzi Luvungu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264130|Charles Kiwila wa Bakunda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264129|Freddy Kitwa Mutombo Mpyana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264128|Jean-Hélène Kitsali Katungo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264127|Gaston Kitenge Kapälu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264126|Christophe Kitambala Kalonda Manda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264124|Eric Kimbuta Motema]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264123|Justin Kiluba Longo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264122|Raphaël Kibuka Kia Kiese]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264121|Jean Kibau Mafuta]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264120|Modeste Kazwazwa Ubite]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264119|William Kazumba Mayombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264118|Innocent Kazembe Mulwani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264117|Théodore Kazadi Muayila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264116|Jean-Pierre Kayembe Ilunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264102|Dieudonné Katembwe Kasongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264101|Désiré Katembo Muhindo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264100|Katembo Mbusa Tembos Yothama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264098|Thadée Katembo Kambere]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264097|Hilaire Kasusa Kikobya Baruani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264094|Justin Kasongo Kabondo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264093|Benjamin Kasindi Kingombe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264092|Denis Kashoba Kabonshi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264089|Kizerbo Kasereka Wathevwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264088|Jadot Kasereka Mangwengwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264087|Sylvain Kasereka Kalwahali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264086|Serkas Kasanda Kadiesa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264085|Florent Kapuku Kapuku]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264084|KAPOYA MUTOMB’ KALONG]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264082|Joseph Kapika Ndji Kanku Wu Mukumadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264081|Jacques Kapama Mapatano]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264080|Jean Constantin Kanow Manunganyi Tshioba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264079|Robert Kaniki Mesu Tshiakatumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264078|Jean-Pierre Kanefu Munjiwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264077|André Kamunga Mulowayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264076|Didier Kamundu Batundi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264075|Jean Kamisendu Kutuka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264074|Zephanie Kambale Shangilia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264073|Alexandre Kambale Muhasa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264072|Mathieu Kambale Mathe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264071|Barnabas Kambale Ezechiel]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264070|Josué Kalukuta Musau]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264069|Auguy Kalonji Kalonji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264068|Anaclet Kalimw Songo Kund]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264067|Jean Kalenga Mambepa Matembele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264066|Papy Kalend Kanyik]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264065|Godefroid Kakule Kyatsandire]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264064|Déogratias Kakule Kalyomo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264062|Augustin Kahozi Bin Malisawa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264061|Joseph Kahenga Sompo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264060|Papy Seoul Kabwe Banza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264059|Jaynet Désiré Kabila Kyungu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264057|Olivier Kabeya Kabeya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264056|Alidor Kabasele Panu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264055|Bruno Kabangu Tshizubu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264054|Didier Divalier Kabampele Ngabul]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264053|Simon-Pierre Iyananio Moligi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264052|Gratien De Saint Nicolas Iracan Unen]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264051|André Ipakala Abeiye Mobiko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264050|Jean-Marie Ingele Ifoto]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264049|Paul Ilunga Nkulu wa Kiluba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264048|Bienvenu Ilanga Lembow]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264047|Martin Ikukt Ikok Ngolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264046|Laurent Ikenge Lisambola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264045|Jules César Ibula Mwana Katakanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112264025|Justin Dede Kodoro Kewalo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263246|Zéphirin Zabusu Liwolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263239|Raymond Michel Yuma Ramazani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263238|Martin Yukula Dimbuene]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263237|Alexis Yava Samuhonga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263236|Honoré Yala Tutu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263234|Édouard Wenzi wa Kuyula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263233|Charly Wenga Bulambo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263232|Arthur Wanga Kipanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263231|Jean-Claude Vuemba Luzamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263230|Evariste Vetshi Bopambo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263227|Dieudonné Ukumu Ular]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263226|Jackson Ubima Uchanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263225|Gilbert Tutu Tedeza Kango]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263223|Bartheiemy Tshiongo Mputu Dibinga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263222|Jean-Pierre Tshimanga Buana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263221|Eugénie Tshika wa Mulumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263220|Onsime Tshibumba Kanyanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263219|Félicien Tshibangu Yamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263218|Denis Tshibang Ntambw]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263217|Guylain Tshibala Nsenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263215|Fidel Tingombay Mondonga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263214|John Tinanzabo Zeremani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263212|Egide Thuambe Adubang'o]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263211|Louis Thole Tshigudu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263210|Hubert Thetika Inkalaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263209|Patrick Tanzi Madrandele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263208|Jean-Dominique Takis Kumbo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263207|Joachim Taila Nage]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263205|David Suze Manda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263204|SUDI AL'AMIN ZIMAMOTO]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263203|Hubert Sole Ohoto]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263202|Samuel Simene wa Simene]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263201|Innocent Shomwa Mwongera]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263200|SHIDI MIKUMBU ESPERANCE]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263199|SHENILA MWANZA]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263197|Aaron Shabani Asumani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263195|Félix Serutoke Mpagazehe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263193|Péguy Sendwe Mputu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263192|Jacques Segbewi Zamu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263191|Cyprien Sangokitefu ya Muyumbay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263190|Jacques Safari Nganizi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263189|Onesime Sadiki Byombuka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263187|Henry Pikolo Monewya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263186|Willy Pelenda Makengo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263185|Robert Paysayo Maliako]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263184|Jean-Pierre Pasi Zapamba Buka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263183|Marie-Jules Paluku Mali'Isi Malisawa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263181|André Palliku Kavula Bwanambula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263180|Jean Owanga Welo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263179|OTETE L0KADi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263178|Oscar Oshobale Oyozu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263175|Stanislas Oleko Mafue A Beombey]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263172|François Nzekuye Kaburabuza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263171|José Nzau Vola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263170|Clément Nzau Tsobo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263169|Benoît Nzaji Kabulekedi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263168|Aimé Rodrigue Nsuka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263167|Antoine Nsombola Lontulungu Amba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263166|Oscar Nsaman Olutu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263165|NKULU MWENZE]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263164|Jacques Nkulu Mupenda Mukala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263162|Crispin Ngoyi Tambwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263161|Roger-Clément Ngoyi Shabitanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263160|Gisèle Ngoya Kanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263159|Richard Ngoy Kitangala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263157|Vincent De Paul Ngendenza Ezunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263156|Augustin Ngeleji Mashingu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263152|Pierre Ngandu Mulombelayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263151|NE MANDA NSEM1BADIENGILA]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263150|Pascal Ndudanga Kavarios]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263149|Michel Ndongo Pulungu Epapola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263148|Raphaei Ndjibu Kasongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263147|Jeancy Mansua Mutiene]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263145|N'KUMU FREY LUNGULA]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263143|Poco Mwepu Kanyata Bilonda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263142|Jean Ferdinand Mwenze Mbuyu Wasso Lunkamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263141|Charles Mwehu Kikoko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263140|Yvette Mwanga Mbadu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263138|Dieudonné Mwamba Nkuba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263137|Benjamin Mwamba Mulangu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263136|Charles Mwaley Amandev]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263135|Arsène Mwaka Bwenge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263134|Georges Mwatshinumo Fedge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263132|MVEMBA MATONA]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263130|Jean Muzinga Mushinji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263129|Thierry Muzaza Owan]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263127|Constatin Muyaya Tshibona]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263126|John Muyamba Ngove]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263125|Mutula Lungwe Diallo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263124|Olivier Randi Mutuale]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263123|Gaspard Mutonkole Kinyanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263122|Yvonne Mutombo wa Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263121|Fabien Mutomb Kan Kato]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263120|Lucien Joliety Mutomb A Mutom]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263119|Jean-Luc Mutokambali Luvanzayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263118|Alexis Mutanda Ngoy Muana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263117|Dieudonne Musodi Salabwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263116|Benoît Musenga wa Mukuna]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263115|Madeleine Musaga Phasu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263114|Esperence Musafiri Shukuru]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263112|Benjamin Mumpini Kabong'anza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263111|Urbain Marie Mumpi Nga-Ewum]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263110|Mulumba Mwana Nshiya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263109|Florent Mulumba Muabi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263108|Coco Mulongo Nzemba Jacques]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:COCO MULONGO 2023 V2.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q112263107|Ivan Mulongo Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263106|Luc Mulimbalimba Masururu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263105|Jean Rombault Mulengi Nzalalemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263104|Jean Marie Mulatu Puati]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263103|Dams Mukuna Kalambayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263102|Benjamin Mukulungu Igobo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263101|Jean Pierre Mukubaganyi Mulume]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263100|Oswald Mukingi Nahimana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263099|Bruno Mukeba Kande]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263098|Calixte Mukasa Kalembwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263097|Alphonsine Mujinga Kayenu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263096|Eustache Muhiya Lumbu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263095|MUHINDO MULEMBERI]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263094|Jules Mugiraneza Ndizeye]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263093|Béatrice Muderhwa Nabintu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263092|Léon Mubikayi Mubalamate]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263090|Joseph Mudumbi Biriomu-Iragi Mulunda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263087|Emile Christophe Mota Noongo Khang]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263086|Léonard Mota Ngaliema]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2011-11-28&lt;br/&gt;2019-02-13&lt;br/&gt;2024-02-12
| 2018-12-30&lt;br/&gt;2023-12-15
| 
|-
| ''[[:d:Q112263075|John Mopondi Maloka Mongai]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263074|Léon Mondole Eso Libanza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263073|Didier Molisho Sadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263071|Jacques Mokako Nzeke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263070|Giala Mobutu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263069|Benjamin Muamba Mulumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263067|Marie Mijabi Tumba Kimalanzi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263066|Victor Menantangu Mulalu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263064|Odette Mbuyi Ngoyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263063|Vasco Mbuyi Mamba Kalala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263061|Isabelle Mbulu Mikobi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263060|Boris Mbuku Laka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263058|Dieudonné Mbukani Katebwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263057|Emmanuel Mbuela Yimbu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263056|Vicky Mboso Muteba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263054|Thophile Mbemba Fundu Di Luyindu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263053|MBAYO LUFUNGA PELESA]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263052|Eugénie Mbayo Kilumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263051|Jean Mbaya Kandudi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263049|Jean-Marie Mbaw Mbaw Yemata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263048|Simon Floribert Mbatshi Batshia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263047|Augustin Mbangama Kabundi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263046|Adrien Mbambi Phoba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263043|Richard Mayaya Kilole Kakwama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263042|Serge Mayamba Massaka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263041|André Mavungu Mbunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263039|Daniel Mavinga Domi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263037|Romo Materanya Karagi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263035|Gamanda Matadi Nenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263034|André Masumbu Baya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263029|Job Antoine Massamba Malika]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263027|Hubert Mashukane Baziruwiha]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263025|Zury Masela Kiluty]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263024|Godefroid Masanza Makogu Ekondanide]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263021|Pascal Manshimba Manshimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263020|Antoinne Manongi Amboka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263019|La Jeunesse Mandjuandjua Mayembe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263017|MANANGA KAYEMBE CADET YA MUKOLO]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263015|Jean-Marc Malumba Mbangula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263014|Prospère Maluka Mopongo Mwambano Bede]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263013|Prosper Makwa Dede]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263012|Jerome Makwala Mavambij Ye Beda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263011|Adalbert Makutu Ma Ngayaya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263010|Richard Makuba Lutondo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263008|Espoir Majagira Bulangalire]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263007|Boris Maelezo Alabu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263004|Dieudonnê Miganda Mushubangabo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263003|Venano Lutongo Muyeye Tshikambi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263002|Muller Oscar Luthelo Nyudi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112263000|Gregoire Lusenge Kakule]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262999|François Lusanga Ngiele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262998|Saturnin-Blaise Luono Kimbanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262996|LUNDA NDALAMBA LUNDA]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262993|Dominique Lukono Sowa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262992|Felicien Lukiana Mabondo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262977|Floribert Luhonge Kabinda Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262976|Guy Lufuluabo Tshitumbi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262975|Floribert Luboto Ngwangu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262973|Deogratias Lubala Ntebua Depe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262972|Jules Lowuya Enzimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262970|Nelson Lothape Madimbo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262969|Albert Lotana Lokasola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262967|Cyprien Lomboto Lombonge L'Okeli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262966|Jean-Robert Lomanga Longenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262965|Michel Lokola Elemba Ekahandjala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262964|Athigo Lofimbo Bakundji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262963|Symphorien Lobo Kasongo Klm]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262962|Félix Lupula Matshalo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262959|Joseph Lembi Libula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262957|Jean Baptiste Kumasamba Olom]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262956|Stephane Kota Piem]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262955|Koso Diese Kovi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262954|Désiré Bonaventure Konde Vila-Ki-Kanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262953|Adolphe Komuesa Kalunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262952|Timothe Kombo Nkisi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262950|Robert Koloba Denge]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262949|John Kolela Yahanu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262947|Gérard Kobili Ngundu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262946|Joseph Kitenge Mulongoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262945|Gregoire Kiro Tsongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262941|Augustine Kilambe Lwando]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262938|Edouard Kibawa Wimwene]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262937|Jean-Pierre Kezamudru Musisiri]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262935|Jackson Kayombo Mbinda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262933|Paulin Katshongo Mbavu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262932|Katembo Muzee Budget]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262931|Richard Katamuliko Tsongo Maha]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262930|Jacques Katalay M'buru Balo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262929|Louis Kaswende Batuanini]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262928|Matthieu Kasunka wa Banza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262926|Hubert Kassapo Metela Lhomb]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262925|Gerardine Kasongo Ngoie]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262924|Lucain Kasongo Mwadiavita]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262923|Delphin Kasongo Kibale Kas]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262922|Gaudel Kashiki Mazambo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262921|Timothe Kasereka Wanzavalere]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262920|François Kasende Kandolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262919|Donatien Kapongo Munyoka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262918|Delphin Kapaya Ohelo Pene Lombendja]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262917|John America Kaonde Kipanta]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262916|Philipe Kantanti Mwitwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262914|Crispin Kankonde Kankonde]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262913|Vincent Kangijlumba Mbambi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262912|Daniel Kambale Musemo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262911|Robert Kambale Lufungula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262910|Dieudonné Kambale Kalimumbalo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262909|Orner Kambale Kahalirwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262908|Ignace Kamayi Muangala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262907|Romain Kalonji Mukendi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262906|Rombault Kalombo Tshinkenke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262905|Francis Kalombo Tambwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262904|Freddy Kalombo Bukola Buabu Nkashama]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262903|Godé Kalau Ngungu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262902|Patrick Thierry André Kakwata Nguza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262901|Hubert Kakule Shahetera]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262900|Mwami Kahindo Nzanzu Bonane]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262899|Prosper Kabwika Mastaki Kuliva]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262898|KABWIK FAT MAYANG Elyse]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262897|Jean Bosco Kaboyi Bwivu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262896|Edmond Kabongo Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262862|Prosper Kabila wa Nkulu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262861|Gasha Kin-Kiey Mulumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262860|Jean Kevin Jemsi Mulengwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262859|Pascal Itshitoka Ngalamulume]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262858|Nicolas Isofale Bonyoko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262857|Joseph Ipalaka Yobwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262856|Kovo Ingila Bokondo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262855|Do Gratias Indulu Ekuns]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262854|Simplice Ilunga Monda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262853|Michel Ilunga Kouvas]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262852|Jean-Pierre Ilunga Kampanyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262851|Ibrahim Ikulu Lamajana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262850|José Ikiyo Ingutu Y'Okanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262848|Thophile Geakoro Ndambomale]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262847|Jean-Marie Gapemonoko Lobodumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262845|Florent Gabuba Mafu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262844|Celestin Faso Mushigo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262843|Patrice Ezaty Meriko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262841|Filbert Brel Etibako Edi Ndito]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262839|Olivier Endundo Evele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262838|Toussaint Ekombe Mpetsi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262835|Pierre César Edumbadumba Egbula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262833|Jean-Baptiste Dhetchuvi Matchu Mandje]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262832|Thalie Dasyo Mokfe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262831|Marcelline Daruwezi Apendeki]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262830|Yvon Dangbele Ngotuga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262829|Pacifique Cimanuka Ngabo-Yeka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262828|Joseph Chura Bilo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262827|Dogratias Chituli Nabwira]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262823|Jeanne Butsitsi Namwanve]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262822|Michel Butor Bodias]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262821|Nicolas Bulukungu Bera-Kay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262818|François Buhendwa Lubagire]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262817|Vital Budu Tandema]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262816|Jean-Christophe Budri Ngaduma]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262814|Robert Bopolo Mbongeza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262813|Pancrace Boongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262812|Célestin Bondomiso Bebisyame]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262807|Gabriel Bolenge Boponde]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262805|Faustin Bokonda Balela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262803|Vicky Bokolo Nyaswa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262802|Bernard Biando Sango Nzuambe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262799|Bonaventure Bazir Serushago]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262797|Jean-Pierre Batumoko Afozunde]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262796|Félicien Basilwango Mwilo Lusolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262795|Marie-Thérèse Basiala Maka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262794|Lon-Dhon Basango Makedjo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262793|Dany Banza Maloba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262791|Willy Bandeache Itendey]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262789|Juma Balikwisha Mulondi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262785|Semeyi Bakatsuraki Kavusa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262784|Christian Badibangi Anuwebe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262783|Fidèle Babala Wandu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262781|François Ayobangira Samvura]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262779|Freddy Aundagba Pangodi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262778|Joseph Atonzia Bakomoto]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262777|Jacques Asumani Likalanganyo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262776|Bienvenu Apalata Ambo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262775|Fredric Apaka Tombila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262774|AMURI KABEZA MWENEBANTU]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262773|Maurice Ambena Zaingali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262772|Toussaint Alonga Likiti]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262771|ALI BIN OMARI SIMUKINJE]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262715|Nicolas Akpanza Mobuli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112262714|Baudouin Adirodu Mawazo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112254335|Willy Mubobo Nzamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112253706|Dismas Magbengu Swana Emin]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112252531|Corneille Maswaswa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112251915|Papy Mantezolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112251777|Basile Olongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112222035|Yagi Sitolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112222033|Venant Tshipasa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112222031|Tshibangu Kalala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112222017|Pierrot Uweka Ukaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112222015|Pierre Muzumba Mwana Ombe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112222013|Pierre Anatole Matusila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112222009|Patrick Mayombe Mumbioko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112222007|Daniel Paluku Kisaka Yereyere]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221999|Mukendi Tshambula]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221992|Lumeya Dhu-Maleghi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221990|Lambert Matuku]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221987|Jean-Pierre Kalema Losona]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221979|Joseph Kokonyangi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221977|John Tibasima]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221971|Jean Mbuyu Lunyongola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221968|Jacques Lungwana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221960|Georges Kazadi Kabongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221954|Evariste Heva Muakasa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221946|Emery Okundji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221945|Elvis Mutiri Wa Bashara]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221942|Daniel Madimba Kalonji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221939|Clément Kanku Bukasa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221937|Charles Nawej Mundele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112221929|Pierre-Castro Bamboka Lobendi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112207919|Adolphe Onusumba Yemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q112119627|jean-Marc Kabund-a-Kabund]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2019-02-13
| 
| [[Fáìlì:Jean-Marc Kabund (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q110770785|Irène Wasso Wabiwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770778|Christelle Vuanga Mukongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2019-01
| 
| [[Fáìlì:Christelle Vuanga.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q110770772|Tatiana Pembe Luemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770681|Bintou Ntumba Ciabola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770674|Mimy Nkengela Kapianga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770668|Liliane Ngoie Many]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770658|Olga Mwadi Kadiata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770640|Dominique Munongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Dominique munongo.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q110770635|Nelly Muinga Tulela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770624|Winnie Muabilu Mualukie]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770606|Annie Mombunza Libotolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770589|Tania Mokolo Ndjoli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2019-02
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770583|Pétronelle Mbumba Mavungu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770564|Elisabeth Mbombo Mutshimpayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770537|Jeanne Mbemba Mukobiawu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770491|Christine Mbalo Luange]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770484|Louise Mayuma Kasende]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770479|Charlotte Phoba Massiala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110770477|Mireille Masangu Bibi Muloko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Mireille Masangu Bibi Muloko (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q110770440|Jeannine Kavira Katoshohire]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q110500625|Noël Botakile]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109972903|Tite Hakizuwera]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109560596|Jean Gbadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109559816|Valentine Gamoto]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109559092|Boniface Gachuruzi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109558883|Abner César Fwani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109550020|Hubert Furuguta]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109548569|Daniel Furaha Uma]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109547024|Rombeau Fumany]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109545889|Christine Feza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109545469|Norbert Ezadri]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109376599|Célestin Eyuma Nasa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109358231|Abdon Etina]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109315393|Martin Kabuya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109071560|Guy Mafuta Kabongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109044269|Serge Tshembo Nkonde]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109044263|Serge Kayembe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2006
| 2011
| 
|-
| ''[[:d:Q109040994|Patricia Nseya Mulela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109024264|Evariste Twana Wibina]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109019515|Crispin Ngbundu Malengo]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q109017046|Astrid Madiya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108701545|Célestin Engelemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108692448|José Engbanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108691430|Anselme Enerunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108688963|Serge Endundu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108688896|Norbert Eholo Eoni]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108602719|Baudouin Droti Obhitre]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108600236|Jean-Claude Draza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108585671|Mathieu Doda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108585412|Jacques Djoli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Jacques Djo 1.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q108575354|Blaise Ditu Monizi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108575185|Dianne Dimbu lukombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108569897|Prince Cokola Ntwali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108569894|François Dhedda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108569890|Dieudonné Dikapa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108565991|Richard Chirhulwire]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108545313|Déocard Camunani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108528033|Beta Bushiri]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108527432|John Bupila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108521046|Mohamed Bule-Gbangolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108514137|Prosper Bukasa Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108510646|René Bosise]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108491877|Guillaume Bonga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108490182|Xavier Bonane Ya Nganzi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108489669|Michel Bompini]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108478780|Freddy Bompanze]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108477947|Patrick Bombelosanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108462932|Gabriel Boloko Angbenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108462474|Willy Bolio Emina]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108461342|Delvaux Bolila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108461028|Abraham Boliki]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108448694|Elysé Bokumwana]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108441228|Fabien Boko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108440912|Faustin Boika]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108433429|René Sebastien Bofaya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108422974|Jean-Pierre Bobe Yaboy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108422788|Eddy Bisweko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108385607|Denis Kambayi Tshimbumbu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108332109|Etienne Bidjep]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108331739|Nono Berocan]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108331355|Alphonse Benza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108330137|Jules Barhalengehwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108329864|Marmont Banza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108319698|John Banza Lunda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108319287|Vital Banywesize Mukuza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108318625|Daniel Banio Debho]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108317692|Fabrice Bandenonga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108317623|Albert Baliesima]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108202623|Paul Balenza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108200590|Donatien Balekelayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108200117|Boniface Balamage]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108199071|Chadrack Baitsura]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108198404|Héritier Bahati Chuma]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108196484|Paul Babangu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108196229|Anicet Babanga Mpotiyolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108189125|Jean-Pierre Ayobangira]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108138485|Patrice Autsai Adriko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108138162|Jackson Ausse]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108137852|Emmanuel Atuyakila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108107723|Rufine Assina]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108107537|Alu Asani Kabina]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108107208|Jean-Pierre Anokonzi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108106787|Patrick Amisi Lupia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108106499|Amy Ambatobe Nyongolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108097700|Papy Ahono Nzobo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108022504|Mamie Agigba Widia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q108001028|Anatol Afoote Afotuku]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107999450|Emmanuel Adubango Ali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107994857|Wilson Adirodu Djari]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107988769|Roger Abotome Bakabisya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107985923|Anaclet Kabeya Kalenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107785573|Jean-Claude Kazembe Musonda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107746255|Daniel Mbau]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107694336|Anicet Kuzunda Mutangiji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107694205|Dieudonné Upira Sunguma Kagimbi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107528370|Pierre Kangudia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107475161|César Lubamba Ngimbi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107474977|Joas Mbitso Ngedza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107368856|Gael Bussa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2019
| 
| [[Fáìlì:Hon. Gael Bussa Obambule.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q107278026|Kikoka Gaytoni Toni]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107252986|Bernard Kayumba Shikilwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107189786|Albert Mpeti Biyombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107187435|Arthur Sedea Ngamo Zabusu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q107044433|Daniel Safu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106929702|Antoine Nzangi Ngelengbi]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106929174|Dieudonné Mwenze Wa Mujinga]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106926186|André Mbata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106914680|Juliette Mbambu Mughole]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2016-07-30&lt;br/&gt;2006
| 2019-01-13&lt;br/&gt;2011
| 
|-
| ''[[:d:Q106913836|Nelson Paluku Syayipuma]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106913695|Jean-Pierre Daruwezi Mokombe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106913451|Anne-Marie Karume Bakaneme]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106913386|Muhindo Nzangi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Minister of Higher and University Education Muhingo Nzangi Butondo Launch of project on the introduction of courses in forensic medicine in DRC universities.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q106912703|François Rubota Masumbuko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106912247|Paulin Maembo Gelingi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106911980|Albert Botombula Tabu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106905313|Vincent Okoyo Nembe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106905188|Christian Mwando Nsimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106905178|Cherubin Okende Senga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106905169|Modero Nsimba Matondo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106905141|Albert Fabrice Puela]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106904946|Crispin Mbadu Phanzu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106904837|Samy Adubango Ahoto]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106904823|Amato Bahibazire Mirindi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106904755|Jonathan Bialosuka Wata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106904741|Guy Mikulu Pombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106904435|Neron Mbungu Mbungu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106903744|Godard Motemona Gibolum ya Kembi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106884074|Jean-Pierre Lihau]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Jean-Pierre Lihau.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q106786484|Raymond Tchedya Patay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106777922|Adrien Bokele Djema]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106588674|Tony Mwaba Kazadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106505759|Aminata Namasia]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2019-01
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106163828|Jean-Marie Lukulasi Massamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q106081591|Jean-Jacques Mamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q105946534|Jean-Pierre Bokole Ompoka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q105798778|José Mpanda Kabangu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:José Mpanda Kabangu - 2020 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q105754578|Angèle Tabu Makusi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q105713042|Gilbert Tshiongo Tshibinkubuka wa Tumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q105546420|Jean-Pierre Lisanga Bonganga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q104771218|Henriette Wamu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2006
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q104416504|Maguy Rwakabuba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Maguy Rwakabuba - 2015 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q102274390|Berthold Ulungu Ekunda Lukata]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q101412106|Adèle Degbalase Kanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q99851849|Pius Muabilu Mbayu Mukala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q98269668|Valentin Senga Paysayo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q97464651|Willy Bakonga Wilima]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q97446584|Steve Mbikayi Mabuluki]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q97277162|Néné Nkulu Ilunga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475514|Eugénie Agoyo Wayiko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475511|Adolphine Byayuwa Muley]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2019-02-13
| 2024-01-13
| 
|-
| ''[[:d:Q96475506|Olive Mudekereza Namegabe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2019-01-28
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475499|Viviane Kapufi Mwansa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475490|Ida Kitwa Godalena]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475445|Gracia Yamba Kazadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475423|Odette Mwamba Banza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Odette Mwamba.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q96475407|Isabelle Ihemba Kayombo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475391|Veronique Lumanu Cimpaka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475380|Alidor Kakubu K'Ilaka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475373|Ambroise Kamukuny Mukinay]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475370|Eugénie Tshiela Kamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475365|Nadine Mangabu Luabeya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475362|Anne Marie Mbilambangu Lungambo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475358|Magguy Kiala Bolenga Boley]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475351|Fifi Masuka Saini]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:FIFI MASUKA GOUVERNEURE (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q96475321|Yvonne Mwepu Kibanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475313|Wivine Paipo Ngweli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475308|Sosthene Maombi Katsongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475292|Marie Claire Alfani Machozi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475260|Grace Neema Paininye]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475256|Lylie Masikini Mbili]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475244|Jolie Yama Nzalabar]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475241|Cathy Musengi Kapisila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475236|Jocelyne Mupeka Kindundu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475225|Lucie Kuhatelela Gubembeya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475211|Ambroise Midi Giamani]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475204|Solange Masumbuko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475185|Judith Asobe Ibambi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475177|Jeanne Ayomo Alife]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96475172|Alphonse Awenze Makiaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96465065|Marie-Thérèse Gerengbo Yazalo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96440105|Vicky Katumbwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96440102|Jolie Kenda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96440028|Marie Therese Dembo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96439933|Elysée Dimandja]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96439897|Annie Dianzenza Mayasilwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96439885|Francine Kimasi Bekili]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96439706|Yvonne Mutombo Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96439592|Sabine Muhima Bintu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96438022|Pascaline Kudura]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96437347|Françoise Bemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96436684|Adèle Kahinda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96436683|Lucie Kipele Aki Azwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96436486|Georgette Agadi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96436278|Brigitte Kalaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96245204|Antoinette Kipulu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96244405|Anasthasie Moleko Moliwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96210362|Gentiny Ngobila Mbaka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96210253|Wivine Moleka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96210138|Béatrice Lomeya Atilite]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q96207441|Pauline Maata Nkumu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q84265238|Alex Kande Mupompa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2006
| 2012
| [[Fáìlì:Alexkande.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q79423044|Élysée Munembwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q78469448|Célestin Tunda ya Kasende]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q67218417|André Lite]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:André Lite Asebea - 2019 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q65129281|Albert Nyembo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q63382184|Jeannine Mabunda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q63349528|Geneviève Inagosi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2011-11-28
| 
| [[Fáìlì:Geneviève Inagosi, Minister of Gender, Family and Children from DR Congo addresses the meeting (10841449794).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q60958438|Marcel Ilunga Leu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Marcel Ilunga Leu - 2018 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q57986438|Jefferson Abdallah Penembaka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Ituri Province, Bunia, Camp Ndoromo- Medal Award ceremony for Bangladeshi Peacekeepers who served the peacekeeping Mission in Ituri. (24458565398).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q56618763|Marie-Louise Mwange]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Marie-Louise Mwange - 2017 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q56515694|Jean-Lucien Bussa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:JLB Final.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q56302679|Moïse Nyarugabo Muhizi Mugeyo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q52136791|Pascal Nkayi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q48778035|Mopipi Mukulumanya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q48775364|Laurent Muzangisa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q48775361|Ferdinand Kambere]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q48775328|Upio Kakura Wapol]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q43106474|Henri-Thomas Lokondo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2011
| 2021-03-10
| 
|-
| ''[[:d:Q40680866|Gaston Musemena]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Gaston Musemena - 2017.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q36281005|Yvon Kimpiobi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q33129102|Charles Kisolokele]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q30728171|Papy Niango]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Papy niango.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q30118210|Patrick Muyaya Katembwe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Patrick Muyaya 2023.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q30070987|Alphonse Songolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Alphonse Songolo.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q29534133|Kasongo Munganga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Kasongo Munganga.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q29351876|Bienvenu Kalunga Mawazo Ga Nghombe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2011-11-28
| 2019
| [[Fáìlì:KALUNGA-MAWAZO-01.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q29270464|Jean Tokole Ilongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| [[Félix Tshisekedi]]
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2011-11-28
| 2013-06-18
| [[Fáìlì:Tshisekedi (46615782065) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q28811859|Marie-Ange Mushobekwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Marie-Ange Mushobekwa - 2018 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q28146551|Delly Sesanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Delly SESANGA HIPUNGU.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q28086239|Germain Kambinga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q28010745|Sylvain Delma]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25694865|Émile Etumangele Aseke Kangaseke]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25694850|Florent Lebe Mupiya]]''
| 
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q24539800|Maurice Mpolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q21035328|Neema Namadamu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Portrait Dessin Neema Namadamu.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q20995412|Franck Diongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20982196|Martin Ntenda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20982185|Kizito Mushizi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20982184|Roger Mpanano]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20982181|Gregoire Mirindi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20982180|Crispin Mbindule]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20982179|Jean-Baudouin Mayo Mambeke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20982173|Jason Luneno]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20982172|Claudel André Lubaya]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Lubaya Claudel André.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q20982169|Eric Katolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20982168|Edouard Kiove Kola]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20810516|Sam Bokolombe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20810501|Arome Bigabwa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20740642|Justin Bitakwira]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20740600|Jean-Marie Bamporiki]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20666287|Alain Lubamba wa Lubamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q19631195|Jean-Claude Kibala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q19631190|Bijou Mushitu Kat]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q19631188|Bienvenu Liyota Ndjoli]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Bienvenu Liyota Ndjoli - 2015 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q19629893|Caroline Bemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q19629891|Jean Bamanisa Saïdi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Kisangani ammunition depot, UNMAC - Jean Bamanisa Saïdi (10400611374) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q19629172|Tryphon Kin-Kiey Mulumba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Tryphon Kin-Kiey Mulumba (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q19629165|Zoé Kabila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q19606583|Zacharie Bababaswe]]''
| 
| [[Bẹ́ljíọ̀m]]&lt;br/&gt;[[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q19545075|Willy Makiashi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q19544597|Félix Kabange Numbi Mukwampa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Announcing UK aid to protect 6 million people against malaria in DRC (8689417336).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q19543886|Modeste Bahati Lukwebo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Bahati1.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q18681696|Aimé Ngoy Mukena]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Aimé Ngoy Mukena - 2015 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q18649355|Thomas Luhaka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Thomas Luhaka - 2016 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q18642583|Omer Egwake]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q18642479|Dieudonné Bolengetenge Balea]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q18642447|Aubin Minaku]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Aubinminaku.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q18638393|André Tshikwej Kazuw a Tshik]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q18353237|Aimé Boji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q18019786|Jean-Bertrand Ewanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17639110|Samy Badibanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Samy Badibanga 2016 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17631305|Juvénal Munubo Mubi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Honorable Juvenal Munubo Mubi.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q16669165|Patrick Bologna]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Patrick Bologna and Ukrainian peacekeeping force representative.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q16627098|Bruno Lapika Dimomfu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16545541|Célestin Vunabandi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Célestin Vunabandi, ministre du Plan et Suivi de la Mise en oeuvre de la Révolution de la Modernité.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q16269662|Emmanuel Ramazani Shadary]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16195146|Jeannette Kavira Mapera]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7327967|Richard Muyej]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6805146|Medard Mulangala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5373269|Emmanuel Leku Apuobo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5111780|Christophe Lutundula Apala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Christophe Lutundula - 2022 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4678757|Adam Bombolé]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:ABI OFF.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3592729|Évariste Boshab]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Evariste Boshab (4997782337, fixed).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3577297|Ève Bazaiba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2011&lt;br/&gt;2019
| 2018
| [[Fáìlì:Ève Bazaiba - 2022 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3573860|Yves Mobando Yogo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3557436|Victor Makwenge Kaput]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3526676|Théophile Mbemba Fundu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3484223|Simon Bulupiy Galati]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3439223|Roger Lumbala]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3431066|Richard Ndambu Wolang]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3426386|René Isekemanga Nkeka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:René Isekemanga Nkeka2.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3424672|Remy Musungayi Bampale]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3421171|Raymond Tshibanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Raymond Tshibanda.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3351121|Olivier Kamitatu Etsu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Olivier Kamitatu - 2005 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3343479|Norbert Basengezi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3332426|Médard Autsai Asenga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3295482|Martin Kabwelulu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3295417|Martin Fayulu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2011-11-28
| 2019-03-07
| [[Fáìlì:Martin Fayulu.JPG|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3295341|Martin Bitijula Mahimba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3291479|Marie-Ange Lukiana Mufwankolo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Marie-Ange Lukiana 2 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3280754|Maker Mwangu Famba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Maker Mwangu (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3280404|Maj Kisimba Ngoy]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3271518|Leonard Mashako Mamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3263804|Louise Munga Mesozi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3240837|Liliane Pande Muaba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3219025|Laurent Batumona]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3198483|Koloso Sumaili]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3196526|Kikaya Bin Karubi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Henry Bellingham met with the DRC Foreign Minister and the DRC Ambassador to the UK, (5117877428) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3190458|Justin Kalumba Mwana Ngongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3186402|José Makila Sumanda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3185698|N'Singa Udjuu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3172896|Jean Kimbunda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3172112|Jean François Ekofo Panzoko]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3168626|Jean-Paul Nemoyato Begepole]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3167591|Jean-Marie Bulambo Kilosho]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3163304|Jaynet Kabila]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3147857|Idesbald Petwe Kapande]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3142062|Hubert Mbingho]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3131683|Henri Mova Sakanyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Henri mova sakanyi.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3109704|Godefroid Mayobo Mpwene Ngantien]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3105752|Gilbert Kiakwama kia Kiziki]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:02 Gilbert Kiakwama (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3085432|François Mwamba Tshishimbi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Francois-mwamba.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3084014|François Bokona Wiipa Bondjali]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2012&lt;br/&gt;2006
| 2018&lt;br/&gt;2012
| [[Fáìlì:Bokona.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3060173|Eugène Serufuli Ngayabaseka]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Serufuli2.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3027098|Didi Manara Linga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Excellence Manara.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3026832|Didace Pembe Bokiaga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Didace Pembe élu député National.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3018535|David Nku Imbie]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3014233|Daniel Kanza]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3010091|Célestin Mbuyu Kabango]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Célestin Mbuyu (4127540001) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3002793|Crispin Kalala Mpotoyi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3002789|Crispin Atama Tabe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Crispin Atama Tabe - May 2016.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2982527|Colette Tshomba Ntundu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Colette Tshomba Ntundu 2022.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2980757|Cléophas Kamitatu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Cléophas Kamitatu, président de la province de Léopoldville, en 1960 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2966383|Christophe Mboso N'Kodia Pwanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2959880|Charles Mwando Simba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Mwando Simba - Radio Okapi - 2010-06-25.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2885955|Barthélemy Botswali Lengomo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2868988|Athanase Matenda Kyelu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Athanase Matenda Kyelu, IMF 2007.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2853995|Antoine Ghonda]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Antoine Ghonda, Homme politique congolais (RDC).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2849867|Angélique Milemba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2839924|Alphonse Ngoy Kasanji]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 2019-02-13
| 
| [[Fáìlì:Alphonse Ngoy Kasanji.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2834659|Alexis Thambwe Mwamba]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Alexis Thambwe Mwamba.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2831294|Albert Kutekala Kaawa]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2824869|Adolphe Lumanu]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2447445|Eugène Kabongo]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q981106|Vital Kamerhe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Vital Kamerhe Senate of Poland 01.JPG|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q978715|Moïse Katumbi]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Moïse Katumbi en 2016.tiff|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q767826|Augustin Katumba Mwanke]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q586135|Pierre Pay-Pay wa Syakasighe]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Pierrepaypay.jpg|center|128px]]
|-
| [[Adolphe Muzito]]
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Adolphe Muzito - 2009.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q178793|Lambert Mende Omalanga]]''
| 
| [[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò|Orílẹ̀-èdè Olómìnira Olóṣèlú ilẹ̀ Kóngò]]
| 
| 
| [[Fáìlì:Lambert Mende - 2018 (cropped).jpg|center|128px]]
|}
{{Wikidata list end}}</text>
      <sha1>nhghiz1nhcct37zje2653icr1tw3558</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oníṣe:GerardM/Presidents of Ethiopia</title>
    <ns>2</ns>
    <id>66675</id>
    <revision>
      <id>600801</id>
      <parentid>592040</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T14:29:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ListeriaBot</username>
        <id>17294</id>
      </contributor>
      <comment>Wikidata list updated [V2]</comment>
      <origin>600801</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2104" sha1="scqk3iycoy8ladow23368t87e43tr1l" xml:space="preserve">This list is not ready for use on Wikipedia because a President of Ethiopia who was President twice does not show twice. 

{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P39 wd:Q3409186 }
|section=
|sort=P39/Q3409186/P580
|sort_order=desc
|columns=label:Article,description,P27:Country,P39/Q3409186/P580:Start date,P39/Q3409186/P582:End date,P18:Image
|thumb=128
|min_section=2
}}
{| class='wikitable sortable'
! Article
! description
! Country
! Start date
! End date
! Image
|-
| ''[[:d:Q124831090|Taye Atske Selassie]]''
| 
| [[Ethiopia|Ethiópíà]]
| 2024-10-07
| 
| [[Fáìlì:Taye Atske Selassie MFA Portrait.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q15054736|Mulatu Teshome]]''
| 
| [[Ethiopia|Ethiópíà]]
| 2013-10-06
| 2018-10-25
| [[Fáìlì:Mulatu Teshome in Warsaw - 2018 (40792938585) (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7399685|Sahle-Work Zewde]]''
| 
| [[Ethiopia|Ethiópíà]]
| 2018-10-25
| 2024-10-07
| [[Fáìlì:Sahle-Work Zewde in 2016.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1881666|Aman Andom]]''
| 
| [[Ethiopia|Ethiópíà]]
| 1974-09-12
| 1974-11-17
| [[Fáìlì:Aman andom.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1368337|Tesfaye Genre Kidan]]''
| 
| [[Ethiopia|Ethiópíà]]
| 1991-05-21
| 1991-05-28
| [[Fáìlì:Tesfaye Gebre Kidan.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q659082|Tafari Benti]]''
| 
| [[Ethiopia|Ethiópíà]]
| 1974-11-28
| 1977-02-03
| [[Fáìlì:Tafari Benti (cropped).gif|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q356741|Negasso Gidada]]''
| 
| [[Ethiopia|Ethiópíà]]
| 1995-08-22
| 2001-10-08
| [[Fáìlì:Negasso Gidada.jpg|center|128px]]
|-
| [[Mengistu Haile Mariam]]
| 
| [[Ethiopia|Ethiópíà]]&lt;br/&gt;[[Zimbabwe|Sìmbábúè]]
| 1974-11-17&lt;br/&gt;1977-02-03
| 1974-11-28&lt;br/&gt;1991-05-21
| [[Fáìlì:Mengistu Haile Mariam 4.jpg|center|128px]]
|-
| [[Meles Zenawi]]
| 
| [[Ethiopia|Ethiópíà]]
| 1991-05-28
| 1995-08-22
| [[Fáìlì:Meles Zenawi - World Economic Forum Annual Meeting 2012.jpg|center|128px]]
|-
| [[Girma Wolde-Giorgis]]
| 
| [[Ethiopia|Ethiópíà]]
| 2001-10-08
| 2013-10-07
| [[Fáìlì:Girma Wolde-Giorgis (3589637123).jpg|center|128px]]
|}
{{Wikidata list end}}</text>
      <sha1>scqk3iycoy8ladow23368t87e43tr1l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oníṣe:GerardM/Presidents of Liberia</title>
    <ns>2</ns>
    <id>66713</id>
    <revision>
      <id>600800</id>
      <parentid>586415</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T13:53:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ListeriaBot</username>
        <id>17294</id>
      </contributor>
      <comment>Wikidata list updated [V2]</comment>
      <origin>600800</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5170" sha1="azdmvf5eng3031r47dvbk0ssogqgjmk" xml:space="preserve">This list is not ready for use on Wikipedia because a President of Liberia who was President twice does not show twice. 

{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P39 wd:Q19161825 }
|section=
|sort=P39/Q19161825/P580
|sort_order=desc
|columns=label:Article,description,P27:Country,P39/Q19161825/P580:Start date,P39/Q19161825/P582:End date,P18:Image
|thumb=128
|min_section=2
}}
{| class='wikitable sortable'
! Article
! description
! Country
! Start date
! End date
! Image
|-
| ''[[:d:Q6012345|David Nimley]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1990-09-09
| 1990-11-22
| 
|-
| ''[[:d:Q5803175|Amos Herring]]''
| 
| 
| 1871-10-26
| 1871-11-04
| 
|-
| ''[[:d:Q4523164|Reginald Sherman]]''
| 
| 
| 1871-10-26
| 1871-11-04
| 
|-
| ''[[:d:Q4154479|Charles Dunbar]]''
| 
| 
| 1871-10-26
| 1871-11-04
| 
|-
| ''[[:d:Q2630483|Joseph Boakai]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 2024-01-22
| 
| [[Fáìlì:Joseph Boakai in Indonesia on September 2, 2024 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[David D. Kpormakpor]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1994-03-07
| 1995-09-01
| 
|-
| [[Garretson W. Gibson]]
| Olóṣèlú
| [[Liberia|Làìbéríà]]&lt;br/&gt;[[Orílẹ̀ èdè America|Àwọn Ìpínlẹ̀ Aṣọ̀kan Amẹ́ríkà]]
| 1900-12-11
| 1904-01-04
| [[Fáìlì:Garretson Gibson2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Wilton G. S. Sankawulo]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1995-09-01
| 1996-09-03
| 
|-
| [[William D. Coleman]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1896-11-12
| 1900-12-11
| [[Fáìlì:William Coleman2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Hilary R. W. Johnson]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1884-01-07
| 1892-01-04
| [[Fáìlì:Hilary R. W. Johnson - Crop.png|center|128px]]
|-
| [[Edward James Roye]]
| Olóṣèlú
| [[Liberia|Làìbéríà]]&lt;br/&gt;[[Orílẹ̀ èdè America|Àwọn Ìpínlẹ̀ Aṣọ̀kan Amẹ́ríkà]]
| 1870-01-03
| 1871-10-26
| [[Fáìlì:Edward James Roye2.jpg|center|128px]]
|-
| [[James Skivring Smith]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1871-10-26
| 1872-01-01
| [[Fáìlì:SkivringSmith.jpg|center|128px]]
|-
| [[James Spriggs Payne]]
| Olóṣèlú
| [[Liberia|Làìbéríà]]&lt;br/&gt;[[Orílẹ̀ èdè America|Àwọn Ìpínlẹ̀ Aṣọ̀kan Amẹ́ríkà]]
| 1868-01-06&lt;br/&gt;1876-01-03
| 1870-01-03&lt;br/&gt;1878-01-07
| [[Fáìlì:James Payne2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Daniel Bashiel Warner]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1864-01-04
| 1868-01-06
| [[Fáìlì:Daniel Warner2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joseph James Cheeseman]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1892-01-04
| 1896-11-12
| [[Fáìlì:Joseph Cheeseman2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Edwin Barclay]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1930-12-03
| 1944-01-03
| [[Fáìlì:Edwin Barclay 01.jpg|center|128px]]
|-
| [[Charles D. B. King]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1920-01-05
| 1930-12-03
| [[Fáìlì:1927 Charles Dunbar Burgess King.jpg|center|128px]]
|-
| [[Alfred Francis Russell]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1883-01-20
| 1884-01-07
| [[Fáìlì:Alfred Russell2.jpg|center|128px]]
|-
| [[Stephen Allen Benson]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1856-01-07
| 1864-01-04
| [[Fáìlì:Stephen Allen Benson.jpg|center|128px]]
|-
| [[Arthur Barclay]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1904-01-04
| 1912-01-01
| [[Fáìlì:Arthur Barclay.jpg|center|128px]]
|-
| [[Daniel Edward Howard]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1912-01-01
| 1920-01-05
| [[Fáìlì:Daniel Edward Howard.jpg|center|128px]]
|-
| [[Anthony W. Gardiner]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1878-01-07
| 1883-01-20
| [[Fáìlì:Anthony W. Gardiner.jpg|center|128px]]
|-
| [[Moses Blah]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 2003-08-11
| 2003-10-14
| 
|-
| [[Amos Sawyer]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1990-11-22
| 1994-03-07
| [[Fáìlì:Amos Sawyer 1978.jpg|center|128px]]
|-
| [[Ruth Perry]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1996-09-03
| 1997-08-02
| 
|-
| [[Gyude Bryant]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 2003-10-14
| 2006-01-16
| [[Fáìlì:Gyude Bryant.jpg|center|128px]]
|-
| [[Joseph Jenkins Roberts]]
| Olóṣèlú
| [[Orílẹ̀ èdè America|Àwọn Ìpínlẹ̀ Aṣọ̀kan Amẹ́ríkà]]&lt;br/&gt;[[Liberia|Làìbéríà]]
| 1848-01-03&lt;br/&gt;1872-01-01
| 1856-01-07&lt;br/&gt;1876-01-03
| [[Fáìlì:Joseph Jenkins Roberts c. 1865 (A) (cropped).tif|center|128px]]
|-
| [[William R. Tolbert, Jr.|William R. Tolbert]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1971-07-23
| 1980-04-12
| [[Fáìlì:William R. Tolbert, Jr..JPG|center|128px]]
|-
| [[William Tubman]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1944-01-03
| 1971-07-23
| [[Fáìlì:JFKWHP-KN-C19233 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Samuel Doe]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1986-01-06
| 1990-09-09
| [[Fáìlì:Samuel Kanyon Doe - Liberian.jpg|center|128px]]
|-
| [[George Weah]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]&lt;br/&gt;[[Fránsì]]
| 2018-01-22
| 2024-01-22
| [[Fáìlì:George Weah in 2019 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Charles Taylor (Liberia)|Charles Taylor]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 1997-08-02
| 2003-08-11
| [[Fáìlì:President Charles Taylor.png|center|128px]]
|-
| [[Ellen Johnson-Sirleaf]]
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| 2006-01-16
| 2018-01-22
| [[Fáìlì:Ellen Johnson-Sirleaf, April 2010.jpg|center|128px]]
|}
{{Wikidata list end}}</text>
      <sha1>azdmvf5eng3031r47dvbk0ssogqgjmk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oníṣe:GerardM/Deputy Presidents of South Africa</title>
    <ns>2</ns>
    <id>66766</id>
    <revision>
      <id>600860</id>
      <parentid>599618</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T09:35:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ListeriaBot</username>
        <id>17294</id>
      </contributor>
      <comment>Wikidata list updated [V2]</comment>
      <origin>600860</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1478" sha1="768fj1odxagbxjyzlaq20vo0jvvs4s9" xml:space="preserve">This list is not ready for use on Wikipedia because a President of South Africa who was President twice does not show twice. 

{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P39 wd:Q2363110 }
|section=
|sort=P39/Q2363110/P580
|sort_order=desc
|columns=label:Article,description,P27:Country,P39/Q2363110/P580:Start date,P39/Q2363110/P582:End date,P18:Image
|thumb=128
|min_section=2
}}
{| class='wikitable sortable'
! Article
! description
! Country
! Start date
! End date
! Image
|-
| ''[[:d:Q1174142|David Mabuza]]''
| 
| [[Gúúsù Áfríkà]]
| 2018-02-27
| 2023-02-28
| [[Fáìlì:David D Mabuza, 18 ago. 2022 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Cyril Ramaphosa]]
| 
| [[Gúúsù Áfríkà]]
| 2014-05-26
| 2018-02-15
| [[Fáìlì:Cyril Ramaphosa at the White House (54537828678, cropped).jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q540935|Phumzile Mlambo-Ngcuka]]''
| 
| [[Gúúsù Áfríkà]]
| 2005-06-22
| 2008-09-23
| [[Fáìlì:Phumzile Mlambo-Ngcuka 2014.jpg|center|128px]]
|-
| [[Kgalema Motlanthe]]
| 
| [[Gúúsù Áfríkà]]
| 2009-05-09
| 2014-05-26
| [[Fáìlì:Kgalema Motlanthe at the 12th AU Summit (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Frederik Willem de Klerk]]
| 
| [[Gúúsù Áfríkà]]
| 1994-05-10
| 1996-06-30
| [[Fáìlì:F.W. de Klerk wait to speak in Philadelphia, Pennsylvania.jpg|center|128px]]
|-
| [[Thabo Mbeki]]
| 
| [[Gúúsù Áfríkà]]
| 1994-05-10
| 1999-06-14
| [[Fáìlì:SthAfrica.ThaboMbeki.01.jpg|center|128px]]
|}
{{Wikidata list end}}</text>
      <sha1>768fj1odxagbxjyzlaq20vo0jvvs4s9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oníṣe:GerardM/Presidents of Zambia</title>
    <ns>2</ns>
    <id>66790</id>
    <revision>
      <id>600809</id>
      <parentid>596792</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T14:59:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ListeriaBot</username>
        <id>17294</id>
      </contributor>
      <comment>Wikidata list updated [V2]</comment>
      <origin>600809</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1656" sha1="0ig6fyeap4xlj791rtvnwx432jmq7gn" xml:space="preserve">This list is not ready for use on Wikipedia because a President of Zambia who was President twice does not show twice. 

{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P39 wd:Q18985034 }
|section=
|sort=P39/Q18985034/P580
|sort_order=desc
|columns=label:Article,description,P27:Country,P39/Q18985034/P580:Start date,P39/Q18985034/P582:End date,P18:Image
|thumb=128
|min_section=2
}}
{| class='wikitable sortable'
! Article
! description
! Country
! Start date
! End date
! Image
|-
| [[Edgar Lungu]]
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 2015-01-25
| 2021-08-24
| [[Fáìlì:President Edgar Lungu 2019.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q717185|Hakainde Hichilema]]''
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 2021-08-24
| 
| [[Fáìlì:Hakainde Hichilema 2022 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Michael Sata]]
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 2011-09-23
| 2014-10-28
| [[Fáìlì:Michael Chilufya Sata on April 2, 2014 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Frederick Chiluba]]
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 1991-11-02
| 2002-01-02
| [[Fáìlì:Frederick Chiluba on February 3, 1994 (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Rupiah Banda]]
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 2008-08-08
| 2011-09-23
| [[Fáìlì:Rupiah Banda.jpg|center|128px]]
|-
| [[Levy Mwanawasa]]
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 2002-01-02
| 2008-08-19
| [[Fáìlì:Levy Mwanawasa.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q153986|Guy Scott]]''
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 2014-10-28
| 2015-01-25
| [[Fáìlì:Guy Scott.png|center|128px]]
|-
| [[Kenneth Kaunda]]
| Ààrẹ Zambia àkọ́kọ́ láti 1964 di 1991
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 1964-10-24
| 1991-11-02
| [[Fáìlì:Kenneth David Kaunda.jpg|center|128px]]
|}
{{Wikidata list end}}</text>
      <sha1>0ig6fyeap4xlj791rtvnwx432jmq7gn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oníṣe:GerardM/Ministers of Justice of Zambia</title>
    <ns>2</ns>
    <id>66923</id>
    <revision>
      <id>600798</id>
      <parentid>584413</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T13:08:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ListeriaBot</username>
        <id>17294</id>
      </contributor>
      <comment>Wikidata list updated [V2]</comment>
      <origin>600798</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1397" sha1="8vswxdr6gv57u2g4dknkyiiepu5deni" xml:space="preserve">This list is not ready for use on Wikipedia because a Minister of Justice of Zambia who was Minister twice does not show twice. 

{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P39 wd:Q45396544 }
|section=
|sort=P39/Q45396544/P580
|sort_order=desc
|columns=label:Article,description,P27:Country,P39/Q45396544/P580:Start date,P39/Q45396544/P582:End date,P18:Image
|thumb=128
|min_section=2
}}
{| class='wikitable sortable'
! Article
! description
! Country
! Start date
! End date
! Image
|-
| ''[[:d:Q109935624|Mulambo Hamakuni Haimbe]]''
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 2021-08-27
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q94688094|Ngosa Simbyakula]]''
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 2015-01
| 2016
| 
|-
| ''[[:d:Q50402690|Amusaa Mwanamwambwa]]''
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q21030318|Brian Andre Doyle]]''
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 
| 
| 
|-
| [[Edgar Lungu]]
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 2014-08-28
| 2015-01-25
| [[Fáìlì:President Edgar Lungu 2019.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6136879|James John Skinner]]''
| 
| [[Màláwì]]&lt;br/&gt;[[Zambia|Sámbíà]]
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5565823|Given Lubinda]]''
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 2016-08-11
| 2021-08-24
| [[Fáìlì:Given Lubinda.jpg|center|128px]]
|-
| [[George Kunda]]
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 
| 
| [[Fáìlì:George Kunda (cropped).jpg|center|128px]]
|-
| [[Mainza Chona]]
| 
| [[Zambia|Sámbíà]]
| 
| 
| 
|}
{{Wikidata list end}}</text>
      <sha1>8vswxdr6gv57u2g4dknkyiiepu5deni</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oníṣe:GerardM/Municipalities of Algeria</title>
    <ns>2</ns>
    <id>67071</id>
    <revision>
      <id>600799</id>
      <parentid>599869</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T13:41:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ListeriaBot</username>
        <id>17294</id>
      </contributor>
      <comment>Wikidata list updated [V2]</comment>
      <origin>600799</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="373567" sha1="fry03j8ff0n64oa84y7rqt1im8euu3w" xml:space="preserve">{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q2989398 }
|section=
|sort=P131
|sort_order=asca
|columns=label:Article,description,P17:Country,P131:In administrative entity,P625:Geo Coordinate,P18:Image,P242:Locator map image
|thumb=128
|min_section=2
}}
{| class='wikitable sortable'
! Article
! description
! Country
! In administrative entity
! Geo Coordinate
! Image
! Locator map image
|-
| ''[[:d:Q1000139|Hassi Messaoud]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| 
| {{Coord|31.7|6.0666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Algerian desert, Hassi Messaoud.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 30 Hassi Messaoud.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6382556|Keddara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| 
| {{Coord|36.61666667|3.48333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12697618|Menaâ]]''
| 
| [[Fránsì]]
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16208640|Barhoum]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| 
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17009816|Mechtat Mehedia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| 
| {{Coord|35.88111111|0.77638889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q304704|Abadla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019410|Abadla District]]''
| {{Coord|31.016666666667|-2.7333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued Guir in Abadla.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-17-Abadla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215144|Erg Ferradj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019410|Abadla District]]''
| {{Coord|31.034722222222|-2.7913888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-08-02-Erg Ferradj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215182|Méchraâ Houari Boumédienne]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019410|Abadla District]]''
| {{Coord|30.932222222222|-2.7375|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-08-09-Mechraa Houari Boumedienne.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q283326|Abalessa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211075|Abalessa District]]''
| {{Coord|22.89|4.8472222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tombeau Tin Hinan.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-11 Abalessa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650025|Tadjena]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4668530|Abou El Hassan District]]''
| {{Coord|36.316667|1.133333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tadjena (le 11-05-2007).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Tadjena.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2821729|Abou El Hassen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4668530|Abou El Hassan District]]''
| {{Coord|36.417864|1.195056|display=inline}}
| [[Fáìlì:The eastern entrance to Abu el-Hassan.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Abou El Hassan.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3514436|Talassa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4668530|Abou El Hassan District]]''
| {{Coord|36.424321|1.09108|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vieux olivier au montagne près de Talassa Chlef Algérie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Talassa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2822975|Achacha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4673344|Achacha District]]''
| {{Coord|36.2462719|0.6342674|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 27 Achaacha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3195934|Khadra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4673344|Achacha District]]''
| {{Coord|36.25|0.5833|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.25|0.56666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Khadra.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-27-18 Khadra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3337879|Nékmaria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4673344|Achacha District]]''
| {{Coord|36.1667|0.616667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 27 Nekmaria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358205|Ouled Boughalem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4673344|Achacha District]]''
| {{Coord|36.320381|0.672884|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Boughalem, Mostaganem Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Ouled Boughalem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1034220|Taourirt Ighil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2006001|Adekar District]]''
| {{Coord|36.7|4.7|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tinqicht.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Taourirt Ighil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657273|Beni Ksila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2006001|Adekar District]]''
| {{Coord|36.8825|4.6619444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Ksila city.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Beni Ksila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215123|Adekar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2006001|Adekar District]]''
| {{Coord|36.683333|4.666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Assif El Hammam.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Adekar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2701208|Ouled Ahmed Timmi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2083018|Adrar District]]''
| {{Coord|27.851111111111113|-0.28138888888888886|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Ouled Ahmed Timmi (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2704152|Bouda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2083018|Adrar District]]''
| {{Coord|28.005277777777778|-0.4225|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Bouda (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q131624555|Adrar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2083018|Adrar District]]''
| {{Coord|27.9|-0.2833333333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Adrar (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q500560|Aflou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019413|Aflou District]]''
| {{Coord|34.112777777778|2.1022222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Marché d'Aflou, 1973.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Aflou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3055216|Sebgag]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019413|Aflou District]]''
| {{Coord|34.02958|1.92798|display=inline}}
| [[Fáìlì:SEBGAG.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Sebgag.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483208|Sidi Bouzid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019413|Aflou District]]''
| {{Coord|34.342777777777776|2.261388888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:La mairie de Sidi Bouzid مقر بلدية سيدي بوزيد.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Sidi Bouzid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2376161|Ahmar El Ain]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019408|Ahmer El Aïn District]]''
| {{Coord|36.478172|2.563934|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ahmeur El Ain حمر العين - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-27 - Ahmar El Ain - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2922390|Bourkika]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019408|Ahmer El Aïn District]]''
| {{Coord|36.4931118|2.475915|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bourkika بورقيقة - panoramio (7).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-05 - Bourkika - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483283|Sidi Rached]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019408|Ahmer El Aïn District]]''
| {{Coord|36.5625|2.53333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mausolée royal de Maurétanie.1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-34 - Sidi Rached - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q761817|Madna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019589|Ain Kermes District]]''
| {{Coord|34.75303|0.98281|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Madna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649010|Aïn Kermes]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019589|Ain Kermes District]]''
| {{Coord|34.908176|1.108074|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Aïn Kermes.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649054|Djebilet Rosfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019589|Ain Kermes District]]''
| {{Coord|34.86416667|0.835|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Djebilet Rosfa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649250|Medrissa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019589|Ain Kermes District]]''
| {{Coord|34.8958576|1.2399101|display=inline}}
| [[Fáìlì:Plane de medrissa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Medrissa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483159|Sidi Abderrahmane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019589|Ain Kermes District]]''
| {{Coord|34.798611111111|1.1302777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Sidi Abderahmane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649492|Ain Tarik]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019476|Ain Tarik District]]''
| {{Coord|35.766666666667|1.1166666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Ain Tarik.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3125517|Had Echkalla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019476|Ain Tarik District]]''
| {{Coord|35.67916667|1.14722222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Had Echkala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649100|Chelata]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005992|Akbou District]]''
| {{Coord|36.486666666666665|4.510277777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Magical landscape.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Chellata.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215840|Ighram]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005992|Akbou District]]''
| {{Coord|36.46295|4.50532|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ighrem اغرام.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Ighram.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2217816|Tamokra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005992|Akbou District]]''
| {{Coord|36.39322|4.66446|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tamokra, Béjaïa Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Tamokra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2828968|Akbou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005992|Akbou District]]''
| {{Coord|36.466666666667|4.5333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie d'Akbou, Algérie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Akbou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215424|Zéralda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q141026|Algiers Province]]''
| {{Coord|36.71194444444444|2.8408333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zeralda plage.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1646.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1765273|Semaoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710616|Amizour District]]''
| {{Coord|36.608333333333334|4.8225|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 06 Semaoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214578|Amizour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710616|Amizour District]]''
| {{Coord|36.644147|4.90561|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie d'Amizour.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Amizour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215098|Feraoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710616|Amizour District]]''
| {{Coord|36.556944444444|4.8663888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Feraoun1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Ferraoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895888|Beni Djellil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710616|Amizour District]]''
| {{Coord|36.57277777777778|4.810555555555555|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tala ougrou beni djellil algerie.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Beni Djellil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2843623|Ammari]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325485|Ammari District]]''
| {{Coord|35.57713|1.66226|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Ammari.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3273641|Maacem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325485|Ammari District]]''
| {{Coord|35.65967|1.55326|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Maacem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483164|Sidi Abed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325485|Ammari District]]''
| {{Coord|35.74527778|1.705|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Sidi Abed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049956|El Hassi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019432|Ammi Moussa District]]''
| {{Coord|35.733333333333334|1.0166666666666666|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 El Hassi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050151|El Ouldja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019432|Ammi Moussa District]]''
| {{Coord|35.91083333|1.12083333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 El Ouldja.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324819|Ouled Aiche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019432|Ammi Moussa District]]''
| {{Coord|35.826388888888886|0.961111111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Ouled Aiche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4747238|Ammi Moussa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019432|Ammi Moussa District]]''
| {{Coord|35.86667|1.11667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ammi Moussa 152.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Ammi Moussa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650258|Tizi N'Bechar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2264031|Amoucha District]]''
| {{Coord|36.4311|5.36|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tizi N'Bechar.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Tizi N'Bechar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2843951|Amoucha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2264031|Amoucha District]]''
| {{Coord|36.3880202|5.4107666|display=inline}}
| [[Fáìlì:Amoucha.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Amoucha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358015|Oued El Barad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2264031|Amoucha District]]''
| {{Coord|36.47888888888889|5.402222222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued El Bared - Setif واد البارد - سطيف (48374569152).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Oued El Barad.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q45942|Annaba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710629|Annaba District]]''
| {{Coord|36.9|7.7666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Annaba, algeria04.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Annaba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215851|Seraïdi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710629|Annaba District]]''
| {{Coord|36.916666666667|7.6666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hotel el Mountazah,Seraïdi (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Seraïdi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214081|Aokas]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019434|Aokas District]]''
| {{Coord|36.633333|5.25|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aokas.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Aokas.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529992|Tizi N'Berber]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019434|Aokas District]]''
| {{Coord|36.6125|5.216944444444445|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Tizi N&quot;Berber.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Tizi N'Berber.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2857994|Aouf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019428|Aouf District]]''
| {{Coord|35.0978612|0.355854|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29-Aouf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895928|Beniane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019428|Aouf District]]''
| {{Coord|35.0993359|0.2294254|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Beniane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3104786|Gharrous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019428|Aouf District]]''
| {{Coord|35.19574|0.40084|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Gharrous.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215260|Metarfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2083511|Aougrout District]]''
| {{Coord|28.589166666667|-0.14972222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Metarfa (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2642071|Aougrout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2083511|Aougrout District]]''
| {{Coord|28.705555555556|0.33888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aougrout.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Aougrout (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2757182|Deldoul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2083511|Aougrout District]]''
| {{Coord|28.77|-0.05222222222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Deldoul دلدول - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Deldoul (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q602548|Aoulef]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004741|Aoulef District]]''
| {{Coord|26.973611111111|1.0811111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aoulef.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Aoulef (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2353819|Akabli]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004741|Aoulef District]]''
| {{Coord|26.70861111111111|1.3688888888888888|display=inline}}
| [[Fáìlì:Akabli اقبلي - ادرار.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Timekten (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2704101|Timokten]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004741|Aoulef District]]''
| {{Coord|27.021666666667|1.015|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Timekten (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529471|Tit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004741|Aoulef District]]''
| {{Coord|26.9508|1.48367|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Tit (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1388056|Arris]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970545|Arris District]]''
| {{Coord|35.25833333333333|6.344444444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:6527-vue-sur-le-pont-de-arris.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-16 Arris - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215807|Tighanimine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970545|Arris District]]''
| {{Coord|35.211111111111|6.3027777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tighanimine.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-26 Tighanimine - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2084446|Arzew]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019442|Arzew District]]''
| {{Coord|35.85|-0.31666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Arzew.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Arzew.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483197|Sidi Ben Yebka]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019442|Arzew District]]''
| {{Coord|35.8294|-0.394682|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 31 Sidi Benyebka.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1581873|Asla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211169|Asla District]]''
| {{Coord|33.016666666667|-0.083333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Asla 1 عسلة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 45 Asla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1895391|Freha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019433|Azazga District]]''
| {{Coord|36.75754722222222|4.319444444444445|display=inline}}
| [[Fáìlì:Freha.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Freha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2875118|Azazga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019433|Azazga District]]''
| {{Coord|36.745277777778|4.3711111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue sur Azazga 2016.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Azazga.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3571365|Yakouren]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019433|Azazga District]]''
| {{Coord|36.734757|4.438648|display=inline}}
| [[Fáìlì:Yakouren.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Yakouren.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575120|Zekri]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019433|Azazga District]]''
| {{Coord|36.780277777777776|4.589444444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Zekri.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q10772723|Ifigha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019433|Azazga District]]''
| {{Coord|36.67138888888889|4.413888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bubhir, Jmadi, ifigha.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Ifigha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q209443|Azeffoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q208830|Azeffoun District]]''
| {{Coord|36.89305555555555|4.420277777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Plage Sidi Khlifa.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Azeffoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648638|Aghrib]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q208830|Azeffoun District]]''
| {{Coord|36.802206|4.322691|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aghribs view.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Aghribs.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2828985|Akerrou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q208830|Azeffoun District]]''
| {{Coord|36.79611111111111|4.418333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mont Tamgout.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Akerrou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876476|Aït Chafâa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q208830|Azeffoun District]]''
| {{Coord|36.8225|4.525555555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Chafâa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2875145|Aziz]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019440|Aziz District]]''
| {{Coord|35.823861111111114|2.4516944444444446|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC de Aziz مقر بلدية عزيز - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Aziz.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3023970|Derrag]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019440|Aziz District]]''
| {{Coord|35.90861|2.38778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Derrag 1 دراق - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Derrag.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358293|Oum El Djalil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019440|Aziz District]]''
| {{Coord|35.8275|2.62388889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oum el Djellil ام الجليل - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Oum El Djellil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648592|Aïn Charchar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q14629093|Azzaba District]]''
| {{Coord|36.73111111|7.21972222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo ain cherchar 22052016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Aïn Charchar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648899|Djendel Saadi Mohamed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q14629093|Azzaba District]]''
| {{Coord|36.78055556|7.17083333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Djendel Saadi Mohamed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649535|El Ghedir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q14629093|Azzaba District]]''
| {{Coord|36.68833333|6.97777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:El ghedir.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - El Ghedir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214091|Azzaba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q14629093|Azzaba District]]''
| {{Coord|36.733333|7.1|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo azzaba 16112015.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Azzaba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3057617|Essebt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q14629093|Azzaba District]]''
| {{Coord|36.6624|7.07743|display=inline}}
| [[Fáìlì:Boutayeb Essebt.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Es Sebt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876252|Aïn Abid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019447|Aïn Abid District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q232043|Constantine Province]]''
| {{Coord|36.2325|6.94416667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.231944444444|6.9433333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Abid.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-25-07 Aïn Abid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3147437|Ben Badis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019447|Aïn Abid District]]''
| {{Coord|36.3173|6.83195|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.95|-0.91666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-25-03 Ibn Badis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876247|Aïn Abessa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q621448|Aïn Arnat District]]''
| {{Coord|36.3|5.295|display=inline}}
| [[Fáìlì:صورة لمدينة عين عباسة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aïn Abessa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876253|Aïn Arnat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q621448|Aïn Arnat District]]''
| {{Coord|36.18333333|5.31666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue aérienne de l'aéroport de Sétif (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aïn Arnat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050153|El Ouricia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q621448|Aïn Arnat District]]''
| {{Coord|36.28388888888889|5.4094444444444445|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Ouricia.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - El Ouricia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3307759|Mezloug]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q621448|Aïn Arnat District]]''
| {{Coord|36.1078201|5.3369093|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Mezloug.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214101|Aïn Azel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263981|Aïn Azel District]]''
| {{Coord|35.81777777777778|5.511111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn Azel - jardin public.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aïn Azel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876350|Aïn Lahdjar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263981|Aïn Azel District]]''
| {{Coord|35.94027777777778|5.5408333333333335|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aïn Lahdjar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2893951|Beidha Bordj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263981|Aïn Azel District]]''
| {{Coord|35.891666666666666|5.668611111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Beidha Bordj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2904343|Bir Haddada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263981|Aïn Azel District]]''
| {{Coord|35.9628629|5.430851|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Bir Haddada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876255|Aïn Babouche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019409|Aïn Babouche District]]''
| {{Coord|35.94111111|7.18555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Les hautes plaines sous la neige (Ain Babouche).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Aïn Babouche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876282|Aïn Diss]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019409|Aïn Babouche District]]''
| {{Coord|36.03333333333333|7.002777777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Aïn Diss.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876261|Aïn Beida Harriche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833262|Aïn Beida Harriche District]]''
| {{Coord|36.394536111111|5.89325|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn Beida Harriche Wilaya de Mila Algérie 2013.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Aïn Beida Harriche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050473|Elayadi Barbes]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833262|Aïn Beida Harriche District]]''
| {{Coord|36.440386|5.880946|display=inline}}
| [[Fáìlì:AYADI BERBES.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Elayadi Barbes.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876271|Aïn Bessem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156899|Aïn Bessem District]]''
| {{Coord|36.29666667|3.67|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain bessam.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Aïn Bessem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876303|Ain El Hadjar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156899|Aïn Bessem District]]''
| {{Coord|36.3393|3.80638|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain el Hadjar.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Aïn El Hadjar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876351|Ain Laloui]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156899|Aïn Bessem District]]''
| {{Coord|36.31666667|3.75|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Aïn Laloui.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2088349|Aïn Beïda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019417|Aïn Beïda District]]''
| {{Coord|35.796388888889|7.3927777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:عين البيضاء 1.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Aïn Beida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2899127|Berriche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019417|Aïn Beïda District]]''
| {{Coord|35.9164425|7.3768044|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Berriche بلدية بريش.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Berriche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3576102|Zorg]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019417|Aïn Beïda District]]''
| {{Coord|35.78777777777778|7.468055555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Zorg.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1702800|Aïn Boucif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1702779|Aïn Boucif District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q235810|Médéa Province]]''
| {{Coord|35.89123|3.1585|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.891111111111|3.1586111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Boucif عين بوسيف - panoramio (2).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ain Boucif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050148|El Ouinet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1702779|Aïn Boucif District]]''
| {{Coord|35.89388889|3.03555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Aouinet - El Kharza الخرزة ببلدية العوينات - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 El Ouinet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3194649|Kef Lakhdar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1702779|Aïn Boucif District]]''
| {{Coord|35.92333333|3.2875|display=inline}}
| [[Fáìlì:Kef Lakhdar.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Kef Lakhdar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358240|Ouled Maaref]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1702779|Aïn Boucif District]]''
| {{Coord|35.81666666666667|3.033333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Mareuf اولاد امعرف - panoramio (2).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ouled Maaref.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483222|Sidi Damed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1702779|Aïn Boucif District]]''
| {{Coord|35.86944444|3.25444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Demed بلدية سيدي دمد - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Sidi Damed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q168846|Aïn Deflaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019449|Aïn Defla District]]''
| {{Coord|36.258333333333|1.9583333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Daira de Ain Defla دائرة عين الدفلة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Ain Defla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q285281|Chehaima]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019451|Aïn Deheb District]]''
| {{Coord|34.899061|1.306601|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Chehaima.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649496|Aïn Deheb]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019451|Aïn Deheb District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q233258|Tiaret Province]]''
| {{Coord|34.84444444|1.54916667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.842222222222|1.5469444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Aïn Deheb.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3335204|Naima]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019451|Aïn Deheb District]]''
| {{Coord|35.09083333|1.4775|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Naima.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214604|Aïn Djasser]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970345|Aïn Djasser District]]''
| {{Coord|35.8611|6.0012|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain-Abessa - Energie Solaire à Batna Aïn Djasser.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-19 Ain Djasser - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049963|El Hassi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970345|Aïn Djasser District]]''
| {{Coord|35.80111111111111|5.939722222222223|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-57 El Hassi - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648951|Ain El Berd]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833272|Aïn El Berd District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q235714|Sidi Bel Abbès Province]]''
| {{Coord|35.36583333|-0.51277778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Ain El Berd.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650068|Sidi Brahim]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833272|Aïn El Berd District]]''
| {{Coord|35.260556|-0.5675|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Brahim (Sidi Bel Abbès, Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Sidi Brahim.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650247|Sidi Hamadouche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833272|Aïn El Berd District]]''
| {{Coord|35.299166666667|-0.54888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:بلدية سيدي حمادوش.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Sidi Hamadouche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3280742|Makedra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833272|Aïn El Berd District]]''
| {{Coord|35.4409528|-0.431385|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Makedra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214591|Aïn Berda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5061402|Aïn El Berda District]]''
| {{Coord|36.65|7.5833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo ain berda 16112015.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Aïn Berda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2962895|Chorfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5061402|Aïn El Berda District]]''
| {{Coord|36.72057|7.55407|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chorfa شرفة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Cheurfa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3060336|Eulma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5061402|Aïn El Berda District]]''
| {{Coord|36.73875|7.46163|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Eulma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876297|Aïn El Hadjar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110035|Aïn El Hadjar District]]''
| {{Coord|35.27166666666667|0.26083333333333336|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.758333333333|0.14527777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain el Hadjar.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Aïn El Hadjar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325548|Moulay Larbi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110035|Aïn El Hadjar District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q3044682|Saïda Department]]''
| {{Coord|34.65|0.01666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Moulay Larbi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483167|Sidi Ahmed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110035|Aïn El Hadjar District]]''
| {{Coord|34.55|0.25972222222222224|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Sidi Ahmed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649776|Aïn El Hadjel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3271922|Aïn El Hadjel District]]''
| {{Coord|35.67388889|3.88166667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain el Hadjel.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Aïn El Hadjel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483235|Sidi Hadjeres]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3271922|Aïn El Hadjel District]]''
| {{Coord|35.67194444|4.03527778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Hadjres سيدي هجرس 01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Sidi Hadjeres.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q276935|Aïn El Hammam]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019450|Aïn El Hammam District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q233645|Tizi Ouzou Province]]''
| {{Coord|36.57055555555556|4.311111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Ain El Hammam.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Ain El Hammam.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648557|Abi Youcef]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019450|Aïn El Hammam District]]''
| {{Coord|36.538333333333334|4.3438888888888885|display=inline}}
| [[Fáìlì:At-Bu-Yusef.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Abi-Youcef.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2828962|Akbil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019450|Aïn El Hammam District]]''
| {{Coord|36.522777777777776|4.303055555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Village perché (Djurdjura).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Akbil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876538|Aït Yahia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019450|Aïn El Hammam District]]''
| {{Coord|36.58111111|4.33027778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Ait Yahia.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Yahia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q599887|Aïn El Ibel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833274|Aïn El Ibil District]]''
| {{Coord|34.355|3.223888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:La mairie de Ain el Bell مقر بلدية عين الابل (24339000468).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Aïn El Ibel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325431|Mouadjebara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833274|Aïn El Ibil District]]''
| {{Coord|34.503692|3.4704351|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Moudjebara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3513736|Tadmit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833274|Aïn El Ibil District]]''
| {{Coord|34.2866517|2.9885387|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Tadmit.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3574490|Zaccar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833274|Aïn El Ibil District]]''
| {{Coord|34.430806|3.3273125|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Zaccar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q731378|Ouled Addouane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019453|Aïn El Kébira District]]''
| {{Coord|36.3375|5.4375|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Ouled Addouane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648920|Aïn El Kebira]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019453|Aïn El Kébira District]]''
| {{Coord|36.36472222|5.50194444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aïn El Kebira.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3021292|Dehamcha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019453|Aïn El Kébira District]]''
| {{Coord|36.3821|5.5953|display=inline}}
| [[Fáìlì:Dehamcha.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Dehamcha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648562|Aïn Errich]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272347|Aïn El Melh District]]''
| {{Coord|34.68083333|4.09694444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn ErRich.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Aïn Errich.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649756|Aïn El Melh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272347|Aïn El Melh District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q240870|M'Sila Province]]''
| {{Coord|34.84833333|4.16111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.841388888889|4.1638888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn El Melh.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Aïn El Melh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876321|Aïn Fares]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272347|Aïn El Melh District]]''
| {{Coord|34.89861111|4.42805556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Ain fares بلدية عين فارس - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Aïn Fares.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2904340|Bir Foda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272347|Aïn El Melh District]]''
| {{Coord|34.82013|3.76063|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Bir Foda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483253|Sidi M'Hamed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272347|Aïn El Melh District]]''
| {{Coord|34.73583333|4.28583333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bordj Belkherif.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Sidi M'Hamed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q31085|Mers El Kebir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019462|Aïn El Turk District]]''
| {{Coord|35.728611111111114|-0.7069444444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:MOts Murdjajou surplombant Oran (13).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Mers el-Kebir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q740498|Aïn El Turk]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019462|Aïn El Turk District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q68277370|arrondissement of Oran]]''
| {{Coord|35.740833333333|-0.74916666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain turck, Oran Province (Algeria).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Ain El Turk.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649264|Bousfer]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019462|Aïn El Turk District]]''
| {{Coord|35.7108|-0.810556|display=inline}}
| [[Fáìlì:2leglisetransformee.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Bousfer.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049709|El Ançor]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019462|Aïn El Turk District]]''
| {{Coord|35.68333333|-0.86666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue vers la partie côtière de la région El-ançor.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 El Anssor.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876323|Aïn Fakroun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019419|Aïn Fakroun District]]''
| {{Coord|35.96666667|6.86666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC Ain Fakroun مقر بلدية عين فكرون.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Aïn Fakroun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049852|El Fedjoudj Boughrara Saoudi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019419|Aïn Fakroun District]]''
| {{Coord|35.70805|6.817017|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - El Fedjouz Boughrara Saoudi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3285064|Mamounia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019456|Aïn Farès District]]''
| {{Coord|35.424798|0.1406336|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Mamounia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4833277|Aïn Fares]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019456|Aïn Farès District]]''
| {{Coord|35.4799|0.244875|display=inline}}
| [[Fáìlì:Noureddine - Ain Fares نور الدين - عين فارس - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Aïn Fares.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q586071|Aïn Fekan]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833278|Aïn Fekan District]]''
| {{Coord|35.225|-0.00166667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Aïn Fekan.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876332|Aïn Fras]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833278|Aïn Fekan District]]''
| {{Coord|35.206388888889|-0.1575|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Aïn Fras.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q593739|Aïn Kercha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019945|Aïn Kechra District]]''
| {{Coord|35.91666667|6.7|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Aïn Kercha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648989|Aïn Kechra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833282|Aïn Kechra District]]''
| {{Coord|36.74833333|6.4325|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo ain kechra 16112015.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Aïn Kechra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049951|El Harmilia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019945|Aïn Kechra District]]''
| {{Coord|35.923532|6.619263|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - El Harmilia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126682|Hanchir Toumghani]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019945|Aïn Kechra District]]''
| {{Coord|35.93472222222222|6.7411111111111115|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Hanchir Toumghani.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358185|Ouldja Boulballout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833282|Aïn Kechra District]]''
| {{Coord|36.78611111|6.37305556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Ouldja Boulballout.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q652161|Aghlal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019421|Aïn Kihel District]]''
| {{Coord|35.201648|-1.06923|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Aghlal (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649048|Aoubellil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019421|Aïn Kihel District]]''
| {{Coord|35.136467|-0.992578|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Aoubellil (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649071|Aïn Kihal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019421|Aïn Kihel District]]''
| {{Coord|35.204444444444|-1.1961111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Aïn Kihal (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657300|Aïn Tolba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019421|Aïn Kihel District]]''
| {{Coord|35.248333333333|-1.2488888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Aïn Tolba (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649088|Aïn El Arbaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019458|Aïn Larbaâ District]]''
| {{Coord|35.4075|-0.88166666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Aïn El Arbaa (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657440|Oued Sabah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019458|Aïn Larbaâ District]]''
| {{Coord|35.3725|-0.81138888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Oued Sabah (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2217839|Tamzoura]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019458|Aïn Larbaâ District]]''
| {{Coord|35.416666666667|-0.65|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Tamzoura (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324659|Sidi Boumedienne]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019458|Aïn Larbaâ District]]''
| {{Coord|35.354166666667|-0.89305555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Sidi Boumedienne (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q863819|Oued Djemaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019464|Aïn Lechiakh District]]''
| {{Coord|36.066666666667|2.3|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued el Djemaa - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Oued Djemaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649082|Aïn Lechiakh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019464|Aïn Lechiakh District]]''
| {{Coord|36.156944444444|2.4041666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Jardin AinLechiekh.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Ain Lechiekh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876374|Aïn Soltane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019464|Aïn Lechiakh District]]''
| {{Coord|36.13305556|4.73333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Ain Soltane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q722562|Aïn M'lila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019471|Aïn M'Lila District]]''
| {{Coord|36.036666666667|6.5719444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Mlila عين مليلة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Aïn M'lila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1920157|Ouled Hamla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019471|Aïn M'Lila District]]''
| {{Coord|36.08333333|6.46666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled hamla.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Ouled Hamla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358228|Ouled Gacem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019471|Aïn M'Lila District]]''
| {{Coord|36.03416667|6.66583333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Ouled Gacem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876355|Aïn Madhi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019473|Aïn Madhi District]]''
| {{Coord|33.8|2.3|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Madhi عين ماضي - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Aïn Madhi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049975|El Houaita]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019473|Aïn Madhi District]]''
| {{Coord|33.64527778|2.44583333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 03 - El Houaita.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3055042|Tadjemout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019473|Aïn Madhi District]]''
| {{Coord|33.8795726|2.5234222|display=inline}}
| [[Fáìlì:TADJEMOUT.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Tadjemout.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196152|Kheneg]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019473|Aïn Madhi District]]''
| {{Coord|33.7446112|2.7941322|display=inline}}
| [[Fáìlì:الخنق الأغواط 3.JPEG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Kheneg.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3513732|Tadjrouna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019473|Aïn Madhi District]]''
| {{Coord|33.5040434|2.1019077|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Tadjrouna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876353|Aïn Larbi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019935|Aïn Makhlouf District]]''
| {{Coord|36.26583333|7.39777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Aïn Larbi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876356|Aïn Makhlouf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019935|Aïn Makhlouf District]]''
| {{Coord|36.24333333|7.25083333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Aïn Makhlouf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3271939|Tamlouka]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019935|Aïn Makhlouf District]]''
| {{Coord|36.15555555555556|7.141666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tamlouka1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Tamlouka.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q374598|Ain Merane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710590|Aïn Merane District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q236758|Relizane Province]]''
| {{Coord|36.16277778|0.97055556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.162777777778|0.97027777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn Merane, Chlef Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Ain Merane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3127420|Harenfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710590|Aïn Merane District]]''
| {{Coord|36.24521|1.0457|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Harenfa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2404804|Fornaka]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211175|Aïn Nouïssy District]]''
| {{Coord|35.7526422|-0.0169945|display=inline}}
| [[Fáìlì:Fornaka.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-27-03 Fornaka.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876359|Aïn Nouïssy]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211175|Aïn Nouïssy District]]''
| {{Coord|35.8|0.05|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn Nouissy.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Ain Nouissi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049946|El Hassaine-Béni Yahi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211175|Aïn Nouïssy District]]''
| {{Coord|35.7667|-0.0333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-27-32 El Hassaine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649139|Ouled Si Ahmed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019463|Aïn Oulmane District]]''
| {{Coord|35.90111111|5.19166667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Ouled Si Ahmed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649530|Ksar El Abtal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019463|Aïn Oulmane District]]''
| {{Coord|35.9742|5.2881|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Ksar El Abtal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876362|Aïn Oulmene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019463|Aïn Oulmane District]]''
| {{Coord|35.91666667|5.3|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain-Oulmène, Algeria.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aïn Oulmene.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3118868|Guelal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019463|Aïn Oulmane District]]''
| {{Coord|36.03388888888889|5.338888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Guellal mosque.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Guelal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q651497|Aïn Oussera]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833293|Aïn Oussera District]]''
| {{Coord|35.448888888889|2.9044444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain oussera.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Aïn Oussara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2209181|Guernini]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833293|Aïn Oussera District]]''
| {{Coord|35.19992|2.68203|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Guernini.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1582877|Tiout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325306|Aïn Séfra District]]''
| {{Coord|32.766666666667|-0.41666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tiout, Algeria - panoramio (6).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 45 Tiout.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2745712|Aïn Séfra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325306|Aïn Séfra District]]''
| {{Coord|32.75|-0.58333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue d Ain Sefra, Algérie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 45 Ain Sefra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650263|Tixter]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019465|Aïn Taghrout District]]''
| {{Coord|36.0471212|5.0798893|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Tixter.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876379|Aïn Taghrout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019465|Aïn Taghrout District]]''
| {{Coord|36.12888889|5.07666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Ain Taghrout.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649342|Aïn Tallout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833295|Aïn Talout District]]''
| {{Coord|34.92388888888889|-0.9544444444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:شارع عين تالوت ولاية تلمسان الجزائر.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-03 - Ain Tallout - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876358|Aïn Nehala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833295|Aïn Talout District]]''
| {{Coord|35.02722222|-0.93222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-25 - Aïn Nehala - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876392|Aïn Touila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324509|Aïn Touila District]]''
| {{Coord|35.443611111111|7.4666666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-40 Aïn Touila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272302|M'Toussa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324509|Aïn Touila District]]''
| {{Coord|35.5993919|7.2449684|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-40 M'Toussa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214625|Ben Foudhala El Hakania]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970604|Aïn Touta District]]''
| {{Coord|35.32|5.977222222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-32 Ben Foudhala El Hakania - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215698|Maâfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970604|Aïn Touta District]]''
| {{Coord|35.266666666667|5.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:Grottes Maafa.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-03 Maafa - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215830|Ouled Aouf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970604|Aïn Touta District]]''
| {{Coord|35.455555555556|5.7569444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-40 Ouled Aouf - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876412|Aïn Touta]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970604|Aïn Touta District]]''
| {{Coord|35.38333333|5.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn Touta.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-45 Aïn Touta - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358016|Oued El Kheïr]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833298|Aïn Tédelès District]]''
| {{Coord|35.95027778|0.38083333|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC OUED EL KHEIR.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Oued El Kheir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483193|Sidi Bellater]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833298|Aïn Tédelès District]]''
| {{Coord|36.02666667|0.26944444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Belattar.png|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Sidi Belattar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491847|Sour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833298|Aïn Tédelès District]]''
| {{Coord|36.00055556|0.34138889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sour Mosta.png|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Sour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4833297|Aïn Tédelès]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4833298|Aïn Tédelès District]]''
| {{Coord|35.99472222|0.29555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.9965|0.297747|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain tadles.png|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-27-07 Aïn Tedles.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q770504|Aïn Témouchent]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019481|Aïn Témouchent District]]''
| {{Coord|35.304444444444|-1.14|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn Temouchent.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Aïn Témouchent (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657415|Sidi Ben Adda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019481|Aïn Témouchent District]]''
| {{Coord|35.3|-1.1833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Ward.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Sidi Ben Adda (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q731749|Souani]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4837217|Bab El Assa District]]''
| {{Coord|34.9212181|-1.9162718|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souani السواني - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-08 - Souani - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2877665|Bab El Assa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4837217|Bab El Assa District]]''
| {{Coord|34.9661057|-2.0317999|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bab El Assa بلدية باب العسة (51930866378).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-18 - Bab El Assa - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491586|Souk Tlata]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4837217|Bab El Assa District]]''
| {{Coord|35.02388888888889|-2|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-33 - Souk Tlata - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q312019|Bab El Oued]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004601|Bab El Oued District]]''
| {{Coord|36.79083333333333|3.0530555555555554|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bab El Oued Algiers 2008.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1605.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q370406|Bologhine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004601|Bab El Oued District]]''
| {{Coord|36.804722222222225|3.0425|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue sur St. Eugéne-Bologhine depuis le téléphérique NDA (6881395339).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1606.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2940826|Casbah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004601|Bab El Oued District]]''
| {{Coord|36.784444444444446|3.057777777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Alger Kasbah02.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1607.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3181020|Oued Koriche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004601|Bab El Oued District]]''
| {{Coord|36.785833333333336|3.043888888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-1608.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3421420|Raïs Hamidou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004601|Bab El Oued District]]''
| {{Coord|36.8175|3.01138889|display=inline}}
| [[Fáìlì:La grande reserve plage. 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1625.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2877771|Babar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q14629457|Babar District]]''
| {{Coord|35.169166666667|7.1013888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-40 Babar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2877944|Babor]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263394|Babor District]]''
| {{Coord|36.4904|5.5399|display=inline}}
| [[Fáìlì:EL BABOR Mountains.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Babor.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3479128|Serdj El Ghoul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263394|Babor District]]''
| {{Coord|36.478|5.5771|display=inline}}
| [[Fáìlì:صورة من بلدية سرج الغول.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Serdj El Ghoul.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q311809|Sidi Daoud]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710679|Baghlia District]]''
| {{Coord|36.85|3.85|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi-Daoud-Algeria.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Sidi Daoud.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q311943|Baghlia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710679|Baghlia District]]''
| {{Coord|36.8155676|3.8612438|display=inline}}
| [[Fáìlì:Baghlia rue aibda said.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Baghlia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q970231|Taourga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710679|Baghlia District]]''
| {{Coord|36.79378|3.946345|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aiintounga 38.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Taourga.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q648163|Les Eucalyptus]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004318|Baraki District]]''
| {{Coord|36.663888888889|3.145|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Wilaya alger communes.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215533|Sidi Moussa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004318|Baraki District]]''
| {{Coord|36.60472222222222|3.088888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidimoussa1950.jpeg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1637.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2736044|Baraki]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004318|Baraki District]]''
| {{Coord|36.6662|3.09162|display=inline}}
| [[Fáìlì:Jardin Parc Central de baraki.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1614.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657242|Kendira]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019609|Barbacha District]]''
| {{Coord|36.54055555555556|5.0275|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Kendira (localité de Tizi Tindjit).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Kendira.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214633|Barbacha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019609|Barbacha District]]''
| {{Coord|36.56667|4.96667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Barbacha.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Barbacha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q648253|Barika]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970331|Barika District]]''
| {{Coord|35.388888888889|5.3658333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC de Barika.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-42 Barika - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1523317|Amdoukal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970331|Barika District]]''
| {{Coord|35.129722222222|5.1719444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:M'doukal.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-55 M'Doukal - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215164|Bitam]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970331|Barika District]]''
| {{Coord|35.3075|5.3722222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-14 Bitam - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q645812|Bellas]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q514573|Bathia District]]''
| {{Coord|35.9821|1.8512|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Belaas.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657263|El Hassania]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q514573|Bathia District]]''
| {{Coord|35.946388888889|1.9169444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:LAndscape from Hassania, Ain el defla.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 El Hassania.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657378|Bathia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q514573|Bathia District]]''
| {{Coord|35.916111111111|1.8391666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bathia.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Bathia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q338844|Batna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970519|Batna District]]''
| {{Coord|35.55|6.1666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Théâtre de Batna.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-01 Batna - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q964100|Oued Chaaba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970519|Batna District]]''
| {{Coord|35.504722222222|6.0777777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-37 Oued Chaaba - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214735|Fesdis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970519|Batna District]]''
| {{Coord|35.617744|6.247401|display=inline}}
| [[Fáìlì:Apc de Fesdis.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-23 Fesdis - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1309744|Castra Lambaesis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q215452|Batna Province]]''
| {{Coord|35.488888888889|6.2558333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lambaesis-etching.png|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5304572|Draa Etine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q215452|Batna Province]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2892189|Bayadha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019600|Bayadha District]]''
| {{Coord|33.327777777777776|6.888888888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Bayadha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483288|Sidi Slimane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019600|Bayadha District]]''
| {{Coord|33.833333333333336|1.7305555555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 32 Sidi Slimane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921611|Bouiche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2893467|Bechloul]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q233655|Bouira Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q3049685|El Adjiba]]''
| {{Coord|36.322222222222|4.1111111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2827426|Ahl El Ksar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156867|Bechloul District]]''
| {{Coord|36.253056|4.039444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ahl El Ksar, Wilaya de Bouira, Algérie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Ahl El Ksar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2893467|Bechloul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156867|Bechloul District]]''
| {{Coord|36.312222222222225|4.075|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bechloul بشلول - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Bechloul.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049685|El Adjiba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156867|Bechloul District]]''
| {{Coord|36.32944444444445|4.158611111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Adjiba العجيبة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - El Adjiba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049718|El Asnam]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156867|Bechloul District]]''
| {{Coord|36.32111111111111|4.013888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lesnam.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - El Asnam.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358246|Ouled Rached]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156867|Bechloul District]]''
| {{Coord|36.21194444|4.11055556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Assiflekhmis.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Ouled Rached.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649315|Bekkouche Lakhdar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211130|Ben Azzouz District]]''
| {{Coord|36.7010446|7.3062515|display=inline}}
| [[Fáìlì:Villagegastucopyjanv07.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Bekkouche Lakhdar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895323|Benazouz]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211130|Ben Azzouz District]]''
| {{Coord|36.86111|7.29254|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.46|7.13|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3050052|El Marsa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211130|Ben Azzouz District]]''
| {{Coord|37.03|7.25305556|display=inline}}
| [[Fáìlì:2013-08-27 17.13.57 plage El Marsa Skikda.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - El Marsa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649488|Badredine El Mokrani]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4885255|Ben Badis District]]''
| {{Coord|35.008909|-0.850153|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Badredine El Mokrani.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895336|Ben Badis, Sid Bel Abbés]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4885255|Ben Badis District]]''
| {{Coord|34.95277778|-0.91444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ben badis 3 in 2005.png|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Ben Badis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2962888|Chettouane Belaila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4885255|Ben Badis District]]''
| {{Coord|34.95|-0.83638889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Chetouane Belaila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3128230|Hassi Zehana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4885255|Ben Badis District]]''
| {{Coord|35.025833333333|-0.89027777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hassi Zehana.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q253342|Ben Mehdi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019605|Ben M'Hidi District]]''
| {{Coord|36.7720299|7.9053497|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Kaci سيدي قاسي.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-36-Ben Mehidi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2899136|Berrihane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019605|Ben M'Hidi District]]''
| {{Coord|36.83725|8.12385|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Berrihane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3046940|Echatt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019605|Ben M'Hidi District]]''
| {{Coord|36.830172|7.875137|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Beni Amar (Echatt).svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q636617|Zarzour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272156|Ben S'Rour District]]''
| {{Coord|35.08494|4.83371|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Zarzour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895563|Ben Srour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272156|Ben S'Rour District]]''
| {{Coord|35.040257|4.5637894|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ben S'rour.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Ben Srour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358005|Mohammed Boudiaf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272156|Ben S'Rour District]]''
| {{Coord|34.89416666666666|4.4286111111111115|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Mohamed Boudiaf Msila.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Mohammed Boudiaf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358268|Ouled Slimane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272156|Ben S'Rour District]]''
| {{Coord|34.91611111|4.73694444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Ouled Slimane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876508|Aït Mahmoud]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019602|Beni Douala District]]''
| {{Coord|36.608333333333334|4.1125|display=inline}}
| [[Fáìlì:Taguemount Azouz Rachid ath said.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Mahmoud.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895858|Beni Aissi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019602|Beni Douala District]]''
| {{Coord|29.6|0.25|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tighzert - Ath Aissi.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Beni Aïssi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895885|Beni Douala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019602|Beni Douala District]]''
| {{Coord|36.61888888888889|4.0825|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tizi 5 - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Beni Douala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895921|Béni-Zmenzer]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019602|Beni Douala District]]''
| {{Coord|36.636944444444445|4.039166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Zmenzer depuis Betrouna (Wilaya de Tizi Ouzou - Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Zmenzer.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2223529|Iboudraren]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019616|Beni Yenni District]]''
| {{Coord|36.514722222222225|4.2427777777777775|display=inline}}
| [[Fáìlì:Villages Tassaft et Ath Eurvah.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Iboudraren.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2223602|Beni/Aït Yenni]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019616|Beni Yenni District]]''
| {{Coord|36.5751916|4.2076442|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ath Yenni بني يني.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Beni Yenni.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3572005|Yattafène]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019616|Beni Yenni District]]''
| {{Coord|36.552224|4.256086|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait Daoud, Tizi Ouzou, Algeria.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Yatafen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q282544|Bensekrane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4890203|Bensekrane District]]''
| {{Coord|35.070277777777775|-1.2272222222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-24 -Bensekrane - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483155|Sidi Abdelli]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4890203|Bensekrane District]]''
| {{Coord|35.06666667|-1.13333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-34 - Sidi Abdelli - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1127306|Treat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710716|Berrahal District]]''
| {{Coord|36.8975|7.4280555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Treat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649131|Berrahal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710716|Berrahal District]]''
| {{Coord|36.833333|7.45|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.5|7.26999998|display=inline}}
| [[Fáìlì:Berrahal.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Barrahel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215289|Oued El Aneb]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710716|Berrahal District]]''
| {{Coord|36.883333333333|7.4833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chetaibi vue de nuit.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Oued El Aneb.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214965|Berrouaghia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2379121|Berrouaghia District]]''
| {{Coord|36.133333333333|2.9166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Berrouaghia-03.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Berrouaghia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358218|Ouled Deide]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2379121|Berrouaghia District]]''
| {{Coord|36.11277778|3.01277778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Dhayed اولاد ذايد - panoramio (2).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ouled Deid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3421670|Rebaia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2379121|Berrouaghia District]]''
| {{Coord|36.02783|3.13812|display=inline}}
| [[Fáìlì:بلدية الربعية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Rebaia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649000|Asfour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019627|Besbes District]]''
| {{Coord|36.6740296|7.9764605|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Asfour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649634|Besbes]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019627|Besbes District]]''
| {{Coord|36.70222|7.84722|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Besbes.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575268|Zerizer]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019627|Besbes District]]''
| {{Coord|36.7273|7.8946|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Zerizer.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649251|Bethioua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019633|Bethioua District]]''
| {{Coord|35.80471|-0.259573|display=inline}}
| [[Fáìlì:Arzew vignes.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Bethioua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876293|Aïn Bya]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019633|Bethioua District]]''
| {{Coord|35.8167|-0.283333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 31 Ain El Bia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3294984|Mers El Hadjadj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019633|Bethioua District]]''
| {{Coord|35.7833|-0.166667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Marsat el Hadjadj.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Marsat El Hadjadj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650837|Zouabi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019626|Bir Bouhouche District]]''
| {{Coord|36.065|7.453611111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Zouabi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2904331|Bir Bouhouche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019626|Bir Bouhouche District]]''
| {{Coord|36.05|7.4666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lac bir bouhouch souk ahras algerie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 41 Bir Bou Haouch.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3461267|Safel El Ouiden]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019626|Bir Bouhouche District]]''
| {{Coord|35.92916666666667|7.490277777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Safel El Ouiden.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2894187|Belaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263412|Bir El Arch District]]''
| {{Coord|36.20259|5.853653|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Belaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2904333|Bir El Arch]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263412|Bir El Arch District]]''
| {{Coord|36.13027777777778|5.839166666666666|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Bir El Arch.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3513618|Tachouda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263412|Bir El Arch District]]''
| {{Coord|36.2623728|5.7130623|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Tachouda بلدية تاشودة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Tachouda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12194949|El Ouldja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263412|Bir El Arch District]]''
| {{Coord|36.0637|5.95369|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q401759|Bir El Djir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019636|Bir El Djir District]]''
| {{Coord|35.736666666667|-0.55416666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Bir El Djir, 2013.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-3103-Bir El Djir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3128217|Hassi Ben Okba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019636|Bir El Djir District]]''
| {{Coord|35.72944444|-0.46583333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 31 Hassi Ben Okba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3128219|Hassi Bounif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019636|Bir El Djir District]]''
| {{Coord|35.7|-0.5|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 31 Hassi Bounif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649483|Bir Ghbalou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q11078369|Bir Ghbalou District]]''
| {{Coord|36.2631|3.5866|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bir Ghbalou.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Bir Ghbalou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050006|El Khabouzia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q11078369|Bir Ghbalou District]]''
| {{Coord|36.31638889|3.60083333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - El Khabouzia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3419336|Raouraoua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q11078369|Bir Ghbalou District]]''
| {{Coord|36.23546|3.64704|display=inline}}
| [[Fáìlì:Raouraoua.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Raouraoua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q578440|Sidi Embarek]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019631|Bir Kasd Ali District]]''
| {{Coord|36.10388889|4.91194444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Sidi Embarek.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q980903|Khelil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019631|Bir Kasd Ali District]]''
| {{Coord|36.1756433|5.0290775|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Khellil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649730|Bir Kasdali]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019631|Bir Kasd Ali District]]''
| {{Coord|36.15|5.033333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Bir Kasdali.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2904342|Bir El Mokadem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q508411|Bir Mokadem District]]''
| {{Coord|35.37245|7.8074|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Bir Mokkadem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3120926|Guorriguer]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q508411|Bir Mokadem District]]''
| {{Coord|35.42278|7.59333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Guorriguer.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126511|Hammamet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q508411|Bir Mokadem District]]''
| {{Coord|35.44833333|7.95305556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Hammamet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q335744|Gué de Constantine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019634|Bir Mourad Raïs District]]''
| {{Coord|36.696944444444|3.0952777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo aadl ain naadja 27052016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1626.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1010749|Hydra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019634|Bir Mourad Raïs District]]''&lt;br/&gt;[[Algiers]]
| {{Coord|36.747222222222|3.0402777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Val d'Hydra.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1628.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1884982|Saoula]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019634|Bir Mourad Raïs District]]''
| {{Coord|36.702777777777776|3.023888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:1890 vignes de Saoula Algérie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1657.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2534015|Bir Mourad Rais]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019634|Bir Mourad Raïs District]]''
| {{Coord|36.739444444444|3.05|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo bir mourad rais ancienne mairie 29052016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1609.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2904515|Birkhadem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019634|Bir Mourad Raïs District]]''
| {{Coord|36.71611111111111|3.049722222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:شامخة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1612.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2904370|Bir el-Ater]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019639|Bir el-Ater District]]''
| {{Coord|34.7485241|8.0579567|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Bir el-Ater.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3349798|El Ogla el Malha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019639|Bir el-Ater District]]''
| {{Coord|34.99138888888889|7.941388888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Ogla Melha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649303|Birine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4916362|Birine District]]''
| {{Coord|35.633333|3.216667|display=inline}}
| [[Fáìlì:مسجد عبد الحفيظ القاسمي وساحة أول نوفمبر البيرين.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Birine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895844|Benhar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4916362|Birine District]]''
| {{Coord|35.48473|3.00984|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Benhar - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Benhar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358214|Ouled Chebel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019648|Birtouta District]]''
| {{Coord|36.598055555555554|2.995|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-1636.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3519005|Tessala El Merdja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019648|Birtouta District]]''
| {{Coord|36.630833333333335|2.9455555555555555|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-1635.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4917124|Birtouta]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019648|Birtouta District]]''
| {{Coord|36.645833333333|2.9986111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.649691|2.998753|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-1634.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q312759|Biskra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q943844|Biskra District]]''
| {{Coord|34.85|5.7333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Biskra 1.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Biskra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049927|El Hadjeb]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q943844|Biskra District]]''
| {{Coord|34.79027778|5.59694444|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Hadjeb, l'université الجامعة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 El Hadjeb.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q216990|Blida]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019637|Blida District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q73645479|arrondissement of Blida]]''
| {{Coord|36.472222222222|2.8333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Blida centre.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-01 - Blida - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2911971|Bouarfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019637|Blida District]]''
| {{Coord|36.466944444444|2.8163888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouarfa, Algeria (2010-03-08).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-24 - Bouarfa - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649016|Boghni]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019641|Boghni District]]''
| {{Coord|36.54371|3.95233|display=inline}}
| [[Fáìlì:Boghni devant le Djurdjua.jpeg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Boghni.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2867151|Assi Youcef]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019641|Boghni District]]''
| {{Coord|36.50555555555555|4.014444444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Assi Youcef, Tizi Ouzou Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Assi Youcef.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2922209|Bounouh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019641|Boghni District]]''
| {{Coord|36.49944444444444|3.9363888888888887|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bounouh Boghni 22Mar.png|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Bounouh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3303859|Mechtras]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019641|Boghni District]]''
| {{Coord|36.54388888888889|4.011111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mechtras - Tizi-Ouzou- Tazroute.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Mechtras.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2535214|Bordj Badji Mokhtar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004766|Bordj Badji Mokhtar District]]''
| {{Coord|21.328888888889|0.95416666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bordj-Mokhtar (1990).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Bordj Badji Mokhtar (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2701565|Timiaouine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004766|Bordj Badji Mokhtar District]]''
| {{Coord|20.437222222222|1.8105555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hotel de ville de Timiaouine.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Timiaouine (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q614809|Beni Lahcene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325314|Bordj Bou Naâma District]]''
| {{Coord|35.81298|1.68954|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Beni Lahcene.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q941583|Bordj Bounaama]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325314|Bordj Bou Naâma District]]''
| {{Coord|35.85|1.6166667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bordj Bounaama.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Bordj Bou Naama.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895873|Beni Chaib]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325314|Bordj Bou Naâma District]]''
| {{Coord|35.82014|1.79953|display=inline}}
| [[Fáìlì:بحيرة بني شعيب.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Beni Chaib.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483292|Sidi Slimane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325314|Bordj Bou Naâma District]]''
| {{Coord|35.86|1.68111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Sidi Slimane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649117|Bordj Emir Khaled Chikh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q168877|Bordj El Amir Khaled District]]''
| {{Coord|36.1222|2.2056|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bord Emir Khaled.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Bordj Emir Khaled.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2904350|Bir Ould Khelifa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q168877|Bordj El Amir Khaled District]]''
| {{Coord|36.183333333333|2.2333333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Bir Ouled Khelifa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3327636|Tarik Ibn Ziad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q168877|Bordj El Amir Khaled District]]''
| {{Coord|36|2.15|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tarik Ibn Ziad طارق بن زياد - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Tarik Bin Ziad.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2910766|Bordj El Emir Abdelkader]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325268|Bordj Emir Abdelkader District]]''
| {{Coord|35.812757|2.209009|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bordj Emir Abdelkader برج الامير عبد القادر.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Bordj El Emir Abdelkader.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12195041|Youssoufia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325268|Bordj Emir Abdelkader District]]''
| {{Coord|35.9481|2.11275|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Youssoufia اليوسفية - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Youssoufia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q628038|El Anseur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019643|Bordj Ghedir District]]''
| {{Coord|36.041666666666664|4.816666666666666|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 El Anasser.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q647705|Taglait]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019643|Bordj Ghedir District]]''
| {{Coord|35.77164|4.99974|display=inline}}
| [[Fáìlì:Forêt de Bitam.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 34 Taglait.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2894485|Belimour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019643|Bordj Ghedir District]]''
| {{Coord|35.98045|4.87984|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2910772|Bordj Ghédir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019643|Bordj Ghedir District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q266411|Bordj Bou Arréridj Province]]''
| {{Coord|35.9|4.89|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.901111111111|4.8980555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bordj Chemissa.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 34 Bordj Ghedir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3104853|Ghilassa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019643|Bordj Ghedir District]]''
| {{Coord|35.87175|4.90625|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Ghilassa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2910781|Bordj Menaïel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q9303989|Bordj Ménaïl District]]''
| {{Coord|36.74166667|3.72305556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bordj Ménaiel.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Bordj Menaiel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3033013|Djinet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q9303989|Bordj Ménaïl District]]''
| {{Coord|36.8769773|3.7231207|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djinet air view.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Djinet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3183565|Zemmouri]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q9303989|Bordj Ménaïl District]]''
| {{Coord|36.783333|3.6|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zemmouri 11092012.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Zemmouri.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3229078|Legata]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q9303989|Bordj Ménaïl District]]''
| {{Coord|36.74902|3.6831|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 35 Leghata.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2910774|Bordj Okhriss]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156670|Bordj Okhriss District]]''
| {{Coord|36.083333333333336|3.9755555555555553|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Bordj Okhriss.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3125560|Hadjera Zerga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156670|Bordj Okhriss District]]''
| {{Coord|35.95777778|3.84944444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Hadjera Zerga.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3307743|Mezdour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156670|Bordj Okhriss District]]''
| {{Coord|36.07987|4.07058|display=inline}}
| [[Fáìlì:المزدور.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Mezdour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3513862|Taguedit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156670|Bordj Okhriss District]]''
| {{Coord|36.01759|3.99462|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Taguedit.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648662|Bordj Zemoura]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019645|Bordj Zemmoura District]]''
| {{Coord|36.292991|4.855957|display=inline}}
| [[Fáìlì:Khubayb ibn Adiy Mosque, Bordj Bou Arréridj, Algeria.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 34 Bordj Zemmoura.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358215|Ouled Dahmane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019645|Bordj Zemmoura District]]''
| {{Coord|36.22284|4.770027|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Dahmane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 34 Ouled Dahman.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3515965|Tassamert]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019645|Bordj Zemmoura District]]''
| {{Coord|36.2692932|4.823041|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Tassameurt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1438489|Bou Ismaïl]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019649|Bou Ismaïl District]]''
| {{Coord|36.65|2.7|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bou Ismaïl.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-26 - Bou Ismail - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876381|Ain Tagourait]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019649|Bou Ismaïl District]]''
| {{Coord|36.60361111|2.60944444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn Tagourait.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-17 - Ain Tagourait - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921597|Bouharoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019649|Bou Ismaïl District]]''
| {{Coord|36.623381|2.654829|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bou Haroun.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-30 - Bouharoun - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196147|Khemisti]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019649|Bou Ismaïl District]]''
| {{Coord|36.62583333|2.68083333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chiffalo.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-06 - Khemisti - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q401741|Bou Saada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272172|Bou Saâda District]]''
| {{Coord|35.208333333333|4.1738888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bousaayel.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-28-20 - Bou-Saâda - Wilaya M'Sila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049938|El Hamel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272172|Bou Saâda District]]''
| {{Coord|35.13333333|4.08333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ville d'El Hamel مدينة الهامل - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - El Hamel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358286|Oultene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272172|Bou Saâda District]]''
| {{Coord|35.11952|4.37306|display=inline}}
| [[Fáìlì:Village oultem.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Oultem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2784515|Sidi Ameur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019651|Boualem District]]''
| {{Coord|33.7682|1.43303|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Ameur سيدي عامر.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 Sidi Ameur.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2911916|Boualem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019651|Boualem District]]''
| {{Coord|33.7290511|1.5341377|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DA - 32-06 - Boualem - Wilaya d'El Bayadh map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483296|Sidi Taifour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019651|Boualem District]]''
| {{Coord|33.7172|1.68271|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 32 Sidi Tifour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3499559|Stitten]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019651|Boualem District]]''
| {{Coord|33.757992|1.2233448|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lever du soleil depuis Stitten d'El-bayadh.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 Stitten.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q32477|Ait Tizi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019653|Bouandas District]]''
| {{Coord|36.55888889|5.12722222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aït Tizi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876517|Ait Naoual Mezada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019653|Bouandas District]]''
| {{Coord|36.545833333333334|5.083333333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aït Naoual Mezada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2911931|Bouandas]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019653|Bouandas District]]''
| {{Coord|36.494699|5.1019478|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouandas centre , vue générale.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Bouandas.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2922508|Bousselam]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019653|Bouandas District]]''
| {{Coord|36.49888888888889|5.0377777777777775|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Bousselam.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648628|Aïn Ben Beida]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4949281|Bouchegouf District]]''
| {{Coord|36.61777778|7.69527778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Aïn Ben Beida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921360|Boughouf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4949281|Bouchegouf District]]''
| {{Coord|36.47172|7.72976|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouchegouf بوشقوف.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Bouchegouf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3271986|Medjez Sfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4949281|Bouchegouf District]]''
| {{Coord|36.45|7.76666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Medjez Sfa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272169|Oued Fragha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4949281|Bouchegouf District]]''
| {{Coord|36.55583333|7.71305556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Oued Fragha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q311984|Boudouaou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2007521|Boudouaou District]]''
| {{Coord|36.7313191|3.4047805|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo marche boudouaou 03062016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Boudouaou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648978|Bouzegza Keddara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2007521|Boudouaou District]]''
| {{Coord|36.62541|3.47934|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tunnels de Bouzegza انفاق بوزقزة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Bouzegza Keddara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921497|Boudouaou-El-Bahri]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2007521|Boudouaou District]]''
| {{Coord|36.772222222222226|3.405555555555555|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo boudouaou marine 08102014.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Boudouaou El Bahri.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050007|El Kharrouba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2007521|Boudouaou District]]''
| {{Coord|36.657777777778|3.4063888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Barrage de Keddara سد قدارة - panoramio (3).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 El Kharrouba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3056457|Ouled Hedadj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2007521|Boudouaou District]]''
| {{Coord|36.72|3.35|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 35 Ouled Hedadj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649886|Soumaâ]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019656|Boufarik District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q233637|Blida Province]]''
| {{Coord|36.51833|2.90528|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.518333333333|2.9052777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vers Ecole de police مدرسة الشرطة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-14 - Soumaa - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2344308|Boufarik]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019656|Boufarik District]]''
| {{Coord|36.575|2.9097222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mosquée à Boufarik.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-20 - Boufarik - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3118934|Guerrouaou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019656|Boufarik District]]''
| {{Coord|36.522222222222|2.8833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Guerrouaou 2.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-27 - Guerouaou - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q925894|Ouled Selama]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q537884|Bougara District]]''
| {{Coord|36.54833333|3.11|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Slama - ISUZU - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-19 - Ouled Slama - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649228|Hammam Melouane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q537884|Bougara District]]''
| {{Coord|36.486666666667|3.045|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hammam melouane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-12 - Hammam Melouane - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2573679|Bougara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q537884|Bougara District]]''
| {{Coord|36.541666666666664|3.0833333333333335|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bougara (Rovigo) بوقرة - panoramio (2).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-26 - Bougara - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876366|Aïn Roua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263424|Bougaâ District]]''
| {{Coord|36.33444444|5.18055556|display=inline}}
| [[Fáìlì:عين الروى ولاية سطيف 16.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aïn Roua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895890|Beni Hocine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263424|Bougaâ District]]''
| {{Coord|36.27229|5.12743|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Beni Hocine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921542|Bougaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263424|Bougaâ District]]''
| {{Coord|36.3324132|5.0885153|display=inline}}
| [[Fáìlì:The city of Bougaa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Bougaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650268|Tousmouline]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019658|Bougtob District]]''
| {{Coord|33.6515655|0.308733|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DA - 32-20 - Tousmouline - Wilaya d'El Bayadh map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921589|Bougtob]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019658|Bougtob District]]''
| {{Coord|34.0424186|0.0892639|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bougtob بلدية بوقطب (48390171382).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 Bougtob.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050008|El Kheiter]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019658|Bougtob District]]''
| {{Coord|34.1434|0.0732471|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Kheiter الخيثر (31322218115).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 El Kheiter.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q728433|Souaflia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4949453|Bouguirat District]]''
| {{Coord|35.85|0.333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 27 Souaflia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921590|Bouguirat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4949453|Bouguirat District]]''
| {{Coord|35.7515277|0.2532005|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouguirat بوقيراط - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Bouguirat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3461301|Safsaf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4949453|Bouguirat District]]''
| {{Coord|36.07527778|0.42833333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-27-30 Safsaf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3485239|Sirat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4949453|Bouguirat District]]''
| {{Coord|35.78|0.19194|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sirat سيرات - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Sirat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876345|Aïn Kerma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q607231|Bouhadjar District]]''
| {{Coord|36.59388889|8.20111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Aïn Kerma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921594|Bouhadjar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q607231|Bouhadjar District]]''
| {{Coord|36.5030131|8.1051636|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Bouhadjar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126492|Hammam Béni Salah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q607231|Bouhadjar District]]''
| {{Coord|36.51972222|8.03416667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Hammam Beni Salah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358058|Oued Zitoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q607231|Bouhadjar District]]''
| {{Coord|36.46611111|8.0575|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Oued Zitoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q757243|Hacine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019646|Bouhanifia District]]''
| {{Coord|35.456944444444446|-0.0025|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Hacine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2911890|Bou Hanifia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019646|Bouhanifia District]]''
| {{Coord|35.316111|-0.048333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouhnifia بوحنيفية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Bou Hanifia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049894|Guittena]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019646|Bouhanifia District]]''
| {{Coord|35.408333333333|-0.05|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- El Guettana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921601|Bouhatem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325337|Bouhatem District]]''
| {{Coord|36.3038513|6.0141134|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Bouhatem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3023967|Derrahi Bousselah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325337|Bouhatem District]]''
| {{Coord|36.3125|5.927777777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Derradji Bousselah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921610|Bouhmama]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324914|Bouhmama District]]''
| {{Coord|35.32034|6.74657|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chelia 4.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 Bouhmama.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2972032|Chélia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324914|Bouhmama District]]''
| {{Coord|35.36431|6.77868|display=inline}}
| [[Fáìlì:الغروب من الأوراس.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 Chelia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272298|M'Sara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324914|Bouhmama District]]''
| {{Coord|35.23857|6.57315|display=inline}}
| [[Fáìlì:3azza-Msara 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 M'Sara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3571239|Yabous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324914|Bouhmama District]]''
| {{Coord|35.40815|6.64184|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-40 Yabous.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649700|Chébli]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019660|Bouinan District]]''
| {{Coord|36.577777777777776|3.0083333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chebli شبلي - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-02 - Chebli - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921643|Bouinan]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019660|Bouinan District]]''
| {{Coord|36.53167|2.99194|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ville de Bouinane بوينان - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-03 - Bouinan - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648911|Boukadir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710756|Boukadir District]]''
| {{Coord|36.063611|1.124444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie BOUKADIR.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Boukadir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649555|Oued Sly]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710756|Boukadir District]]''
| {{Coord|36.1|1.2|display=inline}}
| [[Fáìlì:واد سلي.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Oued Sly.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7549961|Sobha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710756|Boukadir District]]''
| {{Coord|36.109167|1.109722|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz-02-Sobha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649043|Boumedfaâ]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004785|Boumedfaâ District]]''
| {{Coord|36.370277777778|2.4763888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Boumedfaa بومدفع - panoramio (5).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Boumedfaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657341|Hoceinia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004785|Boumedfaâ District]]''
| {{Coord|36.316666666667|2.4|display=inline}}
| [[Fáìlì:Houcinia (Ex Bouhalouane) الحسينية - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Hoceinia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1895428|Tidjelabine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q580145|Boumerdès District]]''
| {{Coord|36.727778|3.497222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tidjelabine تيجلابين - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Tidjellabine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2998044|Corso]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q580145|Boumerdès District]]''
| {{Coord|36.7565|3.43333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tidjellabine - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Corso.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q311960|Ben Choud]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q236752|Boumerdès Province]]''
| {{Coord|36.8623517|3.8805771|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 35 Ben Choud.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2826124|Aafir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q236752|Boumerdès Province]]''
| {{Coord|36.767596|3.7029|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 35 Afir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q599165|Bounoura]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4950031|Bounoura District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q17601|Ghardaïa Province]]''
| {{Coord|32.4825|3.7036111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ksar de Bounoura.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Bounoura.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1884169|El Atteuf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4950031|Bounoura District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q17601|Ghardaïa Province]]''
| {{Coord|32.4775|3.74777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:El-Atteuf Ghardaia Algeria.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 El Atteuf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649516|Boussemghoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019665|Boussemghoun District]]''
| {{Coord|32.866666666667|0.016666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Boussemghoune.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 Boussemghoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649478|Bouteldja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q584100|Bouthéldja District]]''
| {{Coord|36.5028751|8.1048203|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouteldja rue principal.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-36-Bouteldja.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2962063|Chefia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q584100|Bouthéldja District]]''
| {{Coord|36.66166666666667|8.106388888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Chefia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3215674|Lac des Oiseaux]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q584100|Bouthéldja District]]''
| {{Coord|36.78333333|8.11666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Lac des Oiseaux.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648956|Misserghin]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019667|Boutlélis District]]''
| {{Coord|35.616666666667|-0.73333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Misserghin01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Misserghin.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876312|Aïn El Kerma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019667|Boutlélis District]]''
| {{Coord|35.64888889|-0.97583333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Ain El-Kerma.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Ain El Kerma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2922617|Boutlélis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019667|Boutlélis District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q231331|Oran Province]]''
| {{Coord|35.572955|-0.899924|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.572777777778|-0.89972222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Boutlelis.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Boutlelis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q612537|Bouzareah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019671|Bouzaréah District]]''
| {{Coord|36.78988|3.01772|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouzareah Downtown.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1611.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2673474|El-Biar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019671|Bouzaréah District]]''
| {{Coord|36.768333333333|3.0305555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue d'El biar sur la baie d'Alger.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1610.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895321|Ben Aknoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019671|Bouzaréah District]]''
| {{Coord|36.756388888888885|3.0083333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ben aknoun.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1622.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895900|Béni Messous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019671|Bouzaréah District]]''
| {{Coord|36.78|2.9744444444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Messous بني مسوس - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1632.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q674163|Beni-Zekki]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019669|Bouzguen District]]''
| {{Coord|36.56493|4.50535|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Beni Zekki.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q778239|Illoula Oumalou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019669|Bouzguen District]]''
| {{Coord|36.57888888888889|4.442777777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tabuda de illuyen umalu.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Illoula Oumalou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215269|Bouzeguene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019669|Bouzguen District]]''
| {{Coord|36.6167048|4.4798498|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouzeguene, Tizi Ouzou Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Bouzeguène.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3147876|Idjeur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019669|Bouzguen District]]''
| {{Coord|36.6664284|4.5186453|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune d'Idjeur (Tizi Ouzou, Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Idjeur.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649021|Bouzina]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970621|Bouzina District]]''
| {{Coord|35.264722222222225|6.098611111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:بوزينة القديمة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-35 Bouzina - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6488718|Larbaâ]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970621|Bouzina District]]''
| {{Coord|35.355277777778|6.145|display=inline}}
| [[Fáìlì:قرية ثاعزونت.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-61 Larbaa - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q722522|Bouïra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156908|Bouïra District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q233655|Bouira Province]]''
| {{Coord|36.378333333333|3.8925|display=inline}}
| [[Fáìlì:BOUIRA.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Bouira.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876493|Ait Laziz]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156908|Bouïra District]]''
| {{Coord|36.44472222|3.90861111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Adrar amelal, ait laziz.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Aït Laziz.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4833301|Aïn Turk]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156908|Bouïra District]]''
| {{Coord|36.39333333333333|3.8247222222222224|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Aïn El Turc.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648965|Hadj Mechri]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q14624811|Brida District]]''
| {{Coord|33.95715|1.59879|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Hadj Mechri.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649391|Brida]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q14624811|Brida District]]''
| {{Coord|33.90611111111111|1.7844444444444445|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Brida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3515420|Taouila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q14624811|Brida District]]''
| {{Coord|33.8688833|1.8605947|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Taouila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649308|Ghassoul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019666|Brézina District]]''
| {{Coord|33.3772724|1.2030888|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Ghassoul الغاسول.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 Ghassoul.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2924791|Brezina]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019666|Brézina District]]''
| {{Coord|33.0993793|1.260767|display=inline}}
| [[Fáìlì:La mairie Brezina بلدية بريزينة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 Brezina.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3054778|Krakda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019666|Brézina District]]''
| {{Coord|33.3192686|0.9572697|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DA - 32-15 - Kraakda - Wilaya d'El Bayadh map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q638704|Béchar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2019699|Béchar District]]''
| {{Coord|31.61638888888889|-2.2183333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Gourai.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-01-Bechar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q59975|Béjaïa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005720|Béjaïa District]]''
| {{Coord|36.75111111111111|5.064166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Béjaia بجاية 11.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Bejaia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649069|Oued Ghir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005720|Béjaïa District]]''
| {{Coord|36.71055555555556|4.9783333333333335|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Oued Ghir.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Oued Ghir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3148138|Ighzer Amokrane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q233665|Béjaïa Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q2005689|Ifri-Ouzellaguen District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q3358841|Ouzellaguen]]''
| {{Coord|36.5286|4.60164|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ighzer Amokrane.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q130246|Béni Abbès]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005787|Béni Abbès District]]''
| {{Coord|30.131666666666668|-2.1691666666666665|display=inline}}
| [[Fáìlì:Béni-Abbés Oued saoura.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-07-Beni Abbes.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215797|Tamtert]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005787|Béni Abbès District]]''
| {{Coord|29.910277777778|-1.8902777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-08-20-Tamtert.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876368|Aïn Sebt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q632630|Béni Aziz District]]''
| {{Coord|36.48638888888889|5.711388888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aïn Sebt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895864|Beni Aziz]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q632630|Béni Aziz District]]''
| {{Coord|36.466667|5.65|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Aziz.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Beni Aziz.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3273694|Maaouia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q632630|Béni Aziz District]]''
| {{Coord|36.38899|5.70995|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Maaouia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649892|Sidi Medjahed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5005048|Béni Boussaïd District]]''
| {{Coord|34.77527777777778|-1.6366666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Kef - Tlemcen الكاف - تلمسان (51936806963).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-37 - Sidi Medjahed - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895870|Beni Boussaid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5005048|Béni Boussaïd District]]''
| {{Coord|34.64805556|-1.75305556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-38 - Beni Boussaid - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648908|Beni Haoua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710775|Béni Haoua District]]''
| {{Coord|36.533333|1.566667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Haoua.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Beni Haoua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2924353|Breira]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710775|Béni Haoua District]]''
| {{Coord|36.44868|1.61514|display=inline}}
| [[Fáìlì:Breira (Chlef) بريرة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Breira.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358018|Oued Gousine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710775|Béni Haoua District]]''
| {{Coord|36.525555555556|1.4944444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Village de Oued Goussine.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Oued Goussine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2223580|Beni Maouche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019614|Béni Maouche District]]''
| {{Coord|36.507222222222225|4.756111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait maouche Beni maouche vue génerale.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Beni Maouche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648984|Béni Ounif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019615|Béni Ounif District]]''
| {{Coord|32.05|-1.25|display=inline}}
| [[Fáìlì:133 Beni Ounif.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-21-Beni Ounif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2263714|Béni Ourtilane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019607|Béni Ourtilane District]]''
| {{Coord|36.44222222222222|4.855833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Ourtilane, Sétif Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Beni Ouartilene.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876352|Aïn Legraj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019607|Béni Ourtilane District]]''
| {{Coord|36.4096|4.891|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Aïn Legraj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895875|Beni Chebana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019607|Béni Ourtilane District]]''
| {{Coord|36.468333333333334|4.868333333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Beni Chebana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3382219|Beni Mouhli]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019607|Béni Ourtilane District]]''
| {{Coord|36.51611111111111|4.909722222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Beni Mouhli.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q80408|Beni Saf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019618|Béni Saf District]]''
| {{Coord|35.302222222222|-1.3836111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lettres sur la ville de Beni-Saf, Algérie. DZ.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Beni Saf (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657331|Sidi Safi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019618|Béni Saf District]]''
| {{Coord|35.283333333333|-1.3|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Sidi Safi (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049839|El Emir Abdelkader]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019618|Béni Saf District]]''
| {{Coord|35.224444444444|-1.4033333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - El Emir Abdelkader (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649441|Bouskene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019622|Béni Slimane District]]''
| {{Coord|36.1911267|3.2362247|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouskene.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Bouskane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895913|Beni Slimane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019622|Béni Slimane District]]''
| {{Coord|36.22703|3.30596|display=inline}}
| [[Fáìlì:Béni Slimane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Beni Slimane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483229|Sidi Errabia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019622|Béni Slimane District]]''
| {{Coord|36.27555556|3.30666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 26 Sidi Errabie.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649234|Azails]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5005051|Béni Snous District]]''
| {{Coord|34.687777777777775|-1.4655555555555555|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-21 - Azaïls - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895867|Beni Bahdel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5005051|Béni Snous District]]''
| {{Coord|34.693888888888885|-1.5186111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Paysage à l'entrée de la commune de Beni Bahdel, région de Tlemcen.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-42 - Beni Bahdel - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895909|Beni Snous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5005051|Béni Snous District]]''
| {{Coord|34.6625|-1.5425|display=inline}}
| [[Fáìlì:Benisnous 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-17 - Beni Snous - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649062|Berriane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019630|Bérianne District]]''
| {{Coord|32.833333333333|3.7666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Berriane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Berriane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q748765|Bou Aiche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019680|Chahbounia District]]''
| {{Coord|35.55267|2.35868|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouaiche البواعيش.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Bouaiche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921560|Boughezoul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019680|Chahbounia District]]''
| {{Coord|35.6997|2.84779|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 26 Boughzoul.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2947598|Chahbounia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019680|Chahbounia District]]''
| {{Coord|35.54472|2.60333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chahbounia الشهبونية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Chahbounia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649151|Charef]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5074220|Charef District]]''
| {{Coord|34.6180228|2.8010416|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Charef.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2209170|El Guedid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5074220|Charef District]]''
| {{Coord|34.64694444|2.615|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Gueddid بلدية القديد - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - El Guedid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895915|Beni Yagoub]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5074220|Charef District]]''
| {{Coord|34.4664432|2.7850771|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Beni Yagoub.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2642041|Charouine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004777|Charouine District]]''
| {{Coord|29.016666666667|-0.26666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Charouine Adrar.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Charouine (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2701541|Talmine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004777|Charouine District]]''
| {{Coord|29.329722222222223|-0.4986111111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Talmin (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2757193|Ouled Aissa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004777|Charouine District]]''
| {{Coord|29.4184|-0.0876|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Ouled Aissa (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q374800|Chechar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324499|Chechar District]]''
| {{Coord|35.03799|7.00404|display=inline}}
| [[Fáìlì:Khenchela chechar.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 Cherchar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032874|Djellal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324499|Chechar District]]''
| {{Coord|34.916667|6.9|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-40 Djellal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050146|El Oueldja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324499|Chechar District]]''
| {{Coord|34.91555555555556|6.680555555555555|display=inline}}
| [[Fáìlì:El-Oualdja-Khenchela-Algerie1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 El Oueldja.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196179|Khirane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324499|Chechar District]]''
| {{Coord|34.99861|6.76045|display=inline}}
| [[Fáìlì:Khirenne-9.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 Khirane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649364|Chekfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579044|Chekfa District]]''
| {{Coord|36.771308|5.9595251|display=inline}}
| [[Fáìlì:Street in Chekfa, Jijel Province (Algeria).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Chekfa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650017|Sidi Abdelaziz]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579044|Chekfa District]]''
| {{Coord|36.85333333333333|6.051388888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue sur Sidi Abdelaziz, Jijel (Algérie).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Sidi Abdelaziz.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1884153|El Kennar Nouchfi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579044|Chekfa District]]''
| {{Coord|36.82472222222222|5.9591666666666665|display=inline}}
| [[Fáìlì:Siège de la Mairie d'El Kennar (Algérie).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 El Kennar Nouchfi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2910782|Bordj T'har]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579044|Chekfa District]]''
| {{Coord|36.7469405|6.0342794|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bodj Thar.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Bordj Thar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215445|Chelghoum Laïd]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5089868|Chelghoum Laïd District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q235723|Mila Province]]''
| {{Coord|36.16666667|6.16666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.162777777778|6.1663888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chelghoum Laid.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Chelghoum Laid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876357|Aïn Mellouk]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5089868|Chelghoum Laïd District]]''
| {{Coord|36.274991|6.176435|display=inline}}
| [[Fáìlì:Temda 4.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Aïn Mellouk.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324813|Oued Athmania]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5089868|Chelghoum Laïd District]]''
| {{Coord|36.24972222|6.28611111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Oued Athmania.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2962198|Chellal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272354|Chellal District]]''
| {{Coord|35.516667|4.383333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chellal - M'sila الشلال - المسيلة 01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Chellal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196166|Khettouti Sed El Djir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272354|Chellal District]]''
| {{Coord|35.6303|4.17676|display=inline}}
| [[Fáìlì:Khattouti Sed El Djir خطوطي سد الجير.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Khettouti Sed El Djir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3273702|Maarif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272354|Chellal District]]''
| {{Coord|35.41527778|4.34416667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-28-29 - Maarif - Wilaya M'Sila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358241|Ouled Madhi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272354|Chellal District]]''
| {{Coord|35.57666667|4.50833333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Ouled Madhi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649540|Chellala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019672|Chellala District]]''
| {{Coord|33.0331321|0.0556183|display=inline}}
| [[Fáìlì:Algérie (3562123227).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 Chellala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050067|El Maharra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019672|Chellala District]]''
| {{Coord|33.31166667|0.36444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DA - 32-19 - El Mehara - Wilaya d'El Bayadh map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q961923|Tafraout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4118343|Chellalat El Adhaoura District]]''
| {{Coord|35.9715|3.35195|display=inline}}
| [[Fáìlì:بلدية تافراوت المدية - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Tafraout.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876361|Aïn Ou Ksir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4118343|Chellalat El Adhaoura District]]''
| {{Coord|35.85194444|3.47055556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Ouksir عين اوقصير - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ain Ouksir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2962199|Challalat El Adhaoura]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4118343|Chellalat El Adhaoura District]]''
| {{Coord|35.94|3.41|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chellalet El Adhaoura.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Chellalet El Adhaoura.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2962653|Cheniguel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4118343|Chellalat El Adhaoura District]]''
| {{Coord|35.922222222222224|3.5666666666666664|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chniguel.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Cheniguel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1885068|Tibane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1118209|Chemini District]]''
| {{Coord|36.61333333333333|4.650833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC Tibane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Tibane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2223592|Akfadou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1118209|Chemini District]]''
| {{Coord|36.62861111111111|4.623611111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie d'Akfadou.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Akfadou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2962465|Chemini]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1118209|Chemini District]]''
| {{Coord|36.6|4.61667|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC Chemini.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Chemini.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3087355|Souk-Oufella]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1118209|Chemini District]]''
| {{Coord|36.60611111|4.63888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie-de-souk-oufella.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Souk-Oufella.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215192|Chemora]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970558|Chemora District]]''
| {{Coord|35.666666666667|6.65|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chemorar.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-36 Chemora - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215207|Boulhilat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970558|Chemora District]]''
| {{Coord|35.724444444444|6.6625|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-60 Boulhilat - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1617666|Cherchell]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019675|Cherchell District]]''
| {{Coord|36.6075|2.19|display=inline}}
| [[Fáìlì:Cherchell's fountain place.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-22 - Cherchell - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650062|Sidi Ghiles]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019675|Cherchell District]]''
| {{Coord|36.58333333|2.11666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Ghiles.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-32 - Sidi Ghiles - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3125559|Hadjeret Ennous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019675|Cherchell District]]''
| {{Coord|36.57333333|2.05194444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hadjret Ennous.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-42 - Hadjeret Ennous - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483287|Sidi Semiane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019675|Cherchell District]]''
| {{Coord|36.508611111111|2.0638888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Le Mausolé de Sidi Semiane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-40 - Sidi Semiane - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q736205|Cheria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019684|Cheria District]]''
| {{Coord|35.2703595|7.7519703|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Cheria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3530066|Tlidjene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019684|Cheria District]]''
| {{Coord|35.1175918|7.767334|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Tlidjene.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649293|Chetaibi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710811|Chetaïbi District]]''
| {{Coord|37.0661|7.3803|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chetaibi vue Aerienne.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Chetaïbi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649520|Amieur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019678|Chetouane District]]''
| {{Coord|35.035197|-1.240082|display=inline}}
| [[Fáìlì:الغروب.jp.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-14 - Amieur - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876331|Aïn Fezza]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019678|Chetouane District]]''
| {{Coord|34.87722222|-1.23527778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn Fezzaa عين فزة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-12 - Ain Fezza - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2962883|Chetouane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019678|Chetouane District]]''
| {{Coord|34.920308|-1.289767|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouest ainelhout.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-50 - Chetouane - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q849561|Chlef]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710823|Chlef District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q73516530|arrondissement of Orleansville]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q2017661|Department of Algiers]]''
| {{Coord|36.164722222222224|1.3316666666666666|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chlef-rue-20-août.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Chlef.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649324|Oum Drou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710823|Chlef District]]''
| {{Coord|36.2|1.38333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Oum Drou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649902|Sendjas]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710823|Chlef District]]''
| {{Coord|36.066667|1.4|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Sendjas.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12710244|Tadjna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q231752|Chlef Province]]''
| No/unknown value
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q335751|Cheraga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019689|Chéraga District]]''
| {{Coord|36.76694444444445|2.960277777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Cheraga centre ville.png|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1650.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215680|Ouled Fayet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019689|Chéraga District]]''
| {{Coord|36.733333333333|2.95|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled fayet 02072013.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1651.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876264|Aïn Bénian]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019689|Chéraga District]]''
| {{Coord|36.80305556|2.92166667|display=inline}}
| [[Fáìlì:La Madrague.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1644.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3021980|Dély Ibrahim]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019689|Chéraga District]]''
| {{Coord|36.75194444444445|2.9813888888888886|display=inline}}
| [[Fáìlì:Dely Ibrahim.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1623.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q5645553|El Hammamet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019689|Chéraga District]]''
| {{Coord|36.81388888888889|2.971388888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC d'El Hammamet بلدية الحمامات.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1624.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q428519|Beni Zid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5147526|Collo District]]''
| {{Coord|36.807979|6.5056229|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Beni Zid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649260|Cheraia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5147526|Collo District]]''
| {{Coord|37.0018329|6.5128756|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Cheraia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2983525|Collo]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5147526|Collo District]]''
| {{Coord|37.0065|6.5609|display=inline}}
| [[Fáìlì:Collo skikda.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Collo.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648601|Aïn Bouchekif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019687|Dahmouni District]]''
| {{Coord|35.35583333|1.51055556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Aïn Bouchekif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649360|Dahmouni]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019687|Dahmouni District]]''
| {{Coord|35.4166842|1.4762879|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Dahmouni.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q628315|Beni Milleuk]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019681|Damous District]]''
| {{Coord|36.444444444444|1.7166666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 42-41 - Beni Milleuk - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3012978|Damous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019681|Damous District]]''
| {{Coord|36.5494659|1.7042971|display=inline}}
| [[Fáìlì:Damous.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-23 - Damous - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3217918|Larhat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019681|Damous District]]''
| {{Coord|36.55867|1.801414|display=inline}}
| [[Fáìlì:Larhat.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-03 - Larhat - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q619294|Mouilha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5221881|Dar Chioukh District]]''
| {{Coord|34.75|3.48333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn Mouilah.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - M'Liliha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3015935|Dar Chioukh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5221881|Dar Chioukh District]]''
| {{Coord|34.897222222222226|3.4897222222222224|display=inline}}
| [[Fáìlì:Dar Chioukh دار الشيوخ (24338880538).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Dar Chioukh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483191|Sidi Baizid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5221881|Dar Chioukh District]]''
| {{Coord|35.058055555555555|3.4305555555555554|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Baizid سيدي بايزيد 01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Sidi Baizid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q59419|Dar El Beïda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019697|Dar El Beïda District]]''
| {{Coord|36.71416667|3.2125|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aéroport Alger 2011.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1620.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q59579|Bab Ezzouar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019697|Dar El Beïda District]]''
| {{Coord|36.721944444444446|3.1855555555555557|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bab Ezzouar باب الزوار.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q1184993|Bordj El Kiffan]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019697|Dar El Beïda District]]''
| {{Coord|36.74722222222222|3.1908333333333334|display=inline}}
| [[Fáìlì:Fortdeleaubougara.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1630.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215503|Bordj El Bahri]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019697|Dar El Beïda District]]''
| {{Coord|36.790555555556|3.2497222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mediterranean Sea From Bordj El Bahri.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1639.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2741121|Mohammadia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019697|Dar El Beïda District]]''
| {{Coord|36.72888888888889|3.1469444444444443|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo grande mosquee 30112016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1629.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876387|Aïn Taya]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019697|Dar El Beïda District]]''
| {{Coord|36.79138888888889|3.2925|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo ain taya vue aerienne 13012016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1638.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050046|El Marsa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019697|Dar El Beïda District]]''
| {{Coord|36.80916666666667|3.254722222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tamentfoust-vue-port.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1640.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649721|Darguina]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019701|Darguina District]]''
| {{Coord|36.566666666667|5.3|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lota Ouzemour - Darguina لوطة اوزمور - درقينة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Darguina.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214545|Aït Smaïl]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019701|Darguina District]]''
| {{Coord|36.54626|5.229664|display=inline}}
| [[Fáìlì:Maire d'Aït-Smaïl (village de Taregregt).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Ait-Smail.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215307|Taskriout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019701|Darguina District]]''
| {{Coord|36.5475654|5.2733517|display=inline}}
| [[Fáìlì:Kafrida.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Taskriout.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3025708|Dhayet Bendhahoua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019691|Daïa Ben Dahoua District]]''
| {{Coord|32.53694444|3.60555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Dhayet Bendhahoua ضاية بن ضحوة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Dhayet Bendhahoua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q187346|Constantine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019686|Daïra of Constantine]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q218272|French Algeria]]''
| {{Coord|36.365|6.6147222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Magnia.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Constantine location.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3020835|Debila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019692|Debila District]]''
| {{Coord|33.5063336|6.937995|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Debila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3128195|Hassani Abdelkrim]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019692|Debila District]]''
| {{Coord|33.47722222|6.895|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hassani, El Oued Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 39 Hassani Abdelkrim.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3021755|Dellys]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710859|Dellys, the central Maghreb (Algeria) during the reign of the Almohad dynasty]]''
| {{Coord|36.916667|3.883333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Dellys - Tadelles.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Dellys.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1884817|El Djazia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019703|Dhalaâ District]]''
| {{Coord|35.663154|7.507954|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Djazia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3025681|D'hala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019703|Dhalaâ District]]''
| {{Coord|35.46111111111111|7.5472222222222225|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - El Dhelala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032751|Djamaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019698|Djamaâ District]]''
| {{Coord|33.5313787|5.9909821|display=inline}}
| [[Fáìlì:ISS020-E-9248 - View of Algeria.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 57 Djamaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272294|M'Rara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019698|Djamaâ District]]''
| {{Coord|33.47666666666667|5.660277777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 57 M'Rara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325140|Sidi Amrane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019698|Djamaâ District]]''
| {{Coord|33.5|6.01666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 57 Sidi Amrane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325168|Tendla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019698|Djamaâ District]]''
| {{Coord|33.6752114|6.0337687|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 57 Tendla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1014380|Djanet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2368801|Djanet District]]''
| {{Coord|24.555|9.4852777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djanet.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 56 Djanet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2910767|Bordj El Houasse]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2368801|Djanet District]]''
| {{Coord|24.878888888889|8.4430555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vallée d'Iherir, commune de Bordj El Haouas, wilaya d'Illizi, Algérie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 56 Bordj El Haouas.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2982706|Colla, Bordj Bou Arreridj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019695|Djaâfra District]]''
| {{Coord|36.262777777778|4.6619444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Colla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032726|Djaafra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019695|Djaâfra District]]''
| {{Coord|36.29294|4.66361|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Djaafra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050042|El-Maïn]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019695|Djaâfra District]]''
| {{Coord|36.36666667|4.75|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 El Main.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7674990|Tafreg]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019695|Djaâfra District]]''
| {{Coord|36.30555555555556|4.713888888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Teffreg.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032841|Djebel Messaad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272153|Djebel Messaâd District]]''
| {{Coord|34.99111111|4.0925|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djebel messaad.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Djebel Messaad.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3486672|Slim]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272153|Djebel Messaâd District]]''
| {{Coord|34.89694444|3.73472222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Slim.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Slim.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2794758|Djelfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211095|Djelfa District]]''
| {{Coord|34.666666666667|3.25|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djelfabul.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Djelfa location.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3021530|Deldoul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q233233|Djelfa Province]]''
| {{Coord|34.205277777778|3.2530555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Deldoul دلدول - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Deldoul.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649112|Djelida]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004351|Djelida District]]''
| {{Coord|36.2|2.0833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djelida جليدة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Djelida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2922230|Bouchared]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004351|Djelida District]]''
| {{Coord|36.1691|1.9292|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Bourached.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032884|Djemaa Ouled cheikh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004351|Djelida District]]''
| {{Coord|36.077930555556|2.005|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Djemaa Ouled Cheikh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649245|Branis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095738|Djemourah District]]''
| {{Coord|35|5.775|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 Branis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032882|Djemorah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095738|Djemourah District]]''
| {{Coord|35.0695559|5.8442116|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 Djemorah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649075|Djendel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004360|Djendel District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q2017661|Department of Algiers]]''
| {{Coord|36.218611111111|2.4088888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djendel جندل - panoramio (3).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Djendel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649122|Barbouche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004360|Djendel District]]''
| {{Coord|36.1|2.4833333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Birbouche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215749|Oued Chorfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004360|Djendel District]]''
| {{Coord|36.165277777778|2.5547222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:واد الشرفة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Oued Chorfa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215082|Abdelkader Azil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019716|Djezzar District]]''
| {{Coord|35.430555555556|5.1269444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:مقر البلدية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-15 Metkaouak - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215165|Ouled Ammar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019716|Djezzar District]]''
| {{Coord|35.46222222222222|5.1561111111111115|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-56 Ouled Ammar - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032929|Djezzar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019716|Djezzar District]]''
| {{Coord|35.509444444444|5.2666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC de Djezar.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-43 Djezzar - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032949|Djidioua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019718|Djidiouia District]]''
| {{Coord|35.9293707|0.8306694|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Djidioua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126593|Hamri]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019718|Djidiouia District]]''
| {{Coord|36.019166666667|0.69|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 El Hamri.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325228|Ouled Sidi Mihoub]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019718|Djidiouia District]]''
| {{Coord|35.97388889|0.69166667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Ouled Sidi Mihoub.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2390470|Djimla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579002|Djimla District]]''
| {{Coord|36.58|5.884166666666666|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djimla000.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Djimla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921507|Boudriaa Ben Yadjis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579002|Djimla District]]''
| {{Coord|36.5992076|5.8071714|display=inline}}
| [[Fáìlì:DSC 0258 بحيرة أم لحناش بمنطقة تيمزڨدة ببني ياجيس.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Boudria Ben Yadjis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q747462|Beni Fouda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019702|Djémila District]]''
| {{Coord|36.2860726|5.6071472|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Fouda.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Beni Fouda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032880|Djemila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019702|Djémila District]]''
| {{Coord|36.3171|5.73521|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djemila 0610510.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Djemila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q544912|Baba Hassen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q541527|Draria District]]''
| {{Coord|36.69444444444444|2.9719444444444445|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-1655.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649106|Douéra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q541527|Draria District]]''
| {{Coord|36.66944444444445|2.942222222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo douera 06102017.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1654.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215090|El Achour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q541527|Draria District]]''
| {{Coord|36.733888888889|2.9919444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo les cascades el achour 30052016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1652.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2423749|Khraïcia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q541527|Draria District]]''
| {{Coord|36.6770577|2.981019|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.683333333333|2.9833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Khraicia خرايسية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1656.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3039143|Draria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q541527|Draria District]]''
| {{Coord|36.71388888888889|2.997777777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo chateau draria 30052016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1653.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483275|Sidi Nâamane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019706|Draâ Ben Khedda District]]''
| {{Coord|36.75805556|3.98388889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Sidi Naamane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3513734|Tadmaït]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019706|Draâ Ben Khedda District]]''
| {{Coord|36.742736|3.901863|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue Tadmaït.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Tadmaït.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529393|Tirmitine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019706|Draâ Ben Khedda District]]''
| {{Coord|36.66|3.9847222222222225|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zerrouda2010 024.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Tirmitine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q5306152|Draâ Ben Khedda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019706|Draâ Ben Khedda District]]''
| {{Coord|36.7349|3.95559|display=inline}}
| [[Fáìlì:La ville de Draa Ben Khedda (Mirabeau).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Draa Ben Khedda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649218|Aït Yahia Moussa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019707|Draâ El Mizan District]]''
| {{Coord|36.64111111|3.88833333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Yahia Moussa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876399|Aïn Zaouia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019707|Draâ El Mizan District]]''
| {{Coord|36.5483|3.89416|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain zaouia algerie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Aïn Zaouia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3087858|Frikat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019707|Draâ El Mizan District]]''
| {{Coord|36.513333333333335|3.885555555555555|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Frikat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4119323|Draâ El Mizan]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019707|Draâ El Mizan District]]''
| {{Coord|36.53333333|3.83333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Draa El Mizan.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Draa El Mizan.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1924629|Dréan]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019714|Dréan District]]''
| {{Coord|36.68333|7.75|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo drean 16112015.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-36-Dréan.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2961908|Chebaita Mokhtar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019714|Dréan District]]''
| {{Coord|36.75583333|7.74166667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Chebaita Mokhtar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2963539|Chihani]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019714|Dréan District]]''
| {{Coord|36.646936|7.77566|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Chihani.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649058|El Abadia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004792|El Abadia District]]''
| {{Coord|36.266666666667|1.6833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Abadia العبادية ترحب بكم - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 El Abadia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1884634|Tacheta Zougagha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004792|El Abadia District]]''
| {{Coord|36.35|1.65|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue generale de Tacheta Zougagha - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Tacheta Zougagha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876274|Aïn Bouyahia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004792|El Abadia District]]''
| {{Coord|36.283333333333|1.7666666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Ain Bouyahia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2859625|Arbaouet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2367960|El Abiodh Sidi Cheikh District]]''
| {{Coord|33.0882649|0.5812401|display=inline}}
| [[Fáìlì:La mairie de Arbaouat بلدية أربوات.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 Arbaouat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876302|Aïn El Orak]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2367960|El Abiodh Sidi Cheikh District]]''
| {{Coord|33.4101|0.73853|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Orak عين العراك.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 Ain El Orak.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049673|El Abiodh Sidi Cheikh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2367960|El Abiodh Sidi Cheikh District]]''
| {{Coord|32.89861111111111|0.5444444444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mausolée de Sidi Cheikh ضريح سيدي الشيخ 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 El Abiodh Sidi Cheikh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049743|El Bnoud]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2367960|El Abiodh Sidi Cheikh District]]''
| {{Coord|32.3121|0.244381|display=inline}}
| [[Fáìlì:Benoud البنود.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DA - 32-16 - El Bnoud - Wilaya d'El Bayadh map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649274|Oued Djer]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019474|El Affroun District]]''
| {{Coord|36.42638888888889|2.561111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued Djer واد جر - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-22 - Oued Djer - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049687|El Affroun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019474|El Affroun District]]''
| {{Coord|36.46666667|2.63333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Afroun العفرون - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-10 - El Affroun - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649292|Mekhatria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q541083|El Amra District]]''
| {{Coord|36.3025|1.9597222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Mekhatria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2861226|Arib]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q541083|El Amra District]]''
| {{Coord|36.283333|2.066667|display=inline}}
| [[Fáìlì:AinDefla arib.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Arib.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q5350753|El Amra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q541083|El Amra District]]''
| {{Coord|36.297222222222|1.85|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Amra et Djebel Tsili (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 El Amra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649064|Ouled Boudjemaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019484|El Amria District]]''
| {{Coord|35.473055555556|-1.1925|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Ouled Boudjemaa (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649280|El Messaid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019484|El Amria District]]''
| {{Coord|35.541944444444|-1.1219444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - El Messaid (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657351|El Amria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019484|El Amria District]]''
| {{Coord|35.533333333333|-1.0166666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - El Amria (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657465|Hassi El Ghella]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019484|El Amria District]]''
| {{Coord|35.45|-1.05|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Hassi El Ghella (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215105|Bou Zedjar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019484|El Amria District]]''
| {{Coord|35.407777777778|-1.1669444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Plage Bouzedjar à Ain temouchent.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Bou Zedjar (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649329|Bouraoui Belhadef]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579695|El Ancer District]]''
| {{Coord|36.6988253|6.1020255|display=inline}}
| [[Fáìlì:غابة الزان.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Bouraoui Belhadef.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649451|Djemaa Beni Habibi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579695|El Ancer District]]''
| {{Coord|36.8075|6.1235|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djemaa-Beni-Habibi-01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Djemaa Beni Habibi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649524|El Ancer]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579695|El Ancer District]]''
| {{Coord|36.8|6.158888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ezzaouia - Vue générale - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 El Ancer.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196168|Kheïri Oued Adjoul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579695|El Ancer District]]''
| {{Coord|36.859722222222224|6.143888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:المحمية الطبيعية بني بلعيد ولاية جيجل.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Kheiri Oued Adjoul.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q312108|El Aouana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579023|El Aouana District]]''
| {{Coord|36.77166666666667|5.6113888888888885|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue sur El Aouana, Jijel (Algérie).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 El Aouana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3056449|Selma Benziada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579023|El Aouana District]]''
| {{Coord|36.62722222222222|5.6466666666666665|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 18 Selma Ben Ziada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q921801|El Aouinet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019487|El Aouïnet District]]''
| {{Coord|35.86666667|7.88333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - El Aouinet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649743|Boukhadra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019487|El Aouïnet District]]''
| {{Coord|35.744562|8.032379|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ici boukhadra هنا بوخضرة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Boukhadra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1029528|El Attaf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q955743|El Attaf District]]''
| {{Coord|36.216666666667|1.6666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Attaf - Bonne route العطاف - panoramio.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q1657489|Tiberkanine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q955743|El Attaf District]]''
| {{Coord|36.174444444444|1.6272222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tiberkanine تيبركانين - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Tiberkanine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1847129|El Azizia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019489|El Azizia District]]''
| {{Coord|36.2866|3.49412|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Azizia 1.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 El Azizia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3276830|Maghraoua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019489|El Azizia District]]''
| {{Coord|36.35138889|3.53527778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Maghraoua مغراوة - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Meghraoua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3313082|Mihoub]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019489|El Azizia District]]''
| {{Coord|36.3530847|3.4757566|display=inline}}
| [[Fáìlì:ميهوب.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Mihoub.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q648784|El Bayadh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019483|El Bayadh District]]''
| {{Coord|33.683055555556|1.0191666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Rond point principal El Bayadh centre ville.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 32 El Bayadh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049752|El Bordj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019486|El Bordj District]]''
| {{Coord|35.51583333|0.30166667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- El Bordj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050075|El Menaouer]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019486|El Bordj District]]''
| {{Coord|35.540277777778|0.37138888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- El Menaouer.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196046|Khalouia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019486|El Bordj District]]''
| {{Coord|35.4619283|0.2969742|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29-Khalouia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2413817|El Borma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019491|El Borma District]]''
| {{Coord|31.65638889|9.17916667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 El Borma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2418278|El Bouni]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710884|El Bouni District]]''
| {{Coord|36.850555555556|7.7438888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hippone.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Daïra d'El Bouni.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q401747|El Eulma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351251|El Eulma District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q73648147|arrondissement of Saint-Arnaud]]''
| {{Coord|36.152777777778|5.69|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Eulma City, Snow.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - El Eulma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2892409|Bazer Sakhra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351251|El Eulma District]]''
| {{Coord|36.116666666667|5.7111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sebkhet Bazer.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Bazer Sakhra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3118876|Guelta Zerka]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351251|El Eulma District]]''
| {{Coord|36.20888889|5.68777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Guelta Zerga بلدية القلتة الزرقة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Guelta Zerka.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1884159|El Ghicha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019499|El Ghicha District]]''
| {{Coord|33.93333333|2.15|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued El Ghicha Laghouat.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - El Ghicha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1441796|Ouled El Djemaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019505|El H'Madna District]]''
| {{Coord|35.79722222|0.68138889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Oued Djemaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049937|El Hamadna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019505|El H'Madna District]]''
| {{Coord|35.9|0.75|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Hamadna.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 El Hmadna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q517133|Oued El Berdi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156859|El Hachimia District]]''
| {{Coord|36.28888889|3.91888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Oued El Berdi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648962|El Hachimia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156859|El Hachimia District]]''
| {{Coord|36.21944444444444|3.8161111111111112|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Hachimia.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - El Hachimia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q606479|Bouchtata]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351370|El Hadaik District]]''
| {{Coord|36.792481|6.7971897|display=inline}}
| [[Fáìlì:المعلم التذكاري المخلد لذكرى مؤتمر الزّٓمان.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Bouchtata.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649026|Aïn Zouit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351370|El Hadaik District]]''
| {{Coord|36.89027778|6.78555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Aïn Zouit.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049911|El Hadaik]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351370|El Hadaik District]]''
| {{Coord|36.8256|6.88826|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Algeria-21-El Hadaik.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3043115|El Hadjar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710885|El Hadjar District]]''
| {{Coord|36.8|7.7333333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 23 - El Hadjar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3503823|Sidi Amar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710885|El Hadjar District]]''
| {{Coord|36.8175|7.7177777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi amar, Wilaya d'Annaba (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 23 - Sidi Amar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049695|El Allia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019495|El Hadjira District]]''
| {{Coord|32.6975|5.42555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Alia Ouargla - panoramio (38).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 30 El Alia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049930|El Hadjira]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019495|El Hadjira District]]''
| {{Coord|32.61666667|5.51666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 El Hadjira.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049932|El Hamadia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710886|El Hamadia District]]''
| {{Coord|35.98333333|4.75|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 El Hammadia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3200166|Ksour, Bordj Bou Arreridj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710886|El Hamadia District]]''
| {{Coord|35.9911|4.59791|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.98333333|4.51666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Ksour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3415972|Rabta]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710886|El Hamadia District]]''
| {{Coord|35.9227679|4.7501278|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Rabta.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12190223|El Ach]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710886|El Hamadia District]]''
| {{Coord|35.95|4.68333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:ببلدية العش دائرة الحمادية ولاية برج بوعريريج.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 34 El Euch.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q672190|El Hamma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324967|El Hamma District]]''
| {{Coord|35.46361111|7.0825|display=inline}}
| [[Fáìlì:La piscine circulaire Hammam essalhine khenchela aures.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 El Hamma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2879031|Baghai]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324967|El Hamma District]]''
| {{Coord|35.5219228|7.1143341|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-40 Baghai.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3054950|Ensigha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324967|El Hamma District]]''
| {{Coord|35.39729|7.14298|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-40 Ensigha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3514902|Tamza]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324967|El Hamma District]]''
| {{Coord|35.252777777778|7|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-40 Tamza.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q335442|Oued Smar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019507|El Harrach District]]''
| {{Coord|36.703611111111|3.1722222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo oued smar 29112016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1615.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1021018|El Harrach]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019507|El Harrach District]]''
| {{Coord|36.721111111111|3.1375|display=inline}}
| [[Fáìlì:El-Harrach city hall.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1613.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215522|Bourouba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019507|El Harrach District]]''
| {{Coord|36.714722222222|3.1063888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo cite el istiqlal bourouba 28052016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1619.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2878250|Bachdjerrah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019507|El Harrach District]]''
| {{Coord|36.72|3.1127777777777776|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo apc bachdjarah 28052016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1616.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q947333|El Harrouch]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351378|El Harrouch District]]''
| {{Coord|36.65305556|6.83638889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo el harrouch 16112015.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - El Harrouch.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650111|Salah Bouchaour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351378|El Harrouch District]]''
| {{Coord|36.7|6.85|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo salah bouchaour 16112015.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Salah Bouchaour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3052141|Emdjez Edchich]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351378|El Harrouch District]]''
| {{Coord|36.70361111|6.85638889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Emdjez Edchich.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358232|Ouled Habeba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351378|El Harrouch District]]''
| {{Coord|36.50333333|6.9575|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Ouled Hbaba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q8069381|Zerdazas]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351378|El Harrouch District]]''
| {{Coord|36.5867514|6.9284459|display=inline}}
| [[Fáìlì:جبل 'سبعة رڨود' ببلدية زردازة الجزائر.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Zerdaza.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876370|Aïn Sekhouna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2109980|El Hassasna District]]''
| {{Coord|34.50555556|0.84972222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Aïn Sekhouna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049957|El Hassasna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2109980|El Hassasna District]]''
| {{Coord|34.82416667|0.32305556|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Hassasna الحساسنة (49065417096).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 20 - El Hassasna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3273688|Maamora]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2109980|El Hassasna District]]''
| {{Coord|34.6818|0.500264|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Maamora.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1884792|El Idrissia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351419|El Idrissia District]]''
| {{Coord|34.45|2.53333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - El Idrissia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2209202|Bordj Douis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351419|El Idrissia District]]''
| {{Coord|34.3665712|2.7021646|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Douis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876279|Aïn Chouhada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351419|El Idrissia District]]''
| {{Coord|34.24111111|2.52194444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aïn Chouhada88.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Aïn Chouhada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049682|El Aïoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019504|El Kala District]]''
| {{Coord|36.826388888889|8.6|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-El Aioun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050005|El Kala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019504|El Kala District]]''
| {{Coord|36.9|8.45|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue du port d'El-Kala en 2014.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-36-El Kala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3418500|Raml Souk]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019504|El Kala District]]''
| {{Coord|36.7861|8.53556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Raml Souk.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q10820264|Souarekh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019504|El Kala District]]''
| {{Coord|36.88199|8.5642|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souarekh السوارخ.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-36-Souarekh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214646|Ain Zaatout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095193|El Kantara District]]''
| {{Coord|35.146388888888886|5.8375|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Frah.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Ain Zaatout.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050002|El Kantara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095193|El Kantara District]]''
| {{Coord|35.22527778|5.70638889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Calceus Herculis.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-06 El Kantara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649510|El Karimia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710888|El Karimia District]]''
| {{Coord|36.11666667|1.55|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Karimia.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 El Karimia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895866|Beni Bouateb]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710888|El Karimia District]]''
| {{Coord|35.993333333333|1.6208333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Beni Bouateb.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3127321|Harchoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710888|El Karimia District]]''
| {{Coord|36.113888888889|1.5055555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Harchoun حرشون.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Harchoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q391129|El Khroub]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019512|El Khroub District]]''
| {{Coord|36.263333333333|6.6936111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tomb of Massinissa 01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-25-06 El Khroub.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876376|Aïn Smara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019512|El Khroub District]]''
| {{Coord|36.26666667|6.5|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-25-10 Ain Smara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358247|Ouled Rahmoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019512|El Khroub District]]''
| {{Coord|36.18027778|6.705|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-25-10 Ouled Rahmoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q961879|Boulhaf Dir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019514|El Kouif District]]''
| {{Coord|35.4885|8.0717|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Boulhaf Dir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2894102|Bekkaria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019514|El Kouif District]]''
| {{Coord|35.3721148|8.2421494|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Bekkaria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q5351493|El Kouif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019514|El Kouif District]]''
| {{Coord|35.5|8.31666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - El Kouif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649095|El-Kseur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019516|El Kseur District]]''
| {{Coord|36.684444444444|4.8522222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie EL Kseur.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 El Kseur.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1894468|Toudja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019516|El Kseur District]]''
| {{Coord|36.7525|4.897222222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Toudja توجة 03 - Wilaya de Béjaïa (2018).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Toudja.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215199|Ifenain Ilmathen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019516|El Kseur District]]''
| {{Coord|36.66583333333333|4.768611111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie Fenaïa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Fenaïa Ilmaten.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050032|El M'Ghair]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019511|El M'Ghair District]]''
| {{Coord|33.95055556|5.92416667|display=inline}}
| [[Fáìlì:The desert of albarqajia elmeghaier.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 57 El M'Ghair.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3055304|Oum Touyour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019511|El M'Ghair District]]''
| {{Coord|34.15333333|5.83333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oum Touyour.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 57 Oum Touyour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324543|Sidi Khellil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019511|El M'Ghair District]]''
| {{Coord|33.83777778|5.95888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 57 Sidi Khellil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3499461|Still]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019511|El M'Ghair District]]''
| {{Coord|34.2594|5.91382|display=inline}}
| [[Fáìlì:Still.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 57 Still.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049976|Lahouidjbet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019519|El Ma Labiodh District]]''
| {{Coord|35.29388888888889|8.28|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - El Houidjbet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050027|El Ma El Biodh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019519|El Ma Labiodh District]]''
| {{Coord|35.20555556|8.17|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - El Ma Labiodh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214568|Aïn Yagout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970569|El Madher District]]''
| {{Coord|35.783333333333|6.4166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain yagout 3.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-22 Ain Yagout - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214701|El Madher]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970569|El Madher District]]''
| {{Coord|35.623333333333|6.3697222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Madher village.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-07 El Madher - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215114|Djerma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970569|El Madher District]]''
| {{Coord|35.662336111111|6.3097222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Entré de la ville de Djerma.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-13 Djerma - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215173|Boumia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970569|El Madher District]]''
| {{Coord|35.678333333333|6.4827777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Medracenar.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-59 Boumia - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q788029|Chaabet El Ham]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019522|El Malah District]]''
| {{Coord|35.336111111111|-1.1011111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Chaabet El Ham.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Chaabat El Leham (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649052|Ouled Kihal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019522|El Malah District]]''
| {{Coord|35.368611111111|-1.2355555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Ouled Kihal (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649298|El Malah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019522|El Malah District]]''
| {{Coord|35.388333333333|-1.0944444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - El Malah (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1962437|Terga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019522|El Malah District]]''
| {{Coord|35.416666666667|-1.1833333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Terga (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649322|Moussadek]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710890|El Marsa District]]''
| {{Coord|36.35|1.016667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Moussadek.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050053|El Marsa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3710890|El Marsa District]]''
| {{Coord|36.401579|0.916586|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Marsa (Chlef).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 El Marsa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649028|El Matmar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019524|El Matmar District]]''
| {{Coord|35.73333333|0.46666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 El Matmar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2894233|Belassel Bouzegza]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019524|El Matmar District]]''
| {{Coord|35.84067|0.4989|display=inline}}
| [[Fáìlì:Belassel Bouzegza بلعسل بوزقزة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Belaassel Bouzegza.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324780|Sidi Khettab]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019524|El Matmar District]]''
| {{Coord|35.91666667|0.51666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Sidi Khettab.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7508772|Sidi M'hamed Benaouda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019524|El Matmar District]]''
| {{Coord|35.6041|0.58874|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Sidi MHamed Benaouda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215434|El Milia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351595|El Milia District]]''
| {{Coord|36.75138888888889|6.274444444444445|display=inline}}
| [[Fáìlì:Place des Martyrs à El Milia (Algerie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 El Milia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358273|Ouled Yahia Khedrouche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5351595|El Milia District]]''
| {{Coord|36.71138888888889|6.200833333333334|display=inline}}
| [[Fáìlì:Achbou, Ouled Yahia Khadrouch, Jijel.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Ouled Yahia Khadrouch.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1324185|El Menia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019518|El Ménia District]]''
| {{Coord|30.6|2.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Goléa.1..jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 El Menia (El Golea).svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3128227|Hassi Gara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019518|El Ménia District]]''
| {{Coord|30.55222222|2.915|display=inline}}
| [[Fáìlì:Station services El Menea محطة خدمات - المنيعة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Hassi Gara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650106|Stah Guentis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019530|El Ogla District]]''
| {{Coord|34.9984|7.30829|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Stah Guentis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2893575|Bedjene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019530|El Ogla District]]''
| {{Coord|35.3488408|7.4716902|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Bedjene.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050079|El Mezerra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019530|El Ogla District]]''
| {{Coord|35.266666666667|7.5777777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - El Mezeraa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050135|El Ogla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019530|El Ogla District]]''
| {{Coord|35.18861111|7.46888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - El Ogla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649202|Ouled Brahim]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019534|El Omaria District]]''
| {{Coord|36.24444444|2.93361111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Brahim اولاد ابراهيم - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ouled Brahim.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2877650|Baata]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019534|El Omaria District]]''
| {{Coord|36.346388888889|3.1102777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Baata sud بعطة جنوب - panoramio (4).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Baata.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050133|El Omaria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019534|El Omaria District]]''
| {{Coord|36.26666667|3.03333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Omaria العمارية - panoramio (4).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 El Omaria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q581185|El Ouata]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019535|El Ouata district]]''
| {{Coord|29.860833333333332|-1.8497222222222225|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Ouata - Béchar الواتة - بشار (49065387748).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-14-El Ouata.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1642636|El Oued]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019526|El Oued District]]''
| {{Coord|33.368333333333|6.8675|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Oued.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 39 El Oued.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3199259|Kouinine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019526|El Oued District]]''
| {{Coord|33.4042639|6.8262863|display=inline}}
| [[Fáìlì:Une ancienne ferme de palmier abondonner à kouinine.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 39 Kouinine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050155|El Outaya]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095209|El Outaya District]]''
| {{Coord|35.0333|5.6|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Outaya.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 El Outaya.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q770653|El Taref]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019527|El Taref District]]''
| {{Coord|36.766944444444|8.3136111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:El tarf الطارف - مقر الولاية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-36-El Tarf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876295|Aïn El Assel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019527|El Taref District]]''
| {{Coord|36.78638889|8.3825|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Aïn El Assel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921579|Bougous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019527|El Taref District]]''
| {{Coord|36.659469|8.36935|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Bougous.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575622|Zitouna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019527|El Taref District]]''
| {{Coord|36.6681|8.2346|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-36-Zitouna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q616858|El Kerma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019538|Es Sénia District]]''
| {{Coord|35.616666666667|-0.58333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Entrée d'Oran via El Karma.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 El Kerma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q649874|Es Senia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019538|Es Sénia District]]''
| {{Coord|35.647777777778|-0.62388888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oran Es senia (by the university by winter).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Es Senia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2621177|Sidi Chami]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019538|Es Sénia District]]''
| {{Coord|35.658888888889|-0.52166666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 31 Sidi Chami.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3073186|Fkirina]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019725|F'Kirina District]]''
| {{Coord|35.6637817|7.2986984|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Fkirina.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358046|Oued Nini]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019725|F'Kirina District]]''
| {{Coord|35.57222222222222|7.348888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oudnini.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Oued Nini.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649726|Amourah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5429641|Faidh El Botma District]]''
| {{Coord|34.35431|3.87086|display=inline}}
| [[Fáìlì:Amoura à Djelfa عمورة بالجلفة (37481099024).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Amourah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2209190|Faidh El Botma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5429641|Faidh El Botma District]]''
| {{Coord|34.52777778|3.78194444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Faidh El Botma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358294|Oum Laadham]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5429641|Faidh El Botma District]]''
| {{Coord|33.72027778|4.53055556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Oum Laadham.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876330|Aïn Fetah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5441628|Felaoucene District]]''
| {{Coord|34.96555556|-1.63861111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-31 - Aïn Fetah - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876341|Aïn Kebira]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5441628|Felaoucene District]]''
| {{Coord|35.03055555555556|-1.6752777777777776|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-53 - Ain Kebir - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3068186|Fellaoucene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5441628|Felaoucene District]]''
| {{Coord|35.035057|-1.605892|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-20 - Fellaoucene - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2701549|Tamest]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3064502|Fenoughil District]]''
| {{Coord|27.42388888888889|-0.2375|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Tamest (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2701570|Fenoughil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3064502|Fenoughil District]]''
| {{Coord|27.602777777777774|-0.3055555555555555|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Fenoughil (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2701585|Tamentit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3064502|Fenoughil District]]''
| {{Coord|27.766666666667|-0.26666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:TAMANTIT 10.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Tamantit (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649348|Ferdjioua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324905|Ferdjioua District]]''
| {{Coord|36.4089187|5.9457493|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ferdjioua, Mila Province (Algéria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Ferdjioua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325080|Yahia Beniguecha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324905|Ferdjioua District]]''
| {{Coord|36.39222222222222|5.992222222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Yahia Beniguecha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049877|El Ghrous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095749|Foughala District]]''
| {{Coord|34.70527778|5.28527778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 El Ghrous.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3079875|Foughala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095749|Foughala District]]''
| {{Coord|34.730555555556|5.3251388888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 Foughala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3037408|Douaouda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019719|Fouka District]]''
| {{Coord|36.666667|2.783333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Douaouda, Tipaza Province, Algeria (2013).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-04 - Douaouda - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3079891|Fouka]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019719|Fouka District]]''
| {{Coord|36.666667|2.75|display=inline}}
| [[Fáìlì:Fouka Marine.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-25 - Fouka - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q740664|Aïn El Hadid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019726|Frenda District]]''
| {{Coord|35.058055555555555|0.8833333333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Aïn El Hadid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215495|Frenda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019726|Frenda District]]''
| {{Coord|35.06666667|1.05|display=inline}}
| [[Fáìlì:Jedars.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Frenda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2217482|Takhemaret]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019726|Frenda District]]''
| {{Coord|35.107165|0.6832981|display=inline}}
| [[Fáìlì:ولاية تيارت معلم شهداء بلدية تاخمارت.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Takhemaret.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q582107|Ben Freha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019727|Gdyel District]]''
| {{Coord|35.693374|-0.419176|display=inline}}
| [[Fáìlì:Château FLEURUS SIDAHMED 08-2013 - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Ben Freha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3128229|Hassi Mefsoukh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019727|Gdyel District]]''
| {{Coord|35.78333333|-0.33333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 31 Hassi Mefsoukh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q622841|Ghardaia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019723|Ghardaïa District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q17601|Ghardaïa Province]]''
| {{Coord|32.483333333333|3.6666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ksar Ghardaia place marché 1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Ghardaïa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1521492|Ghazaouet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019724|Ghazaouet District]]''
| {{Coord|35.09385828|-1.86038017|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ghazaouet - 20240425 065403.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-07 - Ghazaouet - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649386|Dar Yaghmouracene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019724|Ghazaouet District]]''
| {{Coord|35.10055556|-1.80083333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Port de pêche Sidi Youchaa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-19 - Dar Yaghmouracene - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650235|Souahlia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019724|Ghazaouet District]]''
| {{Coord|35.04083333333333|-1.8880555555555552|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tounane et son Jardin.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-29 - Souahlia - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3528212|Tienet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019724|Ghazaouet District]]''
| {{Coord|35.049462|-1.838837|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-45 - Tienet - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2209212|Saida]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019729|Ghriss District]]''
| {{Coord|35.2481425|0.1613617|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ghriss غريس - panoramio (2).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Ghriss.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3280683|Makdha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019729|Ghriss District]]''
| {{Coord|35.17265|0.2974|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mascara -Makda 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29-Makdha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3287214|Maoussa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019729|Ghriss District]]''
| {{Coord|35.3788333|0.2459478|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Maoussa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3298418|Matemore]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019729|Ghriss District]]''
| {{Coord|35.32574|0.21359|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- El Matmor.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483207|Sidi Boussaid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019729|Ghriss District]]''
| {{Coord|35.29055556|0.29638889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Boussaid سيدي بوسعيد (26533958733).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Sidi Boussaid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648642|Aghbal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019731|Gouraya District]]''
| {{Coord|36.502777777778|1.8458333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aghbal.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-10 - Aghbal - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3111694|Gouraya]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019731|Gouraya District]]''
| {{Coord|36.56666667|1.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:Gouraya.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-14 - Gouraya - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3307029|Messelmoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019731|Gouraya District]]''
| {{Coord|36.563186|2.002387|display=inline}}
| [[Fáìlì:Messelmoun.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-33 - Messelmoun - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1149771|Grarem Gouga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5597384|Grarem Gouga District]]''
| {{Coord|36.51666667|6.33333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de grarem gouga.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Grarem Gouga.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126328|Hamala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5597384|Grarem Gouga District]]''
| {{Coord|36.5716306|6.3399696|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Hamala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649113|Boumahra Ahmed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5614756|Guelaât Bou Sbaâ District]]''
| {{Coord|36.4600531|7.5149488|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Boumahra Ahmed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2377594|Nechmaya]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5614756|Guelaât Bou Sbaâ District]]''
| {{Coord|36.61149|7.51331|display=inline}}
| [[Fáìlì:Nechmaya النشماية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Nechmaya.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2894563|Belkheir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5614756|Guelaât Bou Sbaâ District]]''
| {{Coord|36.460847|7.479287|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Belkheir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895902|Beni Mezline]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5614756|Guelaât Bou Sbaâ District]]''
| {{Coord|36.4809322|7.603097|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Beni Mezline.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032814|Djeballah Khemissi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5614756|Guelaât Bou Sbaâ District]]''
| {{Coord|36.4645|7.56891|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Djeballah Khemissi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3118865|Guelaât Bou Sbaâ]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5614756|Guelaât Bou Sbaâ District]]''
| {{Coord|36.54583333|7.47527778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Guelaat Bousbaa قلعة بوصبع.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Guellat Bou Sbaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649076|Bir Ben Abed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019502|Guelb El Kébir District]]''
| {{Coord|36.21758|3.42672|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bir ben aabed بئر بن عابد.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Bir Ben Abed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049895|El Guelbelkebir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019502|Guelb El Kébir District]]''
| {{Coord|36.25638889|3.41611111|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Guelb el Kebir القلب الكبير - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 El Guelb Elkbir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3477636|Sedraia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019502|Guelb El Kébir District]]''
| {{Coord|36.24278|3.52871|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sedraia السدراية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Sedraia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q609871|Guelma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272095|Guelma District]]''
| {{Coord|36.461944444444|7.4258333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:GM Guelma Center01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Guelma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895404|Ben Djarah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272095|Guelma District]]''
| {{Coord|36.432125|7.3685646|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.432222|7.368611|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ben Djerrah 2.jpeg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Ben Djerrah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3011981|Dahouara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q235727|Guelma Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q3272076|Hammam N'Bails District]]''
| {{Coord|36.3515639|7.7327442|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Dahouara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12690114|Kheraza]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q235727|Guelma Province]]''
| No/unknown value
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q28220904|Hammam Ouled Ali]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q235727|Guelma Province]]''
| {{Coord|36.57461944|7.38048333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2876364|Aïn Sidi Ali]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019744|Gueltet Sidi Saâd District]]''
| {{Coord|34.15694444|1.54166667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Aïn Sidi Ali.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2893944|Beidha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019744|Gueltet Sidi Saâd District]]''
| {{Coord|34.47475|2.17408|display=inline}}
| [[Fáìlì:مكتبة البلدية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Beidha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3118877|Gueltat Sidi Saad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019744|Gueltet Sidi Saâd District]]''
| {{Coord|34.3|1.95|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Gueltat Sidi Saad.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3118881|Guemar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019733|Guemar District]]''
| {{Coord|33.491966666667|6.7971944444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ghamra mosquée.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 39 Guemar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325125|Ourmes]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019733|Guemar District]]''
| {{Coord|33.4136395|6.780839|display=inline}}
| [[Fáìlì:ورماس الجزائر Oùrmes.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 39 Ourmas.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3513839|Taghzout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019733|Guemar District]]''
| {{Coord|33.4748|6.79582|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Taghzout.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3118895|Guenzet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263842|Guenzet District]]''
| {{Coord|36.31916666666667|4.836944444444445|display=inline}}
| [[Fáìlì:Guenzet sunset.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Guenzet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3127303|Harbil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263842|Guenzet District]]''
| {{Coord|36.32488|4.92641|display=inline}}
| [[Fáìlì:Titest (Harbil, Sétif Province) (124409019).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Harbil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049902|El Guerrara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019741|Guerrara District]]''
| {{Coord|32.79027778|4.49222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Guerrara.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Guerara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3119405|Guidjel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263618|Guidjel District]]''
| {{Coord|36.090833333333336|5.487222222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:مقام سيدي مسعود.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Guidjel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358250|Ouled Sabor]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263618|Guidjel District]]''
| {{Coord|36.19833333333333|5.5183333333333335|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Ouled Sabor.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3125442|Hachem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019738|Hachem District]]''
| {{Coord|35.366667|0.483333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Hachem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3338391|Nesmoth]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019738|Hachem District]]''
| {{Coord|35.254166666667|0.38027777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Nesmoth.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575150|Zelameta]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019738|Hachem District]]''
| {{Coord|35.29108|0.47622|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zelamta زلامطة (26532416254).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Zelmata.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876327|Aïn Feka]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5637544|Had Sahary District]]''
| {{Coord|35.42666666666667|3.5775|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ainfekkah.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Aïn Feka.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921650|Bouira Lahdab]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5637544|Had Sahary District]]''
| {{Coord|35.2439368|3.1422615|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Bouira Lahdab.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3125512|Had-Sahary]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5637544|Had Sahary District]]''
| {{Coord|35.35168|3.36089|display=inline}}
| [[Fáìlì:Had Sahary حد الصحاري - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Had-Sahary.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3125565|Hadjout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019742|Hadjout District]]''
| {{Coord|36.51257|2.41382|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.51666667|2.41666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Centre de la ville.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-12 - Hadjout - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3306250|Meurad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019742|Hadjout District]]''
| {{Coord|36.4762392|2.4267769|display=inline}}
| [[Fáìlì:Meurad - Bourkika - Boumedfaa - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-24 - Merad - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921548|Bougara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4116538|Hamadia District]]''
| {{Coord|35.5533525|1.9672823|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Bougara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126310|Hamadia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4116538|Hamadia District]]''
| {{Coord|35.45944444|1.87472222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Hamadia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3421885|Rechaiga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4116538|Hamadia District]]''
| {{Coord|35.4080802|1.9734192|display=inline}}
| [[Fáìlì:Rechaiga رشايقة - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Rechaiga.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3027257|Didouche Mourad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1649235|Hamma Bouziane District]]''
| {{Coord|36.4484|6.63394|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.45|6.63333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-25-05 Didouche Mourad.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126488|Hamma Bouziane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1649235|Hamma Bouziane District]]''
| {{Coord|36.412|6.59603|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.53333333|6.71666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-25-02 Hamma Bouziane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q887319|Hammam Bouhadjar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019754|Hammam Bou Hadjar District]]''
| {{Coord|35.379166666667|-0.97055555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Hammam Bouhadjar (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657291|Hassasna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019754|Hammam Bou Hadjar District]]''
| {{Coord|35.272222222222|-0.98722222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Hassasna الحساسنة (49065417096).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Hassasna (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657310|Oued Berkeche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019754|Hammam Bou Hadjar District]]''
| {{Coord|35.216666666667|-0.81666666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Oued Berkeche (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657324|Chentouf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019754|Hammam Bou Hadjar District]]''
| {{Coord|35.303611111111|-1.0294444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Chentouf (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1235954|Roknia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272165|Hammam Debagh District]]''
| {{Coord|36.5481|7.22963|display=inline}}
| [[Fáìlì:GM Guelma Roknia01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Roknia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921596|Bou Hamdane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272165|Hammam Debagh District]]''
| {{Coord|36.4628488|7.1111584|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Bouhamdane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126494|Hammam Debagh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272165|Hammam Debagh District]]''
| {{Coord|36.461111111111|7.2666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hammam Debagh حمام دباغ 02.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Hammam Debagh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126500|Hammam Dhalaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272071|Hammam Dhalaâ District]]''
| {{Coord|35.92805556|4.37444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Hammam Dhalaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3357932|Ouanougha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272071|Hammam Dhalaâ District]]''
| {{Coord|35.9807497|4.1861343|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouanougha 01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Ouanougha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358242|Ouled Mansour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272071|Hammam Dhalaâ District]]''
| {{Coord|35.54111111|4.97222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Ouled Mansour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3515755|Tarmount]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272071|Hammam Dhalaâ District]]''
| {{Coord|35.820833|4.2875|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Tarmount.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3038464|Draa Kebila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q621452|Hammam Guergour District]]''
| {{Coord|36.43638889|4.99555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Draa Kebila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126502|Hammam Guergour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q621452|Hammam Guergour District]]''
| {{Coord|36.32222222222222|5.054722222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hammam Guergour.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Hammam Guergour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649505|Oued Cheham]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272076|Hammam N'Bails District]]''
| {{Coord|36.38333333|7.76666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued Cheham, Algeria01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Oued Cheham.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2262942|Hammam N'bail]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272076|Hammam N'Bails District]]''
| {{Coord|36.32583333|7.64361111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hammam N'bails, 24220.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Hammam N'Bail.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649044|Hammam Righa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004389|Hammam Righa District]]''
| {{Coord|36.383333333333|2.4|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hamame Righa vers le sud S-Ah - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Hammam Righa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876262|Aïn Bénian]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004389|Hammam Righa District]]''
| {{Coord|36.351944444444|2.3886111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Ain Benian.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876388|Aïn Torki]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004389|Hammam Righa District]]''
| {{Coord|36.33277778|2.30138889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Ain Torki.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126503|Hammam Soukhna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263855|Hammam Souhna District]]''
| {{Coord|35.9768|5.80894|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Hammam Soukhna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3517374|Tella]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263855|Hammam Souhna District]]''
| {{Coord|36.0069|5.7179|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Tella.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7689736|Taya]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263855|Hammam Souhna District]]''
| {{Coord|35.958333333333336|5.9675|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Taya.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q619886|Hassi El Euch]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5680047|Hassi Bahbah District]]''
| {{Coord|35.15305556|3.24833333|display=inline}}
| [[Fáìlì:مقر بلدية حاسي العش.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Hassi El Euch.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q649908|Hassi Bahbah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5680047|Hassi Bahbah District]]''
| {{Coord|35.070833333333|3.0297222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hassi Bahbah, Djelfa Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Hassi Bahbah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649157|Aïn Maabed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5680047|Hassi Bahbah District]]''
| {{Coord|34.8|3.13333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Maabed RN 1 عين معبد ط و - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Aïn Maabed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3574435|Zaafrane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5680047|Hassi Bahbah District]]''
| {{Coord|34.85076|2.85705|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zaafrane بلدية الزعفران - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Zaafrane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q682141|Hassi Khelifa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019533|Hassi Khelifa District]]''
| {{Coord|33.562222222222|6.9902777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Hassi Khalifa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3539121|Trifaoui]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019533|Hassi Khelifa District]]''
| {{Coord|33.4232394|6.9357204|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Trifaoui.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649899|Stidia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211147|Hassi Mamèche District]]''
| {{Coord|35.833333|0|display=inline}}
| [[Fáìlì:Stidia Wilaya de Mostaganem Algerie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Stidia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2371825|Mazagran]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211147|Hassi Mamèche District]]''
| {{Coord|35.8956|0.071433|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.90194444|0.72694444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mazagran 2.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Mezghrane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3055128|Hassi Mamèche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211147|Hassi Mamèche District]]''
| {{Coord|35.860277777778|0.073055555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hassi Mameche.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Hassi Mameche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1408322|Hassi R'Mel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019756|Hassi R'Mel District]]''
| {{Coord|32.928|3.271|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hassi Rmel حاسي الرمل.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Hassi R'Mel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3128220|Hassi Delaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019756|Hassi R'Mel District]]''
| {{Coord|33.41742|3.55021|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.41688|3.556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hassi-Delaa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Hassi Delaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q735694|Haizer]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156885|Haïzer District]]''
| {{Coord|36.39702|3.99917|display=inline}}
| [[Fáìlì:Haizer.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Haizer.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3513832|Taghzout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156885|Haïzer District]]''
| {{Coord|36.4085|3.95937|display=inline}}
| [[Fáìlì:Village de Tassala..commune taghzout.. Ville Bouira-Algérie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Taghzout.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649004|Khedara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019753|Heddada District]]''
| {{Coord|36.283859|8.317938|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Khedara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649437|Ouled Moumen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019753|Heddada District]]''
| {{Coord|36.34|8.315833333333334|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Moumen 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 41 Ouled Moumen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q14413280|Heddada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019753|Heddada District]]''
| {{Coord|36.2306963|8.3377472|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Heddada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3130297|Hennaya]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5714790|Hennaya District]]''
| {{Coord|34.95|-1.366667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-26 -Hennaya - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358254|Ouled Riyah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5714790|Hennaya District]]''
| {{Coord|34.9625|-1.49722222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-46 - Ouled Riyah - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575193|Zenata]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5714790|Hennaya District]]''
| {{Coord|34.9844|-1.45844|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-16 - Zenata - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q286134|Beni Khellad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019752|Honaïne District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q233632|Tlemcen Province]]''
| {{Coord|35.172581|-1.557226|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-48 - Beni Khellad - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q953471|Honaine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019752|Honaïne District]]''
| {{Coord|35.176483|-1.65503|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.18333333|-1.65|display=inline}}
| [[Fáìlì:Port de Honaïne.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-44- Honaine - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q867542|Aïn Hessania]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5912690|Houari Boumédienne District]]''
| {{Coord|36.41611111|7.28611111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Houari Boumedienne village in Guelma Province.jpeg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Houari Boumédiène.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650088|Ras El Agba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5912690|Houari Boumédienne District]]''
| {{Coord|36.37305556|7.22333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Ras El Agba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1764621|Salaoua Announa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5912690|Houari Boumédienne District]]''
| {{Coord|36.38694444|7.25055556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sellaoua Announa سلاوة عنونة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Sellaoua Announa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3304079|Medjez Amar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5912690|Houari Boumédienne District]]''
| {{Coord|36.44527778|7.31055556|display=inline}}
| [[Fáìlì:GM Seybouse01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Medjez Amar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q634748|Belouizdad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q661043|Hussein Dey District]]''
| {{Coord|36.744444444444|3.0777777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Belouizdad-vue-generale-1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1604.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1252682|Hussein Dey]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q661043|Hussein Dey District]]''
| {{Coord|36.74305555555556|3.0941666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Algiers,near Hussein dey park.(trablouss plaza).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1617.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050050|El Magharia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q661043|Hussein Dey District]]''
| {{Coord|36.731388888889|3.1088888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo universite kharouba 30052016.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1631.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3086863|Kouba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q661043|Hussein Dey District]]''
| {{Coord|36.733611111111|3.0863888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:La Mairie de Kouba.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1618.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2911936|Bouati Mahmoud]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5964216|Héliopolis District]]''
| {{Coord|36.5922557|7.3280954|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Bouati Mahmoud.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049855|El Fedjoudj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5964216|Héliopolis District]]''
| {{Coord|36.51666667|7.4|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - El Fedjoudj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3144664|Héliopolis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q5964216|Héliopolis District]]''
| {{Coord|36.5|7.45|display=inline}}
| [[Fáìlì:Héliopolis.jpeg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Héliopolis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3147465|Ibn Ziad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019758|Ibn Ziad District]]''
| {{Coord|36.38333333|6.46666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-25-12 Ibn Zaid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3306984|Messaoud Boudjeriou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019758|Ibn Ziad District]]''
| {{Coord|36.42444444|6.4725|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-25-11 Messouda Boudjria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215209|Foum Toub]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970665|Ichmoul District]]''
| {{Coord|35.4|6.55|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-31 Foum Toub - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215279|Ichmoul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970665|Ichmoul District]]''
| {{Coord|35.310694444444|6.5088888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC de Ichmoul.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-30 Ichmoul - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215786|Inoughissen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970665|Ichmoul District]]''
| {{Coord|35.28638888888889|6.541111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Cap Béar Inoughissen Batna Algeria.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-11 Inoughissen - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3148092|Iferhounene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019537|Iferhounene District]]''
| {{Coord|36.533754|4.37012|display=inline}}
| [[Fáìlì:Iferhunen.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Iferhounène.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3148723|Illilten]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019537|Iferhounene District]]''
| {{Coord|36.51611111111111|4.394444444444445|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tuddar de Illilten.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Illilten.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3149574|Imsouhal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019537|Iferhounene District]]''
| {{Coord|36.56926|4.38786|display=inline}}
| [[Fáìlì:Imsouhal.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Imsouhel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358841|Ouzellaguen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005689|Ifri-Ouzellaguen District]]''
| {{Coord|36.541944444444|4.6127777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ighzer Amokrane.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Ouzellaguen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q193945|Ighil Ali]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005732|Ighil Ali District]]''
| {{Coord|36.333333333333|4.4666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ighil Ali ايغيل علي.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Ighil Ali.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214615|Aït Rizine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005732|Ighil Ali District]]''
| {{Coord|36.371666666667|4.4869444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Guendouze.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Ait Rzine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214881|Igli]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019551|Igli District]]''
| {{Coord|30.453194444444|-2.2914166666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Igli.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-11-Igli.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q640740|Illizi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019542|Illizi District]]''
| {{Coord|26.508027777778|8.4829444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Illizi مركز الوثائق و المحفوضات - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 33 Illizi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649127|Debdeb]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019540|In Amenas District]]''
| {{Coord|29.9675|9.4238888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 33 Debdeb.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2910777|Bordj Omar Driss]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019540|In Amenas District]]''
| {{Coord|28.123333333333335|6.821666666666666|display=inline}}
| [[Fáìlì:Thatching Algerian Desert.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 33 Bordj Omar Driss.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3118424|In Amenas]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019540|In Amenas District]]''
| {{Coord|28.05|9.55|display=inline}}
| [[Fáìlì:Monument - In Amenas ان اميناس - ذكرى الاستقلال - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 33 In Amenas.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649190|In Ghar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211079|In Ghar District]]''
| {{Coord|27.103055555556|1.9102777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ville de Inghar مدينة اينغر.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 57 In Ghar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1655182|In Guezzam]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211176|In Guezzam District]]''
| {{Coord|19.568611111111|5.7722222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-58 In Guezzam.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q255251|In Salah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6010604|In Salah District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q76593022|In Salah Province]]''
| {{Coord|27.195|2.4825|display=inline}}
| [[Fáìlì:InSalah(1991).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 57 In Salah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2041151|Foggaret Ezzaou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6010604|In Salah District]]''
| {{Coord|27.363333333333|2.8480555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 57 Foggaret Ezzaouia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q311886|Si-Mustapha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2013121|Isser District]]''
| {{Coord|36.7247|3.6153|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue à Si Mustapha.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Si Mustapha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4119097|Issers]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2013121|Isser District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q236752|Boumerdès Province]]''
| {{Coord|36.7234|3.668|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.718611111111|3.6691666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Nouvelle Gare ferroviaire d'Isser.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Isser.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q37926868|Chabet el Ameur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2013121|Isser District]]''
| {{Coord|36.63333333|3.7|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 35 Chabet El Ameur.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q37928948|Timezrit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2013121|Isser District]]''
| {{Coord|36.6734|3.80625|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue d'un village de Timezrit.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Timezrit.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q402726|Jijel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579714|Jijel District]]''
| {{Coord|36.820555555556|5.7666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Jijel 39, Wilaya de Jijel (Algérie).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Jijel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649201|Kadiria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156863|Kadiria District]]''
| {{Coord|36.533333|3.683333|display=inline}}
| [[Fáìlì:CENTRE VILLE KADIRIA.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Kadiria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649310|Djebahia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156863|Kadiria District]]''
| {{Coord|36.4763773|3.7578392|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djebahia panorama.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Djebahia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2223561|Aomar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156863|Kadiria District]]''
| {{Coord|36.4925|3.771111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Small town - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Aomar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q767005|Taouzient]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6381847|Kaïs District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q213950|Khenchela Province]]''
| {{Coord|35.51111111111111|6.808333333333334|display=inline}}
| [[Fáìlì:Taouzient - Khenchela تاوزيانت - خنشلة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 Fais.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3191996|Kaïs]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6381847|Kaïs District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q213950|Khenchela Province]]''
| {{Coord|35.494722222222|6.9241666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-40 Kais.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3424517|Remila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6381847|Kaïs District]]''
| {{Coord|35.56944444444444|6.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:Rmila-3.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 Remila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214557|Béni Ikhlef]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005672|Kerzaz District]]''
| {{Coord|29.575|-1.6091666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-08-08-Beni Ikhlef.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215343|Timoudi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005672|Kerzaz District]]''
| {{Coord|29.316666666667|-1.1333333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-08-05-Timoudi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3120375|Kerzaz]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005672|Kerzaz District]]''
| {{Coord|29.45|-1.4166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Kerzzaz-saoura.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-18-Kerzaz.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649334|Larbatache]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711061|Khemis El Khechna District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q236752|Boumerdès Province]]''
| {{Coord|36.63644|3.37201|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.637777777778|3.3713888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Larbatach1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Larbatache.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3055250|Ouled Moussa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711061|Khemis El Khechna District]]''
| {{Coord|36.68305556|3.36805556|display=inline}}
| [[Fáìlì:La 2eme rocade - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Ouled Moussa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126515|Hammadi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711061|Khemis El Khechna District]]''
| {{Coord|36.677|3.2676|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 35 Hammedi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3142813|Khemis El-Khechna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711061|Khemis El Khechna District]]''
| {{Coord|36.65|3.33055556|display=inline}}
| [[Fáìlì:KHEMIS EL KHECHNA BARRAGE HAMIZ1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Khemis El Khechna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q954285|Khemis Miliana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711060|Khemis Miliana District]]''
| {{Coord|36.26|2.2|display=inline}}
| [[Fáìlì:Khemis Miliana 2.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Khemis Miliana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324751|Sidi Lakhdar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711060|Khemis Miliana District]]''
| {{Coord|36.2654|2.16173|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi lakhdar.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Sidi Lakhdar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649570|Khenchela]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325291|Khenchela District]]''
| {{Coord|35.416666666667|7.1333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mosquée Ben Badis à Khenchela, (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 Khenchela.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215859|Kherrata]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005759|Kherrata District]]''
| {{Coord|36.493611111111115|5.277222222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Kherrata.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Kherrata.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3039191|Draâ El-Kaïd]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005759|Kherrata District]]''
| {{Coord|36.41694444444445|5.227222222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Draa El Gaïd بلدية ذراع القايد - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Draa El-Kaid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2209220|Bou Hachana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272362|Khezaras District]]''
| {{Coord|36.30626|7.50832|display=inline}}
| [[Fáìlì:Belle nature entré de Bouhachana wilaya de guelma.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Bouhachana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876367|Aïn Sandel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272362|Khezaras District]]''
| {{Coord|36.24472222|7.5125|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Aïn Sandel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196167|Khezara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272362|Khezaras District]]''
| {{Coord|36.3694|7.5293|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Khezarra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876275|Aïn Boudinar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6401534|Kheïr Eddine District]]''
| {{Coord|36.01666667|0.18333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 27 Ain Boudinar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196129|Kheïr Eddine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6401534|Kheïr Eddine District]]''
| {{Coord|35.9812012|0.168829|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.98111111|0.16861111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-27-11 Kheireddine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3474709|Sayada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6401534|Kheïr Eddine District]]''
| {{Coord|35.9513|0.13072|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.95|0.13333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sayada, Mostaganem Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-27-02 Sayada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049980|El Houamed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3271927|Khoubana District]]''
| {{Coord|35.214722222222|4.2919444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - El Houamed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196216|Khoubana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3271927|Khoubana District]]''
| {{Coord|35.33895|4.56686|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Khoubana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272276|M'Cif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3271927|Khoubana District]]''
| {{Coord|35.32559|4.79093|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - M'Cif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q632916|Khemisti]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324974|Khémisti District]]''
| {{Coord|35.666666666667|1.95|display=inline}}
| [[Fáìlì:Khemisti 2.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Khemisti.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3219984|Laayoune]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324974|Khémisti District]]''
| {{Coord|35.6945979|1.9981813|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.7|2|display=inline}}
| [[Fáìlì:Layoune, Tissemsilt Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Layoune.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2869935|Attatba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019762|Koléa District]]''
| {{Coord|36.5733539|2.6752567|display=inline}}
| [[Fáìlì:Attatba Clos des Pins Auguste Morla 1933 - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-36 - Attatba - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2947619|Chaiba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019762|Koléa District]]''
| {{Coord|36.6245347|2.7292872|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 42-16 - Chaiba - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3198497|Koléa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019762|Koléa District]]''
| {{Coord|36.640555555556|2.765|display=inline}}
| [[Fáìlì:Koléa - la mairie دار البلدية - القليعة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-35 - Kolea - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648944|Ksar Chellala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019760|Ksar Chellala District]]''
| {{Coord|35.21666667|2.31666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Ksar Chellala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650075|Serghine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019760|Ksar Chellala District]]''
| {{Coord|35.254444444444445|2.4855555555555555|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hammam Serguine حمام سرقين.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Serghine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650876|Zmalet El Emir Abdelkader]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019760|Ksar Chellala District]]''
| {{Coord|34.8934|2.30998|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zmalet El Emir Abdelkader (Taguine) زمالة الامير عبد القادر (طاقين) 3.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Zmalet El Emir Abdelkader.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q338820|Saneg]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019769|Ksar El Boukhari District]]''
| {{Coord|35.85138888888889|2.838888888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 26 Saneg.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3200144|Ksar Boukhari]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019769|Ksar El Boukhari District]]''
| {{Coord|35.88555556|2.75083333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ksar el Boukhari قصر البخاري.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ksar El Boukhari.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3304190|Mefatha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019769|Ksar El Boukhari District]]''
| {{Coord|35.88373|2.9317|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bienvenue a Mfatha المفاتحة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Mfatha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2896326|Bennasser Benchohra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019770|Ksar El Hirane District]]''
| {{Coord|33.75284|3.00287|display=inline}}
| [[Fáìlì:Benaceur بن ناصر.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Bennasser Benchohra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3200129|Ksar El Hirane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019770|Ksar El Hirane District]]''
| {{Coord|33.78333333|3.15|display=inline}}
| [[Fáìlì:قصر الحيران ksar el hirane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Ksar El Hirane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3200137|Ksar Sbahi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019772|Ksar Sbahi District]]''
| {{Coord|36.08333333|7.25|display=inline}}
| [[Fáìlì:Les hautes plaines sous la neige1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Ksar Sbahi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q390925|Kénadsa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005744|Kénadsa District]]''
| {{Coord|31.55444444444445|-2.432777777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ksar Kenadsa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-10-Kenadsa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215728|Méridja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005744|Kénadsa District]]''
| {{Coord|31.55|-2.95|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-08-04-Meridjar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q402733|Laghouat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019775|Laghouat District]]''
| {{Coord|33.8|2.865|display=inline}}
| [[Fáìlì:Musé Communal de Laghouat.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Laghouat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12697543|Mekhareg]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q231748|Laghouat Province]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q85804882|Tadjemout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q231748|Laghouat Province]]''
| {{Coord|33.879444444444445|2.5233333333333334|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1649172|Mogheul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q736283|Lahmar District]]''
| {{Coord|32.0225|-2.2180555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-08-16-Mougheul.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215193|Lahmar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q736283|Lahmar District]]''
| {{Coord|31.931388888889|-2.2583333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lahmar.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-06-Lahmar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921673|Boukaïs]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q736283|Lahmar District]]''
| {{Coord|31.923333333333|-2.4636111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-08-15-Boukais.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2522066|Lakhdaria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156653|Lakhdaria District]]''
| {{Coord|36.56444444444445|3.5966666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lakhdaria-Town.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Lakhdaria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921466|Bouderbala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156653|Lakhdaria District]]''
| {{Coord|36.57988|3.50895|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Bouderbala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921680|Boukram]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156653|Lakhdaria District]]''
| {{Coord|36.5414|3.3973|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Boukram.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3119214|Guerrouma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156653|Lakhdaria District]]''
| {{Coord|36.4333853|3.4272194|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Guerrouma بلدية قرومة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Guerrouma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3273671|Maala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156653|Lakhdaria District]]''
| {{Coord|36.49288888888889|3.573611111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Maala.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Maala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3574993|Zbarbar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156653|Lakhdaria District]]''
| {{Coord|36.48473|3.52588|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zbarbar الزبربر 3.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Zbarbar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3217833|Larbaâ]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005659|Larbaâ District]]''
| {{Coord|36.56527778|3.15388889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.56522|3.153934|display=inline}}
| [[Fáìlì:Larbaa bni moussa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-21 - Larbaa - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491561|Souhane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005659|Larbaâ District]]''
| {{Coord|36.506388888889|3.2375|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souhane.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-17- Souhane - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q588461|Aït Aggouacha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019771|Larbaâ Nath Irathen District]]''
| {{Coord|36.6178|4.23249|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Aggouacha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q764741|Larbaâ Nath Irathen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019771|Larbaâ Nath Irathen District]]''
| {{Coord|36.63666667|4.20666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Place Abane Ramdane à Larbaâ Nath Irathen (2009).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Larbaâ Nath Irathen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3154300|Irdjen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019771|Larbaâ Nath Irathen District]]''
| {{Coord|36.661297|4.149642|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Irdjen.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Irdjen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q772927|Sidi Lantri]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325330|Lardjem District]]''
| {{Coord|35.70138889|1.40222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Sidi Lantri.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3217877|Lardjem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325330|Lardjem District]]''
| {{Coord|35.74954|1.54845|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Lardjem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3304871|Melaab]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325330|Lardjem District]]''
| {{Coord|35.71666667|1.33333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Melaab.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3514629|Tamalaht]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325330|Lardjem District]]''
| {{Coord|35.812611|1.6237244|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouarsenis 2012, Wilaya de Tissemsilt (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Tamalaht.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q975914|Lazharia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019773|Lazharia District]]''
| {{Coord|35.93729|1.55999|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lazharia en 2006, Wilaya de Tissemsilt (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Lazharia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2912148|Boucaid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019773|Lazharia District]]''
| {{Coord|35.89026|1.61978|display=inline}}
| [[Fáìlì:La Mairie de Boucaïd, Tissemsilt (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Boucaid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3217834|Larbaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019773|Lazharia District]]''
| {{Coord|35.91305556|1.47527778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Larbaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649223|Ath Mansour Taourirt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156745|M'Chedellah District]]''
| {{Coord|36.32804444444445|4.317222222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Ath Mansour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2826832|Aghbalou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156745|M'Chedellah District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q233655|Bouira Province]]''
| {{Coord|36.41831|4.33897|display=inline}}
| [[Fáìlì:Takerboust (c) .jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Aghbalou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2964506|Chorfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156745|M'Chedellah District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q233655|Bouira Province]]''
| {{Coord|36.359722222222224|4.323611111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chorfa.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Chorfa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126778|Ahnif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156745|M'Chedellah District]]''
| {{Coord|36.33583333|4.26194444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Ahnif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272271|M'Chedallah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156745|M'Chedellah District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q233655|Bouira Province]]''
| {{Coord|36.365181|4.270935|display=inline}}
| [[Fáìlì:M'chedallah امشد الله.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - M'Chedallah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3461519|Saharidj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156745|M'Chedellah District]]''
| {{Coord|36.39707|4.24858|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Saharidj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272274|M'Chouneche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095780|M'Chouneche District]]''
| {{Coord|34.93694444444444|5.990555555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Baniane.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 M'Chouneche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q54205|M'Daourouch]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019781|M'Daourouch District]]''
| {{Coord|36.0759|7.8201|display=inline}}
| [[Fáìlì:Madaure17.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 41 Mdaourouch.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649240|Ragouba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019781|M'Daourouch District]]''
| {{Coord|36.125|7.666666666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Ragouba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3026665|Tiffech]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019781|M'Daourouch District]]''
| {{Coord|36.19166666666667|7.786111111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Tiffech.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q402825|M'Sila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211114|M'Sila District]]''
| {{Coord|35.705833333333|4.5419444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:M'sila Eucalyptus.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - M'Sila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q179604|Maghnia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2786394|Maghnia District]]''
| {{Coord|34.849444444444|-1.7275|display=inline}}
| [[Fáìlì:Maghnia مغنية - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-27 - Maghnia - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126496|Hammam Boughrara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2786394|Maghnia District]]''
| {{Coord|34.89361111111111|-1.6383333333333332|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hammam Boughrara حمام بوغرارة (29706053813).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-28 - Hammam Boughrara - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648932|Berhoum]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272180|Magra District]]''
| {{Coord|35.6548553|5.0344849|display=inline}}
| [[Fáìlì:En route vers Berhoum 2 - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Berhoum.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876348|Aïn Khadra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272180|Magra District]]''
| {{Coord|35.54055556|4.97027778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Aïn Khadra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2894197|Belaiba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272180|Magra District]]''
| {{Coord|35.52797|5.15422|display=inline}}
| [[Fáìlì:منزل طيني.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Belaiba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3021289|Dehahna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272180|Magra District]]''
| {{Coord|35.73312|5.00884|display=inline}}
| [[Fáìlì:La mosquée de Dehahna - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Dehahna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3277385|Magra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3272180|Magra District]]''
| {{Coord|35.6|5.06666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Magra.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Magra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3277387|Magrane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019776|Magrane District]]''
| {{Coord|33.562222222222|6.9302777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Magrane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325073|Sidi Aoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019776|Magrane District]]''
| {{Coord|33.542222222222|6.905|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Sidi Aoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649140|Aïn Zarit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019784|Mahdia District]]''
| {{Coord|35.35277778|1.66888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:حديقة البلدية لعين زاريت تيارت.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Aïn Zarit.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649167|Nadorah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019784|Mahdia District]]''
| {{Coord|35.2882|1.8905|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Nadorah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3277676|Mahdia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019784|Mahdia District]]''
| {{Coord|35.43055555555556|1.755|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Mahdia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3476931|Sebaïne]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019784|Mahdia District]]''
| {{Coord|35.45623|1.60349|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Sebaine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921489|Boudjima]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2374784|Makouda district]]''
| {{Coord|36.8139801|4.1587979|display=inline}}
| [[Fáìlì:Figure rupestre.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Boudjima.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3280947|Makouda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2374784|Makouda district]]''
| {{Coord|36.79194444444445|4.0625|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aït Farés.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Makouda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q950358|Mansoura]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019778|Mansourah District]]''
| {{Coord|31.97944444|3.74611111|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Mansoura - Ghardaia المنصورة - غرداية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Mansoura.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649238|Beni Mester]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6751871|Mansourah District]]''
| {{Coord|34.866667|-1.416667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue les environs de beni mester.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-02 - Beni Mester - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876337|Aïn Ghoraba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6751871|Mansourah District]]''
| {{Coord|34.71388889|-1.38916667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-49 - Ain Ghoraba - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895395|Ben Daoud]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019780|Mansourah District]]''
| {{Coord|36.05|4.1833333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Ben Daoud.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050030|El M'hir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019780|Mansourah District]]''
| {{Coord|36.11833333|4.38388889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 El Mehir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3127302|Haraza]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019780|Mansourah District]]''
| {{Coord|36.15647|4.22347|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Herraza.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3128226|Hassi Fehal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019778|Mansourah District]]''
| {{Coord|31.60527778|3.67416667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hassi El Fehal حاسي الفحل.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Hassi Fehal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3286577|Mansoura]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019780|Mansourah District]]''
| {{Coord|36.08194444|4.46|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mansoura1000.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 34 Mansoura.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3286584|Mansourah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6751871|Mansourah District]]''
| {{Coord|34.87099|-1.339087|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mansourah.Vue générale.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-51 - Mansourah - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358256|Ouled Sidi Brahim]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019780|Mansourah District]]''
| {{Coord|36.2281|4.33458|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3518499|Terny Beni Hdiel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6751871|Mansourah District]]''
| {{Coord|34.7958|-1.35812|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-23 - Terny Beni Hdiel - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q41325|Maoklane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2262977|Maoklane District]]''
| {{Coord|36.3971|5.0753|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Margoun, Maoklane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Maoklane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3514419|Talaifacene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2262977|Maoklane District]]''
| {{Coord|36.458333333333336|5.088888888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Tella.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649716|Bir El Hammam]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6760866|Marhoum District]]''
| {{Coord|34.41902|-0.49923|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Bir El Hammam.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3290834|Marhoum]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6760866|Marhoum District]]''
| {{Coord|34.4460042|-0.1950244|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Marhoum بلدية مرحوم (48390033811).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Marhoum.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483218|Sidi Chaib]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6760866|Marhoum District]]''
| {{Coord|34.59333333|-0.54861111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Sidi Chaib.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3294976|Marsa Ben M'Hidi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6773199|Marsa Ben M'Hidi District]]''
| {{Coord|35.0834|-2.20449|display=inline}}
| [[Fáìlì:Marsa Ben M'Hidi - 20240222 110124.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-39 - Marsa Ben M'Hidi - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6930167|Msirda Fouaga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6773199|Marsa Ben M'Hidi District]]''
| {{Coord|35.01972222|-2.065|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue de Boukanoun.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-30 - MSirda Fouaga - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q545707|Mascara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019792|Mascara District]]''
| {{Coord|35.4|0.13333333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ville de Mascara مدينة معسكر - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Mascara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q978267|Mazouna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019798|Mazouna District]]''
| {{Coord|36.125674|0.876503|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mazouna.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Mazouna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049900|El Guettar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019798|Mazouna District]]''
| {{Coord|36.08777778|0.81583333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 El Guettar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q673791|Djillali Ben Omar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q784050|Mechraa Safa district]]''
| {{Coord|35.4445|0.849681|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Djillali Ben Amar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649372|Mechraa Safa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q784050|Mechraa Safa district]]''
| {{Coord|35.38388889|1.05333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Mechraa Safa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650254|Tagdemt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q784050|Mechraa Safa district]]''
| {{Coord|35.33543|1.22727|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tagdemt 1838.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Tagdemt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126673|Hanancha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019795|Mechroha District]]''
| {{Coord|36.21667|7.83333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souk-ahras barage.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 41 Hanancha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3303853|Mechroha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019795|Mechroha District]]''
| {{Coord|36.357232|7.835441|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.35|7.83333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Mechroha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649448|Medjana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019788|Medjana District]]''
| {{Coord|36.1315666|4.6680737|display=inline}}
| [[Fáìlì:Medjana ville.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 34 Medjana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049676|El Achir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019788|Medjana District]]''
| {{Coord|36.06666667|4.63333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 El Achir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3128105|Hasnaoua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019788|Medjana District]]''
| {{Coord|36.1525|4.79538|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Hasnaoua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3518092|Teniet En-Nasr]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019788|Medjana District]]''
| {{Coord|36.2315|4.60123|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Teniet Ennasr.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3304075|Medjedel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211186|Medjedel District]]''
| {{Coord|35.1458804|3.6823082|display=inline}}
| [[Fáìlì:Medjedel امجدل - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Medjedel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358191|Ouled Atia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211186|Medjedel District]]''
| {{Coord|35.144444444444|3.6944444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Ouled Atia (Menaa).svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649268|Medroussa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019796|Medroussa District]]''
| {{Coord|35.17725277777778|1.2036111111111112|display=inline}}
| [[Fáìlì:Jedars.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Medroussa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650021|Sidi Bakhti]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019796|Medroussa District]]''
| {{Coord|35.24111111111111|0.9783333333333334|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Sidi Bakhti.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3305160|Mellakou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019796|Medroussa District]]''
| {{Coord|35.253084|1.234374|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Mellakou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649286|Djebabra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2396304|Meftah District]]''
| {{Coord|36.5841631|3.2705382|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ - 09-29 - Djebabra - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215400|Meftah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2396304|Meftah District]]''
| {{Coord|36.61944444444445|3.2222222222222223|display=inline}}
| [[Fáìlì:Meftah city, Blida Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-18 - Meftah - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649119|Meghila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019800|Meghila District]]''
| {{Coord|35.59638888888889|1.4136111111111112|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Meghila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649900|Sidi Hosni]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019800|Meghila District]]''
| {{Coord|35.46666667|1.51666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Sidi Hosni.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1884800|Sebt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019800|Meghila District]]''
| {{Coord|35.61944444444445|1.3513888888888888|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Sebt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649145|Mekla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019799|Mekla District]]''
| {{Coord|36.6876391|4.2681185|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi M'hamed Ouali à Bouzahrir Mekla.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Mekla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876498|Aït-Khellili]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019799|Mekla District]]''
| {{Coord|36.6579|4.30839|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait Khellili.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Khellili.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491437|Souamâa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019799|Mekla District]]''
| {{Coord|36.64169|4.34162|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souamaâ, Tizi Ouzou, Grande Kabylie, Algeria.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Souamaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3193678|Kasdir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325356|Mekmen Ben Amar District]]''
| {{Coord|33.709722222222226|-1.3583333333333334|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ - 45 Kasdir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3280871|Mekmen Ben Amar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325356|Mekmen Ben Amar District]]''
| {{Coord|33.716666666667|-0.73333333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2215228|Menaâ]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970635|Menaâ District]]''
| {{Coord|35.166666666667|6|display=inline}}
| [[Fáìlì:Le village de Menâa, 3 (Wilaya de Batna).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-06 Menaa - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3528325|Tigherghar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970635|Menaâ District]]''
| {{Coord|35.160277777778|5.9697222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-21 Tigherghar - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3305767|Mendes]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019810|Mendes District]]''
| {{Coord|35.65|0.86666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Mendes.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325096|Oued Essalem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019810|Mendes District]]''
| {{Coord|35.58333333|0.91666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued Essalem la rue principale.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Oued Essalem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483254|Sidi Lazreg]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019810|Mendes District]]''
| {{Coord|35.65|0.78333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Sidi Lazreg.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649706|Merahna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019811|Merahna District]]''
| {{Coord|36.1975|8.155|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Merahna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1884809|Ouillen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019811|Merahna District]]''
| {{Coord|36.227777777777774|8.064722222222223|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Ouillen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483231|Sidi Fredj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019811|Merahna District]]''
| {{Coord|36.1537|8.19528|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Sidi Fredj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215226|Ksar Bellezma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019813|Merouana District]]''
| {{Coord|35.675555555556|5.9033333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:آثار قصر بلزمة.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-28 Ksar Bellezma - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215250|Oued El Ma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019813|Merouana District]]''
| {{Coord|35.645277777778|5.9947222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-33 Oued El Ma - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215265|Hidoussa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019813|Merouana District]]''
| {{Coord|35.528333333333336|5.9375|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-46 Hidoussa - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3174992|Merouana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019813|Merouana District]]''
| {{Coord|35.628611111111|5.9116666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Merouana.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-04 Merouana - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2893899|Behir Chergui]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019816|Meskiana District]]''
| {{Coord|35.790804|7.717896|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Behir Chergui.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049740|El Belala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019816|Meskiana District]]''
| {{Coord|35.665277777777774|7.788333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Blalla بلدية بلالة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - El Belala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3306857|Meskiana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019816|Meskiana District]]''
| {{Coord|35.6277214|7.6669121|display=inline}}
| [[Fáìlì:Meskiana مسكيانة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Meskiana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3417568|Rahia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019816|Meskiana District]]''
| {{Coord|35.7635077|7.6451111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Rahia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q431108|Aïn Sidi Chérif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6821697|Mesra District]]''
| {{Coord|35.83305556|0.12527778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 27 Ain Sidi Cherif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3286579|Mansourah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6821697|Mesra District]]''
| {{Coord|35.84361111|0.23166667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 27 Mansourah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3306944|Mesra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6821697|Mesra District]]''
| {{Coord|35.8373413|0.1697848|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mesra ماسرة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Mesra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3532765|Touahria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6821697|Mesra District]]''
| {{Coord|35.8106442|0.209341|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 27 Touahria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q609487|Messaâd]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6821855|Messaâd District]]''
| {{Coord|34.154166666667|3.4969444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Nouvelle Zaouia de Sidi Nael زاوية سيدي نائل الجديدة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Messad.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q619091|Sed Rahal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6821855|Messaâd District]]''
| {{Coord|33.9425|3.23111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Guemamer قمامر.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Sed Rahal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3056310|Selmana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6821855|Messaâd District]]''
| {{Coord|34.1765892|3.6010265|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Selmana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3119232|Guettara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6821855|Messaâd District]]''
| {{Coord|33.1586|4.6852|display=inline}}
| [[Fáìlì:Guettara قطارة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Guettara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3313049|Mih Ouensa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019808|Mih Ouensa District]]''
| {{Coord|33.19694444|6.70527778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mih Ouensa اميه ونسة 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 39 Mih Ouansa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358010|Oued El Alenda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019808|Mih Ouensa District]]''
| {{Coord|33.22888889|6.75722222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued El Alenda واد العلندة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 39 Oued El Alenda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q335676|Mila]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6850348|Mila District]]''
| {{Coord|36.448055555556|6.2622222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mila ville.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Mila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876394|Aïn Tine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6850348|Mila District]]''
| {{Coord|36.39666666666667|6.325|display=inline}}
| [[Fáìlì:Azeba.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Aïn Tine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483245|Sidi Khelifa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6850348|Mila District]]''
| {{Coord|36.34969|6.300383|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Sidi Khelifa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q48468|Miliana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004820|Miliana District]]''
| {{Coord|36.308446|2.222141|display=inline}}
| [[Fáìlì:Miliana.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Miliana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895313|Ben Allal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004820|Miliana District]]''
| {{Coord|36.316666666667|2.1666666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Ben Allel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032892|Djéniane Bourzeg]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325323|Moghrar District]]''
| {{Coord|32.366666666667|-0.81666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:134 Djeniene Bourezg.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 45 Djenien Bou Rezg.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3318248|Moghrar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325323|Moghrar District]]''
| {{Coord|32.516666666667|-0.58333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Moghrar.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 45 Moghrar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q787640|Mocta Douz]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019814|Mohammedia District]]''
| {{Coord|35.6|-0.05|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Mactaa Douz.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214777|Mohammadia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019814|Mohammedia District]]''
| {{Coord|35.58333333|0.06666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mohammadia, Mascara Algeria 08.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Mohammadia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049881|El Ghomri]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019814|Mohammedia District]]''
| {{Coord|35.68333333|0.2|display=inline}}
| [[Fáìlì:C Boudjara a elghomri mairie.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- El Ghomri.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3069619|Ferraguig]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019814|Mohammedia District]]''
| {{Coord|35.5330644|0.155139|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Ferraguig.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3477618|Sedjerara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019814|Mohammedia District]]''
| {{Coord|35.630555555556|0.21388888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Entrée de la commune de sedjerara.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Sedjerara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483156|Sidi Abdelmoumen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019814|Mohammedia District]]''
| {{Coord|35.652777777778|0.013888888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Sidi Abdelmoumen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2904327|Bir Dheb]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019828|Morsott District]]''
| {{Coord|35.5248|7.9384|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Bir Dheheb.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324442|Morsott]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019828|Morsott District]]''
| {{Coord|35.668333|8.007222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Morsott.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q849524|Mostaganem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211187|Mostaganem District]]''
| {{Coord|35.933333333333|0.090277777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Le vieux quartier de Tijdit.png|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Mostaganem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q593522|Tilmouni]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6916918|Mostefa Ben Brahim District]]''
| {{Coord|35.17407|-0.54848|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Tilmouni.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648915|Belarbi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6916918|Mostefa Ben Brahim District]]''
| {{Coord|35.1514948|-0.4567909|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Belarbi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650844|Zerouala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6916918|Mostefa Ben Brahim District]]''
| {{Coord|35.2423245|-0.5221939|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Zerouala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324981|Mostefa Ben Brahim, Sid Bel Abbés]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6916918|Mostefa Ben Brahim District]]''
| {{Coord|35.1925|-0.358257|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mostefa Ben Brahim مصطفى بن براهيم (48906146567).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Mostafa Ben Brahim.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649318|El Hacaiba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6918969|Moulay Slissen District]]''
| {{Coord|34.7|-0.76666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 El Hacaiba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649356|Ain Tindamine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6918969|Moulay Slissen District]]''
| {{Coord|34.68972222|-0.72055556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Ain Tindamine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649394|Moulay Slissen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6918969|Moulay Slissen District]]''
| {{Coord|34.81666667|-0.76666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Moulay Slissen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648596|Aïn Romana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019818|Mouzaïa District]]''
| {{Coord|36.406666666666666|2.6911111111111112|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Romana et Mouzaia en bas - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-28 - Ain Romana - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649746|Mouzaïa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019818|Mouzaïa District]]''
| {{Coord|36.466667|2.683333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mouzaia.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-16 - Mouzaia - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2963503|Chiffa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019818|Mouzaïa District]]''
| {{Coord|36.4625|2.7411111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Pond chefa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-11 - Chiffa - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491580|Souk El Thenine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019819|Mâatkas District]]''
| {{Coord|36.59416667|4.00861111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souk Lethnine سوق لثنين - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Souk El Thenine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6949882|Mâatkas]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019819|Mâatkas District]]''
| {{Coord|36.612083333333|3.9877805555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Maatkas souk el khemis.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Mâatkas.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648584|Aïn Ben Khelil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325301|Mécheria District]]''
| {{Coord|33.29|-0.76388888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Haoudh Edaïra 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 45 Ain Ben Khelil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1653613|El Biodh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325301|Mécheria District]]''
| {{Coord|33.766666666667|-0.13333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Paysage désertique saharien el biodh sidi cheikh w d'el bayadh.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 45 El Biodh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2606114|Mécheria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325301|Mécheria District]]''
| {{Coord|33.55|-0.28333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lycée Azouzi ^Assoun - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 45 Mecheria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3038466|Draa Smar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019831|Médéa District]]''
| {{Coord|36.27361111|2.71694444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Draa Essamar à la Wilaya de Médéa (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Draa Essamar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3514798|Tamesguida]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019831|Médéa District]]''
| {{Coord|36.324029|2.6895046|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tamesguida.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Tamesguida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q5212383|Damiat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q235810|Médéa Province]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2384877|Megarine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019805|Mégarine District]]''
| {{Coord|33.1926232|6.0934639|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 Megarine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483291|Sidi Slimane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019805|Mégarine District]]''
| {{Coord|33.28861111|6.09472222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 Sidi Slimane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648972|Oued Taourira]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6950116|Mérine District]]''
| {{Coord|34.619722222222|-0.33888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued Taourira واد تاوريرة (48390178842).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Oued Taourira.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649208|Merine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6950116|Mérine District]]''
| {{Coord|34.7807472|-0.4510403|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Merine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650101|Tafissour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6950116|Mérine District]]''
| {{Coord|34.69277|-0.20271|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Tafissour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650293|Taoudmout]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6950116|Mérine District]]''
| {{Coord|34.5876442|-0.1101637|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Taoudmout.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3307398|Metlili]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019807|Métlili District]]''
| {{Coord|32.2729098|3.6275482|display=inline}}
| [[Fáìlì:Metlili Ghardaïa Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Metlili.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325033|Sebseb]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019807|Métlili District]]''
| {{Coord|32.158333333333|3.6083333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC Sebseb بلدية سبسب.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Sebseb.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214684|Boumagueur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970463|N'Gaous District]]''
| {{Coord|35.505505555556|5.5526444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Boumagueur.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-41 Boumague - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215689|Sefiane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970463|N'Gaous District]]''
| {{Coord|35.441388888889|5.5580555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Pont sur cw37A à sofiane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-24 Sefiane - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3178467|N'Gaous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970463|N'Gaous District]]''
| {{Coord|35.555|5.6105555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:RAS el-Ain N'gaous.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-09 N'Gaous - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3334101|N'Goussa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019825|N'Goussa District]]''
| {{Coord|32.1408797|5.3082848|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 Ngoussa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q798212|Naâma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211117|Naama district]]''
| {{Coord|33.267777777778|-0.31111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Naama 2.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 45 Naama.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358195|Ouled Aissa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q312171|Naciria District]]''
| {{Coord|36.80666667|3.81444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 35 Ouled Aissa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6957278|Naciria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q312171|Naciria District]]''
| {{Coord|36.75|3.83333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.7475|3.82889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 35 Naciria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2670516|Nedroma Tlemcen ، Algeria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6986337|Nedroma District]]''
| {{Coord|35.013057|-1.747534|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC de Nedroma مقر بلدية ندرومة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-40 - Nedroma - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032819|Djebala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6986337|Nedroma District]]''
| {{Coord|34.976423|-1.795063|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djebala.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-09 - Djebala - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649736|Negrine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019834|Negrine District]]''
| {{Coord|34.4856887|7.5205279|display=inline}}
| [[Fáìlì:The Old Town Of Negrine Tébessa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Negrine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3068813|Ferkane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019834|Negrine District]]''
| {{Coord|34.5540735|7.4122524|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Ferkane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2830738|Alaimia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019543|Oggaz District]]''
| {{Coord|35.67492|-0.21943|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Alaimia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3349780|Oggaz]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019543|Oggaz District]]''
| {{Coord|35.566667|-0.266667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Oggaz.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3419770|Ras Ain Amirouche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019543|Oggaz District]]''
| {{Coord|35.5925|-0.2125|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Ras Ain Amirouche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q131818|Oran]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211195|Oran District]]''
| {{Coord|35.696944444444|-0.63305555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:ORAN City &amp; Coast.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Oran.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2423922|Aït Boumahdi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019547|Ouacif District]]''
| {{Coord|36.5009|4.20003|display=inline}}
| [[Fáìlì:AitAR.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Boumahdi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876520|Aït Toudert]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019547|Ouacif District]]''
| {{Coord|36.5201|4.18511|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Toudert.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3357887|Ouacifs]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019547|Ouacif District]]''
| {{Coord|36.523611111111|4.2055555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouacifar.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Ouacif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q522369|Agouni Gueghrane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019555|Ouadhia District]]''
| {{Coord|36.515|4.113888888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Agouni Gueghrane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648974|Aït Bouadou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019555|Ouadhia District]]''
| {{Coord|36.508333333333|4.0583333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait Irane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Bouaddou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2087312|Ouadhia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019555|Ouadhia District]]''
| {{Coord|36.55|4.083333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.55|4.08333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouadhia.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Ouadhia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529987|Tizi N'Tleta]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019555|Ouadhia District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q233645|Tizi Ouzou Province]]''
| {{Coord|36.5457|4.05712|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.545555555556|4.0572222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Tizi NTleta.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Tizi N'Tleta.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649382|Ouaguenoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019548|Ouaguenoun District]]''
| {{Coord|36.769965|4.174654|display=inline}}
| [[Fáìlì:Centre de Tikobain.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Ouaguenoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032817|Ath Aissa Mimoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019548|Ouaguenoun District]]''
| {{Coord|36.730555555556|4.125|display=inline}}
| [[Fáìlì:Montaignes Akaoudj.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Aïssa Mimoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529010|Timizart]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019548|Ouaguenoun District]]''
| {{Coord|36.797777777777775|4.246111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Timizart n'Sidi Mansour.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Timizart.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126831|Hannacha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019562|Ouamri District]]''
| {{Coord|36.183333|2.566667|display=inline}}
| [[Fáìlì:حناشة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Hannacha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3357921|Ouamri]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019562|Ouamri District]]''
| {{Coord|36.233333|2.566667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Village de Sidi Youm à Ouamri (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ouamri.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358024|Oued Harbil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019562|Ouamri District]]''
| {{Coord|36.23333333|2.63333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:واد حربيل.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Oued Harbil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q852469|Ouargla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019553|Ouargla District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q3044758|Oasis Department]]''
| {{Coord|31.95|5.3166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouargla.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 30 Ouargla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649802|Rouissat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019553|Ouargla District]]''
| {{Coord|31.936576|5.3354073|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 Rouissat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650188|Sidi Abdeldjebar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019558|Oued El Abtal District]]''
| {{Coord|35.44277778|0.52333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Sidi Abdeldjebar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876329|Aïn Ferah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019558|Oued El Abtal District]]''
| {{Coord|35.38111111|0.78388889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Aïn Ferah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358012|Oued El Abtal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019558|Oued El Abtal District]]''
| {{Coord|35.45|0.68333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued El Abtal واد الابطال - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Oued El Abtal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q941199|Oued El Alleug]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019556|Oued El Alleug District]]''
| {{Coord|36.55|2.78333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued El Alleug واد العلايق - panoramio (2).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-04 - Oued Alleug - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1653142|Ben Khéllil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019556|Oued El Alleug District]]''
| {{Coord|36.58833333333333|2.8369444444444447|display=inline}}
| [[Fáìlì:Benchabane بن شعبان.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-13 - Benkhelil - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895916|Beni Tamou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019556|Oued El Alleug District]]''
| {{Coord|36.536467|2.815976|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Tamou - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-23 - Beni Tamou - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649130|Oued Endja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7110278|Oued Endja District]]''
| {{Coord|36.5|6.07138889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Redjas vue générale 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Oued Endja.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2827640|Ahmed Rachedi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7110278|Oued Endja District]]''
| {{Coord|36.390508|6.125338|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ahmed Rachedi Mila Algerie 2012.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Ahmed Rachedi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575101|Zeghaia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7110278|Oued Endja District]]''
| {{Coord|36.467949|6.172538|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zeraia wilaya de mila Algérie 2012.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Zeghaia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q783462|Ouled Abbes]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711306|Oued Fodda District]]''
| {{Coord|36.21666667|1.48333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz-02-Ouled Abbes.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358021|Oued Fodda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711306|Oued Fodda District]]''
| {{Coord|36.18333333|1.53333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Pont Baarge de Oued Fooda.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Oued Fodda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4887908|Beni Rached]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711306|Oued Fodda District]]''
| {{Coord|36.280607|1.516027|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Beni Rached.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358034|Oued M'Zi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019838|Oued Morra District]]''
| {{Coord|33.92422|2.43695|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Oued M'Zi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358042|Oued Morra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019838|Oued Morra District]]''
| {{Coord|34.16666667|2.31666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:El djedar - Oued Morra الجدر - واد مرة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Oued Morra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q736347|Merdja Sidi Abed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1571433|Oued Rhiou District]]''
| {{Coord|36.00333333|1.01027778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Merdja Sidi Abed.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1528316|Ouarizane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1571433|Oued Rhiou District]]''
| {{Coord|36.0454209|0.8990765|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouarizane 04.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Ouarizane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1571443|Oued Rhiou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1571433|Oued Rhiou District]]''
| {{Coord|35.96666667|0.91666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Barrage Gargar.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Oued Rhiou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3216330|Lahlef]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1571433|Oued Rhiou District]]''
| {{Coord|35.8928049|0.9807014|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Lahlef.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649134|Oued Taria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019560|Oued Taria District]]''
| {{Coord|35.11666667|0.08333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued Taria واد التاغية - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Oued Taria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3118917|Guerdjoum]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019560|Oued Taria District]]''
| {{Coord|35.1787544|0.0720549|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Guerdjoum.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650295|Tafraoui]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019566|Oued Tlélat District]]''
| {{Coord|35.483333333333|-0.51666666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 31 Tafraoui.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921527|Boufatis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019566|Oued Tlélat District]]''
| {{Coord|35.6796096|-0.4113007|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 31 Boufatis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049760|El Braya]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019566|Oued Tlélat District]]''
| {{Coord|35.63333333|-0.51666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 31 El Braya.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358055|Oued Tlélat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019566|Oued Tlélat District]]''
| {{Coord|35.55|-0.45|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tlelat.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 31 Oued Tlelat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q598729|Aïn Raggad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q620335|Oued Zenati District]]''
| {{Coord|36.25944444|7.07388889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Aïn Reggada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215467|Oued Zenati]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q620335|Oued Zenati District]]''
| {{Coord|36.31666667|7.16666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued Zenati واد الزناتي.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Oued Zenati.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2910778|Bordj Sabath]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q620335|Oued Zenati District]]''
| {{Coord|36.40302|7.04557|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bordj Sabath mountain.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 24 - Bordj Sabat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215410|Ouenza]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019572|Ouenza District]]''
| {{Coord|35.95|8.1333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouenza Station.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Ouenza.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876398|Aïn Zerga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019572|Ouenza District]]''
| {{Coord|35.648611111111|8.2597222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Aïn Zerga.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050080|El Meridj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019572|Ouenza District]]''
| {{Coord|35.7931|8.22951|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.8|8.23333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - El Meridj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649485|Ouled Hellal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019575|Ouled Antar District]]''
| {{Coord|35.966666666667|2.5305555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled helal اولاد هلال.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ouled Hellal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2379821|Ouled Antar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019575|Ouled Antar District]]''
| {{Coord|35.94725|2.60231|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 26 Ouled Antar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2908678|Boghar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019575|Ouled Antar District]]''
| {{Coord|35.91139|2.71667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Boghar بوغار.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Boghar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649314|Ouled Attia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3013554|Ouled Attia District]]''
| {{Coord|35.53333333|2.16666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Ouled Attia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196154|Kheneg Mayoum]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3013554|Ouled Attia District]]''
| {{Coord|37.00833333|6.28416667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Kheneg Mayoum.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358054|Oued Zehour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3013554|Ouled Attia District]]''
| {{Coord|36.92694444|6.31555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Oued Zehour.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649177|El Hadjadj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711309|Ouled Ben Abdelkader District]]''
| {{Coord|36.015833333333|1.3783333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz-02-El Hadjadj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358199|Ouled Ben Abdelkader]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711309|Ouled Ben Abdelkader District]]''
| {{Coord|36.02583333|1.27638889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Ouled Ben Abdelkader.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876371|Aïn Soltane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110354|Ouled Brahim District]]''
| {{Coord|34.9679|0.30221|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Aïn Soltane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358203|Ouled Brahim]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110354|Ouled Brahim District]]''
| {{Coord|34.99|0.47726|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Ouled Brahim.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529351|Tircine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110354|Ouled Brahim District]]''
| {{Coord|34.9013485|0.5546379|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Tircine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2585679|Maadid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211077|Ouled Derradj District]]''
| {{Coord|35.81482|4.79558|display=inline}}
| [[Fáìlì:Maadid.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Maadid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272300|M'Tarfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211077|Ouled Derradj District]]''
| {{Coord|35.6994|4.6176|display=inline}}
| [[Fáìlì:حقل الشعير.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - M'Tarfa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358190|Ouled Addi Guebala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211077|Ouled Derradj District]]''
| {{Coord|35.67055556|4.87777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Ouled Addi Guebala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358219|Ouled Derradj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211077|Ouled Derradj District]]''
| {{Coord|35.68333333|4.78333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Ouled Derradj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491435|Souamaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211077|Ouled Derradj District]]''
| {{Coord|35.58704|4.66897|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souamaa - M'sila السوامع - المسيلة 07.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Souamaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3037852|Doucen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095171|Ouled Djellal District]]''
| {{Coord|34.5975|5.103055555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Doucen الدوسن.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Doucen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3046938|Ech Chaïba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095171|Ouled Djellal District]]''
| {{Coord|34.8408|4.92218|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ech Chaïba.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Ouled Rahma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4118338|Ouled Djellal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095171|Ouled Djellal District]]''
| {{Coord|34.41666667|5.06666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Djellal.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Ouled Djellal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648928|Ain Zana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4118192|Ouled Driss District]]''
| {{Coord|36.40055556|8.19111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Ain Zana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358222|Ouled Driss]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4118192|Ouled Driss District]]''
| {{Coord|36.35|8.01666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Ouled Driss.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649346|Ouled Fares]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711310|Ouled Farès District]]''
| {{Coord|36.23083333333334|1.2344444444444445|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Fares 2.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Ouled Fares.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649545|Labiod Medjadja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711310|Ouled Farès District]]''
| {{Coord|36.25|1.4|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Labiod Medjadja.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2962891|Chettia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711310|Ouled Farès District]]''
| {{Coord|36.176389|1.247778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz-02-Chettia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215707|Ksabi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2006013|Ouled Khodeïr District]]''
| {{Coord|29.097777777778|-0.98|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-08-19-Ksabi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215761|Ouled Khoudir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2006013|Ouled Khodeïr District]]''
| {{Coord|29.248888888889|-1.0722222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-08-03-Ouled Khoudir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2110236|Ouled Mimoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019582|Ouled Mimoun District]]''
| {{Coord|34.9|-1.03333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:La montagne de la femme endormie a Ouled mimoun.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-13 - Ouled Mimoun - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895908|Beni Semiel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019582|Ouled Mimoun District]]''
| {{Coord|34.81678|-1.02665|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-52 - Beni Semiel - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358033|Oued lakhdar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019582|Ouled Mimoun District]]''
| {{Coord|34.87611111|-1.13222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-11 - Oued Lakhdar - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649445|El Mahmal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7110454|Ouled Rechache District]]''
| {{Coord|35.37388889|7.21305556|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Mahmal wilaya de Khenchela Alg.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-40 El Mahmal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358249|Ouled Rechache]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7110454|Ouled Rechache District]]''
| {{Coord|35.29805556|7.35305556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-40 Ouled Rechache.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2217800|Talkhamt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970491|Ouled Salem District]]''
| {{Coord|35.666944444444|5.7888888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-34 Talkhamt - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358263|Ouled Sellam]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970491|Ouled Salem District]]''
| {{Coord|35.825555555556|5.8822222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-20 Ouled Sellam - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3417565|Rahbat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970491|Ouled Salem District]]''
| {{Coord|35.712222222222|5.6552777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-25 Rahbat - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q278682|Lemsane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019578|Ouled Si Slimane District]]''
| {{Coord|35.656111111111|5.7966666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-27 Lemsane - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215183|Ouled Si Slimane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019578|Ouled Si Slimane District]]''
| {{Coord|35.610833333333|5.6327777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-53 Ouled Si Slimane - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2217827|Taxlent]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019578|Ouled Si Slimane District]]''
| {{Coord|35.605555555556|5.8|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-38 Taxlent - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2896808|Benzouh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211080|Ouled Sidi Brahim District]]''
| {{Coord|35.4231543|4.0237427|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Benzouh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358258|Ouled Sidi Brahim]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211080|Ouled Sidi Brahim District]]''
| {{Coord|36.36666667|3.71666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Ouled Sidi Brahim.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q648795|Ouled Yaïch]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019574|Ouled Yaïch District]]''
| {{Coord|36.496111111111|2.8611111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Yaïch اولاد يعيش - panoramio (3).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-07 - Ouled Yaich - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q959927|Chrea]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019574|Ouled Yaïch District]]''
| {{Coord|36.42555556|2.87666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chréa.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-08- Chrea - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895897|Beni Mered]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019574|Ouled Yaïch District]]''
| {{Coord|36.523333333333|2.8616666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Mered - la mairie - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 09-25 - Beni Mered - Wilaya de Blida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657453|Oulhaça El Gheraba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019587|Oulhassa Gheraba District]]''
| {{Coord|35.233055555556|-1.5044444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tombeau de Syphax 1.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Oulhaça El Gheraba (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483278|Sidi Ouriache]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019587|Oulhassa Gheraba District]]''
| {{Coord|35.18888889|-1.50638889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Sidi Ouriache (wilaya de Aïn Témouchent) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649739|Oum Ali]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019588|Oum Ali District]]''
| {{Coord|35.0107|8.30094|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Oum Ali.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3461303|Safsaf El Ouesra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019588|Oum Ali District]]''
| {{Coord|34.95666667|8.20777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Safsaf El Ouesra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649300|Oum El Adhaim]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019590|Oum El Adhaïm District]]''
| {{Coord|36.03388889|7.6025|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oum ladhaiem.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 41 Oum El Adhaim.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650306|Terraguelt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019590|Oum El Adhaïm District]]''
| {{Coord|35.88333333333333|7.597222222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Terraguelt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358032|Oued Keberit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019590|Oum El Adhaïm District]]''
| {{Coord|35.93333333|7.91666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Oued Keberit.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876402|Aïn Zitoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019593|Oum El Bouaghi District]]''
| {{Coord|35.68444444|6.93555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Zitoune vu du ciel.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Aïn Zitoun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q5478122|Oum El Bouaghi. Ain fakroun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019593|Oum El Bouaghi District]]''
| {{Coord|35.870555555556|7.115|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Oum el Bouaghi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649213|Oum Toub]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7110491|Oum Toub District]]''
| {{Coord|36.68333333|6.56666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Oum Toub.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1887805|M'Lili]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711316|Ourlal District]]''
| {{Coord|34.667991666666666|5.564444444444445|display=inline}}
| [[Fáìlì:Habitat à Mlili.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 M'Lili.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3055115|Mekhadma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711316|Ourlal District]]''
| {{Coord|34.65|5.483333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 Mekhadma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3242103|Lioua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711316|Ourlal District]]''
| {{Coord|34.63916666666667|5.400833333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 Lioua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358295|Oumache]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711316|Ourlal District]]''
| {{Coord|34.6944852|5.700531|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 Oumache.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4118676|Ourlala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711316|Ourlal District]]''
| {{Coord|34.65542|5.51136|display=inline}}
| [[Fáìlì:DJEDI River.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Ourlal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q788815|El Hamdania]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019599|Ouzera District]]''
| {{Coord|36.36175|2.7663888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Hamdania الحمدانية 5.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 El Hamdania.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895687|Benchicao]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019599|Ouzera District]]''
| {{Coord|36.19962|2.84865|display=inline}}
| [[Fáìlì:Benchicao - بن شكاو - panoramio (6).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ben Chicao.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358838|Ouzera]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019599|Ouzera District]]''
| {{Coord|36.25|2.85|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouzera وزرة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ouzera.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529986|Tizi Mahdi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019599|Ouzera District]]''
| {{Coord|36.2028|2.77591|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tizi mahdi تيزي المهدي.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Tizi Mahdi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649565|Guertoufa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019832|Rahouia District]]''
| {{Coord|35.3930383|1.2560892|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Guertoufa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649911|Rahouia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019832|Rahouia District]]''
| {{Coord|35.5302705|1.0221577|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Rahouia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q601410|Ramdane Djamel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211151|Ramdane Djamel District]]''
| {{Coord|36.75|6.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo ramdane djamel 16112015.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Ramdane Djamel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648658|Beni Bechir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211151|Ramdane Djamel District]]''
| {{Coord|36.783333|6.933333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Beni Bechir.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1527459|Ramka]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019846|Ramka District]]''
| {{Coord|35.866666666667|1.2833333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Ramka.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491576|Souk El Had]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019846|Ramka District]]''
| {{Coord|35.95638889|1.24805556|display=inline}}
| [[Fáìlì:C360 2015-04-28-16-25-59 - Copie.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Souk El Had.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q982735|Ras El Aioun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2014853|Ras El Aioun District]]''
| {{Coord|35.675|5.65333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ras el Aïoun.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-51 Ras El Aioun - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215245|Gosbat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2014853|Ras El Aioun District]]''
| {{Coord|35.647222222222|5.4597222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-39 Gosbat- Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3119500|Guigba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2014853|Ras El Aioun District]]''
| {{Coord|35.734166666667|5.5908333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-10 Guigba - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649222|Oued Sebaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7294656|Ras El Ma District]]''
| {{Coord|34.58666667|-0.70888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Oued Sbaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650034|Redjem Demouche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7294656|Ras El Ma District]]''
| {{Coord|34.42722222|-0.80972222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Redjem Demouche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3419771|Ras El Ma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7294656|Ras El Ma District]]''
| {{Coord|34.4974|-0.819511|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Ras El Ma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q655669|Ras El Oued]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019842|Ras El Oued District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q266411|Bordj Bou Arréridj Province]]''
| {{Coord|35.949722222222|5.0358333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.944166666667|5.0311111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ras El Oued.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 34 Ras El Oued.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876384|Aïn Tesra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019842|Ras El Oued District]]''
| {{Coord|36.03694444|5.00222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Ain Tassera.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358209|Ouled Brahem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019842|Ras El Oued District]]''
| {{Coord|35.87222222|5.07472222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 34 Ouled Brahem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q582905|Reggane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q377364|Reggane District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q3518825|Territoires du Sud]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q75708332|Arrondissement of Adrar]]''
| {{Coord|26.7|0.16666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tanezrouft-Reggane(1990).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Reggane (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2757170|Sali]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q377364|Reggane District]]''
| {{Coord|26.983333333333|-0.033333333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Sali (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126588|Hamraia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019839|Reguiba District]]''
| {{Coord|34.1109518|6.2305784|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hamraïa.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 39 Hamraia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325064|Reguiba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019839|Reguiba District]]''
| {{Coord|33.5642125|6.7123032|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Reguiba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q402738|Relizane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q526323|Relizane District]]''
| {{Coord|35.737222222222|0.55583333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ville de Relizane.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Relizane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649195|Bendaoud]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q526323|Relizane District]]''
| {{Coord|35.71914|0.52024|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bendaoud بن داود - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Ben Daoud.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648923|Aïn Youcef]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4119246|Remchi District]]''
| {{Coord|35.047222222222224|-1.373888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain youcef (2).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-15 - Ain Youcef - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649207|El Fehoul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4119246|Remchi District]]''
| {{Coord|35.11666666666667|-1.2944444444444445|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-05 - El Fehoul - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895907|Beni Ouarsous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4119246|Remchi District]]''
| {{Coord|35.0833235|-1.557312|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-36 - Beni Ouarsous - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3424477|Remchi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4119246|Remchi District]]''
| {{Coord|35.05|-1.43333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Remchi الرمشي 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-04 - Remchi - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3476838|Sebaa Chioukh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4119246|Remchi District]]''
| {{Coord|35.15611111|-1.35583333|display=inline}}
| [[Fáìlì:SBAA CHIOUKH.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-22 - Sebaa - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2364827|Robbah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019844|Robbah District]]''
| {{Coord|33.2809965|6.9107437|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Robbah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q5351716|El Ogla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019844|Robbah District]]''
| {{Coord|33.25|6.95|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 El Ogla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6960586|Nakhla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019844|Robbah District]]''
| {{Coord|33.2773011|6.9515133|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Nakhla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649215|Cheguig]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019847|Rogassa District]]''
| {{Coord|34.16897|1.22814|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DA - 32-17 - Cheguig - Wilaya d'El Bayadh map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649896|Rogassa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019847|Rogassa District]]''
| {{Coord|34.0183762|0.9259415|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 32 Rogassa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3194648|Kef Lahmar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019847|Rogassa District]]''
| {{Coord|33.85|0.6325|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 32 Kef El Ahmar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649916|Rouached]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324924|Rouached District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q235723|Mila Province]]''
| {{Coord|36.458333333333|6.0397222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.457777777778|6.0427777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Rouached.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324766|Tiberguent]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324924|Rouached District]]''
| {{Coord|36.4095404|6.0397339|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tiberguent Mila Province Algeria.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Tiberguent.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649126|El Maine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004811|Rouina District]]''
| {{Coord|36.05083333|1.75833333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 El Maine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1885134|Rouina]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004811|Rouina District]]''
| {{Coord|36.25|1.8166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Rouina الروينة - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 44 Rouina.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2217793|Zeddine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004811|Rouina District]]''
| {{Coord|36.163888888889|1.8388888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 44 Zeddine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649935|Réghaïa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004837|Rouïba District]]''
| {{Coord|36.73888888888889|3.3422222222222224|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo aérienne de Reghaia.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1643.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215980|Rouiba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004837|Rouïba District]]''
| {{Coord|36.73638888888889|3.2827777777777776|display=inline}}
| [[Fáìlì:Rouiba aerienne 15032012.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1642.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3124660|H'raoua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004837|Rouïba District]]''
| {{Coord|36.772777777777776|3.308611111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hraoua 09012012.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1641.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3108345|Sabra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3818104|Sabra District]]''
| {{Coord|34.8274|-1.52826|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sabra tlemcen 11092012.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-06 - Sabra - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q16845185|Bouhlou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3818104|Sabra District]]''
| {{Coord|34.77388888888889|-1.5730555555555554|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-47 - Bouhlou - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2922580|Boutaleb]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263866|Salah Bey District]]''
| {{Coord|35.66024|5.32103|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.81277847|5.10138893|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Boutaleb.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3126482|Hamma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263866|Salah Bey District]]''
| {{Coord|35.68055556|5.37277778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Hamma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358270|Ouled Tebben]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263866|Salah Bey District]]''
| {{Coord|35.81277778|5.10138889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue sur Ouled Tebben.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Ouled Tebben.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3419807|Rasfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263866|Salah Bey District]]''
| {{Coord|35.81021|5.26536|display=inline}}
| [[Fáìlì:BIR Zouawcha et la mosquée en construction - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Rasfa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3469526|Salah Bey]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2263866|Salah Bey District]]''
| {{Coord|35.85416667|5.29166667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Salah Bey.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Salah Bey.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q401452|Saida]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211156|Saïda District]]''
| {{Coord|34.830277777778|0.15166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ville de Saida مدينة سعيدة - panoramio (3).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Saïda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q532797|El Gor]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7442738|Sebdou District]]''
| {{Coord|34.63333333|-1.15|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-10- El Gor - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649930|Sebdou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7442738|Sebdou District]]''
| {{Coord|34.639444|-1.326944|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mosquée Saad Ibn abi Wakas Sebdou.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-35 - Sebdou - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049715|Aricha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7442738|Sebdou District]]''
| {{Coord|34.22277778|-1.25583333|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Aricha - Tlemcen العريشة - تلمسان (48390068131).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-32 - El Aricha - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657281|Amalou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019863|Seddouk District]]''
| {{Coord|36.477777777777774|4.633333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Amalou.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Amalou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215134|Bouhamza]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019863|Seddouk District]]''
| {{Coord|36.445|4.685555555555555|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tichi-Haf.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Bouhamza.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2223541|Seddouk]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019863|Seddouk District]]''
| {{Coord|36.55|4.6833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue generale , Seddouk.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Seddouk.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272316|Mecisna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019863|Seddouk District]]''
| {{Coord|36.564082|4.71262|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de M'cisna بلدية مسيسنة (51988238042).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Mcisna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649881|L my love]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019862|Sedrata District]]''
| {{Coord|36.128447|7.531471|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sedrata.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 41 Sedrata.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876378|Aïn Soltane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019862|Sedrata District]]''
| {{Coord|36.17833333|7.36916667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Ain Soltane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196148|Khemissa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019862|Sedrata District]]''
| {{Coord|36.19305555555555|7.653333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:GM Khamissa Roman Theatre01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 41 Khemissa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657425|Seggana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970381|Seggana District]]''
| {{Coord|35.365555555556|5.5694444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-29 Seggana - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215772|Tilatou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970381|Seggana District]]''
| {{Coord|35.329166666667|5.7930555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-18 Tilatou - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650042|Seghouane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019865|Seghouane District]]''
| {{Coord|36|2.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:Seghouane RN 1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Seghouane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325434|Medjebar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019865|Seghouane District]]''
| {{Coord|35.95064|2.8227|display=inline}}
| [[Fáìlì:Moudjebeur مجبر - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Medjebar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3530064|Tlatet Eddouair]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019865|Seghouane District]]''
| {{Coord|35.9808|2.96326|display=inline}}
| [[Fáìlì:Telatat douairs ثلاثة الدواير.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Tletat Ed Douair.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3576157|Zoubiria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019865|Seghouane District]]''
| {{Coord|36.066667|2.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zoubiria الزبيرية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Zoubiria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214722|Seriana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970320|Seriana District]]''
| {{Coord|35.68333333|6.18333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-05 Seriana - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215239|Lazrou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970320|Seriana District]]''
| {{Coord|35.843055555556|6.2166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lazrou.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-58 Lazrou - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3574752|Zana El Beida]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970320|Seriana District]]''
| {{Coord|35.80972222222222|6.133055555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zana ruines romaines.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-54 Zanat El Beida - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q674616|Settara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579706|Settara District]]''
| {{Coord|36.7195539|6.3355064|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 18 Settara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3104820|Ghebala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579706|Settara District]]''
| {{Coord|36.6275064|6.3896927|display=inline}}
| [[Fáìlì:La vallée de Adjissa.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Ghebala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648648|Aïn Adden]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7459729|Sfisef District]]''
| {{Coord|35.32944444|-0.26138889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Ain Adden.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649089|Boudjebaa El Bordj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7459729|Sfisef District]]''
| {{Coord|35.351256|-0.324633|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Boudjebaa El Bordj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649181|M'Cid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7459729|Sfisef District]]''
| {{Coord|35.138283|-0.246087|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Mcid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3481104|zahana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7459729|Sfisef District]]''
| {{Coord|35.2344028|-0.2434158|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Sfisef.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324726|Sfissifa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211164|Sfissifa district]]''
| {{Coord|32.733333333333|-0.86666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sfissifa صفيصيفة 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 45 Sfissifa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2911918|Bouaichoune]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019867|Si Mahdjoub District]]''
| {{Coord|36.1624091|2.6758575|display=inline}}
| [[Fáìlì:بوعيشون - مقر البلدية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Bouaichoune.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358201|Ouled Bouachra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019867|Si Mahdjoub District]]''
| {{Coord|36.10166667|2.71194444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Bouachra - la mairie اولاد بوعشرة - البلدية - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Ouled Bouachra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3482811|Sidi Mahdjoub]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019867|Si Mahdjoub District]]''
| {{Coord|36.16666667|2.71666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Si El Mahdjoub سي المحجوب - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Si Mahdjoub.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650029|Sidi Ali Benyoub]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508644|Sidi Ali Benyoub District]]''
| {{Coord|34.94555556|-0.71944444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Sidi Ali Benyoub.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921665|Boukhanafis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508644|Sidi Ali Benyoub District]]''
| {{Coord|35.0661136|-0.723381|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Boukhanafis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3512757|Tabia, Sidi Bel Abbès]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508644|Sidi Ali Benyoub District]]''
| {{Coord|35.0178366|-0.7338524|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Tabia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648959|Aïn Kada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211159|Sidi Ali Boussidi District]]''
| {{Coord|35.13694444|-0.85583333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Ain Kada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650046|Sidi Ali Boussidi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211159|Sidi Ali Boussidi District]]''
| {{Coord|35.1|-0.83333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Sidi Ali Boussidi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3216882|Lamtar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211159|Sidi Ali Boussidi District]]''
| {{Coord|35.070627|-0.79814|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lamtar.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Lamtar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483219|Sidi Dahou el Zairs]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211159|Sidi Ali Boussidi District]]''
| {{Coord|35.11638889|-0.90972222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Sidi Daho des Zairs.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483174|Sidi Ali]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508646|Sidi Ali District]]''
| {{Coord|36.10472222|0.42333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Ali (Mostaganem).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Sidi Ali.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3516519|Tazgait]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508646|Sidi Ali District]]''
| {{Coord|36.0833|0.55|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tazgait.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Tazgait.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7110452|Ouled Malah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508646|Sidi Ali District]]''
| {{Coord|36.0068|0.59191|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-27-26 Ouled Maallah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q607367|Sidi Amar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019858|Sidi Amar District]]''
| {{Coord|36.5425|2.30638889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 42-13 - Sidi Amar - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3305719|Menaceur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019858|Sidi Amar District]]''
| {{Coord|36.494734|2.240524|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 42-02 - Menaceur - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325575|Nador]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019858|Sidi Amar District]]''
| {{Coord|36.56972222|2.39305556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Nador (Algérie).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-15 - Nador - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483187|Sidi Ameur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211158|Sidi Ameur District]]''
| {{Coord|35.36666667|3.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Ameur سيدي عامر - panoramio (6).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Sidi Ameur.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3514888|Tamsa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211158|Sidi Ameur District]]''
| {{Coord|35.17374|3.92553|display=inline}}
| [[Fáìlì:Temsa تامسة - panoramio (3).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Tamsa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657359|El-Flaye]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019869|Sidi Aïch District]]''
| {{Coord|36.60916666666667|4.671388888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 06 Leflaye.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657386|Tifra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019869|Sidi Aïch District]]''
| {{Coord|36.66639|4.69722|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tifra.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Tifra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657475|Sidi Aïch]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019869|Sidi Aïch District]]''
| {{Coord|36.613055555556|4.6883333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Le pont qui traverse la rivière de la soummam à Sidi-Aïch, construit avant 1960.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Sidi-Aïch.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483186|Sidi-Ayad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019869|Sidi Aïch District]]''
| {{Coord|36.61194444444445|4.715277777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Sidi Ayad (Béjaïa).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Sidi Ayad.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529143|Tinabdher]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019869|Sidi Aïch District]]''
| {{Coord|36.62525|4.68101|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC Tinebdher.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Tinebdar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1583070|Bouti Sayah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211161|Sidi Aïssa District]]''
| {{Coord|35.6423707|3.6943674|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.64222222|3.69416667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouti Sayeh بوطي السايح 04.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Bouti Sayah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648903|Beni Ilmane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211161|Sidi Aïssa District]]''
| {{Coord|35.9492454|4.1191006|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Beni Ilmane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214999|Sidi Aïssa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211161|Sidi Aïssa District]]''
| {{Coord|35.886388888889|3.7755555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi aissa.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ- 28 - Sidi Aïssa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q852276|Sidi Bel Abbès]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2264451|Sidi Bel Abbès District]]''
| {{Coord|35.2|-0.63333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aerial view of Sidi Bel Abbès (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Sidi Bel Abbes.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3141310|Hounet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110339|Sidi Boubekeur District]]''
| {{Coord|35.11666666666667|-0.15|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Hounet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358235|Ouled Khaled]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110339|Sidi Boubekeur District]]''
| {{Coord|34.87666667|0.15277778|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC Ouled Khaled دار البلدية - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Ouled Khaled.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483183|Sidi Amar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110339|Sidi Boubekeur District]]''
| {{Coord|35.02527778|0.10722222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Amar مسجد عمرو بن العاص - سيدي اعمر - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Sidi Amar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483205|Sidi Boubekeur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110339|Sidi Boubekeur District]]''
| {{Coord|35.02888889|0.05694444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Boubkeur سيدي بوبكر - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Sidi Boubekeur.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049754|El Bouihi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019861|Sidi Djillali District]]''
| {{Coord|34.41388888888889|-1.6858333333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-13-43 - El Bouihi - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483225|Sidi Djillali]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019861|Sidi Djillali District]]''
| {{Coord|34.444722222222225|-1.566388888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:L'arbre généreux.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-13-41 - Sidi Djillali - Wilaya Tlemcen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q256820|Ouled Sassi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095160|Sidi Khaled District]]''
| {{Coord|34.18472222|4.44944444|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC de Ras El Miad مقر بلدية راس الميعاد.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Ouled Sassi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215511|Sidi Khaled]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095160|Sidi Khaled District]]''
| {{Coord|34.383333333333|4.9833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Khaled.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Sidi Khaled.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2899849|Ouled Harkat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095160|Sidi Khaled District]]''
| {{Coord|34.1500989|4.9907112|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-06 Ouled Harkat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q728663|Hassi Ben Abdellah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019870|Sidi Khouïled District]]''
| {{Coord|32.02583333|5.46861111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 Hassi Ben Abdellah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876256|Ain Beida]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019870|Sidi Khouïled District]]''
| {{Coord|31.93833333|5.40027778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 Ain Beida.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483248|Sidi Khouiled]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019870|Sidi Khouïled District]]''
| {{Coord|31.97972222|5.41833333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 Sidi Khouiled.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649459|Hassi Fedoul]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4118475|Sidi Ladjel District]]''
| {{Coord|35.43666666666667|2.214166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souk de Hassi Fedoul حاسي فدول.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Hassi Fedoul.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1884835|El Khemis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4118475|Sidi Ladjel District]]''
| {{Coord|35.28805556|2.595|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Khemis بلدية الخميس.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 17 - El Khemis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q11222139|Sidi Ladjel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q4118475|Sidi Ladjel District]]''
| {{Coord|35.43805555555556|2.515833333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 17 - Sidi Ladjel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649961|Sidi Yacoub]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508756|Sidi Lahcène District]]''
| {{Coord|35.13333333|-0.78333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Sidi Yacoub.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650058|Sidi Lahcene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508756|Sidi Lahcène District]]''
| {{Coord|35.16333333|-0.69583333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Lahcene.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Sidi Lahcene.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2841244|Amarnas]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508756|Sidi Lahcène District]]''
| {{Coord|35.135422|-0.622787|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Amarnas.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483243|Sidi Khaled, Sid Bel Abbés]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508756|Sidi Lahcène District]]''
| {{Coord|35.113|-0.71954|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.1131|0.719444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Sidi Khaled.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3125557|Hadjadj]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508758|Sidi Lakhdar District]]''
| {{Coord|36.1|0.33333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hadjadj.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Hadjadj.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483250|Sidi Lakhdar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508758|Sidi Lakhdar District]]''
| {{Coord|36.1428|0.460556|display=inline}}
| [[Fáìlì:سيدي لخضر. صورة ملتقة من الغابة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 27 Sidi Lakhdar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4886789|Benabdelmalek Ramdane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508758|Sidi Lakhdar District]]''
| {{Coord|36.1025|0.27416667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.1035|0.275988|display=inline}}
| [[Fáìlì:Phare de Ouillis - Mostaganem.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-27-13 Abdelmalek Ramdane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895922|Beni Zentis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019880|Sidi M'Hamed Ben Ali District]]''
| {{Coord|36.1114865|0.6636214|display=inline}}
| [[Fáìlì:Beni Zentis.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Beni Zentis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3304056|Mediouna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019880|Sidi M'Hamed Ben Ali District]]''
| {{Coord|36.123611111111|0.74722222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mediouna.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Mediouna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483256|Sidi M'hamed Ben Ali]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019880|Sidi M'Hamed Ben Ali District]]''
| {{Coord|36.144722222222|0.84305555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Sidi MHamed Benali.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649753|El Madania]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019879|Sidi M'Hamed District]]''
| {{Coord|36.742777777778|3.065|display=inline}}
| [[Fáìlì:Alger Memorial-du-Martyr IMG 1137.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1603.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650084|Sidi M'Hamed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019879|Sidi M'Hamed District]]''
| {{Coord|36.76444444444444|3.049722222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:La Place 1er Mai, Alger..jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1602.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2835683|Alger Centre]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019879|Sidi M'Hamed District]]''
| {{Coord|36.77611111111111|3.058333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Algiers waterfront (15708676388).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1601.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2918742|El Mouradia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019879|Sidi M'Hamed District]]''
| {{Coord|36.74722222222222|3.0505555555555555|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-1627.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649500|Ouled Rabah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579737|Sidi Maarouf District]]''
| {{Coord|36.59916666666667|6.167777777777777|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouled Rabah (Khelil).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Ouled Rabah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483265|Sidi Maarouf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579737|Sidi Maarouf District]]''
| {{Coord|36.64|6.274166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ville de Sidi Maarouf.png|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Sidi Maarouf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649018|El Assafia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019882|Sidi Makhlouf District]]''
| {{Coord|33.83333333|2.98333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 03 - El Assafia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649921|Sidi Makhlouf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019882|Sidi Makhlouf District]]''
| {{Coord|34.13333333|3.01666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Makhlouf سيدي مخلوف - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 03 - Sidi Makhlouf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649330|Chigara]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324899|Sidi Merouane District]]''
| {{Coord|36.56008|6.22238|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chigara Wilaya de Mila Algérie 2013.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Chigara.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483273|Sidi Merouane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324899|Sidi Merouane District]]''
| {{Coord|36.5216|6.2624|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.53333333|1.33333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Merouane سيدي مروان.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Sidi Mérouane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q954558|Beni Oulbane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508787|Sidi Mezghiche District]]''
| {{Coord|36.62683|6.63888|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Beni Oulbane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648570|Aïn Bouziane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508787|Sidi Mezghiche District]]''
| {{Coord|36.59805556|6.75138889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Aïn Bouziane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483268|Sidi Mezghiche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7508787|Sidi Mezghiche District]]''
| {{Coord|36.68333333|6.71666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Sidi Mezghiche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921393|Bouchrahil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019881|Sidi Naâmane District]]''
| {{Coord|36.252882|3.158751|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouchrahil.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Bouchrahil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196055|Khams Djouamaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019881|Sidi Naâmane District]]''
| {{Coord|36.15833333|3.14027778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Khams Djouamaa خمس جوامع - panoramio (2).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Khams Djouamaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483276|Sidi Naamane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019881|Sidi Naâmane District]]''
| {{Coord|36.215056|3.123937|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Naamane - Nord سيدي نعمان - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Sidi Naamane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215485|Sidi Okba]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095186|Sidi Okba District]]''
| {{Coord|34.75|5.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi-Okba2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Sidi Okba.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876360|Aïn Naga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095186|Sidi Okba District]]''
| {{Coord|34.68833333|6.08861111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 Aïn Naga.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2962881|Chetma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095186|Sidi Okba District]]''
| {{Coord|34.844722222222224|5.793888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chetma - Biskra شتمة - بسكرة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Chetma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049949|El Haouch]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095186|Sidi Okba District]]''
| {{Coord|34.56194444|6.05138889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 El Haouch.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q375670|Chorfa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019872|Sig District]]''
| {{Coord|35.43194444|-0.24527778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Environnement de Chorfa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Chorfa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2744832|Sig]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019872|Sig District]]''
| {{Coord|35.527|-0.185|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ville de Sig.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Sig.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2911895|Bou Henni]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019872|Sig District]]''
| {{Coord|35.5604744|-0.0843287|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Bou Henni.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049701|El Amiria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019884|Sigus District]]''
| {{Coord|36.11194444444445|6.9025|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - El Amiria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483742|Sigus]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019884|Sigus District]]''
| {{Coord|36.116667|6.783333|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC de Sigus مقر بلدية سيقوس.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Sigus.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649336|Hamadi Krouma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7535162|Skikda District]]''
| {{Coord|36.846388888889|6.9305555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Unnamed Road, Skikda, Algeria - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Hamadi Krouma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2292517|Skikda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7535162|Skikda District]]''
| {{Coord|36.866666666667|6.9|display=inline}}
| [[Fáìlì:Centre ville Skikda.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Skikda.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3071808|Filfla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7535162|Skikda District]]''
| {{Coord|36.8985|7.0525|display=inline}}
| [[Fáìlì:Plage de Filfila, Skikda (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Filfila.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q596382|Djouab]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019892|Souaghi District]]''
| {{Coord|36.133333|3.433333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djouab جواب - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Djouab.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2377660|Sidi Zahar]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019892|Souaghi District]]''
| {{Coord|36.06666667|3.33333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Zahar.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Sidi Zahar.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483306|Sidi Ziane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019892|Souaghi District]]''
| {{Coord|35.99333333|3.25555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi ziane سيدي زيان.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Sidi Ziane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491433|Souagui]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019892|Souaghi District]]''
| {{Coord|36.125|3.2666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souagui.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Souagui.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1483423|Sougueur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019889|Sougueur District]]''
| {{Coord|35.1834896|1.4958572|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Sougueur.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649285|Faidja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019889|Sougueur District]]''
| {{Coord|35.102777777777774|1.7055555555555555|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Faidja.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650052|Si Abdelghani]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019889|Sougueur District]]''
| {{Coord|35.231944444444444|1.6347222222222224|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Si Abdelghani.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650287|Tousnina]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019889|Sougueur District]]''
| {{Coord|35.111111111111114|1.2763888888888888|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Tousnina.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q402992|Souk Ahras]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019890|Souk Ahras District]]''
| {{Coord|36.286388888889|7.9511111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souk Ahras 41.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 41 Souk Ahras.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q512323|El Mokrani]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156893|Souk El Khemis District]]''
| {{Coord|36.425|3.6119444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - El Mokrani.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491578|Souk El Khemis]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156893|Souk El Khemis District]]''
| {{Coord|36.38805556|3.635|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Souk El Khemis.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1657401|Melbou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2006007|Souk El Tenine District]]''
| {{Coord|36.639722222222|5.3608333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Melbou.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Melbou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2217785|Tamridjet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2006007|Souk El Tenine District]]''
| {{Coord|36.572|5.3738|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 06 Tamridjet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491584|Souk El-Thenine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2006007|Souk El Tenine District]]''
| {{Coord|36.625163888889|5.3360666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souk el Tenine.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Souk El Tenine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q666830|Ouled Zouaï]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019894|Souk Naâmane District]]''
| {{Coord|35.83611111|6.50666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Ouled Zaoui.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2904336|Bir Chouhada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019894|Souk Naâmane District]]''
| {{Coord|35.8943346|6.2899303|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Bir Chouhada بلدية بئر الشهداء 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Bir Chouhada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491587|Souk Naamane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019894|Souk Naâmane District]]''
| {{Coord|35.89583333|6.38944444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souk naamane 1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 04 - Souk Naamane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q312000|Sour El-Ghozlane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156660|Sour El Ghozlane District]]''
| {{Coord|36.14722222|3.69055556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sour El-Ghozlane.Ville.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Sour El Ghouzlane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649926|Ridane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156660|Sour El Ghozlane District]]''
| {{Coord|36.07389|3.46208|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ridane ريدان - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Ridane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3021001|Dechmia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156660|Sour El Ghozlane District]]''
| {{Coord|36.13002|3.57656|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Dechmia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3029712|Dirrah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156660|Sour El Ghozlane District]]''
| {{Coord|36.0003161|3.7533546|display=inline}}
| [[Fáìlì:Dirah, Bouira Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Dirrah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3049933|El Hakimia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156660|Sour El Ghozlane District]]''
| {{Coord|36.09111111|3.78055556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - El Hakimia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3273686|Maamora]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2156660|Sour El Ghozlane District]]''
| {{Coord|36.03305555555555|3.551388888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 10 - Maamora.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q244004|Sétif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019888|Sétif District]]''
| {{Coord|36.19|5.41|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue aérienne de Sétif (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 19 - Sétif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3104799|Ghassira]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970686|T'Kout District]]''
| {{Coord|35.096944444444446|6.222777777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ghassira غسيرة 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-02 Ghassira - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196906|Kimmel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970686|T'Kout District]]''
| {{Coord|35.216666666667|6.5444444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-17 Kimmel - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3511821|Tkoutt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970686|T'Kout District]]''
| {{Coord|35.139166666667|6.3086111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC de T'Kout.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-44 T'Kout - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2302870|Tabelbala]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019902|Tabelbala District]]''
| {{Coord|29.4|-3.25|display=inline}}
| [[Fáìlì:تبلبالة 2025.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-12-Tabelbala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649457|Aissaouia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019904|Tablat District]]''
| {{Coord|36.419055|3.2160008|display=inline}}
| [[Fáìlì:El aissaouia - la mairie العيساوية - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Aissaouia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649907|Tablat]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019904|Tablat District]]''
| {{Coord|36.41282|3.31007|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tablart.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Tablat.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3024885|Deux Bassins]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019904|Tablat District]]''
| {{Coord|36.46944444|3.29944444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Deux Bassins الحوضان - panoramio (2).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Deux Bassins.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3307744|Mezerana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019904|Tablat District]]''
| {{Coord|36.3609993|3.3580828|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mizerana.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 26 Mezghana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649162|Benyahia Abderrahmane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324958|Tadjenanet District]]''
| {{Coord|36.2329371|6.0129118|display=inline}}
| [[Fáìlì:Photo benyahia abderrahmane 19112015.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Benyahia Abderrahmane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215457|Tadjenanet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324958|Tadjenanet District]]''
| {{Coord|36.11666666666667|5.983333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tadjenanet.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Tadjenanet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358236|Ouled Khalouf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324958|Tadjenanet District]]''
| {{Coord|36.05555555555556|6.125|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Ouled Khalouf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3052604|Taghit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019907|Taghit District]]''
| {{Coord|30.916666666667|-2.0333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue de Taghit.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-08-13-Taghit.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q312095|Taher]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579595|Taher District]]''
| {{Coord|36.7720039|5.8982105|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue Générale sur Taher et le Village de Dekkara (Algérie).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Taher.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q680713|Emir Abdelkader]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579595|Taher District]]''
| {{Coord|36.75194444444445|5.848611111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Siège de la Mairie d'Emir Abdelkader (Algérie).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Emir Abdelkader.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648938|Chahna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579595|Taher District]]''
| {{Coord|36.6793738|5.9572034|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chahna, Wilaya de Jijel (Algérie).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Chahna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921395|Boucif Ouled Askeur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579595|Taher District]]''
| {{Coord|36.6427037|6.0191886|display=inline}}
| [[Fáìlì:IMG-20200511-WA0001river.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Boussif Ouled Askeur.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3357896|Ouadjana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579595|Taher District]]''
| {{Coord|36.7073159|5.8948904|display=inline}}
| [[Fáìlì:Siège de la Mairie de Oudjana (Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Oudjana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q546210|Ben Guecha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019896|Taleb Larbi District]]''
| {{Coord|33.998027|7.336121|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.20527778|7.61527778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Beni Guecha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3037409|Douar El Ma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019896|Taleb Larbi District]]''
| {{Coord|33.37222222222222|7.686111111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Douar El Ma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3514460|Taleb Larbi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019896|Taleb Larbi District]]''
| {{Coord|33.7276|7.51731|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 39 Taleb Larbi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649432|Kerkera]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7680597|Tamalous District]]''
| {{Coord|36.9297229|6.5828705|display=inline}}
| [[Fáìlì:Kerkera.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Kerkera.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650231|Tamalous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7680597|Tamalous District]]''
| {{Coord|36.836111|6.641667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tamalous.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Tamalous.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2903877|Bin El Ouiden]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7680597|Tamalous District]]''
| {{Coord|36.807979|6.5656185|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Bin El Ouiden.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q205792|Tamanrasset]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7919221|Tamanrasset District]]''
| {{Coord|22.785|5.5227777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Rue de tamanrasset 01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-11 Tamanrasset.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3123591|In Amguel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7919221|Tamanrasset District]]''
| {{Coord|23.691111111111113|5.150833333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:In Amguel - Tamanrasset ان امقل - تمنراست 01.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-11 In Amguel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650273|Taougrit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711516|Taougrit District]]''
| {{Coord|36.244273|0.922852|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Taougrite.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3011993|Dahra]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711516|Taougrit District]]''
| {{Coord|36.255277777778|0.85166666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Dahra.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1648968|Drea]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019908|Taoura District]]''
| {{Coord|36.116667|7.883333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Drea.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650300|Zaarouria]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019908|Taoura District]]''
| {{Coord|36.2272079|7.9577065|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Zaarouria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4120469|Taoura]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019908|Taoura District]]''
| {{Coord|36.17|8.0427777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 41 Taoura.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3314727|Minar Zarza]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325277|Tassadane Haddada District]]''
| {{Coord|36.529166666667|5.9|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Minar Zarza.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324794|Tassadane Haddada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325277|Tassadane Haddada District]]''
| {{Coord|36.5|5.877777777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:تيزيمان.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- Tassadane Haddada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q588117|Beni Mellikeche]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019916|Tazmalt District]]''
| {{Coord|36.441944444444445|4.417777777777777|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 06 Beni Mellikeche.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2214606|Boudjellil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019916|Tazmalt District]]''
| {{Coord|36.35|4.414166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Thala M'ghisa2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Boudjellil.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3141810|Tazmalt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019916|Tazmalt District]]''
| {{Coord|36.384393|4.399273|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie taz.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Tazmalt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215216|Ouyoun El Assafir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970650|Tazoult District]]''
| {{Coord|35.55555555555556|6.308333333333334|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouyoun El Assafir عيون العصافير.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-12 Ouyoun El Assafir - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3516526|Tazoult]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970650|Tazoult District]]''
| {{Coord|35.48611111|6.25277778|display=inline}}
| [[Fáìlì:APC de la commune de Tazoult.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-08 Tazoult - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650305|Tazrouk]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6591124|Tazrouk District]]''
| {{Coord|23.420277777778|6.2655555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tazrouk , The highest twon in Algeria.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-11 Tazrouk.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215277|Idlès]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q6591124|Tazrouk District]]''
| {{Coord|23.82|5.936111111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ideles1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-11 Idles.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895635|Benaceur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019903|Taïbet District]]''
| {{Coord|33.11073|6.44105|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bennacer بن ناصر - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 30 Benaceur.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272287|M'Naguer]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019903|Taïbet District]]''
| {{Coord|33.126111111111|6.3519444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:M'Naguer 2.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 30 Mnaguer.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3513962|Taibet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019903|Taïbet District]]''
| {{Coord|33.0839189|6.3999653|display=inline}}
| [[Fáìlì:El Khobna - Taibet الخبنة - الطيبات.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 30 Taibet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q525205|El Mechira]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7696186|Teleghma District]]''
| {{Coord|36.010247|6.231267|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune de Mchira بلدية مشيرة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-43- El Mechira.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649377|وادي العثمانية]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7696186|Teleghma District]]''
| {{Coord|36.170991|6.419985|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Oued Seguen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3517295|Telerghma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7696186|Teleghma District]]''
| {{Coord|36.115278|6.364167|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Telerghma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2843496|Amira Arras]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325284|Terrai Bainen District]]''
| {{Coord|36.5375|6.065277777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Amira Arrès.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3325119|Terrai Bainen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325284|Terrai Bainen District]]''
| {{Coord|36.530833333333|6.1222222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Terrai Bainen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3519006|Tessala Lemtai]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3325284|Terrai Bainen District]]''
| {{Coord|36.56916666666667|5.985833333333334|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-43- Tessala Ldematai.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2739507|Texenna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579729|Texenna District]]''
| {{Coord|36.6605708|5.7909778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Texena (Wilaya de Jijel - Algérie).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Texenna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3057080|Kaous]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579729|Texenna District]]''
| {{Coord|36.7701723|5.8136168|display=inline}}
| [[Fáìlì:Siège de la Mairie de Kaous (Algérie).JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Kaous.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2223551|Ammal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711536|Thénia District]]''
| {{Coord|36.634712|3.590419|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ammal - Boumerdes عمال - بومرداس - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Ammal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2223571|Beni Amrane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711536|Thénia District]]''
| {{Coord|36.66855|3.5922|display=inline}}
| [[Fáìlì:Railway Viaduct of Beni Amrane on the Algiers-Constantine Line.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Beni Amrane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2225013|Thénia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711536|Thénia District]]''
| {{Coord|36.727777777778|3.5538888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Thenia 11092012.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Thenias.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3491571|Souk El Had]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711536|Thénia District]]''
| {{Coord|36.6909|3.58891|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souk El Had - Chabet El Ameur سوق الحد - شعبة العامر 1.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 35 Souk El Had.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q972717|Chir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970477|Théniet El Abed District]]''
| {{Coord|35.22694444444444|6.131666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Chirmasjed.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-52 Chir - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215676|Teniet El Abed]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970477|Théniet El Abed District]]''
| {{Coord|35.246944444444|6.1905555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Région de Thniet el Abed.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-47 Teniet El Abed - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215821|Oued Taga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970477|Théniet El Abed District]]''
| {{Coord|35.433333333333|6.4166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Siège de la Commune Oued Taga6.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-48 Oued Taga - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q946333|Sidi Boutouchent]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324929|Théniet El Had District]]''
| {{Coord|35.82527778|1.95138889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Sidi Boutouchent.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3054256|Theniet El Had]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324929|Théniet El Had District]]''
| {{Coord|35.871|2.02878|display=inline}}
| [[Fáìlì:147 LE CEDRE DU VILLAGE DE THENIET EL HAD.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Theniet El Had.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q565568|Tiaret]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019917|Tiaret District]]''
| {{Coord|35.366666666667|1.3166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tiaret in night.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Tiaret.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17013255|Ouled Djerad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q233258|Tiaret Province]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1657369|Boukhelifa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005701|Tichy District]]''
| {{Coord|36.614444444444|5.0872222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue générale de Boukhelifa depuis Aith Guendouz, Yemma Gouraya au fond.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Boukhelifa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215739|Tichy]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005701|Tichy District]]''
| {{Coord|36.667483|5.160085|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Tichy.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Tichy.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2217809|Tala Hamza]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005701|Tichy District]]''
| {{Coord|36.7053|5.03755|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Tala Hamza.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Tala Hamza.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3477769|Sehaîlia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019914|Tighenif District]]''
| {{Coord|35.456111111111|0.39527777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- Sehailia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483241|Sidi Kada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019914|Tighenif District]]''
| {{Coord|35.333333333333336|0.3413888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Kada سيدي قادة - panoramio (3).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Sidi Kada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3528317|Tighennif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019914|Tighenif District]]''
| {{Coord|35.4167|0.333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tighennif.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Tighennif.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3173842|Tigzirt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019912|Tigzirt District]]''
| {{Coord|36.893055555556|4.1225|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tigzirt - Tizi Ouzou Province (Algeria).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Tigzirt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3317342|Mizrana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019912|Tigzirt District]]''
| {{Coord|36.845125|4.0961833333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Mizrana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q5991212|Iflissen]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019912|Tigzirt District]]''
| {{Coord|36.863611111111|4.2202777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Iflissen.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q938943|Timezrit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2005817|Timezrit District]]''
| {{Coord|36.61555555555555|4.773888888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Timezrit-(Béjaïa)—Vue-générale.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 06 Timezrit.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q459629|Timgad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3528992|Timgad]]''
| {{Coord|35.484237|6.468666|display=inline}}
| [[Fáìlì:Timgad Ruins Panorama.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3358230|Ouled Fadel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970589|Timgad District]]''
| {{Coord|35.484166666667|6.6247222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 05-49 Ouled Fadel - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3528992|Timgad]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q970589|Timgad District]]''
| {{Coord|35.4958|6.46724|display=inline}}
| [[Fáìlì:Timgad ville.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 05-50 Timgad - Wilaya de Batna map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1021173|Timimoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2087324|Timimoun District]]''
| {{Coord|29.25|0.23333333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Entrée de Timimoun تيميمون.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Timimoun (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2642053|Ouled Said]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2087324|Timimoun District]]''
| {{Coord|29.44611111111111|0.26694444444444443|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Ouled Said (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q389569|Tin Zaouatine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q12211144|Tin Zaouatine District]]''
| {{Coord|19.953333333333|2.9666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tinzaouaten tinza.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-58 Tinzaouten.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q328510|Tindouf]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019918|Tindouf District]]''
| {{Coord|27.675277777778|-8.1286111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tindouf تندوف 3.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 37 - 01 Tindouf.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2222648|Oum El Assel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019918|Tindouf District]]''
| {{Coord|28.6125|-6.9788888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oum El Assel - Tindouf ام العسل - تندوف.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ - 37 - 02 Oum El Assel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q777457|Tinerkouk]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004760|Tinerkouk District]]''
| {{Coord|29.7|0.71666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:البرج 4.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - Tinerkouk (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2702132|Ksar Kaddour]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004760|Tinerkouk District]]''
| {{Coord|29.5775|0.37388888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Ksar Kaddour (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q214843|Tipaza]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019920|Tipaza District]]''
| {{Coord|36.594180555556|2.4430222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mzafran مزفران - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 42-01 - Tipaza - Wilaya de Tipaza map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q25418293|Tiranë]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q201073|Tirana District]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q770447|Tissemsilt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324937|Tissemsilt District]]''
| {{Coord|35.607222222222|1.8105555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tissemsilt تيسمسيلت - panoramio (10).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 38 Tissemsilt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3358198|Ouled Bessem]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3324937|Tissemsilt District]]''
| {{Coord|35.68333333|1.86666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 38 Ouled Bessem.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050004|El Keurt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019922|Tizi District]]''
| {{Coord|35.38333333|0.08333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29- El Keurt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3088224|Froha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019922|Tizi District]]''
| {{Coord|35.3035333|0.1270294|display=inline}}
| [[Fáìlì:142 Froha.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- Froha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529982|Tizi]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019922|Tizi District]]''
| {{Coord|35.314845|0.0715828|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-29-Tizi.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3272283|M'Kira]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019923|Tizi Gheniff District]]''
| {{Coord|36.625249|3.792488|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 M'Kira.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529984|Tizi Ghenif]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019923|Tizi Gheniff District]]''
| {{Coord|36.58722222222222|3.774166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:TIZI GHENIFF 2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Tizi Gheniff.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q277201|Tizi Ouzou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019924|Tizi Ouzou District]]''
| {{Coord|36.716944444444|4.0497222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tizi Ouzou.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Tizi Ouzou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2828792|Ait Ali Ouyahia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q233645|Tizi Ouzou Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q3019537|Iferhounene District]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q3148092|Iferhounene]]''
| {{Coord|36.5398|4.38191|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2876514|Aït Oumalou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019926|Tizi Rached District]]''
| {{Coord|36.6516|4.22198|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 15 Aït Oumalou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3529993|Tizi Rached]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019926|Tizi Rached District]]''
| {{Coord|36.67888888888889|4.208611111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tizi raced0.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 15 Tizi Rached.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q23788916|Souhalia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q233632|Tlemcen Province]]''
| {{Coord|35.04102777777778|-1.8904444444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2280394|Tolga]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095202|Tolga District]]''
| {{Coord|34.728888888889|5.3805555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tolga centre.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-06 Tolga.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2910765|Bordj Ben Azzouz]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095202|Tolga District]]''
| {{Coord|34.6972|5.3628|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-06 Bordj Ben Azzouz.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921336|Bouchagroune]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095202|Tolga District]]''
| {{Coord|34.72161|5.46555|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 Bouchagroune.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3238081|Lichana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095202|Tolga District]]''
| {{Coord|34.724722222222|5.4325|display=inline}}
| [[Fáìlì:الدشرة القديمة ببلدة ليشانة دائرة طولقة ولاية بسكرة - الجزائر.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-07 Lichana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q601174|Tebesbest]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q632583|Touggourt District]]''
| {{Coord|33.1200129|6.0800743|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tabesbest تبسبست.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 30 Tebesbest.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q852515|Touggourt]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q632583|Touggourt District]]''
| {{Coord|33.1|6.0666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Monument de Citroen.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 30 Touggourt.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650278|Nezla]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q632583|Touggourt District]]''
| {{Coord|33.083333333333|6.05|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 Nezla.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3574795|Zaouia El Abidia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q632583|Touggourt District]]''
| {{Coord|33.1374|6.0821|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 Zaouia El Abidia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2701217|Tsabit]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004301|Tsabit District]]''
| {{Coord|28.350833333333338|-0.21611111111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Tsabit (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2701577|Sebaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004301|Tsabit District]]''
| {{Coord|28.211944444444|-0.175|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Sebaa (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q984575|Tébessa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019933|Tébessa District]]''
| {{Coord|35.4|8.1166666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tébessa Province.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 12 - Tébessa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649368|Mezaourou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019915|Télagh District]]''
| {{Coord|34.8173267|-0.6233189|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de mezaourou.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Mezaourou.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215476|Telagh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019915|Télagh District]]''
| {{Coord|34.7849064|-0.5731773|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Telagh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3025699|Dhaya]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019915|Télagh District]]''
| {{Coord|34.6753586|-0.6207275|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.68333333|-0.61666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Panorama - Dhaya الضاية - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Dhaya.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3517138|Teghalimet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019915|Télagh District]]''
| {{Coord|34.882833|-0.5600023|display=inline}}
| [[Fáìlì:Teghalimet بلدية تيغاليمات (48390183527).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Teghalimet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2906568|Balidat Ameur]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019905|Témacine District]]''
| {{Coord|32.951389|5.980556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 30 Balidate Ameur.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3514622|Tamacine]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019905|Témacine District]]''
| {{Coord|33.0219782|6.0226536|display=inline}}
| [[Fáìlì:Temacine 1.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 30 Tamacine.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q942200|Oued Sefioun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7862215|Ténira District]]''
| {{Coord|34.99611111|-0.09333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Oued Sefioun.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649152|Hassi Dahou]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7862215|Ténira District]]''
| {{Coord|35.07194444|-0.54277778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Hassi Daho.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650283|Tenira]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7862215|Ténira District]]''
| {{Coord|35.0196642|-0.5320644|display=inline}}
| [[Fáìlì:Fantasia à Tenira Sidi bel abbes 2014 0106.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Tenira.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895636|Benachiba Chelia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7862215|Ténira District]]''
| {{Coord|34.9625|-0.56388888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Benachiba Chelia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q860307|Ténès]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711556|Ténès District]]''
| {{Coord|36.508055555556|1.3063888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ténès.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Tenes.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650037|Sidi Akkacha]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711556|Ténès District]]''
| {{Coord|36.46666667|1.3|display=inline}}
| [[Fáìlì:181 Sidi Akkacha.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Sidi Akkacha.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3483160|Sidi Abderrahmane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711556|Ténès District]]''
| {{Coord|36.492777777778|1.0941666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Abderrahmane, Algeria - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 02 Sidi Abderrahmane.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650094|Sehala Thaoura]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7862227|Téssala District]]''
| {{Coord|35.20111111|-0.83166667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Sehala Thaoura.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2381247|GUERCIF]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7862227|Téssala District]]''
| {{Coord|35.243|-0.773163|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tessala atouche.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 22 Tessala.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876386|Ain Thrid]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q7862227|Téssala District]]''
| {{Coord|35.28472222|-0.67583333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 22 Ain Trid.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649450|Aïn Rahma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019937|Yellel District]]''
| {{Coord|35.624722222222225|0.3927777777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Ain Rahma.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649454|Kalaa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019937|Yellel District]]''
| {{Coord|35.58062|0.32838|display=inline}}
| [[Fáìlì:Kalaa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Kalaa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650079|Sidi Saada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019937|Yellel District]]''
| {{Coord|35.677777777778|0.34222222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Sidi Saada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650228|Yellel]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019937|Yellel District]]''
| {{Coord|35.721944|0.353611|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mosquée مسجد - panoramio (2).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 48 Yellel.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3038080|Doui Thabet]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110043|Youb District]]''
| {{Coord|34.893055555556|-0.077777777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Doui Thabet.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3572780|Youb]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2110043|Youb District]]''
| {{Coord|34.92|-0.20944444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 20 - Youb.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649185|El-Gaada]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019928|Zahana District]]''
| {{Coord|35.42527778|-0.315|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie d'El Gaada.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29- El Gaada.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650864|Zahana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019928|Zahana District]]''
| {{Coord|35.518325|-0.410877|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mairie de Zahana.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-29-30 Zahana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q672105|In Zghmir]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004729|Zaouiet Kounta District]]''
| {{Coord|27.093888888889|-0.12055555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - In ZGhmir (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2702097|Zaouiet Kounta]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q2004729|Zaouiet Kounta District]]''
| {{Coord|27.2167|-0.2|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - Zaouiet Kounta (wilaya d'Adrar) location map.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649549|Benairia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711627|Zeboudja District]]''
| {{Coord|36.356111|1.375|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz-02-Bénairia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2922675|Bouzghaia]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711627|Zeboudja District]]''
| {{Coord|36.338835|1.239696|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Bouzeghaia.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575061|Zeboudja]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3711627|Zeboudja District]]''
| {{Coord|36.350527|1.430283|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 02 Zeboudja.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575136|Zelfana]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019931|Zelfana District]]''
| {{Coord|32.3972113|4.2261314|display=inline}}
| [[Fáìlì:Daira de Zelfana زلفانة - الدائرة - panoramio.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-47 Zelfana.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895876|Beni Dergoun]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019939|Zemmoura District]]''
| {{Coord|35.78|0.8|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Beni Dergoune.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3015925|Dar Ben Abdellah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019939|Zemmoura District]]''
| {{Coord|35.7|0.68333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Dar Ben Abdellah.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3324824|Zemmoura]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019939|Zemmoura District]]''
| {{Coord|35.716667|0.75|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ 48 Zemmoura.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649560|El Feidh]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095769|Zeribet El Oued District]]''
| {{Coord|34.52138889|6.52222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 El Feidh.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3050087|Meziraa]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095769|Zeribet El Oued District]]''
| {{Coord|34.7216|6.29278|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 El Mizaraa.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3196153|Khenguet Sidi Nadjil]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095769|Zeribet El Oued District]]''
| {{Coord|34.8058|6.70698|display=inline}}
| [[Fáìlì:COUPOLE du mosquée.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-06 Khenguet Sidi Nadji.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575264|Zeribet El Oued]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q1095769|Zeribet El Oued District]]''
| {{Coord|34.6831|6.50228|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-07 Zeribet El Oued.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3055956|Erraguene]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579031|Ziama Mansouriah District]]''
| {{Coord|36.5861566|5.580647|display=inline}}
| [[Fáìlì:Erraguene Souici اراقن سويسي - panoramio (1).jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Erraguene.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575466|Ziama Mansouriah]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q579031|Ziama Mansouriah District]]''
| {{Coord|36.6737|5.4811|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue sur ziama mansouria port et village.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ 18 Ziama Mansouria.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q166370|Zighoud Youcef]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q166187|Zighoud Youcef District]]''
| {{Coord|36.5331|6.71238|display=inline}}
| [[Fáìlì:مدينة زيغود يوسف.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-25-04 Zighoud Youcef.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2895881|Béni Hamidane]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q166187|Zighoud Youcef District]]''
| {{Coord|36.50556|6.54972|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-25-08 Beni Hamiden.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649381|Kanoua]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q8072849|Zitouna District]]''
| {{Coord|37.0375|6.405555555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Kenouaa.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Kanoua.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3575625|Zitouna]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q8072849|Zitouna District]]''
| {{Coord|36.9888|6.45824|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 21 - Zitouna.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215331|Mahelma]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019941|Zéralda District]]''
| {{Coord|36.682777777778|2.8783333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:City hall Mahelma - معالمة.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1647.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2215718|Souidania]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019941|Zéralda District]]''
| {{Coord|36.70861111111111|2.911666666666666|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souidania 02072013.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1649.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2217496|Staouéli]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019941|Zéralda District]]''
| {{Coord|36.75333333333333|2.8880555555555554|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi fredj complexe.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:DZ-1645.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7283491|Rahmania]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019941|Zéralda District]]''
| {{Coord|36.68083333|2.90638889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|36.6807626|2.9064308|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:DZ-1648.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1649256|Oued Lilli]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019564|sidi okba]]''
| {{Coord|35.51194444|1.27138889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Oued Lilli.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650241|Sidi Ali Mellal]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019564|sidi okba]]''
| {{Coord|35.56333333|1.22555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Sidi Ali Mellal.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1650299|Tidda]]''
| 
| [[Àlgéríà]]
| ''[[:d:Q3019564|sidi okba]]''
| {{Coord|35.582414|1.266239|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dz - 14 - Tidda.svg|center|128px]]
|}
{{Wikidata list end}}</text>
      <sha1>fry03j8ff0n64oa84y7rqt1im8euu3w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oníṣe:GerardM/Districts of Liberia</title>
    <ns>2</ns>
    <id>67156</id>
    <revision>
      <id>600813</id>
      <parentid>597661</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:18:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ListeriaBot</username>
        <id>17294</id>
      </contributor>
      <comment>Wikidata list updated [V2]</comment>
      <origin>600813</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28636" sha1="81jy9420xpibwltyhsqpouqla15x76l" xml:space="preserve">

{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q2421044 }
|section=
|sort=P131
|sort_order=asca
|columns=label:Article,description,P17:Country,P131:In administrative entity,P625:Geo Coordinate,P18:Image,P242:Locator map image
|thumb=128
|min_section=2
}}
{| class='wikitable sortable'
! Article
! description
! Country
! In administrative entity
! Geo Coordinate
! Image
! Locator map image
|-
| ''[[:d:Q1773834|Dewoin District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q844127|Bomi County]]''
| {{Coord|6.605|-10.956|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.58879|-10.94974|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1775196|Klay District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q844127|Bomi County]]''
| {{Coord|6.6941666666667|-10.874444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Liberia-Bomi-new.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1775227|Mecca District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q844127|Bomi County]]''
| {{Coord|6.6172222222222|-10.706666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.72331|-10.64097|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711466|Senjeh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q844127|Bomi County]]''
| {{Coord|6.5466666666667|-10.9475|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031247|Fuamah District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|6.939|-10.216|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.94247|-10.274|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031310|Jorquelleh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|6.956|-9.411|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.9113888888889|-9.4325|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031349|Kokoyah District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|6.509|-9.57|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.5361111111111|-9.5669444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031804|Salala District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|6.7458333333333|-10.108333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Bong-Salala.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031812|Sanayea District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|7.029|-9.95|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|7.04698|-9.89776|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Bong-Sanayea.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031879|Suakoko District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|6.9888888888889|-9.5813888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3032018|Zota District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|6.9888888888889|-9.5813888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710744|Boinsen District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|6.682|-9.258|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.69823|-9.23319|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711086|Kpaai District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|6.97638889|-9.23083333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.91469|-9.23262|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711342|distretto di Panta]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|7.191|-9.211|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711550|Tukpahblee District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|6.637|-9.434|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.64154|-9.4193|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711615|Yeallequelleh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|6.98888889|-9.58138889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.84139|-9.6896|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7131618|Panta-Kpa District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q877578|Bong County]]''
| {{Coord|7.07731|-9.23319|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2366029|Belleh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q592251|Gbarpolu County]]''
| {{Coord|7.854|-9.991|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|7.5458333333333|-9.9891666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Gbarpolu-Belleh.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031044|Bokomu District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q592251|Gbarpolu County]]''
| {{Coord|7.282|-10.127|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|7.2413888888889|-10.173888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Gbarpolu-Bokomu.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031045|Bopolu District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q592251|Gbarpolu County]]''
| {{Coord|7.0666666666667|-10.4875|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|7.1463888888889|-10.421111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Gbarpolu-Bopolu.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031353|Kongba District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q592251|Gbarpolu County]]''
| {{Coord|7.789|-10.485|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Gbarpolu-Kongba.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3710940|Gounwolaila District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q592251|Gbarpolu County]]''
| {{Coord|7.289|-9.862|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|7.22691|-9.95311|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q653509|Owensgrove District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047895|Grand Bassa County]]''
| {{Coord|6.2|-10.283055555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1774186|District 1]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047895|Grand Bassa County]]''
| {{Coord|6.2661111111111|-10.123055555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.24263|-10.18592|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.28076|-10.14741|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3030809|District 2, Grand Bassa County]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047895|Grand Bassa County]]''
| {{Coord|6.3561111111111|-9.8580555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3030811|District 3, Grand Bassa County]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047895|Grand Bassa County]]''
| {{Coord|6.3638888888889|-9.5|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.34282|-9.54571|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3030813|District 4, Grand Bassa County]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047895|Grand Bassa County]]''
| {{Coord|5.775|-9.77|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.9307|-9.73286|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Grand Bassa-District 4.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031875|St. John River District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047895|Grand Bassa County]]''
| {{Coord|6.5830555555556|-9.59|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.0587|-10.03274|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710836|distretto di Commonwealth]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047895|Grand Bassa County]]''
| {{Coord|5.8771|-10.0427|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.8781|-10.04171|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711240|Neekreen District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047895|Grand Bassa County]]''
| {{Coord|5.935|-9.948|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.93846|-9.92462|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q534906|Tewor District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047921|Grand Cape Mount County]]''
| {{Coord|7|-11.297|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.97016|-11.3242|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031187|Commonwealth District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047921|Grand Cape Mount County]]''
| {{Coord|6.75|-11.366666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.70237|-11.32017|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031252|Garwula District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047921|Grand Cape Mount County]]''
| {{Coord|6.747|-11.13|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.8152777777778|-11.133055555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Grand Cape Mount-Garwula.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031268|Gola Konneh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047921|Grand Cape Mount County]]''
| {{Coord|7.194|-10.87|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|7.1652777777778|-10.903888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031686|Porkpa District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047921|Grand Cape Mount County]]''
| {{Coord|7.3430555555556|-11.025|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031253|Gbarzon District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q950841|Grand Gedeh County]]''
| {{Coord|6.0666666|-8.12805557|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.1666666666667|-8.4166666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031356|Konobo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q950841|Grand Gedeh County]]''
| {{Coord|5.759|-7.875|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.8516666666667|-7.8872222222222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Grand Gedeh-Konobo.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031907|Tchien District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q950841|Grand Gedeh County]]''
| {{Coord|6.0666666666667|-8.1280555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710669|B'hai]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q950841|Grand Gedeh County]]''
| {{Coord|6.379|-8.528|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.38751|-8.48982|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710796|distretto di Cavala]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q950841|Grand Gedeh County]]''
| {{Coord|6.217|-8.26|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710916|Gbao District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q950841|Grand Gedeh County]]''
| {{Coord|6.045|-8.527|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.07333|-8.50436|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710920|distretto di Gboe-Ploe]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q950841|Grand Gedeh County]]''
| {{Coord|5.958|-8.79|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.01709|-8.79236|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710931|Glio-Twarbo]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q950841|Grand Gedeh County]]''
| {{Coord|5.718|-7.566|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.6961111111111|-7.5952777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711383|distretto di Putu]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q950841|Grand Gedeh County]]''
| {{Coord|5.631|-8.174|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.66854|-8.20401|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031067|Buah District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.83333|-8.16667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.8408333333333|-8.1694444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Grand Kru-Buah.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031414|Lower Kru Coast District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031828|Sasstown District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031944|Upper Kru Coast District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710698|distretto di Barclayville]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.67972|-8.23389|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.7269444444444|-8.1844444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710739|Bleebo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.72944444|-7.95166667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.7548|-7.95558|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710746|Bolloh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.946|-8.42|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.96473|-8.39801|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710874|Dorbor District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.986|-8.288|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.99377|-8.28102|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710879|Dweh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|5.072|-8.07|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.07072|-8.06874|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710893|distretto di Felo-Jekwi]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.739|-8.376|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.72577|-8.3834|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710895|Fenetoe District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.894|-8.386|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.90498|-8.37372|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710900|Forpoh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|5.121|-8.232|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.11111|-8.237|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710913|Garraway]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.49694444|-7.93305556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.5638888888889|-7.9133333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710922|Gee]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.936|-8.145|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710941|Grand Cess Wedabo]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.57138889|-8.22305556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.6233333333333|-8.0863888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711088|Kpi District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.99|-8.067|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.01309|-8.14151|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711118|Lower Jloh]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.86|-8.552|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.8783333333333|-8.5625|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711266|Nrokwia-Wesldow]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.775|-8.32972222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.83094|-8.32619|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711565|Upper Jloh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|4.821|-8.466|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.82|-8.46837|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711601|Wlogba District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q574952|Grand Kru County]]''
| {{Coord|5.08|-8.167|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.08166|-8.17601|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2424388|Foya District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870130|Lofa County]]''
| {{Coord|8.2730555555556|-10.31|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031350|Kolahun District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870130|Lofa County]]''
| {{Coord|8.2869444444444|-10.084444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031807|Salayea District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870130|Lofa County]]''
| {{Coord|7.6155555555556|-9.4969444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Lofa-Salayea.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031947|Vahun District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870130|Lofa County]]''
| {{Coord|8.5138888888889|-10.503333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|8.04665|-10.490680555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031987|Voinjama District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870130|Lofa County]]''
| {{Coord|8.4219444444444|-9.7477777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Lofa-Voinjama.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3032021|Zorzor District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870130|Lofa County]]''
| {{Coord|7.7794444444444|-9.4302777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711392|Quardu Gboni District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870130|Lofa County]]''
| {{Coord|8.345|-9.611|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|8.36774|-9.61487|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711547|Trenbo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| {{Coord|4.665|-7.986|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.70179|-7.87355|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2389401|Firestone District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1052737|Margibi County]]''
| {{Coord|6.367|-10.375|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.37708|-10.3636|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031265|Gibi District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1052737|Margibi County]]''
| {{Coord|6.5830555555556|-10.013055555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Margibi-Gibi.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031315|Kakata District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1052737|Margibi County]]''
| {{Coord|6.53|-10.351666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.62195|-10.19761|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031456|Mambah-Kaba District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1052737|Margibi County]]''
| {{Coord|6.28|-10.508055555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.25422|-10.51896|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3030984|Barrobo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870138|Maryland County]]''
| {{Coord|5|-7.9666666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031664|Pleebo/Sodeken District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870138|Maryland County]]''
| {{Coord|4.58916667|-7.6725|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710951|Gwelekpoken District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870138|Maryland County]]''
| {{Coord|4.909|-7.938|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.94515|-7.93665|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710961|distretto di Harper]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870138|Maryland County]]''
| {{Coord|4.375|-7.71694444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711039|Karluway Number One District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870138|Maryland County]]''
| {{Coord|4.826|-7.766|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.81979|-7.7444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711040|Karluway Number Two District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870138|Maryland County]]''
| {{Coord|4.725|-7.656|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.69359|-7.69056|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711274|Nyorken District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870138|Maryland County]]''
| {{Coord|5.001|-7.861|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.00867|-7.86808|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711599|Whojah District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q870138|Maryland County]]''
| {{Coord|4.959|-8.015|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|4.95441|-8.01994|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031278|Greater Monrovia District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q862608|Montserrado County]]''
| {{Coord|6.3105555555556|-10.804722222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.31418|-10.73356|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Liberia-Montserrado-new.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031876|St. Paul River District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q862608|Montserrado County]]''
| {{Coord|6.485|-10.731|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031920|Todee District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q862608|Montserrado County]]''
| {{Coord|6.596|-10.485|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.63925|-10.4959|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710837|Commonwealth District, Montserrado County]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q862608|Montserrado County]]''
| {{Coord|6.391|-10.676|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.3901|-10.66741|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q427336|Yarmein District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|7.569|-8.615|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1120726|Zoe-Gbao District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.948|-8.762|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031256|Gbehlageh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|7.1666666666667|-8.4166666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|7.3658333333333|-8.4841666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|7.16666667|-8.41666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Liberia Nimba.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3031745|Saclepea District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.99591|-8.96914|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031904|Tappita District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.45|-8.79|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3032003|Yarwein Mehnsonnoh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.621|-9.054|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.61092|-9.08237|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3032017|Zoegeh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.86667|-8.5|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710742|Boe &amp; Quilla District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|7.01305556|-8.80694444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.80693|-8.64765|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710771|Buu-Yao District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.88805556|-8.44|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710871|Doe District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.93166667|-9.115|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.6072222222222|-8.8416666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710912|Garr Bain District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|7.2|-8.902|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|7.21437|-8.92224|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710919|Gbi &amp; Doru District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.16666667|-8.91666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.1936111111111|-8.9744444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710921|Gbor District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|7.117|-8.682|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711087|Kparblee District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.653|-8.506|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711106|Leewehpea-Mahn District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|7.071|-8.903|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711155|Meinpea-Mahn District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.693|-9.057|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711555|Twan River District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|7.144|-8.438|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711596|Wee-Gbehy-Mahn District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|6.902|-8.859|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|6.90538|-8.86175|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711612|Yarpea Mahn District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| {{Coord|7.224|-8.705|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q30681845|Sanniquellie-Mah District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q868497|Nimba]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1114556|Central RiverCess District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q955095|River Cess County]]''
| {{Coord|5.78|-9.324|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.81006|-9.31794|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031561|Morweh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q955095|River Cess County]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031914|Timbo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q955095|River Cess County]]''
| {{Coord|5.5636111111111|-9.72|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Liberia-Rivercess-new.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3710710|Bearwor District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q955095|River Cess County]]''
| {{Coord|5.594|-9.304|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.57346|-9.31309|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710873|Doedain District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q955095|River Cess County]]''
| {{Coord|6.281|-9.234|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710894|Fen River District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q955095|River Cess County]]''
| {{Coord|5.54583333|-9.69666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711010|Jo River District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q955095|River Cess County]]''
| {{Coord|6.027|-9.411|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711262|Norwein District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q955095|River Cess County]]''
| {{Coord|5.86|-9.59|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711424|Sam Gbalor District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q955095|River Cess County]]''
| {{Coord|5.384|-9.433|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711625|Zartlahn District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q955095|River Cess County]]''
| {{Coord|5.658|-9.659|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.55697|-9.55358|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q262915|Sarbo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|5.161|-7.634|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.18565|-7.64212|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031259|Gbeapo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|5.2|-8|display=inline}}
| [[Fáìlì:Liberia-RiverGee-new.png|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3031990|Webbo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|4.8516666666667|-7.5975|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710808|Chedepo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|5.459|-8.011|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.4783333333333|-8.0136111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710930|Glaro District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|5.33333333|-7.5|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.3947222222222|-7.5666666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711036|Karforh District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|5.27805556|-8.16|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711229|Nanee District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|5.153|-8.157|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711271|Nyenawliken District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|5.157|-7.982|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711272|Nyenebo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|4.91|-7.72|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711380|Potupo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|5.386|-7.831|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711553|Tuobo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1047875|River Gee County]]''
| {{Coord|5.01278|-7.71333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.03885|-7.67633|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q387070|Greenville District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.0111111111111|-9.0388888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q608539|Plahn Nyarn District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.306|-9.034|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q611775|Juarzon District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.6661111111111|-8.7525|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031074|Butaw District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.1333333333333|-9.0833333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031225|Dugbe River District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|4.982|-8.726|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031299|Jaedae District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.107|-8.504|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031357|Kpayan District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.124|-8.795|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3031696|Pynes Town District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.695|-8.4002777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710741|Bodae District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.11|-8.332|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710745|Bokon District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.026|-8.463|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3710996|Jaedepo District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.33333333|-8.16666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.3708333333333|-8.4108333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711090|Kulu Shaw Boe District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.534|-8.972|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711442|Sanquin District 1]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.511|-9.211|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.50825|-9.21282|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711443|Sanquin District 2]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.221|-9.168|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.22699|-9.17909|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711444|Sanquin District 3]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.282|-9.322|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.31203|-9.30451|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711463|Seekon District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.70305556|-8.61805556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|5.68166|-8.68212|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3711594|Wedjah District]]''
| 
| [[Liberia|Làìbéríà]]
| ''[[:d:Q1043644|Sinoe County]]''
| {{Coord|5.308|-8.811|display=inline}}
| 
| 
|}
{{Wikidata list end}}</text>
      <sha1>81jy9420xpibwltyhsqpouqla15x76l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oníṣe:GerardM/Rural Communes of Morocco</title>
    <ns>2</ns>
    <id>67178</id>
    <revision>
      <id>600858</id>
      <parentid>600635</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T08:32:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ListeriaBot</username>
        <id>17294</id>
      </contributor>
      <comment>Wikidata list updated [V2]</comment>
      <origin>600858</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="253978" sha1="0qkfnq2i3k88odyh4jaty60iqfuaz6j" xml:space="preserve">{{Wikidata list
|sparql=SELECT ?item WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q17318027 }
|section=
|sort=P131
|sort_order=asca
|columns=label:Article,description,P17:Country,P131:In administrative entity,P625:Geo Coordinate,P18:Image,P242:Locator map image
|thumb=128
|min_section=2
}}
{| class='wikitable sortable'
! Article
! description
! Country
! In administrative entity
! Geo Coordinate
! Image
! Locator map image
|-
| ''[[:d:Q542826|Drarga]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.380492|-9.476324|display=inline}}
| [[Fáìlì:Drarga WWTP Lits de séchage MaI 2009 (14095836509).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q621472|Taghazout]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.545597|-9.709699|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.5448|-9.7092|display=inline}}
| [[Fáìlì:A neighborhood in Taghazout.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2544597|Aourir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.52521|-9.61163|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aourir.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2844501|Amskroud]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.53083333|-9.32833333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Amskroud.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2859111|Aqesri]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.735213|-9.533272|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2875129|Aziar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.785555555556|-9.5741666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3147885|Idmine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.61|-9.3730555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3149573|Imsouane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.843374|-9.818566|display=inline}}
| [[Fáìlì:Siège Commune Imsouane.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3513742|Tadrart]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.771|-9.4612|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.79756|-9.46753|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3514885|Tamri]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.7|-9.83333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.695|-9.825|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Tamri - 2021.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3529288|Tiqqi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|29.7|-9.0666666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508692|Sidi Boushab]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.466666666667|-9.3055555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q14218995|Imouzzer Ida Ou Tanane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q389976|Agadir-Ida-Ou-Tanane Prefecture]]''
| {{Coord|30.67995|-9.48286|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.67401|-9.56236|display=inline}}
| [[Fáìlì:Immouzzer cascade voile de la mariée.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q512217|Asni]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.25|-7.97916667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.16757|-7.91261|display=inline}}
| [[Fáìlì:Centre de santé d'Asni (Maroc).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3304306|Tameslouht]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.5|-8.1|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.494234|-8.09802|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.4562|-8.05316|display=inline}}
| [[Fáìlì:Kasbah de Tamesloht.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3325542|Moulay Brahim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.285833333333|-7.9655555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Moulai Brahim moskêye.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3358143|Ouirgane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.1755|-8.0782|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.18774|-8.07564|display=inline}}
| [[Fáìlì:Hosmint tere Hawse rissôtaedje Amzughni efants.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3483152|Sidi Abdallah Ghiat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.518333333333|-7.8494444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3891617|Ijoukak]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|30.99305556|-8.15277778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Camp rilodjmint Ijoucak djeus efants aidantes djaponesses.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3991198|Tidili Mesfioua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.45|-7.6|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.4667|-7.61667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.48|-7.61536|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3991262|Tighedouine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.4236|-7.52083|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.216667|-5.433333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tighedouine.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4663230|Abadou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.57972222|-7.31222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.60497|-7.29961|display=inline}}
| [[Fáìlì:Abadou center Ghoujdama.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Morocco, region Marrakech-Tensift-Al Haouz, province Al Haouz.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4692403|Aghbar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|30.51666667|-6.81666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.91765|-8.50186|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699224|Ait Aadel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.05|-7.14|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait Adel commune.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699236|Ait Faska]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.505833333333|-7.7161111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699244|Ait Hkim Ait Yzid]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.486111111111|-7.2038888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699270|Ait Sidi Daoud]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.634539|-7.644017|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4745989|Amghras]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.209983|-8.183426|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4770423|Anougal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.164166666667|-8.2566666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.1183|-8.27954|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4832483|Azgour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.35|-7.5|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.12539|-8.34675|display=inline}}
| [[Fáìlì:Azgour (Marrakesh-Safi, Morocco) 126.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5221898|Dar Jamaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.252777777778|-8.3733333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5991698|Ighil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.41666667|-7.65|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.01102|-8.35331|display=inline}}
| [[Fáìlì:Plake viè Irhil.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5994446|Iguerferouane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.41805556|-7.68555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:جماعة إكرفروان.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Map of Al-Haouz Province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7110229|Ouazguita]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.291666666667|-8.0741666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110362|Oukaimden]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.052777777778|-7.8613888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oukaimeden.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7110417|Oulad Mtaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.2675|-8.2569444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.33113|-8.29907|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7111281|Ourika]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.3780274|-7.8048323|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.33776|-7.76741|display=inline}}
| [[Fáìlì:Flickr - Tab59 - Mosquéee dans la vallée de l'OURIKA dans le Haut Atlas Marocain.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7508660|Sidi Badhaj]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.64333333|-7.47138889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Map of Al-Haouz Province AR.png|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7616121|Sti Fadma]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.22555556|-7.67583333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Urika a Setti-Fatma.JPG|center|128px]]
| [[Fáìlì:Map of Al-Haouz Province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7678950|Talat N'Yaaqoub]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|30.99027824|-8.17722225|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.9914|-8.1831|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.96777|-8.27021|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ahachi1.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7680555|Tamaguert]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.551666666667|-7.5869444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Map of Al-Haouz Province AR.png|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7680986|Tamazouzte]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.3833|-8.38333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Map of Al-Haouz Province AR.png|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7690401|Tazart]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.6597|-7.40917|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tazart commune center.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Map of Al-Haouz Province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7810516|Tizguine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.245|-8.3186111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Map of Al-Haouz Province AR.png|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7828525|Touama]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.533888888889|-7.4872222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8069420|Zerkten]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.45|-7.4|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zerkten.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Map of Al-Haouz Province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17005863|Imgdal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.109722222222|-8.1336111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17049982|Aghouatim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.41|-7.93|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20726082|Lalla Takarkoust]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2150989|Al Haouz Province]]''
| {{Coord|31.32703|-8.1248|display=inline}}
| [[Fáìlì:LallaTakerkoust,town.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q628903|Snada]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.07638889|-4.21666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1942317|Bni Gmil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.0675|-4.4241666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2737756|Issaguen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.9|-4.5783333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Issaguen (Ketama) City Center.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2907468|Bni Bounsar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.844444444444|-4.4230555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2907469|Bni Hadifa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.02277778|-4.14083333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3149563|Imrabten]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.067|-3.967|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4664804|Abdelghaya Souahel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.751944444444|-4.6572222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699248|Ait Kamara]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.1441|-3.98694|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.14407|-4.01115|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699275|Ait Youssef Ou Ali]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|31.98333333|-5.78333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.17697|-3.88492|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4784591|Arbaa Taourirt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.931944444444|-3.8358333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930986|Bni Abdallah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.072777777778|-4.0705555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930989|Bni Ahmed Imoukzan]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.783055555556|-4.4605555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930990|Bni Ammart]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.811944444444|-4.1580555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930993|Bni Bchir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.7775|-4.3155555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930994|Bni Bouchibet]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.711388888889|-4.52|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930995|Bni Boufrah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.0675|-4.3205555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4931002|Bni Gmil Maksouline]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.003333333333|-4.4594444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5068404|Chakrane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.95|-3.98333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6101904|Izemmouren]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.18333333|-4|display=inline}}
| [[Fáìlì:Izammouren.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6395311|Ketama]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.9158|-4.56856|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.88163|-4.68416|display=inline}}
| [[Fáìlì:ثلوج كتامة.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6689834|Louta]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.10709|-3.89924|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6918954|Moulay Ahmed Cherif]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.940833333333|-4.4619444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6989822|Nekkour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.012583333333|-3.8641944444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7370731|Rouadi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.140277777778|-4.1347222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Rouadi Alhoceima 2024.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7508696|Sidi Boutmim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.943888888889|-4.2930555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508700|Sidi Bouzineb]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.828055555556|-4.1005555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7675261|Taghzout]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.7825|-4.52652|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.76409|-4.54964|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7681848|Tamsaout]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.8223|-4.75124|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7801163|Tifarouine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|35.15|-3.25|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.02365|-3.91732|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8066343|Zaouiat Sidi Abdelkader]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.916666666667|-4.1275|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.91837|-4.12877|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8066828|Zarkt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969619|Al Hoceima Province]]''
| {{Coord|34.881944444444|-4.2802777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2026640|Aousserd]]''
| 
| [[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]&lt;br/&gt;[[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q972665|Aousserd Province]]''
| {{Coord|22.5364|-14.2858|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|22.70937|-14.55998|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2637709|Bir Gandus]]''
| 
| [[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]&lt;br/&gt;[[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q972665|Aousserd Province]]''
| {{Coord|21.615672|-16.468656|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3991171|Tichla]]''
| 
| [[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]
| ''[[:d:Q972665|Aousserd Province]]''
| {{Coord|21.61|-15|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|21.78277|-15.11326|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Oued Ed-Dahab - Lagouira, province Aousserd.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4692450|Aghouinite]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q972665|Aousserd Province]]''
| {{Coord|22.47328|-13.62351|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1300325|Mahbes]]''
| 
| [[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]&lt;br/&gt;[[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q180994|Assa-Zag Province]]''
| {{Coord|27.416|-9.051|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|27.47276|-8.98753|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mahbes.jpeg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q25454445|Aouint Lahna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q180994|Assa-Zag Province]]''
| {{Coord|28.482833333333332|-9.84825|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454450|Aouint Yghomane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q180994|Assa-Zag Province]]''
| {{Coord|28.471111111111|-10.400555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|28.4579|-10.38925|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454457|Labouirat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q180994|Assa-Zag Province]]''
| {{Coord|27.93213888888889|-9.963805555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27534356|Touizgui]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q180994|Assa-Zag Province]]''
| {{Coord|28.416111111111|-9.2186111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1158785|Afourar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.20833333|-6.54027778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Afourer.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q1169855|Foum Jamaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.96|-6.98|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2876500|Ait Majden]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.851388888889|-6.9658333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2895855|Bni Ayat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.21|-6.722|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.2|-6.7|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bni Ayat from above.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2903881|Bin El Ouidane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.10833333|-6.475|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bin el Ouidane Dam-catsncarp-14.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2929225|Bzou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.1|-7.05|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.08333333|-7.05|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.10056|-7.03593|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bzou.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3357934|Ouaouizeght]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.16|-6.35|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouaouizaght1.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4693645|Agoudi N'Lkhair]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.038055555556|-6.4494444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.98695|-6.48906|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699226|Ait Abbas]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.33333333|-6.35|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.74839|-6.6134|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699231|Ait Blal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.690833333333|-6.7163888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699232|Ait Bou Oulli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.603055555556|-6.6036111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.59078|-6.6266|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zgh-fl ayt bu wulli.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699250|Ait M'Hamed]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.56666667|-6.98333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.85965|-6.50849|display=inline}}
| [[Fáìlì:Amaynou150.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699253|Ait Mazigh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.074722222222|-6.3516666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699259|Ait Ouaarda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.131388888889|-6.5283333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.131388888888885|-6.528333333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699265|Ait Ouqabli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.351666666667|-6.0097222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699271|Ait Taguella]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.91666667|-6.71666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.94341|-6.73337|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699273|Ait Tamlil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.48|-6.94|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.49534|-6.86543|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4761709|Anergui]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.066111111111|-5.9369444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4778477|Anzou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|30.63333333|-8.05|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Anzou Old bridge.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4931003|Bni Hassane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.036388888889|-6.9480555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6004240|Imlil, Tadla-Azilal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.75666667|-7.01055556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.76727|-7.01078|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Imlil center.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6088172|Isseksi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.23333333|-6.28333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.2171|-6.28684|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6918957|Moulay Aissa Ben Driss]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.110555555556|-6.7105555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.10734|-6.72012|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7319944|Rfala]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.162777777778|-6.7783333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508687|Sidi Boulkhalf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.7275|-6.8338888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Sidi Boulkhalf center.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7672893|Tabant]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.65805556|-6.42|display=inline}}
| [[Fáìlì:The market in Tabant, Aït Bouguemez.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7672931|Tabaroucht]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.134444444444|-6.2991666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7673058|Tabia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.031666666667|-6.7969444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.00416|-6.82988|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7675285|Tagleft]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.238055555556|-6.1194444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7681100|Tamda Noumercid]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.919722222222|-6.6427777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7682288|Tanant]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.8667|-6.95|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souk Tanant province Azilal.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7684334|Taounza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.094444444444|-6.6025|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7800909|Tidili Fetouaka]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.728611111111|-7.1936111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7801272|Tiffert N'Ait Hamza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.3|-5.96667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.30243|-5.94942|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait hamza 15.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7801293|Tifni]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.628055555556|-6.9444444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tifni commune.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7802949|Tilougguite]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.0333|-6.2|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.01292|-6.14809|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tillou.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7807629|Timoulilt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.2|-6.46667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.21639|-6.4659|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7809622|Tisqi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|32.104722222222|-6.7677777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8066337|Zaouiat Ahansal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.8325|-6.1055555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zaouiat ahansal.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q15264695|Ouaoula]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.86666667|-6.75|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.80753|-6.78209|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q15277645|Sidi Yacoub]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.66666667|-7.06666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Yacoub center.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q16207821|Ait Oumdis]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q793763|Azilal Province]]''
| {{Coord|31.495833333333|-7.0530555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4118513|Fdalate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.591111111111|-7.2791666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune fdalate.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4695168|Ahlaf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.28333333|-7.2|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.2836|-7.09004|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6918850|Moualine el Oued]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.446666666667|-7.3283333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued El Maleh Dam - View from O Lac - 6.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7110432|Oulad Yahya Louta]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.535833333333|-7.1966666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mosquée Oulad Yahya Louta.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q8071339|Ziaida]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.4833|-7.1|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.48861|-7.03958|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181229|Oulad Ali Toualaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.287777777778|-8.3422222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12187750|Rdadna Oulad Malek]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.361388888889|-7.2208333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.35821|-7.25587|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12188834|Cherrat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.776388888889|-7.0844444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.77653|-7.10129|display=inline}}
| [[Fáìlì:Pont suspendu Oued Cherrat.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12195472|Bir Ennasar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.34|-6.9155555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.35326|-6.9069|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217620|Sidi Bettache]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.566666666667|-6.8936111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.50367|-6.87449|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Sidi Bettache 1.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12229075|Ain Tizgha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.666111111111|-7.0713888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.65726|-7.03996|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12245031|Mellila]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15198365|Ben Slimane Province]]''
| {{Coord|33.38333333|-7.13333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune rurale de mellila الجماعة القروية لمليلة.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2541521|Zegzel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q820802|Berkane Province]]''
| {{Coord|34.8407|-2.35431|display=inline}}
| [[Fáìlì:Cave of Zegzel.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3220085|Laâtamna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q820802|Berkane Province]]''
| {{Coord|35.009444444444|-2.2597222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.03193|-2.27254|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3433149|Rislane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q820802|Berkane Province]]''
| {{Coord|34.758333333333|-2.4311111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3513793|Tafoughalt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q820802|Berkane Province]]''
| {{Coord|34.805555555556|-2.4113888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:The rock home.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6726176|Madagh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q820802|Berkane Province]]''
| {{Coord|35.0133|-2.33972|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.05068|-2.37466|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20408470|Fezouane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q820802|Berkane Province]]''
| {{Coord|34.916388888889|-2.2041666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q23011118|Aghbal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q820802|Berkane Province]]''
| {{Coord|34.939444444444|-2.1272222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.93817|-2.14551|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aghbal, Maroc.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q27534251|Boughriba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q820802|Berkane Province]]''
| {{Coord|34.91342|-2.51167|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.935277777778|-2.4305555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27535307|Sidi Bouhria]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q820802|Berkane Province]]''
| {{Coord|34.738888888889|-2.3625|display=inline}}
| [[Fáìlì:Idbouhrya.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q27536893|Chouihia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q820802|Berkane Province]]''
| {{Coord|34.81317|-2.66371|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.871944444444|-2.6177777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6159370|Jaqma]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.2925|-7.4405555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6472109|Laghnimyine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.194444444444|-7.8677777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6473471|Lahsasna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.19139|-7.67007|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6481078|Lambarkiyine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.2|-7.5|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6537760|Ben Maachou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.145833333333|-8.1188888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7399585|Sahel Oulad H'Riz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.397777777778|-7.91|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181187|Ouled Zidane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.348055555556|-7.3497222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181214|Ouled Cebbah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.269166666667|-7.2677777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12190991|Foqra Oulad Aameur]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.146111111111|-7.4961111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12213975|Riyah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.154166666667|-7.3852777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12214252|Zaouiat Sidi Ben Hamdoun]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.045|-7.9291666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217195|Soualem Trifiya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.430833333333|-7.8683333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217610|Sidi El Mekki]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.212222222222|-7.7163888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217679|Sidi Abdelkhaleq]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.069722222222|-7.9983333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12232934|Kasbat Ben Mchich]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.353333333333|-7.4811111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25463412|Oulad Zyan]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2395317|Berrechid Province]]''
| {{Coord|33.450098|-7.348953|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Chaouia Tribus.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1380087|Guelta Zemmur]]''
| 
| [[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]&lt;br/&gt;[[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895028|Boujdour Province]]''
| {{Coord|25.15|-12.366666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|25.25419|-12.89066|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6521520|Lamssid]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895028|Boujdour Province]]''
| {{Coord|26.5403538|-13.8476551|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|26.00324|-13.29071|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Laâyoune-Boujdour-Sakia El Hamra, province Boujdour.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q25454468|Jraifia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895028|Boujdour Province]]''
| {{Coord|24.90945|-14.82732|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Laâyoune-Boujdour-Sakia El Hamra, province Boujdour.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3119508|Guigou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.3824|-4.83299|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued Guigou Tafraout - panoramio (2).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3514599|Talzemt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.5833|-4.18333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Talzemt.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699233|Ait Bazza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.4094662|-4.3001282|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait Bazza Commune.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699237|Ait El Mane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.39527778|-3.58138889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait El Mane, Boulemane Province 1.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4733854|Almis Marmoucha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.31666667|-4.18333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.32|-4.18|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.23593|-4.1565|display=inline}}
| [[Fáìlì:20200802 185717 Tafdna mountain.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5351584|El Mers]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.445|-4.4480555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.42584|-4.54258|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5351723|El Orjane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.4|-3.71666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.4508|-3.77287|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5378987|Enjil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.18333333|-4.55|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.09338|-4.58481|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5392456|Ermila]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.191944444444|-3.8508333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5504804|Fritissa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.61666667|-3.55|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.69619|-3.438|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6440690|Ksabi Moulouya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|32.831666666667|-4.4019444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:قصابي ملوية.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7110393|Oulad Ali Youssef]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.39527778|-3.58138889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7454150|Serghina]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|34.8|-4.81666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.30646|-4.46979|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508695|Sidi Boutayeb]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.026111111111|-4.0325|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7536484|Skoura M'Daz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.518507|-4.542747|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.5436|-4.56076|display=inline}}
| [[Fáìlì:Headquarters of Skoura M'Daz commune.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q11285966|Ouizeght]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.39527778|-3.58138889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12203611|Tissaf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q895063|Boulemane Province]]''
| {{Coord|33.4|-3.58333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.32591|-3.3202|display=inline}}
| [[Fáìlì:وادي تيساف.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q956049|Oulad Youssef]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.480555555556|-6.3769444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.57341|-6.4812|display=inline}}
| [[Fáìlì:Debdou quartier Oulad Youssef 001.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2826830|Aghbala]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.48055556|-5.645|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.40179|-5.55705|display=inline}}
| [[Fáìlì:Somewhere in Aghbala mountain taking this beautiful Valley landscape.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3358170|Oulad M Barek]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.2878|-6.43278|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.29878|-6.48452|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3358172|Oulad Yaich]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.4167|-6.33333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3483238|Sidi Jaber]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.38333333|-6.41666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.3534|-6.43361|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699263|Ait Oum El Bekht]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.662777777778|-5.8883333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4950440|Boutferda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.356666666667|-5.835|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6964757|Naour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.48027778|-5.90861111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110403|Oulad Gnaou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.32777778|-6.50055556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110423|Oulad Said L'Oued]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.544166666667|-6.3675|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.60417|-6.45647|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7449253|Semguet]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.551388888889|-6.1869444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.64782|-6.18188|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12202042|Tanougha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.475|-6.1497222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12202060|Taghzirt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.4333|-6.18333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.41734|-6.15003|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12203608|Tizi N'Isly]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.47072|-5.77259|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.48602|-5.78474|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12212322|Dir El Ksiba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.521388888889|-6.1347222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12231051|Foum El Anceur]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.371666666667|-6.2613888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12231052|Foum Oudi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.277777777778|-6.4277777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12252291|Guettaya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1019461|Béni-Mellal Province]]''
| {{Coord|32.654166666667|-5.9213888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.58156|-6.2801|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q920156|Bab Taza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.06388889|-5.2025|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bab Taza.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2877663|Bab Berred]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|34.9833|-4.91667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Pine Forest near Bab Berred Morocco.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4748877|Amtar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.238469|-4.79433|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930987|Bni Ahmed Cherqia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|34.848888888889|-5.0758333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930988|Bni Ahmed Gharbia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|34.816111111111|-5.1094444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930997|Bni Bouzra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.4473|-4.9731|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930998|Bni Darkoul]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.056313|-5.068753|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930999|Bni Faghloum]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|34.895277777778|-5.1547222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4931006|Bni Mansour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.158611111111|-4.9127777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4931010|Bni Rzine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.01082|-4.726245|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4931011|Bni Salah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|34.996381|-5.045106|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4931014|Bni Smih]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.137222222222|-4.7105555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5261728|Derdara]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.11666667|-5.28333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.12058|-5.36471|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5447396|Fifi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|34.95|-5.25|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.94988|-5.2411|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6064171|Iounane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.23|-4.8144|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6472089|Laghdir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.73333333|-5.88333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.0291|-5.4048|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6711886|M'Tioua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.205833333333|-4.6663888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6751865|Mansoura]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.13333333|-5.36666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.84335|-4.9626|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110282|Oued Malha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|34.92051389|-5.04685833|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7681643|Tamorot]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|34.9333|-4.78333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.90381|-4.81506|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7682311|Tanaqoub]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.1091|-5.4577|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7687645|Tassift]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.5167|-5.23333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.30188|-5.12881|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7810515|Tizgane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.413611111111|-5.0694444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12183037|Steha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.3646|-4.93059|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199513|Bni Selmane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.113611111111|-4.9688888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12202006|Talambote]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.25|-5.18333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.16889|-5.16038|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17013173|Ouaouzgane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.01666667|-4.51666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q302201|Bouabout]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.26554|-9.17865|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.29923|-9.21704|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouabout (kommunhuvudort).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q1169573|Sid L'Mokhtar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.57|-9.01|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.59876|-9.02987|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sid L'Mokhtar.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2782569|Ahdil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.56166667|-8.89444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3331944|Mzouda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.58|-8.493|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.291111111111|-8.5861111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.23549|-8.55443|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4680871|Adassil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.1|-8.48333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.1476|-8.47682|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4688791|Afalla Issen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|30.990833333333|-8.9772222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4697365|Ain Tazitounte]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.127222222222|-8.9247222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699239|Ait Haddou Youssef]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|30.375277777778|-8.7227777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699242|Ait Hadi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.394166666667|-8.7725|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4808848|Assif El Mal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.2325|-8.4411111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4949212|Bouabout Amdlane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.193055555556|-9.2383333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5302210|Douirane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.215277777778|-8.7758333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.19691|-8.6993|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5573724|Gmassa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.4175|-8.4116666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5986049|Ichamraren]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.096111111111|-9.17|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6004090|Imindounit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.066666666667|-8.5316666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6072209|Irohalen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.083333333333|-8.9563888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Irohalen from the sky.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6434808|Kouzemt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.07|-9.2683333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6482766|Lamzoudia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.58333333|-8.48333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6737912|Majjat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.3575|-8.5097222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7021714|Nfifa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.259444444444|-8.8877777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110281|Oued L'Bour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.19743670019217|-8.88831825716215|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110419|Oulad Moumna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.561666666667|-8.8944444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7283388|Rahhala]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.335555555556|-9.1172222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.34733|-9.06849|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7399963|Saidate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.344166666667|-8.7052777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508627|Sidi Abdelmoumen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.561666666667|-8.8944444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508698|Sidi Bouzid Arragragui]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.498055555556|-8.7827777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.49166|-8.77888|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508724|Sidi Ghanem, Chichaoua Province]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.13447|-8.78407|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508767|Sidi M'Hamed Dalil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.349444444444|-8.7013888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.4047|-8.68602|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7684336|Taouloukoult]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.2167|-9.08333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.21501|-9.09057|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7806641|Timezgadiouine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|30.8833|-9.05|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7806771|Timlilt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.033611111111|-9.1391666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8066338|Zaouia Annahlia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.22|-8.6477777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12237396|Lalla Aaziza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1072085|Chichaoua (Province)]]''
| {{Coord|31.081388888889|-8.7175|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2006438|Temsamane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.122294|-3.637333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.1167|-3.63333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.10508|-3.63304|display=inline}}
| [[Fáìlì:Temsamane med2.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Temsaman, driouch province, morocco2.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2094680|Tafersit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.01917|-3.5684|display=inline}}
| [[Fáìlì:COMMUNE TAFERSIT.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Tafersit.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2678389|Dar El Kebdani]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.12026|-3.33223|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.117257|-3.331709|display=inline}}
| [[Fáìlì:DAR ELKABDANI.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Dar el kebdani.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2842628|Amejjaou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.173888888889|-3.26|display=inline}}
| [[Fáìlì:LA COMMUNE DE AMAJJAOU.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Amejjaou.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2875186|Azlaf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|34.894722222222|-3.6727777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.90258|-3.63943|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Azlaf.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2921480|Boudinar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.20014|-3.64291|display=inline}}
| [[Fáìlì:College boudinar.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Boudinar.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12205793|Oulad Amghar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.25|-3.65|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Oulad Anghar.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12205802|Metalsa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|34.908333333333|-3.4030555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12205834|Ouardana]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.070833333333|-3.4216666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Ouardana.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q15077954|Tazaghine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.133333333333|-3.5|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.1842|-3.5046|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Tazaghine.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q16826304|Ain Zohra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|34.6575|-3.5330555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain zohra maroc.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Ain zohra.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q16826392|Ait Mait]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.088611111111|-3.3813888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Ait mait.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q16843623|Bni Marghnine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.181666666667|-3.5652777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Bni marghnine.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17005193|Iferni]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|34.995277777778|-3.6605555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Iferni.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17005275|Ijermaouas]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.06999969|-3.67861104|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Ijermaouas.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17009094|M'Hajer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.116944444444|-3.4916666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:M'hajer.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17013217|Oulad Boubker]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|34.854166666667|-3.3908333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Ouled Boubker.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17023246|Talilit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.148333333333|-3.5477777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Talilit.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17036456|Trougout]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|35.179722222222|-3.7713888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Trougout.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17053064|Tsaft]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1440552|Driouch Province]]''
| {{Coord|34.889722222222225|-3.728|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Tsaft.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876461|Ait Boubidmane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.8167|-5.2749|display=inline}}
| [[Fáìlì:مركز بودربلة الجماعة القروية آيت بوبيدمان إقليم الحاجب المغرب.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:خريطة إقليم الحاجب بودربالة ايت بويدمان.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4699234|Ait Bourzouine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.6325|-5.5169444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait Bourzouine.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699243|Ait Harz Allah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.762222222222|-5.335|display=inline}}
| [[Fáìlì:COMMUN RURAL AIT HARZ ALLAH.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699257|Ait Naamane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.725|-5.3388888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699261|Ait Ouikhalfen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.729166666667|-5.7283333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699274|Ait Yaazem]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.73333333|-5.58333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.74463|-5.60866|display=inline}}
| [[Fáìlì:COMMUNE RURALE AIT YAAZEM.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6123262|Jahjouh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.716388888889|-5.6727777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6488479|Laqsir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.892777777778|-5.2038888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:COMMUNE LKSIR ELHAJEB.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12182392|Iqaddar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.666111111111|-5.4019444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:مقر جماعة إقدار2.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12198740|Bitit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.810277777778|-5.125|display=inline}}
| [[Fáìlì:مركز جماعة بطيط.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12202031|Tamchachate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.512777777778|-5.6661111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12212719|Ras Ijerri]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2540509|El Hajeb Province]]''
| {{Coord|33.78333333|-5.71666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3325520|Moulay Abdallah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|33.1978|-8.58833|display=inline}}
| [[Fáìlì:Fantazia My Abdellah cavlî shoflete.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3358160|Oulad Frej]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.96666667|-8.23333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.01963|-8.18087|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mosqinoldfrej.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3405481|Sidi Smail]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.81666667|-8.5|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.88588|-8.54176|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tchapele sidi smayil.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4949512|Boulaouane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.8625|-8.06111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.86374|-8.07074|display=inline}}
| [[Fáìlì:Kasbah of Boulaouane 64.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6472090|Laghdira]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|33.2875|-8.0083333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mosque in Laghdira Commune - Morocco.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6481811|Lamharza Essahel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|33.405|-8.1269444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110406|Oulad Hamdane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.33333333|-6.36666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.14037|-8.26178|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110407|Oulad Hcine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|33.068055555556|-8.5108333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110422|Oulad Rahmoune]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|33.25|-8.3347222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110429|Oulad Sidi Ali Ben Youssef]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.948333333333|-8.0916666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.01766|-8.1212|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7442829|Sebt Saiss]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.777222222222|-8.6433333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181242|Oulad Aissa, El Jadida]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.953525|-8.697969|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.93073|-8.68195|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12209102|Haouzia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|33.306388888889|-8.3547222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.2172|-8.41901|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12214246|Zaouiat Saiss]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.7931|-8.65056|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12214261|Zaouiat Lakouacem]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.935277777778|-8.2805555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217474|Si Hsaien Ben Abderrahmane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|33.101944444444|-8.1930555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.10641|-8.16239|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217613|Sidi M'Hamed Akhdim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.799166666667|-8.7563888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.80538|-8.76449|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217677|Sidi Abed, El Jadida]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|33.049444444444|-8.6886111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:La plage de sidi abed.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12217698|Sidi Ali Ben Hamdouche]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|33.2861|-8.325|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.31031|-8.27227|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12218399|Chtouka]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|33.313333333333|-8.1652777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.29631|-8.16827|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12218880|Chaibate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|31.6|-7.85|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12238743|Mettouh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.881388888889|-8.1725|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12246952|Mogress]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.893055555556|-8.4211111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17013245|Oulad Ghanem]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q599606|El Jadida Province]]''
| {{Coord|32.873888888889|-8.8588888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:أولاد غانم 3.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2857997|Aoufous]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.7|-4.11666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.73005|-4.13103|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ksar Lamaarka-Bab Jdid.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3055936|Er Rteb]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.608055555556|-4.2033333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.61637|-4.24334|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12188712|Sifa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.328611111111|-4.2852777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.32647|-4.32158|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12189638|Taouz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|30.90694444|-3.99583333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.84773|-4.01106|display=inline}}
| [[Fáìlì:Taouz, Tumulus 1 etc..JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12199427|Bni M'Hamed Sijelmassa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.28|-4.2533333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.24205|-4.22277|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12230634|Ferkla Es-Soufla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.590555555556|-4.9638888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.58738|-5.03594|display=inline}}
| [[Fáìlì:قصر القصيبة 2016.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12230635|Ferkla El Oulia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.5025|-5.0494444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q15077928|Tadighoust]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.801719|-4.967302|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20384963|Aarab Sebbah Gheris]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.42|-4.3222222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.41751|-4.42348|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20384972|Aarab Sebbah Ziz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.468333333333|-4.2127777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20388185|Aghbalou N'Kerdous]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.761111111111|-5.3169444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.67671|-5.29759|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389898|Sidi Ali]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|30.665833333333|-4.6972222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20401078|Amellagou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.993055555556|-4.9961111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20402574|Chorfa M'Daghra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.895|-4.3591666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.86126|-4.19597|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20408433|Fezna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.543611111111|-4.4602777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.56128|-4.53576|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20413865|Lkheng]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.992222222222|-4.4905555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.92956|-4.37459|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20416059|Es-Sfalat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.245|-4.2680555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20421422|Gheris Es-Soufli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.645833333333|-4.8025|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20421423|Gheris El Ouloui]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.7025|-4.9736111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20424997|Melaab]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.531944444444|-4.8061111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.47375|-4.74238|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q22931756|Oued Naam]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.954444444444|-3.5863888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27536174|Rissani]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2024447|Errachidia Province]]''
| {{Coord|31.284166666667|-4.2641666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.2175|-4.2737|display=inline}}
| [[Fáìlì:Gate rissani.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q1584114|Haouza]]''
| 
| [[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]
| ''[[:d:Q1366420|Es Semara Province]]''
| {{Coord|27.1109|-10.9711|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Guelmim-Es Semara, province Es-Semara.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1656837|Jdiriya]]''
| 
| [[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]
| ''[[:d:Q1366420|Es Semara Province]]''
| {{Coord|27.2486|-10.4132|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27534267|Sidi Ahmed Laaroussi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1366420|Es Semara Province]]''
| {{Coord|26.822777777778|-11.773333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Guelmim-Es Semara, province Es-Semara.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q27537446|Amgala]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1366420|Es Semara Province]]''
| {{Coord|26.26867|-11.69188|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q131554948|Tifariti]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1366420|Es Semara Province]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2782530|Mzilate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.71638889|-9.14916667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2782535|Sidi M'Hamed Ou Marzouq]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.76472222|-9.01361111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.74096|-9.06115|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3358330|Ounagha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.53361111|-9.55361111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.50436|-9.62981|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3486986|Smimou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.21361111|-9.70583333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.2301|-9.70245|display=inline}}
| [[Fáìlì:Smimou.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:موقع جماعة سميمو بإقليم الصويرة.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3513790|Tafetachte]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.58527778|-9.25194444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3784300|Sidi Kaouki]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.35555556|-9.79722222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Kaouki beach By Soufiane Bellahmar.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3784301|Aguerd]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.42472222|-9.63583333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4678367|Adaghas]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.23333333|-9.05|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.90253|-9.34362|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4692883|Aglif]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.111666666667|-9.3788888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699227|Ait Aissi Ihahane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|30.914722222222|-9.2611111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699268|Ait Said]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.445833333333|-9.4383333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.44296|-9.46487|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4782866|Aquermoud]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.764166666667|-9.5344444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4950500|Bouzemmour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.006111111111|-9.4041666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5637534|Had Dra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.58333333|-9.53333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5987152|Ida Ou Guelloul]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|30.9525|-9.6991666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.94354|-9.70284|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5987155|Ida Ou Kazzou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|30.910833333333|-9.6019444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6471952|Lagdadra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.5375|-9.4086111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6711871|M'Khalif]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.884444444444|-9.2608333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.8848|-9.22789|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6918959|Moulay Bouzarqtoune]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.65|-9.68333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.64646|-9.67713|display=inline}}
| [[Fáìlì:Moulay Bouzerktoun.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7508609|Sidi Abdeljalil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.832777777778|-9.3325|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508725|Sidi Ghaneme]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.286666666667|-9.4469444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508743|Sidi Ishaq]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.869166666667|-9.4497222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508752|Sidi Laaroussi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.845|-9.1586111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7678486|Takoucht]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.1875|-9.4505555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.23268|-9.45443|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7685836|Targante]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.880555555556|-9.6611111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12191752|Korimate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.45694351|-9.31305599|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.46028|-9.28333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12198285|Bizdad]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.275555555556|-9.3747222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12202960|Takate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|30.25|-9.55|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.67977|-9.4794|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17005378|Imi N'Tlit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.215555555556|-9.5461111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.23485|-9.5885|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17005873|Imgrade]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.138611111111|-9.6091666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17007709|Lahsinate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.533055555556|-9.4738888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17013254|Oulad M'Rabet]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.423611111111|-9.1933333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.6048|-9.18654|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17019364|Sidi Aissa Regragui]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.705833333333|-9.3147222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20387165|Assais]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|30.913055555556|-9.2438888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20388858|Ezzaouite]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.339166666667|-9.4372222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389484|Sidi H'Mad Ou M'Barek]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.863055555556|-9.6719444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.84253|-9.69535|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389498|Sidi Hmad Ou Hamed]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.34|-9.7080555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ctre Commune Sidi Ahmed Ou Hmad, Morocco - panoramio.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20389512|Sidi Ahmed Essayeh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.178611111111|-9.8172222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi M'Barek waterfalls, Sidi Ahmed Essayeh, Morocco, 2008.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20389544|Sidi El Jazouli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.295833333333|-9.5625|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389699|Sidi Boulaalam]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.677777777778|-9.2713888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.69775|-9.28276|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389749|Mouarid]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.399444444444|-9.1694444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389914|Sidi Ali El Korati]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.803055555556|-9.4069444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20390342|M'Ramer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.659722222222|-9.1636111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.69095|-9.16907|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Amramer Commune, Essaouira Province.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q20393812|Ida Ou Aazza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.153333333333|-9.7333333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20398353|Tidzi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31|-7.41667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.27256|-9.67473|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20403848|Timizguida Ouftas]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|30.990833333333|-9.7994444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zgh timzgida.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20411078|Kechoula]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.559166666667|-9.2483333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20418150|Tafedna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.095833333333|-9.8208333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tafedna beach, Morocco, 2008.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20418480|Tahelouante]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.201388888889|-9.3052777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20419878|Zaouiat Ben Hmida]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.754722222222|-9.3716666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20422283|Mejji]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.55|-9.35|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20422693|Meskala]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1368543|Essaouira Province]]''
| {{Coord|31.392777777778|-9.4133333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.38869|-9.37284|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2383366|Ksar es-Seghir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2013946|Fahs Anjra Province]]''
| {{Coord|35.84194444|-5.55861111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Morocco KsarelSeghir.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3305200|Melloussa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2013946|Fahs Anjra Province]]''
| {{Coord|35.7369|-5.6319|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.73333333|-5.63333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5661733|Al Bahraoyine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2013946|Fahs Anjra Province]]''
| {{Coord|35.791944444444|-5.7205555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.76548|-5.71656|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6137989|Taghramt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2013946|Fahs Anjra Province]]''
| {{Coord|35.787777777778|-5.4677777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6294505|Jouamaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2013946|Fahs Anjra Province]]''
| {{Coord|35.65|-5.68333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6440699|Ksar El Majaz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2013946|Fahs Anjra Province]]''
| {{Coord|35.84277778|-5.55861111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8200021|Anjra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2013946|Fahs Anjra Province]]''
| {{Coord|35.664166666667|-5.5111111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.69254|-5.53814|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3358266|Ouled Tayeb]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1479285|Fez Prefecture]]''
| {{Coord|33.9598|-4.9954|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.91444|-4.95699|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3483237|Sidi Harazem]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1479285|Fez Prefecture]]''
| {{Coord|34.02777778|-4.88333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:ETH-BIB-Sidi Harazem, Marabout-Dia 247-05010.tif|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12228971|Ain Bida]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1479285|Fez Prefecture]]''
| {{Coord|33.985555555556|-4.8930555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q683959|Talsint]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|32.6444|-3.48462|display=inline}}
| [[Fáìlì:LMAN-yallah, heading to Talsint.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2907473|Bni Tadjite]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|32.291377|-3.466015|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.3|-3.45|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ighrem Amazdar, Sbaik, beni-tadjit.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2911924|Bouanane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|32.0275|-3.03972222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.03722222|-3.04722222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.2007|-2.84359|display=inline}}
| [[Fáìlì:@بوعنان.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3518036|Tendrara]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|33.05|-2|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tendrara.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q19543775|Aïn Chaïr]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|32.214027777778|-2.5198055555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bassin et Khsar d'Aïn Chaïr, Maroc.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20382270|Abou Lakhal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|32.156944444444|-1.5133333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.24432|-1.54034|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20395177|Ain Chouater]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|31.850277777778|-2.965|display=inline}}
| [[Fáìlì:عين الشوطر من الأعلى.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20414002|Bni Guil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|32.463888888889|-1.8883333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.44804|-1.88151|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20415560|Boumerieme]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|32.6825|-3.7875|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.81248|-3.65264|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20416246|Bouchaouene]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|32.678055555556|-3.095|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.77605|-3.05716|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20423689|Maatarka]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1412034|Figuig Province]]''
| {{Coord|33.261111111111|-2.7030555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.21056|-2.55645|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2923477|Bradia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.43333333|-6.53333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3015955|Dar Oulad Zidouh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.31666667|-6.9|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.34291|-6.89403|display=inline}}
| [[Fáìlì:Panneau Zidouh.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4704207|Al Khalfia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.516388888889|-6.5386111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.54424|-6.52976|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110388|Oulad Bourahmoune]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.295277777778|-6.6669444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110418|Oulad Nacer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.256666666667|-6.7838888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110434|Oulad Zmam]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.35|-6.63333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12178395|Had Boumoussa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.239722222222|-6.945|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12195296|Hel Merbaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.468611111111|-6.5883333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199532|Bni Chegdale]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.444166666667|-6.955|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199675|Bni Oukil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.576944444444|-6.84|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.59486|-6.85946|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217651|Sidi Hammadi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.27536|-6.57094|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217709|Sidi Aissa Ben Ali]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.344166666667|-6.6555555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Aissa Ben Ali 04.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12234875|Krifate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408359|Fquih Ben Salah Province]]''
| {{Coord|32.57611111|-6.74861111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2281695|Ifrane Atlas-Saghir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.21061111|-9.492875|display=inline}}
| [[Fáìlì:CAM00821.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3513834|Taghjijt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.05645|-9.428009|display=inline}}
| [[Fáìlì:Wash your sorrows.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12237102|Labyar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|28.810277777778|-10.425|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|28.77436|-10.41416|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20383289|Ait Boufoulen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.237222222222|-9.7411111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20386430|Aday]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.179166666667|-9.3091666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.20414|-9.30371|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20388298|Aferkat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|28.67|-10.3041|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20396031|Amtdi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.232222222222|-9.1927777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20396057|Echatea El Abied]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|28.964722222222|-10.5975|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20397736|Abaynou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.098333333333|-10|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20402193|Tagante]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.135277777778|-9.7619444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20403560|Rass Oumlil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|28.676111111111|-10.654444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20404216|Fask]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|28.990555555556|-9.8361111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|28.77788|-9.88157|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20406121|Tiglit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|28.5075|-10.292222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20421126|Asrir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|28.926|-10|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|28.81324|-10.10295|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27534895|Targa Wassay]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.093055555556|-10.275277777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27535365|Timoulay]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.122777777778|-9.5991666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27535400|Taliouine Assaka]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.026111111111|-10.231944444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27537440|Laqsabi Tagoust]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q923219|Guelmim Province]]''
| {{Coord|29.010277777778|-10.195|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3303130|Mezguitem]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408363|Guercif Province]]''
| {{Coord|34.50194444|-3.64277778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3513696|Taddart]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408363|Guercif Province]]''
| {{Coord|34.18805556|-3.70777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16834686|Assebbab]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408363|Guercif Province]]''
| {{Coord|35.13333333|-3.08333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16838097|Barkine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408363|Guercif Province]]''
| {{Coord|33.933055555556|-3.8438888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16860493|Oulad Bourima]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408363|Guercif Province]]''
| {{Coord|34.353888888889|-3.7491666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16862005|Ras Laksar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408363|Guercif Province]]''
| {{Coord|33.981944444444|-3.7494444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16864736|Saka]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408363|Guercif Province]]''
| {{Coord|34.6167|-3.41667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17004898|Houara Oulad Raho]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408363|Guercif Province]]''
| {{Coord|34.144722222222|-3.2266666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17007740|Lamrija]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408363|Guercif Province]]''
| {{Coord|33.991111111111|-3.2791666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q388222|Timahdite]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| {{Coord|33.2369|-5.06|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.2517|-5.02587|display=inline}}
| [[Fáìlì:الجماعة الترابية تيمحضيت المقر.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q540643|Ain Leuh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| {{Coord|33.304405555555554|-5.339874444444445|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Leuh commune 7.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3358023|Had Oued Ifrane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| {{Coord|33.28884444444444|-5.489639166666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:مركز جماعة واد إفران Center of Oued Ifrane Commune.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20390976|Ben Smim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| {{Coord|33.502777777778|-5.1866666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.46891|-5.20804|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zaouiat Ben Smim 1.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20395523|Dayat Aoua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| {{Coord|34.653888888889|-5.0083333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Dait Aoua lake after drying.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20405880|Tizguite]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| {{Coord|33.62865|-5.14616|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zaouiat Moulay Abdeslam, Tizguite.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20406106|Tigrigra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| {{Coord|33.418055555556|-5.2575|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tigrigra commune Headquarters.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q22932867|Sidi El Makhfi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2301648|Ifrane Province]]''
| {{Coord|33.395833333333|-5.3327777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:سيدي عدي مركز جماعة سيدي المخفي Sidi Addi, Centre Of Sidi El Makhfi Commune.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q600883|Temsia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1662264|Inezgane-Aït Melloul Prefecture]]''
| {{Coord|30.363333|-9.41444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Temsia.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12181179|Oulad Dahou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1662264|Inezgane-Aït Melloul Prefecture]]''
| {{Coord|30.376111111111|-9.3202777777778|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Souss-Massa-Drâa, préfecture Inezgane-Aït Melloul.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3118857|Gafait]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|34.24|-2.408|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.233888888889|-2.2822222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.235432|-2.387896|display=inline}}
| [[Fáìlì:Gafait3.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3118884|Guenfouda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|34.48361111|-2.04555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:The Sacred Sacrifice - Guenfouda village - Jerada Province Morocco by Brahim FARAJI.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3483203|Sidi Boubker]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|31.81666667|-7.06666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Boubker, Jerada Province.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20392308|Oulad Sidi Abdelhakem]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|34.043611111111|-1.7025|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.91565|-1.78552|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20414402|Bni Mathar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|34.088888888889|-2.0247222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.94648|-2.00319|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20424498|Mrija]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|34.021111111111|-2.3830555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.89377|-2.3138|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27534254|Laaouinate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|34.32914|-2.14246|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.345833333333|-2.1461111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27535380|Ras Asfour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|34.51897|-1.84483|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.497222222222|-1.8227777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27727985|Lebkhata]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|34.208055555556|-2.3783333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27728016|Oulad Ghziyel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|33.953333333333|-2.6125|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27728075|Tiouli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1687516|Jerada Province]]''
| {{Coord|34.454166666667|-1.8986111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1440541|Fraita]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.932|-7.26|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2398281|Assahrij]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.8|-7.14|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.79136|-7.1475|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3575180|Zemrane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.7131|-7.51718|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6466608|Laatamna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.911666666667|-7.335|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.91916|-7.3307|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6466617|Laattaouia Ech-Chaybia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.86|-7.3133333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.87372|-7.34096|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6711890|M'Zem Sanhaja]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.006666666667|-7.1308333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.99167|-7.10628|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110376|Oulad Aamer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.069722222222|-7.2141666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110379|Oulad Aarrad]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.875|-7.4216666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110386|Oulad Bouali Loued]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.146944444444|-7.2152777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110394|Oulad Cherki]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.33333333|-7.75|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.28488|-7.43486|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110396|Oulad El Garne]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.128888888889|-7.3472222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110409|Oulad Khallouf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|34.71666667|-2.58333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.7956|-7.06921|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110415|Oulad Massaoud]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.188333333333|-7.1808333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110416|Oulad Msabbel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.301111111111|-7.2052777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110426|Oulad Sbih]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|33.73333333|-7.2|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.06666|-7.52778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110431|Oulad Yaacoub]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.024166666667|-7.2811111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110433|Oulad Zarrad]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.0775|-7.6122222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12214560|Zemrane Charqia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.7453|-7.38968|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217710|Sidi Aissa Ben Slimane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.905277777778|-7.2144444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.9543|-7.17382|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20385454|El Aamria]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.206388888889|-7.2430555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.23384|-7.24169|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20386709|Sour El Aaz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.831666666667|-7.0275|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389557|Sidi El Hattab]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.26666667|-7.28333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.35281|-7.32447|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20390160|Sidi Moussa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.2725|-7.1986111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.26952|-7.16973|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20392863|Jouala]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.887777777778|-7.4411111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20395439|Lounasda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.136944444444|-7.3575|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20400078|Jbiel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.978055555556|-7.3894444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20401927|Errafiaya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.143611111111|-7.2586111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20402960|Chtaiba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.2|-7.3|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20404751|El Marbouh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.098888888889|-7.3861111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.12022|-7.40388|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20405009|Taouzint]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.096666666667|-7.2888888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20405629|Choara]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.796|-7.302|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20414082|Dzouz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.869722222222|-7.3097222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20416353|Hiadna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.16666667|-7.63333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.26336|-7.58808|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20416906|Loued Lakhdar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.8475|-7.0883333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20419409|Eddachra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.2075|-7.17639|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20421090|Znada]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.05329|-7.37165|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20423199|Mayate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|32.271944444444|-7.525|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q22928955|Bouya Omar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.771388888889|-7.2188888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bouya Omar dome.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q22934475|Ouargui]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q970179|Kelaat Sraghna Province]]''
| {{Coord|31.816388888889|-7.2161111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ouargui village.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2921701|Boulanouare]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.866741|-8.053064|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.87929|-6.78402|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Chaouia-Ouardigha, province Khouribga.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6539466|Ait Ammar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|33.078888888889|-6.6638888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181165|Oulad Boughadi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|33.073333333333|-6.7113888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.07979|-6.73249|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181219|Oulad Abdoune]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.905277777778|-6.9244444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181223|Oulad Azzouz (Khouribga Province)]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.839722222222|-6.6947222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.76927|-6.75429|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181241|Oulad Aissa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.946388888889|-6.4341666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.05275|-6.40337|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181251|Oulad Ftata]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|33.188611111111|-6.6575|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.18211|-6.63704|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181255|Oulad Fennane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.985833333333|-6.5769444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181295|Oulad Gouaouch]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.731944444444|-6.3644444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.73463|-6.32946|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12187899|Rouached]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.863055555556|-6.3538888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.93611|-6.26973|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12190990|El Foqra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.731666666667|-6.9422222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.70504|-6.97032|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12195491|Bir Mezoui]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.901944444444|-6.6813888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.85764|-6.77272|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199428|Bni Bataou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.8275|-6.2888888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.8938|-6.24501|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199491|Bni Zrantel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.738888888889|-6.2425|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.77302|-6.15226|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199519|Bni Smir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.858055555556|-6.6580555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.78658|-6.60162|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199685|Bni Ykhlef]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.868888888889|-6.8213888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.98107|-6.83985|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199843|Boukhrisse]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.866944444444|-6.1116666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.85113|-6.18086|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12202523|Tachrafat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.833055555556|-6.4730555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.785|-6.4401|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12219457|Chougrane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.899444444444|-6.3825|display=inline}}
| [[Fáìlì:La commune-rurale de Chougrane (blad Saleh chafii).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12229146|Ain Kaicher]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.729444444444|-6.5861111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.77898|-6.53609|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12232933|Kasbat Troch]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.938055555556|-6.5783333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.94085|-6.59218|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12237087|Braksa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.882777777778|-6.4072222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12237428|Maadna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.940277777778|-6.6616666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.91739|-6.49633|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12237945|Lagfaf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.923055555556|-6.7186111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12244447|M'Fassis]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|32.813888888889|-6.7911111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.77393|-6.81101|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27538761|Lagnadiz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740686|Khouribga Province]]''
| {{Coord|33.161944444444|-6.8375|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3087932|Oulmes]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.41666667|-6.01666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.42349|-6.00291|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue panoramique 1 Oulmes.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3528179|Tiddas]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.568229|-6.266805|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.566666666667|-6.2658333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6721325|Maaziz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.703888888889|-6.34|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12191863|El Ganzra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|34.041944444444|-5.9272222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.032|-5.95396|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16739972|Ait Bouyahya El Hajjama]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.881666666667|-6.2711111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.88129|-6.29392|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16739973|Ait Belkacem]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.828055555556|-6.3761111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16740002|Ait Ikkou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.56666667|-5.65|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16740003|Ait Ichou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.554166666667|-6.0513888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16740013|Ait Yadine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.970277777778|-6.0175|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.95093|-5.99091|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16740014|Ait Siberne]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.888888888889|-5.9272222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16740015|Ait Ouribel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.784166666667|-6.1280555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.77507|-6.11579|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16740017|Ait Mimoune]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.780833333333|-5.7822222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20383301|Ait Malek]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|31.6167|-7.13333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.96108|-6.47171|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20384740|Houderrane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|34.712222222222|-6.2658333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.72279|-6.3115|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20385209|Brachoua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.696388888889|-6.6327777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20386271|Jemaat Moul Blad]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.588055555556|-6.4263888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389573|Sidi El Ghandour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.853611111111|-6.0597222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi lghandour cemetery.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20389839|Sidi Abderrazak]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.963333333333|-6.1616666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:الشارع الرئيسي بجماعة سيدي عبد الرزاق.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20389883|Sidi Allal Lamsadder]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.889722222222|-6.1502777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20394261|Ezzhiliga]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.3|-6.53333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ezzhiliga commune.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20395058|Ain Sbit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.5575|-6.5241666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:عين السبيت.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20402833|Khemis Sidi Yahya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.798333333333|-6.2652777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20413069|Laghoualem]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.349722222222|-6.6977777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Laghoualem commune.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20415523|Sfassif]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.896111111111|-5.8066666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20417349|Bouqachmir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.511111111111|-5.9302777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20422268|Majmaa Tolba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.796388888889|-6.0663888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20423125|Moulay Driss Aghbal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.789722222222|-6.4986111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20424271|Marchouch]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.558055555556|-6.6930555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Marchoche (commune).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20424492|M'Qam Tolba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|33.9375|-6.2544444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.01733|-6.24998|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454400|Ait Ali Ou Lahcen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|34.025833333333|-6.5122222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q123681063|Ain Johra Sidi Boukhlal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1740735|Khémisset Province]]''
| {{Coord|34.10271110984136|-6.3543787309984925|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2827329|Aguelmous]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|33.15|-5.83333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.13242|-5.8366|display=inline}}
| [[Fáìlì:قوس قيادة أكلموس.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2876499|Aït Ishaq]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.76|-5.72333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3051316|El Kebab]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.74194444|-5.52305556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.73333333|-5.51666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.66971|-5.46474|display=inline}}
| [[Fáìlì:Elkbab.jpeg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3125514|Had Bouhssoussen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|33.14861111|-6.07972222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.13496|-6.1348|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3195491|Kerrouchen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.79861111|-5.3225|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.79063|-5.34194|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3325534|Moulay Bouazza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|33.22416667|-6.19805556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.25646|-6.13193|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3357931|Ouaoumana]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.71277778|-5.80416667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3528320|Tighassaline]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.78222222|-5.65166667|display=inline}}
| [[Fáìlì:تيغسالين.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12184357|El Borj]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|33.012222222222|-5.6308333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.03439|-5.60133|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16826207|Aguelmam Azegza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.947777777778|-5.4088888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Agelmam Azagza.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q16826399|Ait Saadelli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.676388888889|-5.3327777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17011331|Moha Ou Hammou Zayani]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.9575|-5.6861111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.96205|-5.66158|display=inline}}
| [[Fáìlì:View of Eastern side of Moha Ouhammou Zayani Commune - Near Arougou.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q17013263|Oum Rabia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|33.056111111111|-5.4147222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sources d'Oum Rabii é.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q17019262|Sidi Amar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.950833333333|-5.8341666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20381232|Sebt Ait Rahou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|33.215277777778|-6.2605555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20384841|El Hammam]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.76|-5.7233333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389772|Sidi Hcine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|33.054166666667|-5.9983333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20390084|Sidi Lamine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.9|-6.05|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20390177|Sidi Yahya Ou Saad]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.6833|-5.58333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20394656|Lehri]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1820589|Khénifra Province]]''
| {{Coord|32.4167|-6.31667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.83497|-5.58515|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lehri Khenifra Morocco.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q952999|Souk Tlet El Gharb]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.62111111|-6.13361111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1169828|Lalla Mimouna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.85|-6.06694444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2368725|Ameur Seflia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.3111|-6.41613|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.30604|-6.2711|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2368779|Haddada]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.222|-6.511|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2368792|Oued El Makhazine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.93333333|-5.85|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2368920|Kariat Ben Aouda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.76666667|-5.95|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2368948|Chouafaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.76666667|-6.05|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.94685|-6.16667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2368983|Ben Mansour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.516111111111|-6.4275|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2369007|Mograne]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.41666667|-6.43333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.44967|-6.35615|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2369027|Oulad Slama]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.335555555556|-6.4602777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.34432|-6.49441|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2369044|Sidi Mohamed Lahmar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.71666667|-6.26666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2859627|Arbaoua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.9|-5.91666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.91318|-5.93081|display=inline}}
| [[Fáìlì:Arbaoua.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3325538|Moulay Bousselham]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.8786|-6.29333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Moulaybousselham.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3483181|Sidi Allal Tazi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.51972222|-6.32361111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3483299|Sidi Taibi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|32.16|-8.58|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4842547|Bahhara Oulad Ayad]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.770277777778|-6.3047222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4887904|Beni Malek]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.758333333333|-6.0572222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508686|Sidi Boubker El Haj]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.914722222222|-6.0733333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12245176|Mnasra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| {{Coord|34.76666667|-5.51666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q61872997|Sidi Mohamed Ben Mansour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q284878|Kénitra Province]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2921647|Bou Jedyane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.111388888889|-5.7822222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4930992|Bni Arouss]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.306388888889|-5.6291666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.325|-5.64217|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4931000|Bni Garfett]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.25|-5.83333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.25765|-5.84055|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6440696|Ksar Bjir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|34.951666666667|-5.9163888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6488033|Laouamra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|31.8|-8.71666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.06555557|-6.09388876|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6802800|Souk Tolba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.081388888889|-5.8402777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110420|Oulad Ouchih]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.093888888889|-5.9452777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7399580|Sahel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|34.96666667|-4.55|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.24761|-6.06168|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7564131|Souk L'Qolla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.071666666667|-5.5702777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.12112|-5.59873|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8063409|Zaaroura]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.2167|-5.66667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.23263|-5.73457|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12188602|Souaken]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.11666667|-5.95|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.12034|-5.93075|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12201972|Tazroute]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.263055555556|-5.5452777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12202670|Tatoft]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.033888888889|-5.7705555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12214072|Rissana Chamalia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.220833333333|-5.9463888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12214073|Rissana Janoubia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.171944444444|-5.9766666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12214765|Zouada]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.0546|-6.0224|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16208538|Ayacha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1759567|Larache Province]]''
| {{Coord|35.383|-5.83333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q894941|Bou Craa]]''
| 
| [[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]&lt;br/&gt;[[Morocco|Mòrókò]]&lt;br/&gt;[[Orílẹ̀-èdè Olómìnira Áràbù Sàhráwì]]
| ''[[:d:Q631610|Laâyoune Province]]''
| {{Coord|26.322777777778|-12.849722222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|26.65006|-12.80895|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bou Craa mine.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Western sahara walls moroccan map-es.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q25454466|Dcheira]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q631610|Laâyoune Province]]''
| {{Coord|27.0284|-13.0523|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|26.97639|-12.61965|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Laâyoune-Boujdour-Sakia El Hamra, province Lâayoune.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q25454472|Foum El Oued]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]&lt;br/&gt;[[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]
| ''[[:d:Q631610|Laâyoune Province]]''
| {{Coord|27.1769|-13.3928|display=inline}}
| [[Fáìlì:شاطئ فم الواد، العيون.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5669510|Allyene]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408887|M'diq-Fnideq Prefecture]]''
| {{Coord|35.781111111111|-5.4011111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Tanger-Tétouan, préfecture M'diq-Fnideq.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q22672360|Belyounech]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408887|M'diq-Fnideq Prefecture]]''
| {{Coord|35.9046579977303|-5.39229743905349|display=inline}}
| [[Fáìlì:La &quot;mujer muerta&quot; en su extensión.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2363471|Harbil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.760277777778|-8.1072222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.79574|-8.11208|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3260207|Loudaya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|34.0699958|-5.0103986|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.6507|-8.30214|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3483305|Sidi Zouine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.670555555556|-8.3455555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:SIdi Zouine.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q25454416|Al Ouidane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.576944444444|-7.8083333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.63304|-7.83809|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454421|Ouahat Sidi Brahim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.713888888889|-7.9972222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454422|Oulad Hassoune]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.650277777778|-7.8361111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454423|Oulad Dlim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.953611111111|-8.2052777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.90388|-8.30237|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454428|Souihla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.652777777778|-8.1755555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.61789|-8.19948|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454431|Agafay]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.49|-8.2113888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454432|Tassoultante]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.554166666667|-7.9761111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454438|Ait Imour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.545555555556|-8.2966666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.54465|-8.33149|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25463425|Saâda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.625833333333|-8.1027777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.62101|-8.13025|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27538118|M'Nabha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1673256|Marrakesh Prefecture]]''
| {{Coord|31.96024|-8.13059|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.868333333333|-8.1719444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4704358|Al Majjatia Oulad Taleb]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1957680|Mediouna Province]]''
| {{Coord|33.484444444444|-7.5119444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.47907|-7.52749|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217644|Sidi Hajjaj Oued Hassar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1957680|Mediouna Province]]''
| {{Coord|33.538|-7.423|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.52478|-7.44056|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3334115|N'Zalat Bni Amar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|34.09805556|-5.41611111|display=inline}}
| [[Fáìlì:الجماعة الترابية نزالة بني عمار المقر.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4697344|Ain Jemaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|34.03333333|-5.8|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.0263|-5.79486|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4697354|Ain Orma]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|33.894166666667|-5.7480555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699262|Ait Ouallal, Meknès Prefecture]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|33.95|-5.3|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.85856|-5.67959|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5086646|Charqaoua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|34.185|-5.3908333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5221917|Dar Oum Soltane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|33.901944444444|-5.6441666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5285423|Dkhissa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|33.937222222222|-5.4666666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6711869|M'Haya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|33.9348288|-5.3690926|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.04363|-5.26514|display=inline}}
| [[Fáìlì:ROND POINT M’HAYA COMMUNE M’HAYA.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Map of Meknes Prefecture.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6737908|Majjate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|33.818333333333|-5.5130555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6929556|Mrhassiyine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|34.014166666667|-5.4619444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.00723|-5.49739|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110169|Oualili]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|34.04|-5.5627777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Triumphal Arch in Volubilis 03.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7110279|Oued Jdida]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|33.93333333|-5.36666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Gare - Ligne de Fès, gare de Oued-Jdida, construction de la gare par des prisonniers allemands - Oued-Jdida - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - AP62T061103.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7110285|Ain Karma-Oued Rommane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|34.1038|-5.7005|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508605|Sidi Abdallah Al Khayat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|34.001944444444|-5.3694444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.0346|-5.37694|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508818|Sidi Slimane Moul Al Kifane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408890|Meknès Prefecture]]''
| {{Coord|33.860555555556|-5.4611111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.83781|-5.44462|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2414144|Boumia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.71666667|-5.1|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.66526|-5.13207|display=inline}}
| [[Fáìlì:الجماعة الترابية بومية منظر للمدينة.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2676569|Imilchil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.155|-5.6347222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.06375|-5.6386|display=inline}}
| [[Fáìlì:Imilchil commune headquarters.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2826831|Aghbalou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|31.311111111111|-7.7455555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.65773|-5.26004|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aghbalou - Mesquita.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2876451|Ait Ayach]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.6908|-4.92917|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.85|-5.06667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.69087|-4.92925|display=inline}}
| [[Fáìlì:Djebel Ayachi, Eastern High Atlas, Morocco (1).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2876496|Ait Izdeg]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.6444|-4.7409|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.64437|-4.74091|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3111760|Gourrama]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.3375|-4.07611111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.41974|-4.1413|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3156016|Itzer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.88083333|-5.05416667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.96866|-5.05046|display=inline}}
| [[Fáìlì:صورة للساحة الموجودة امام مقر جماعة إيتزر.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3515253|Tanourdi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.825|-5.1477777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:مقر الجماعة الترابية تانوردي.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3532967|Tounfit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.46583333|-5.24944444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.47733|-5.13477|display=inline}}
| [[Fáìlì:الجماعة الترابية تونفيت المقر.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3574981|Zaida]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.4109795|-6.1314928|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.8167|-4.95|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.80255|-4.87086|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zaida panoramique.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6539827|Ait Yahya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.253055555556|-5.1758333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.27214|-5.17607|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12180876|Anemzi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.32467109856116|-5.266444317163318|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12194323|En-Nzala]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.505555555556|-4.4652777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12195133|M'Zizel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.226944444444|-4.6475|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12203607|Tizi N'Ghachou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q990115|Khenifra]]''
| {{Coord|32.7725|-5.2177777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.79624|-5.24801|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12214253|Zaouiat Sidi Hamza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.440277777778|-4.7113888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217704|Sidi Aayad]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.304166666667|-4.5347222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12229498|Guers Tiaallaline]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.233055555556|-4.3038888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12246427|Mibladen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.7667|-4.63333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12252292|Guir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.326666666667|-3.7655555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16826137|Agoudim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.3816|-5.1788|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16826379|Ait Ben Yacoub]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.9904|-4.8877|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16827966|Amersid]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.75|-4.46667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16900191|Sidi Yahya Ou Youssef]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q990115|Khenifra]]''
| {{Coord|32.4167|-5.38333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.40308|-5.42118|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Yahya o Youssef Zawya Tounfit.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20391836|Outerbat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.143333333333|-5.3502777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27538807|Bou Azmou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.111388888889|-5.5197222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Casba Bouzmou.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q27538808|Amouguer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408385|Midelt Province]]''
| {{Coord|32.298888888889|-4.8372222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2895604|Bni Yakhlef]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1149096|Mohammedia Prefecture]]''
| {{Coord|33.66805556|-7.25138889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.68777847|-7.33972216|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.65545|-7.32209|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3483271|Sidi Moussa El Majdoub]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1149096|Mohammedia Prefecture]]''
| {{Coord|33.615555555556|-7.3497222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:View over Sidi Moussa El Majdoub.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q25454408|Sidi Moussa Ben Ali]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1149096|Mohammedia Prefecture]]''
| {{Coord|33.559444444444|-7.3816666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oued El Maleh Dam - View from the back - 2.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q25463423|Chellalate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1149096|Mohammedia Prefecture]]''
| {{Coord|33.599166666667|-7.4166666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.61207|-7.4317|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6539156|Ain Bou Ali]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| {{Coord|34.160555555556|-5.0302777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.12642|-4.99558|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181274|Oulad Mimoun]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| {{Coord|34.208333333333|-5.0522222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.23247|-5.04436|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12190035|Laajajra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| {{Coord|34.206388888889|-5.1247222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12215290|Sebaa Rouadi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| {{Coord|34.037777777778|-5.1372222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:ROUTE DWIATE FES Commune Sebaa Rouadi.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12215323|Sebt Loudaya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| {{Coord|34.224722222222|-5.2952777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12229062|Ain Bou Ali]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12229116|Ain Chkef]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| {{Coord|33.963611111111|-5.0280555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:ROUTE Douiyat Oued Ennajah commune Ain Chkaf.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12237283|Louadaine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| {{Coord|34.201944444444|-4.9361111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:قيادة ولاد ميمون، إقليم مولاي يعقوب.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12246857|Mikkes]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| {{Coord|34.133888888889|-5.3319444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389789|Sidi Daoud]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| {{Coord|34.302222222222|-5.14|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.25876|-5.16651|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27534928|Ain Kansra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1950226|Moulay Yacoub Province]]''
| {{Coord|34.15|-4.8313888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q605549|Ihddaden]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.15|-2.96666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.2|-9.65|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune-Ihaddaden.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q817275|Bni Chiker]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.2735291|-3.0150692|display=inline}}
| [[Fáìlì:Souk-El-Had.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Commune-bni-chiker.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q894944|Bouarg]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.12888889|-2.95194444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Commune-Bouarg.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2435042|Hassi Berkane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|34.8392|-2.86694|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.8333|-2.86667|display=inline}}
| [[Fáìlì:ONCF DF 118 Hassi Berkane - Oulad Rahou.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3530003|Tiztoutine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|34.98333333|-3.15|display=inline}}
| [[Fáìlì:Les champs de Tiztoutine (cropped).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q16825930|Afsou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|34.8325|-3.1766666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Commune-Afsou.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q16826584|Al Barkanyene]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.063888888889|-2.6030555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.04719|-2.59677|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16833598|Arekmane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.11722183|-2.72555566|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16843631|Bni Oukil Oulad M'Hand]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.000555555556|-3.0422222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.96624|-3.01082|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16843647|Bni Sidel Jbel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.185|-3.0480555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16843652|Bni Sidel Louta]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.106944444444|-3.0655555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16952423|Bni Bouifrour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.153611111111|-2.9861111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17005076|Iaazzanene]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.254444444444|-3.115|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17005295|Iksane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|35.13333333|-3.03333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17013233|Oulad Daoud Zkhanine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|34.962777777778|-2.505|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17013247|Oulad Settout]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q367864|Nador Province]]''
| {{Coord|34.923333333333|-2.7669444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Commune-Oulad-Settout.jpg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12181212|Oulad Salah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q516261|Nouaceur Province]]''
| {{Coord|33.411666666667|-7.6625|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.36721|-7.64371|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25463413|Oulad Azzouz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q516261|Nouaceur Province]]''
| {{Coord|33.475555555556|-7.7541666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1010760|Telouet]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|31.28833333|-7.23722222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.29383|-7.17601|display=inline}}
| [[Fáìlì:Télouet.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q1657147|Ighrem N'Ougdal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|31.22822222|-7.42368056|display=inline}}
| [[Fáìlì:Agadir-Igherm-n'Ougdal.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3532937|Toundoute]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|31.2647|-6.59056|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12229582|Ghassate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|31.169722222222|-6.8041666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16826433|Ait Zineb]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|30.988333333333|-7.1322222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.01133|-7.12215|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16827971|Amerzgane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|31.05|-7.21667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Amerzgane, 20250311 185426.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q16836407|Aznaguen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|30.422222222222|-7.4294444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17005135|Idelsane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|31.006388888889|-6.6425|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17005366|Imi N'Oulaoune]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|31.309444444444|-6.4991666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.42238|-6.56415|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17013211|Ouisselsate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|31.508333333333|-6.9386111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17023283|Tarmigt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|30.896111111111|-6.9027777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17052254|Siroua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|30.726944444444|-7.3613888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Souss-Massa-Drâa, province Ouarzazate.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q20383603|Skoura Ahl El Oust]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|31.067222222222|-6.5397222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20403724|Khouzama]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|30.803611111111|-7.5069444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20405809|Tidli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1629229|Ouarzazate Province]]''
| {{Coord|31.098611111111|-7.6058333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q259477|El Argoub]]''
| 
| [[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]
| ''[[:d:Q2410368|Oued Ed-Dahab Province]]''
| {{Coord|23.611111|-15.858333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Dakhla Peninsula Monument.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3850353|Umm Dreiga]]''
| 
| [[Apáìwọ̀orùn Sàhárà]]
| ''[[:d:Q2410368|Oued Ed-Dahab Province]]''
| {{Coord|24.1015|-13.2758|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4915523|Bir Anzarane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2410368|Oued Ed-Dahab Province]]''
| {{Coord|23.8883|-14.5306|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Oued Ed-Dahab - Lagouira, province Oued Ed-Dahab.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q5567503|Gleibat El Foula]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2410368|Oued Ed-Dahab Province]]''
| {{Coord|23.44159|-13.78162|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|23.43868|-13.74664|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Oued Ed-Dahab - Lagouira, province Oued Ed-Dahab.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6004236|Imlili]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2410368|Oued Ed-Dahab Province]]''
| {{Coord|22.65597|-15.61007|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q553125|Lamjaara]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''
| {{Coord|34.614722222222|-5.2886111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2744413|Moqrisset]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''
| {{Coord|34.91|-5.35361|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2925553|Brikcha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''
| {{Coord|34.96666667|-5.58333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.94338|-5.61493|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3915278|Sidi Bousber]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''
| {{Coord|34.56666667|-5.36666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.56716|-5.38092|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4697329|Ain Beida]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''
| {{Coord|31.585|-8.608|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.93491|-5.46072|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4807050|Asjen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|34.85|-5.61666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.87999|-5.64946|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4931009|Bni Quolla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.738055555556|-5.5441666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6949463|Mzefroune]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''
| {{Coord|34.842222222222|-5.6841666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110527|Ounnana]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.692777777778|-5.3313888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Ouennana 3.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7508814|Sidi Redouane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''
| {{Coord|34.68333333|-5.45|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.67169|-5.45467|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7702998|Teroual]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''
| {{Coord|34.6667|-5.26667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.68864|-5.24092|display=inline}}
| [[Fáìlì:Caserne Blikouss Teroual.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Map of Ouazzane province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q8070008|Zghira]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.636944444444|-5.2158333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Map of Ouazzane province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q8074648|Zoumi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''
| {{Coord|34.8|-5.35|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.79157|-5.36413|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12233422|Kalaat Bouqorra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q2354922|Chefchaouen Province]]''
| {{Coord|35.754|-5.25172|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17009600|Masmouda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.786111111111|-5.7077777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.76091|-5.69006|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17019247|Sidi Ahmed Cherif]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408330|Ouezzane Province]]''&lt;br/&gt;''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.565833333333|-5.2733333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Map of Ouazzane province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2907466|Bni Khaled]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1734717|Oujda-Angad Prefecture]]''
| {{Coord|34.860833333333|-2.0330555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.86142|-2.02101|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217731|Sidi Moussa Lemhaya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1734717|Oujda-Angad Prefecture]]''
| {{Coord|34.533333333333|-2.0736111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.58187|-2.13|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12242656|Mestferki]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1734717|Oujda-Angad Prefecture]]''
| {{Coord|34.476944444444|-2.2436111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.48613|-2.26708|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q18384650|Ahl Angad]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1734717|Oujda-Angad Prefecture]]''
| {{Coord|34.786666666667|-1.9405555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.68924|-1.8579|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389716|Sidi Boulenouar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1734717|Oujda-Angad Prefecture]]''
| {{Coord|34.505277777778|-2.1658333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20395652|Ain Sfa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1734717|Oujda-Angad Prefecture]]''
| {{Coord|34.752222222222|-2.1433333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.74966|-2.13899|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20417892|Bsara]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1734717|Oujda-Angad Prefecture]]''
| {{Coord|34.706388888889|-2.2263888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.6844|-2.21926|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q23011092|Isly]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1734717|Oujda-Angad Prefecture]]''
| {{Coord|34.68511|-2.04789|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.688055555556|-1.9961111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3486243|Skhour Rehamna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.4833|-7.91667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699240|Ait Hammou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.215555555556|-8.1733333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699272|Ait Taleb]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.383888888889|-8.1855555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4700298|Akarma]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|31.86666667|-7.65|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4949269|Bouchane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.28|-8.31|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6109543|Jaafra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|31.5145|-8.75553|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.36394|-7.72955|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6123514|Jaidate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|31.680555555556|-7.7280555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6467609|Labrikiyne]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.288888888889|-8.0577777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6481810|Lamharra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.050833333333|-7.6252777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110378|Oulad Aamer Tizmarine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.253611111111|-8.3972222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110405|Oulad Hassoune Hamri]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.321666666667|-7.8963888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110410|Oulad Imloul]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.03333333|-7.71666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508681|Sidi Boubker]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|31.828888888889|-7.7083333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.85799|-7.74018|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Map of Rhamna Province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7536479|Skoura Lhadra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.471944444444|-7.7558333333333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Map of Rhamna Province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q7810723|Tlauh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|31.794722222222|-7.5736111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389853|Sidi Abdallah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.578333333333|-7.8108333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389964|Sidi Ali Labrahla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.179444444444|-8.0008333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sidi Ali Labrahla.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20390050|Sidi Ghanem, Rhamna Province]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.724722222222|-7.9|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20390151|Sidi Mansour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.445833333333|-8.0358333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20402038|Nzalat Laadam]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|32.080555555556|-7.93|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20403827|Ras Ain Rhamna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|31.735277777778|-7.6213888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20416063|Bourrous]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|31.74|-7.8036111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q22948629|Jbilate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408399|Rhamna Province]]''
| {{Coord|31.901666666667|-7.8688888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q532652|Bouguedra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.26666667|-8.98333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.23368|-8.9615|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3141700|Ahrara]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|31.791702|-7.09262|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.42851|-9.17737|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181202|Oulad Salmane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.28333333|-9.23333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Thermal power station of Safi.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12184310|El Beddouza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.541666666667|-9.2780555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.54791|-9.20168|display=inline}}
| [[Fáìlì:Fare de safi.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12210570|Khatazakane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.223611111111|-9.1277777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.22264|-9.13435|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20384439|El Gouraani]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.34|-8.7727777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.32055|-8.76367|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389756|Sidi Ettiji]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.15252|-8.90735|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.159444444444|-8.8266666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mosque near Midate on the road to Safi, Morocco - panoramio.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20390017|Sidi Aissa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.41989|-8.90803|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20394228|Lamrasla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.024722222222|-8.9152777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20394308|Lamsabih]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.293333333333|-8.6888888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20394346|Lamaachate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.014166666667|-9.3347222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.00804|-9.35155|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20399826|Atouabet]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|31.9075|-9.3172222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.94939|-9.298|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20409803|Dar Si Aissa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.116666666667|-9.0833333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20413900|El Ghiate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.033055555556|-9.1625|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.99037|-9.1547|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20418786|Lahdar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.451111111111|-8.775|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.4566|-8.82024|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20421355|Saadla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.316388888889|-9.4244444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20423107|Moul El Bergui]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.522777777778|-8.9986111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.51129|-8.98488|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25463427|Shahda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q26293409|Nagga]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|31.9975|-9.0011111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.05714|-9.04334|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27533449|Ayir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.615277777778|-9.0833333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27533450|Laamamra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|31.894444444444|-8.9841666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27536146|Labkhati]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q637778|Safi Province]]''
| {{Coord|32.430277777778|-8.6405555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2843153|Ameur]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1611786|Salé Prefecture]]''
| {{Coord|34.092222222222|-6.6655555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.095|-6.715|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ameur Rural Commune House.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3482552|Shoul]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1611786|Salé Prefecture]]''
| {{Coord|34.0275|-6.65|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.9196|-6.61588|display=inline}}
| [[Fáìlì:Shoul.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q1799331|Laanoussar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.68333333|-4.81666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Laanoussar.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2824317|Adrej]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.623055555556|-4.4416666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Adrej.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2876277|Ain Cheggag]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.88333333|-5.03333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.86352|-5.05987|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Ain Cheggag.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3419779|Ras Tabouda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|34|-4.71666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3513777|Tafajight]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.541667|-4.291667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Tafajight.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12182367|Ighzrane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.808611111111|-4.3813888888889|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Ighzrane.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12195486|Bir Tam Tam]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.98305556|-4.63972222|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Bir Tam Tam.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12224806|Azzaba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|34.6167|-5.21667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.8189|-4.6813|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Azzaba.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12236295|Kandar Sidi Khiar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.778333333333|-4.9594444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Kandar Sidi Khiar.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q16825974|Aghbalou Aqorar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.934166666667|-4.7380555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Aghbalou Aqorar.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q16826407|Ait Sebaa Lajrouf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.786388888889|-5.03|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Ait Sebaa Lajrouf.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17013241|Oulad Mkoudou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.813611111111|-4.5169444444444|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Oulad Mkoudou.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q17019366|Sidi Youssef Ben Ahmed]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.786111111111|-4.8152777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.83882|-4.78447|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Sidi Youssef Ben Ahmed.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q20391685|Ahl Sidi Lahcen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.789166666667|-4.6805555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20395392|Ain Timguenai]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.855|-4.4886111111111|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Zaouiat Bougrine.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q20399373|Mtarnagha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.8525|-4.575|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Mtarnagha.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q20405984|Dar El Hamra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.695833333333|-4.3716666666667|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Dar El Hamra.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q20418029|Tazouta]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969535|Sefrou Province]]''
| {{Coord|33.6667|-4.63333|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Tazouta.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q252511|Oulad Said]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|31.5833|-8.1|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.96327|-7.81151|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3120664|Guisser]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.566667|-7.666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.77205|-7.49419|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3483233|Sidi Hajjaj]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.1119|-7.40583|display=inline}}
| [[Fáìlì:Collège de Sidi Hajjaj.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4697332|Ain Blal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.523333333333|-7.615|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4697336|Ain Dorbane Lahlaf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.093888888889|-7.2355555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4931004|Bni Khloug]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.65|-7.38333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.65|-7.38333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4931015|Bni Yagrine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.7125|-7.54|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6473439|Lahouaza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.913888888889|-7.7019444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6488478|Laqraqra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.43333333|-7.43333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6723849|Machraa Ben Abbou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.621388888889|-8.7022222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6949494|Mzoura]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|34.31666667|-5.93333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.83503|-7.9444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110387|Oulad Bouali Nouaja]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.593055555556|-7.0838888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110392|Oulad Chbana]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.05|-7.38333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Oulad Chbana.png|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7110399|Oulad Fares El Halla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.506111111111|-7.1263888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110400|Oulad Freiha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.610833333333|-7.625|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110412|Oulad M'Hamed]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.093888888889|-7.0519444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.1272|-6.97456|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110427|Oulad Sghir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.854444444444|-7.5386111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7334353|Rima]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.766666666667|-7.3958333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.80312|-7.40409|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181218|Oulad Amer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.448888888889|-7.2138888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181248|Oulad Fares]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|35.51666667|-5.93333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.77907|-7.16486|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12182859|Khemisset Chaouia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.846111111111|-7.7558333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12188727|Sgamna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.734166666667|-7.2033333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12195145|Mniaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.866666666667|-7.2605555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12195151|M'Garto]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.758055555556|-7.1561111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.18863|-7.05197|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12195237|N'Khila]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.957222222222|-7.0730555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.92388|-7.06917|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Locator map of N Khila.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q12200288|Bouguargouh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.115277777778|-7.3302777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12203382|Toualet]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.776944444444|-7.6669444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12211242|Dar Chaffai]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.55|-7.5|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12212743|Ras El Ain Chaouia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.981666666667|-7.3933333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217585|Sidi Ahmed El Khadir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.51666667|-7.38333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217598|Sidi Dahbi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.05|-7.18333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217604|Sidi El Aidi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.12277778|-7.62194444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217637|Sidi Boumehdi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.697222222222|-7.3222222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217681|Sidi Abdelkrim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.186944444444|-7.2333333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217722|Sidi Mohammed Ben Rahal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.7775|-7.7725|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.74553|-7.76994|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12242966|Meskoura]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.625|-7.2188888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12250443|Oued Naanaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.01666667|-7.33333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12252290|Gdana]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.960833333333|-7.9222222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.97242|-7.96445|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17007734|Lakhzazra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|33.03333333|-7.05|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17011630|Mrizigue]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.846666666667|-7.1319444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454404|Mzamza Janoubia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1523840|Settat Province]]''
| {{Coord|32.979444444444|-7.5483333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2876505|Ait Mzal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.28333333|-9.11666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.03543|-9.1264|display=inline}}
| [[Fáìlì:جماعة أيت مزال 2.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3100282|Massa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.03333333|-9.63333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.96069|-9.65881|display=inline}}
| [[Fáìlì:Massa Southern Road Entrance.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3514940|Tanalt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|29.78333333|-9.16666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tanalt.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699228|Ait Amira]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.173888888889|-9.4880555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:مركز أيت عميرة.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699254|Ait Milk]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|29.950833333333|-9.3875|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.96082|-9.42343|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait Milk P7147175.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699258|Ait Ouadrim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.029722222222|-9.2477777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.01939|-9.24999|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait Ouadrim Communal School Entrance.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4778811|Aouguenz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|29.831111111111|-9.1766666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Adad Medni 3.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4882219|Belfaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.031388888889|-9.5541666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Belfaa.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5760780|Hilala]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.060277777778|-9.0138888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5987160|Ida Ougnidif]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|29.861666666667|-9.0077777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lkhmiss ida ougnidif.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6003965|Imi Mqourn]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.1675|-9.2322222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:الثانوية الاعدادية إيمي مقورن.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6014369|Inchaden]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.105|-9.5641666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:دوار ايت بايه 1.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7508604|Sidi Abdallah El Bouchouari]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|29.964722222222|-9.2783333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.8989|-9.32293|display=inline}}
| [[Fáìlì:سيدي عبد الله البشواري.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7508668|Sidi Bibi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.23333333|-9.53333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune of Sidi Bibi.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7685964|Targua Ntouchka]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|29.886666666667|-9.2044444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7687632|Tassegdelt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.087777777778|-9.0883333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:أكادير إمعيزن مسجد.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7810526|Tizi Ntakoucht]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|29.958055555556|-9.1119444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tizi Ntakoucht Commune Building.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12217738|Sidi Ouassay]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.05|-9.68333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:PXL 20231104 181101992.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q17013158|Ouad Essafa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2424820|Shtouka Ait Baha Province]]''
| {{Coord|30.267222222222|-9.3719444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:جماعة الصفا.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3135328|Oualidia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.73333333|-9.01666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.731388888889|-9.0338888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:Vue sur la lagune de Oualidia-chugues.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3214270|Laaounate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.7446|-8.1942|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3358154|Oulad Amrane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.3736|-8.53953|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6466536|Laagagcha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.55|-8.71666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6466560|Laamria (Sidi Bennour Province)]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.801388888889|-8.2330555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6466609|Laatatra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.631388888889|-8.4147222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6472108|Laghnadra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.616111111111|-8.6508333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110390|Oulad Boussaken]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.570277777778|-8.1216666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110424|Oulad Sbaita]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.632|-8.8456|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110428|Oulad Si Bouhya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.706944444444|-8.3136111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12190692|Al-Gharbiyyah Commune]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.571944444444|-8.8569444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12193191|Lmechrek]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.693333333333|-8.4525|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12195135|M'Tal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.490833333333|-8.3780555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Jemaat Mtal.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12199442|Bni Tsiriss]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.8606|-8.05303|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199659|Bni Hilal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.86066|-8.053|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199838|Bouhmame]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.8606|-8.053|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12202018|Tamda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.440833333333|-8.3708333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.43963|-8.34645|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12204085|Jabria]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.531944444444|-8.3233333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12210868|Khmis Ksiba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.518055555556|-8.2552777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12215261|Saniat Berguig]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.713888888889|-8.6194444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12234621|Koudiat Bni Dghough]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.449444444444|-8.4936111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12234693|Kridid]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.498888888889|-8.5741666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12243606|Metrane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408408|Sidi Bennour Province]]''
| {{Coord|32.612777777778|-8.2255555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3299405|Mirleft]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.578234|-10.033965|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mirleft Center.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3307088|Mesti]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.29899|-10.15231|display=inline}}
| [[Fáìlì:سيدي افنيمنظر طبيعي في قرية مستي.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3474906|Sbouya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.1522|-10.201|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3529259|Tioughza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.388457|-9.960651|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tioughza.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699235|Ait Erkha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.34648|-9.63136|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4761784|Anfeg]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.421499|-9.192015|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4784585|Arbaa Ait Abdellah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.390329|-9.91429|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4950471|Boutrouch]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.33499|-9.275495|display=inline}}
| [[Fáìlì:جماعة بوطروش.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5983792|Ibdar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.453356|-9.315445|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6003971|Imi N'Fast]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.07761|-10.10032|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7442827|Sebt Ennabour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.42201|-9.56624|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508760|Sidi M'Bark]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.29867|-9.825005|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7801610|Tighirt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.381|-9.44338|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7810790|Tnine Amellou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.2941|-10.0257|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12202043|Tangarfa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.222|-9.98797|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217645|Sidi H'Saine Ou Ali]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.34881|-9.684855|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217687|Sidi Abdallah Ou Belaid]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2672941|Sidi Ifni Province]]''
| {{Coord|29.31825|-9.585694444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q553133|Zirara]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|32.35|-8.53333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.22791|-5.74727|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4697338|Ain Dfali]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.59841228131957|-5.547326461820083|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4703980|Al Haouafate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.473888888889|-5.9238888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.46356|-5.99233|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4837221|Bab Tiouka]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.245555555556|-5.6625|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4915563|Bir Taleb]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.331666666667|-5.665|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4931007|Bni Oual]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.43333333|-5.4|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.67475|-5.64953|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5088729|Chbanate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.21666667|-5.35|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.27039|-5.7302|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5221909|Dar Laaslouji]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.410277777778|-6.0266666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5392453|Ermilate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.443888888889|-6.0458333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6401913|Khnichet]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.438333333333|-5.6844444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6482705|Lamrabih]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.81666667|-5.81666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.47585|-5.44449|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6918953|Moulay Abdelkader]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.4|-4.71666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.64344|-5.78405|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7063828|Nouirate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.567777777778|-5.8933333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110421|Oulad Nouel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.493611111111|-5.7108333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7446089|Sefsaf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.558055555556|-6.0077777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7448318|Selfat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.224166666667|-5.4755555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:الجماعة الترابية سلفات المقر.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7508621|Sidi Ahmed Benaissa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.711388888889|-5.815|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508639|Sidi Al Kamel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.558611111111|-6.1686111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508655|Sidi Ameur Al Hadi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.799166666667|-5.8394444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508659|Sidi Azzouz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.5411|-5.75162|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508764|Sidi M'Hamed Chelh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.501944444444|-5.7727777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.47415|-5.77872|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7684332|Taoughilt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.418055555556|-5.5038888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7695450|Tekna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.353611111111|-5.5616666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.34252|-5.56075|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8064382|Zaggota]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969542|Sidi Kacem Province]]''
| {{Coord|34.16666667|-5.53333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2368770|M'Saada]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408411|Sidi Slimane Province]]''
| {{Coord|34.344444444444|-5.7888888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.37882|-5.84819|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2368809|Kceibya]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408411|Sidi Slimane Province]]''
| {{Coord|34.29333333|-6.15944444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2368837|Azghar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408411|Sidi Slimane Province]]''
| {{Coord|34.185833333333|-5.8955555555556|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Gharb-Chrarda-Béni Hssen, province Sidi Slimane.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2368874|Sfafaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408411|Sidi Slimane Province]]''
| {{Coord|34.25|-6.16|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.33191|-5.98323|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2368935|Oulad Ben Hammadi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408411|Sidi Slimane Province]]''
| {{Coord|34.200277777778|-5.8297222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2369020|Dar Bel Amri]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408411|Sidi Slimane Province]]''
| {{Coord|34.18888889|-5.96972222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.18104|-6.06633|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110404|Oulad H'Cine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408411|Sidi Slimane Province]]''
| {{Coord|34.41068|-5.79697|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12200242|Boumaiz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408411|Sidi Slimane Province]]''
| {{Coord|34.2925|-5.935|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454403|Ameur Chamalia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408411|Sidi Slimane Province]]''
| 
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3050074|El Menzeh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q737483|Skhirat-Témara Prefecture]]''
| {{Coord|33.855277777778|-6.8530555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.86142|-6.85199|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3306624|Mers El Kheir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q737483|Skhirat-Témara Prefecture]]''
| {{Coord|33.886666666667|-6.8988888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.88656|-6.8988|display=inline}}
| [[Fáìlì:Mers El Kheir panneau 002.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3460496|Sabbah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q737483|Skhirat-Témara Prefecture]]''
| {{Coord|33.803611111111|-7.0372222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.82012|-7.03335|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20390004|Oumazza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q737483|Skhirat-Témara Prefecture]]''
| {{Coord|33.880833333333|-6.7858333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20390194|Sidi Yahya Zaer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q737483|Skhirat-Témara Prefecture]]''
| {{Coord|33.826111111111|-6.9038888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.71045|-6.88308|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4670009|Abteh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q972535|Tan-Tan Province]]''
| {{Coord|27.9015|-11.4494|display=inline}}
| [[Fáìlì:Panneau d'arrivée à Abteh.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4885992|Ben Khlil]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q972535|Tan-Tan Province]]''
| {{Coord|28.176205|-11.48554|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5088731|Chbika]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q972535|Tan-Tan Province]]''
| {{Coord|28.47888889|-11.34777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6930162|Msied]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q972535|Tan-Tan Province]]''
| {{Coord|28.01666667|-10.81666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|28.04069|-10.73512|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7802128|Tilemzoun]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q972535|Tan-Tan Province]]''
| {{Coord|28.2523|-11.0496|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3483251|Sidi Lyamani]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2392485|Tangier-Assilah Prefecture]]''
| {{Coord|35.37|-5.97|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5968571|Laaouama]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2392485|Tangier-Assilah Prefecture]]''
| {{Coord|35.71666667|-5.8|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12180072|Aquouass Briech]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2392485|Tangier-Assilah Prefecture]]''
| {{Coord|35.540555555556|-5.9966666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:مركز البريش.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12188202|Sebt Azzinate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2392485|Tangier-Assilah Prefecture]]''
| {{Coord|35.651944444444|-5.7327777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.63425|-5.78307|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12188222|Sahel Chamali]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2392485|Tangier-Assilah Prefecture]]''
| {{Coord|35.364722222222|-6.0377777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.3878|-6.04368|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199841|Boukhalef]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2392485|Tangier-Assilah Prefecture]]''
| {{Coord|35.73166656|-5.88277769|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.65325|-5.91322|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12205807|Al Manzla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2392485|Tangier-Assilah Prefecture]]''
| {{Coord|35.589166666667|-5.82|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.55087|-5.84416|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12211244|Dar Chaoui]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2392485|Tangier-Assilah Prefecture]]''
| {{Coord|35.5417|-5.73889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.57723|-5.76353|display=inline}}
| [[Fáìlì:Dar Chaoui.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q25454385|Had Al Gharbia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2392485|Tangier-Assilah Prefecture]]''
| {{Coord|35.515277777778|-5.9305555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454397|Hjar Ennhal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2392485|Tangier-Assilah Prefecture]]''
| {{Coord|35.610833333333|-5.9186111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3358491|Ourtzagh]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.55|-4.93333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.5076|-4.9474|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ourtzagh1.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4833263|Aïn Aïcha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.48333333|-4.7|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.39997|-4.6619|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ain Aicha , Taounate , Morocco.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4833287|Aïn Médiouna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.5|-4.55|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4949231|Bouarouss]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.36666667|-4.81666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.39184|-4.83018|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4949264|Bouchabel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.38333333|-5.01666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4949463|Bouhouda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.592222222222|-4.5491666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:20141218 - Barrage Bouhouda - Marokko - Air Photo by sebaso.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5518168|Galaz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.55|-4.8|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.55597|-4.85228|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5557478|Ghouazi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.46666667|-5.3|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.47253|-5.21313|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6168632|Jbabra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.431388888889|-4.9641666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:جماعة الجبابرة.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6482043|Lamkansa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.301388888889|-5.2744444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.33285|-5.40242|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6689625|Loulja]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.289444444444|-4.9480555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:فيلاج الولجة بإقليم تاونات 2.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6918958|Moulay Bouchta]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.48333333|-5.11666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.50962|-5.14018|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7294686|Ras el Oued]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.390277777778|-4.5072222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.33896|-4.55582|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508765|Sidi M'Hamed Ben Lahcen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.234444444444|-4.6530555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.22449|-4.64132|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7681120|Tamedit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.683333333333|-4.1958333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tamedit.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12182857|Khlalfa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.6725|-4.6275|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12182900|Rghioua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.568333333333|-4.5844444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12184451|El Bsabsa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.344722222222|-4.6833333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.3109|-4.72144|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12184731|El Bibane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.618333333333|-4.8538888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.62554|-4.86223|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12187698|Ratba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.7833|-4.93333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12188091|Zrizer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.587777777778|-4.62|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12195309|Outabouabane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.260555555556|-4.4138888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199521|Bni Snous]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.349166666667|-5.1925|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199676|Bni Oulid]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.589722222222|-4.4513888888889|display=inline}}
| [[Fáìlì:ASC Leiden - van Achterberg Collection - 2 - 061 - Un marché aux plantes utiles. Tentes. Bouguets de plantes aux fleurs roses - Tleta Beni Oulid, Maroc - mai 1997.tiff|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12199678|Bni Ounjel Tafraout]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.630833333333|-4.3936111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12200072|Bouadel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.542777777778|-4.5075|display=inline}}
| [[Fáìlì:Douar Broumiyene - Bou Adel Commune - Taounate - Overlooking Ourgha River - Morocco.png|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12201791|Tabouda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.7167|-5.13333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12201992|Tafrant]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.625|-5.1241666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12203246|Timezgana]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.5833|-4.73333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217597|Sidi Haj M'Hamed]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.742222222222|-5.0119444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.75792|-4.9906|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217603|Sidi El Abed]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.332777777778|-5.0758333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217609|Sidi Mokhfi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.603888888889|-4.7888888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217742|Sidi Yahya Bni Zeroual]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.702777777778|-4.9905555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.67442|-4.9819|display=inline}}
| [[Fáìlì:السوق الأسبوعي بني زروال 3.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12229157|Ain Legdah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.16666667|-4.5|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.16459|-4.57105|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12229163|Ain Maatouf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.435277777778|-4.5566666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12231079|Fennassa Bab El Hit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.611111111111|-4.4169444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12236738|Kissane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.6|-5.08333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12242449|Mezraoua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.540555555556|-4.7294444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.50874|-4.74516|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12242551|Messassa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.280277777778|-4.5336111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12246368|Moulay Abdelkrim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.483888888889|-5.2422222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12250433|Oued Jemaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.26|-4.7833333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12250843|Oudka]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.675|-4.9066666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:جماعة ودكة.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q16896279|Oulad Ayyad]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|32.3333|-6.38333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17013226|Oulad Daoud]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1969671|Taounate Province]]''
| {{Coord|34.405833333333|-4.6938888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.4303|-4.77275|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3483246|Sidi Lahsen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|34.099869|-2.62188|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4695159|Ahl Oued Za]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|34.373531|-2.90364|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.28544|-2.81757|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4697349|Ain Lehjer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|34.59486|-2.37204|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5350784|El Atef]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|33.78381|-2.90892|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5613096|Gteter]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|34.27103|-3.005285|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6804744|Mechraa Hammadi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|34.723282|-2.79183|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6812236|Melg El Ouidane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|34.5667|-3.0167|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6822065|Mestegmer]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|34.486839|-2.68829|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110414|Oulad M'Hammed]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|33.720428|-3.02658|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.53306|-3.07021|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7682365|Tancherfi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|34.3539|-2.62549|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.3801|-2.4972|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q15277627|Sidi Ali Belkassem]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2165392|Taourirt Province]]''
| {{Coord|33.985107|-3.022563|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1165464|Daoura]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15125620|Tarfaya Province]]''
| {{Coord|27.41805556|-12.98694444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|27.46175|-12.99412|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Laâyoune-Boujdour-Sakia El Hamra, province Tarfaya.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q1324202|El Hagounia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15125620|Tarfaya Province]]''
| {{Coord|27.4264|-12.3919|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Western sahara walls moroccan map-es.svg|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q2388243|Tah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15125620|Tarfaya Province]]''
| {{Coord|27.6704|-12.9553|display=inline}}
| [[Fáìlì:نصب تذكاري -الطاح.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Morocco, region Laâyoune-Boujdour-Sakia El Hamra, province Tarfaya.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q18729679|Akhfenir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q15125620|Tarfaya Province]]''
| {{Coord|28.095277777778|-12.048333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Akhafnir village.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q1582100|Tiout]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.39705403921626|-8.687524809185911|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.41342|-8.66904|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Tiout.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2859592|Arazan]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.50646|-8.615742|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.46786|-8.53397|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Arazane.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q2860899|Argana]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.778787|-9.125884|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.74338|-9.06467|display=inline}}
| [[Fáìlì:ARGANA.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3532931|Toumliline]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|29.953055555556|-8.7427777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4680791|Adar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.12281900484657|-8.381664321415252|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.16807|-8.31938|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Map of Subdivision of Taroudante Province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4690968|Agadir Melloul]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.22492|-7.79601|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.25093|-7.75171|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4695161|Ahl Ramel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.312296|-9.106655|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Map of Subdivision of Taroudante Province AR.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q4695164|Ahl Tifnoute]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.96192|-7.826806|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4695681|Ahmar Laglalcha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.452277777777777|-8.980555555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Siège de la Commune Ahmer Laglalcha.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699230|Ait Abdallah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|29.81345|-8.76454|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.82479|-8.74134|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait Abdallah (Landschaft).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699252|Ait Igas]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.54147222222222|-8.721472222222221|display=inline}}
| [[Fáìlì:Centre de Ait Igass.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699256|Ait Makhlouf]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.60311111111111|-8.911694444444445|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.61008|-8.91547|display=inline}}
| [[Fáìlì:Siège de la Commune rurale Ait Makhlouf.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4739434|Amalou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.216667|-8.75|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.18322|-8.73837|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4807124|Askaouen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.739338|-7.776705|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4808335|Assads]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.23333333|-8.86666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.21023|-8.88473|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4808359|Assaisse]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.598135|-7.6523|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4808362|Assaki]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.560555555555556|-8.027777777777779|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.5581|-8.03353|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4832115|Azaghar N'Irs]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.3|-8.25|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.18859|-8.16511|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4832907|Azrar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.20995811217093|-8.01703381705767|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.22099|-8.02986|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4907017|Bigoudine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.7185332|-9.2100781|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.70434|-9.23458|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4950036|Bounrar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.27011111111111|-8.762777777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Bounrar - 2021.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5336609|Eddir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.552222222222|-9.2722222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5351260|El Faid]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.61666667|-8.21666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.5445|-8.22707|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5351492|El Koudia El Beida]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.371666666667|-9.1369444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.35023|-9.122|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Al Koudia Al Baida.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5501405|Freija]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.48333333|-8.78333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.48923|-8.71121|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune rurale de Freija.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5987164|Ida Ou Moumen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.598333333333|-9.0025|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5987168|Ida Ougoummad]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.713333333333|-8.2347222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5992079|Igli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|29.500074|-9.050086|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.58232|-8.55436|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Igli - 2022.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5993936|Igoudar Mnabha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.615|-8.4491666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q5994457|Iguidi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.746666666667|-7.9258333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.83483|-7.96664|display=inline}}
| [[Fáìlì:Iguidi 3 taroudant.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6003982|Imi N'Tayart]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.328621343923928|-8.392635234203054|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6472051|Lagfifat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.3325|-9.2569444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Lagfifat - Province de Taroudant.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6479579|Lakhnafif]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.41666667|-9.03333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Dar Saniaa Lakhnafif.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6481808|Lamhadi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.372504|-9.047756|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Lamhadi - Route Principale.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6481809|Lamhara]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.57|-8.4877777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6482123|Lamnizla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.60860376167303|-9.078651501623472|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6723851|Machraa El Ain]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.427222222222|-8.8966666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110173|Oualqadi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.246388888889|-8.4794444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110389|Oulad Aissa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.558|-8.614|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.56304|-8.62942|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110519|Ouneine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.868055555556|-8.1858333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.86263|-8.15597|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7113174|Ouzioua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.727777777778|-8.0369444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508613|Sidi Abdellah Ou Said]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.755908|-8.682957|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.80859|-8.6926|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Sidi Abdellah Ou Said (2021).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7508630|Sidi Ahmed Ou Abdallah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.338333333333|-8.5722222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.33134|-8.60449|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508634|Sidi Ahmed Ou Amar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.42|-9.1630555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508671|Sidi Boaal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|29.944722222222|-8.5138888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508691|Sidi Boumoussa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.397777777778|-9.2419444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508712|Sidi Dahmane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.496944444444445|-8.821111111111112|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508739|Sidi Hsaine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.469444444444|-7.7719444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7508798|Sidi Moussa Lhamri]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.471916666666665|-9.159|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Sidi Moussa El Hamri.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7508799|Sidi Mzal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|29.818638888888888|-8.90225|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7673060|Tabia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.035|-8.8761111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.99583|-8.88111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7674979|Tafingoult]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.76666667|-8.38333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Siège communal Tafingoult.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7674989|Tafraouten]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.704722222222|-8.8819444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Tafraouten - 2021.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7679444|Talgjount]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.731111111111|-8.5444444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Talgjount.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7680244|Talmakante]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.851111111111|-8.9327777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7680596|Tamaloukte]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.614688119757137|-8.827659056528283|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Tamaloukt - 2021.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7684342|Taouyalte]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.8075|-7.7883333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7687659|Tassousfi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.488055555556|-7.8711111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7687866|Tataoute]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.248055555556|-8.7077777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Tataoute - 2021.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7690440|Tazemmourt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.408333333333|-8.8269444444444|display=inline}}
| [[Fáìlì:Centre de santé Tazemmourt - 2021.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7801683|Tigouga]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.847194444444444|-8.616666666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.83539|-8.61251|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Tigouga.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7808055|Tindine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.11|-8.6486111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7808671|Tinzart]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.61666667|-7.75|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7809554|Tisfane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.158801|-8.552685|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7809623|Tisrasse]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.729722222222|-8.0877777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7810517|Tizgzaouine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|31|-7.15|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7810524|Tizi N'Test]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.844444444444445|-8.39|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Tizi N'Test.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7828533|Toubkal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.9925|-7.8166666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.02436|-7.81857|display=inline}}
| [[Fáìlì:Village d'Imi Oughlad.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q7828757|Toufelaazt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.068055555556|-8.8247222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7828832|Toughmart]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.393611111111|-8.3547222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8064399|Zagmouzen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.568888888889|-7.8555555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.61454|-7.82358|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8066336|Zaouia Sidi Tahar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.471119|-9.119765|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Zaouiat Sidi Taher.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q8722892|Imaouen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.049305|-8.578549|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q11131837|Sidi Borja]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.439088541225292|-8.84725999610496|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Sidi Bourja - 2021.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q11220738|Sidi Ouaaziz]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.710555555556|-8.34|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181965|Ida Ou Gailal]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.638261|-8.632748|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.67893|-8.61293|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune rurale Ida Ou Gailal (2021).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12182733|Imoulass]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.743611111111|-8.7633333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Commune Imoulass - 2021.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12201237|Imilmaiss]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.904888888888888|-8.833944444444445|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12202273|Tidsi Nissendalene]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.209722222222226|-8.971388888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12249490|Nihit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.327694444444443|-8.467611111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17006602|Issen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2092298|Taroudant Province]]''
| {{Coord|30.431666666667|-9.2572222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.44115|-9.24084|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6539686|Ait Ouabelli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.2275|-8.5386111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7809653|Tissint]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.9|-7.31667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12178335|Tlite]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|30.243055555556|-7.0502777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12180422|Oum El Guerdane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.651666666667|-7.9580555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181861|Ibn Yacoub]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|30.04|-7.9383333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.00843|-7.84312|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12203601|Tizaghte]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.733333333333|-8.4905555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12203664|Tigzmerte]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.713055555556|-7.9711111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12232938|Kasbat Sidi Abdellah Ben M'Barek]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.417222222222|-8.2669444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.46462|-8.33448|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27534310|Aguinane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|30.071388888889|-7.3666666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Aguinane7.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q27534311|Tamanarte]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.161111111111|-8.9583333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Assif Tamanart PC039966.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q27536014|Issafen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.856111111111|-8.5297222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27536015|Adis]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.56411|-8.1013|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.691944444444|-7.9855555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27536016|Akka Ighane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.991944444444|-7.5322222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27536017|Tizounine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.242777777778|-8.3286111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27537403|Tagmout]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|29.973611111111|-8.2608333333333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Tagmout.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q27537406|Allougoum]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q546437|Tata Province]]''
| {{Coord|30.277777777778|-6.8291666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3358176|Oulad Zbair]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.283333333333|-4.3166666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.29571|-4.28847|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3483176|Sidi Ali Bourakba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.816666666667|-3.7286111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3516558|Tainaste]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.5556|-4.13472|display=inline}}
| [[Fáìlì:Taynaste, Taza.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3529989|Tizi Ouasli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.7625|-3.7952777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699689|Ajdir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.74433333333333|-3.9735|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6539397|Ait Saghrouchen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.012222222222|-4.5536111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6787693|Matmata]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.1|-4.55|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.09448|-4.48424|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q8074757|Zrarda]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.7667|-5.83333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12195563|Bab Marzouka]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.210555555556|-4.1461111111111|display=inline}}
| [[Fáìlì:ONCF DF 112 Bab Marzouka.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12199592|Bni Frassen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.381944444444|-4.3761111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199611|Bni Lent]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.327222222222|-4.2038888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12235795|Galdamane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.133333333333|-3.9488888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16766449|Bouhlou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.13333333|-4.4|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16766656|Maghraoua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|33.932222222222|-4.0455555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.94403|-4.00947|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16766657|Traiba]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.415555555556|-3.9741666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16845268|Bourd]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.734444444444|-4.0947222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16845914|Brarha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.45|-4.2972222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16860494|Oulad Chrif]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|31.7667|-7.78333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16862201|Rbaa El Fouki]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.384444444444|-4.2827777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16867021|Smià]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.030555555556|-4.39|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.00228|-4.29327|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16868254|Taifa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.405833333333|-4.0430555555556|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.35557|-4.07819|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16868591|Tazarine (Taza)]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|30.7802|-5.5663|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|33.90049|-4.15402|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16966952|El Gouzate]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.501944444444|-4.1566666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.49718|-4.12677|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17003635|Ghiata Al Gharbia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.195555555556|-4.2002777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17004047|Gzenaya Al Janoubia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.623611111111|-3.8638888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17006549|Jbarna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.493888888889|-3.9116666666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:La RN29 à l'entrée de Jbarna.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q17007033|Kaf El Ghar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.5075|-4.2627777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.53294|-4.29412|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17009906|Meknassa Acharqia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.309722222222|-3.9633333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17009915|Meknassa Al Gharbia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.280555555556|-4.075|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17011622|Msila]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|35.2|-5.56667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|34.44267|-4.17109|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20407395|Bab Boudir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.069722222222|-4.1202777777778|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20409024|Bni Ftah]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.498055555556|-4.0394444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20416263|Bouchfaa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|34.101388888889|-4.2938888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q22928959|Bouyablane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1819589|Taza Province]]''
| {{Coord|33.69|-4.1036111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q984312|Alnif]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.11689|-5.173731|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.11829|-5.11347|display=inline}}
| [[Fáìlì:Alnif, Oase.JPG|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3148135|Ighil N'Oumgoun]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.5|-6.24|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.50558|-6.25111|display=inline}}
| [[Fáìlì:مقر جماعة إغيل نومكون.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3272361|M'Semrir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.7025|-5.81194444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.72992|-5.88266|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3491585|Khemis Dades]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.309|-6.028|display=inline}}
| [[Fáìlì:مركز سوق الخميس دادس.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4810308|Assoul]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.94583333|-5.20833333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Portail du cercle d'Assoul.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q6539351|Ait Sedrate Sahl Charkia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.249166666667|-6.0883333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.16936|-6.05469|display=inline}}
| [[Fáìlì:مقر جماعة أيت سدرات السهل الشرقية.jpg|center|128px]]
| [[Fáìlì:Locator map image of Ait Sedrate Sahl Cha.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q6539663|Ait Hani]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.7786|-5.45553|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.74831|-5.57346|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16826382|Ait El Farsi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.35|-5.3|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16826396|Ait Ouassif]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.233611111111|-6.1477777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.29412|-6.1883|display=inline}}
| [[Fáìlì:مقر جماعة أيت واسيف.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q16826412|Ait Sedrate Jbel El Oulia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.601111111111|-5.8638888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.65254|-5.95665|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q16826416|Ait Sedrate Jbel El Soufla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.528333333333|-5.9572222222222|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait Sedrate Jbel El Soufla.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q16826425|Ait Sedrate Sahl El Gharbia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.196111111111|-6.1986111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.07016|-6.14831|display=inline}}
| [[Fáìlì:Imiter Oasis Golden Hour (17642884091).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q16826429|Ait Youl]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.4167|-6|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17005387|Imider]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.372777777778|-5.7855555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q17013164|Ouaklim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.45|-5.55|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20395697|Ikniouen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.171666666667|-5.6488888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20399008|H'Ssyia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|30.78888888888889|-5.122222222222222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20404920|Toudgha Essoufla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.4675|-5.4430555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:جماعة تودغى السفلى.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20404937|Toudgha El Oulia]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.546111111111|-5.5705555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20406198|Tilmi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.8189|-5.7718|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20418091|Taghzoute N'Ait Atta]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.456666666667|-5.4191666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.4615|-5.36092|display=inline}}
| [[Fáìlì:مقر جماعة تاغزوت ن آيت عطّا.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20423354|M'Ssici]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408414|Tinghir Province]]''
| {{Coord|31.22|-4.83|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2857902|Anezi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.71666667|-8.96666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.656851|-9.35208|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.67783|-9.35445|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3423400|Reggada]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.571569|-9.69719|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.52052|-9.66638|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4688841|Afella Ighir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.5|-8.833299|display=inline}}
| [[Fáìlì:Ait bounouh.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q4699247|Ait Issafen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.623079|-9.29661|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4699260|Ait Ouafqa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.498026|-9.111875|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4747223|Ammelne]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.795746|-8.954965|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4784587|Arbaa Rasmouka]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.836655|-9.499065|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q4949788|Bounaamane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.528299|-9.8044|display=inline}}
| [[Fáìlì:Bounaamane, Morocco - Landscape.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q5351532|El Maader El Kabir]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.850235|-9.657515|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.82221|-9.65486|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6541542|Tnine Aday]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.7482|-9.23719|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7110344|Ouijjane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.633333|-9.55|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.66136|-9.56262|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q7810789|Tnine Aglou]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.75476|-9.81422|display=inline}}
| [[Fáìlì:Empty Aglou Corniche - November 2023.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12179339|Arbaa Ait Ahmed]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.810459|-9.33275|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12179345|Arbaa Sahel]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.599344|-9.87699|display=inline}}
| [[Fáìlì:Road in Arbaa N Sahel Commune.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12182670|Irigh N'Tahala]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.668695|-9.062855|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.62489|-9.08222|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12201826|Tarsouat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.6|-9.03333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.54876|-8.99219|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12201977|Tassrirt]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.6718|-8.86331|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12202851|Tafraout El Mouloud]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.7103|-9.20793|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12203600|Tizoughrane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.6111|-9.1724|display=inline}}
| [[Fáìlì:Idaousmlal.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12203630|Tighmi]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.5875|-9.4063|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|29.62763|-9.42417|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217590|Sidi Ahmed Ou Moussa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.557945|-9.449195|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zawiya Sidi Ahmed ou Moussa tombe-tchapele costé.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12217625|Sidi Bouabdelli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.4634|-9.784845|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q15227854|Ida Ou Gougmar]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2339589|Tiznit Province]]''
| {{Coord|29.544241|-9.31495|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q204287|Zinat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.433333333333|-5.4|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.42673|-5.39591|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q2404500|Bni Karrich]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.5114|-5.42639|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.53856|-5.41438|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q6532523|Bghaghza]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.4542|-5.61251|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.45899|-5.60228|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12181230|Oulad Ali Mansour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.378611111111|-5.2297222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.36332|-5.24841|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12186725|Al Hamra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.319166666667|-5.3569444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.34598|-5.35636|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12186968|Al Kharroub]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.396666666667|-5.7277777777778|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.40623|-5.68496|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12188309|Sahtryine]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.558611111111|-5.4697222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.48855|-5.47627|display=inline}}
| [[Fáìlì:Sahtryine.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q12194780|Al Oued]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.263888888889|-5.2316666666667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.26844|-5.31875|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199460|Bni Harchen]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.502222222222|-5.6961111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199508|Bni Said]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.395555555556|-5.1538888888889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.41878|-5.1811|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199612|Bni Leit]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.295|-5.3969444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12199688|Bni Idder]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.398611111111|-5.5119444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.43478|-5.53282|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12204913|Jbel Lahbib]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.468611111111|-5.7969444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.45907|-5.77919|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12214257|Zaouiat Sidi Kacem]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.533888888889|-5.2183333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12214854|Zaitoune]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.521388888889|-5.3408333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12217374|Souk Kdim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.617222222222|-5.5008333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12219919|Saddina]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.63017|-5.44285|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12229154|Ain Lahsan]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.5475|-5.555|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.56209|-5.57686|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q12244892|Mallalienne]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.626388888889|-5.3413888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27538687|Azla]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q1257443|Tétouan Province]]''
| {{Coord|35.5317|-5.28847|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|35.5564|-5.24528|display=inline}}
| [[Fáìlì:آزلا azla.png|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3148139|Ighoud]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408420|Youssoufia Province]]''
| {{Coord|31.85861111|-8.88416667|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|31.85726|-8.8552|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q19921114|Ras El Ain]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408420|Youssoufia Province]]''
| {{Coord|32.0234|-8.4878|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20385749|El Gantour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408420|Youssoufia Province]]''
| {{Coord|32.224444444444|-8.4725|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20387873|Atiamim]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408420|Youssoufia Province]]''
| {{Coord|32.076944444444|-8.5463888888889|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20389806|Sidi Chiker]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408420|Youssoufia Province]]''
| {{Coord|31.745277777778|-8.7069444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20419206|Lakhoualqa]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408420|Youssoufia Province]]''
| {{Coord|32.054722222222|-8.3208333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20421098|Esbiaat]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408420|Youssoufia Province]]''
| {{Coord|32.204444444444|-8.5608333333333|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454443|Jdour]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408420|Youssoufia Province]]''
| {{Coord|32.126944444444|-8.7633333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|32.11544|-8.75873|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q25454446|Jnane Bouih]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q3408420|Youssoufia Province]]''
| {{Coord|32.030833333333|-8.7894444444444|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q1014625|M'Hamid El Ghizlane]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|29.82222222|-5.72083333|display=inline}}
| [[Fáìlì:M'hamid-CafeUndShop.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3110024|Tamegroute]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.261222222222223|-5.682027777777778|display=inline}}
| [[Fáìlì:Zaouia Naciria, Tamegroute, 79-1.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3607218|Ait Boudaoud]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.66|-5.49|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.61419|-5.52234|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q3980098|Taghbalte]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.62|-5.35|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.62805557|-5.35555553|display=inline}}
| 
| [[Fáìlì:Morocco, region Souss-Massa-Drâa, province Zagora.png|center|128px]]
|-
| ''[[:d:Q3980137|Tagounite]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|29.98333333|-5.56666667|display=inline}}
| [[Fáìlì:Morocco 2014-11-22 (16036651472).jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q3981680|Tazarine (Zagora)]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.77222|-5.54583|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.61|-8.01|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.780166|-5.566308|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.81469|-5.54352|display=inline}}
| [[Fáìlì:Nkob-Morocco-3.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q10334921|Nkob]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.87222222|-5.86388889|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.99635|-5.84035|display=inline}}
| [[Fáìlì:Nkob-Morocco-4.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q17631609|Ktaoua]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.127222222222|-5.2958333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.11274|-5.27784|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20383330|Ait Ouallal, Zagora Province]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|31.010277777778|-6.285|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.87975|-5.91311|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.864405|-5.88900333|display=inline}}
| [[Fáìlì:Nkob village d’accueil.jpg|center|128px]]
| 
|-
| ''[[:d:Q20386361|Errouha]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.47|-5.7183333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.47456|-5.72234|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20388252|Afra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.7675|-6.2525|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.79406|-6.28599|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20388426|Afella N'Dra]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.760833333333|-6.4533333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.79125|-6.51974|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20392319|Oulad Yahia Lagraire]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.51|-6.2408333333333|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.53048|-6.22587|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20398037|Bleida]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.398055555556|-6.4797222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.25129|-6.37164|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20399282|Ternata]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.397777777778|-5.8611111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20408445|Fezouata]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.218055555556|-5.6061111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20411580|Bni Zoli]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.483888888889|-5.8619444444444|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.50465|-5.85629|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20416135|Bouzeroual]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.511944444444|-6.0280555555556|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20418110|Taftechna]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.645|-5.8386111111111|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.65051|-5.85237|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20418359|Tamezmoute]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.8075|-6.1141666666667|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q20424708|Mezguita]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.685277777778|-6.3722222222222|display=inline}}&lt;br/&gt;{{Coord|30.68393|-6.36985|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27534891|Tansifte]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.646111111111|-6.6386111111111|display=inline}}
| 
| 
|-
| ''[[:d:Q27535418|Tinzouline]]''
| 
| [[Morocco|Mòrókò]]
| ''[[:d:Q2265471|Zagora Province]]''
| {{Coord|30.376111111111|-6.1930555555556|display=inline}}
| [[Fáìlì:Prehistory-draa13.jpg|center|128px]]
| 
|}
{{Wikidata list end}}</text>
      <sha1>0qkfnq2i3k88odyh4jaty60iqfuaz6j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oníṣe:GerardM/Egyptian universities et al</title>
    <ns>2</ns>
    <id>68346</id>
    <revision>
      <id>600812</id>
      <parentid>599597</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:16:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ListeriaBot</username>
        <id>17294</id>
      </contributor>
      <comment>Wikidata list updated [V2]</comment>
      <origin>600812</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14044" sha1="429ti8ecgqsbuzprfk61cp4uhkwyikm" xml:space="preserve">The [https://tools.wmflabs.org/scholia/country/Q79 Scholia for Egypt]

{{Wikidata list
|sparql=
SELECT
  ?number_of_authors
  ?number_of_works
  ?item
  (REPLACE(STR(?item), &quot;.*Q&quot;, &quot;Q&quot;) AS ?qid)
  (CONCAT( &quot;[[toolforge:scholia/organization/&quot;, ?qid , &quot;|&quot;, ENCODE_FOR_URI(?number_of_works), &quot;]] / &quot;, &quot;[[toolforge:scholia/organization/&quot;, ?qid , &quot;/missing|📖]]&quot;) AS ?scholia)

WITH {  
  SELECT
    ?item
    (COUNT(DISTINCT ?author) AS ?number_of_authors)
    (COUNT(DISTINCT ?work) AS ?number_of_works)
  WHERE {
    ?item wdt:P17 wd:Q79 .
    ?author wdt:P108 {{!}} wdt:P463 {{!}} wdt:P1416/wdt:P361* ?item .
    ?work wdt:P50 ?author .
  }
  GROUP BY ?item 
} AS %results
WHERE {
  INCLUDE %results
  SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language &quot;[AUTO_LANGUAGE],en,da,es,fr,jp,nl,no,ru,sv,zh&quot;. }
}
ORDER BY DESC(?number_of_authors) DESC(?number_of_works) ?item ?qid ?scholia

|columns=label:Organization,?number_of_authors:Number of authors,?scholia:Publications (known/missing)
}}
{| class='wikitable sortable'
! Organization
! Number of authors
! Publications (known/missing)
|-
| ''[[:d:Q194445|Cairo University]]''
| 49
| [[toolforge:scholia/organization/Q194445|153]] / [[toolforge:scholia/organization/Q194445/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q413993|Academy of the Arabic Language in Cairo]]''
| 30
| [[toolforge:scholia/organization/Q413993|637]] / [[toolforge:scholia/organization/Q413993/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q2723670|Ain Shams University]]''
| 30
| [[toolforge:scholia/organization/Q2723670|95]] / [[toolforge:scholia/organization/Q2723670/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q173959|Al-Azhar University]]''
| 19
| [[toolforge:scholia/organization/Q173959|56]] / [[toolforge:scholia/organization/Q173959/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q469476|The American University in Cairo]]''
| 13
| [[toolforge:scholia/organization/Q469476|25]] / [[toolforge:scholia/organization/Q469476/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q1424632|Alexandria University]]''
| 10
| [[toolforge:scholia/organization/Q1424632|32]] / [[toolforge:scholia/organization/Q1424632/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q47068464|Union of Arab Historians]]''
| 7
| [[toolforge:scholia/organization/Q47068464|81]] / [[toolforge:scholia/organization/Q47068464/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q1472454|Institut Français d'Archéologie Orientale]]''
| 6
| [[toolforge:scholia/organization/Q1472454|9]] / [[toolforge:scholia/organization/Q1472454/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q6540658|Writers Union of Egypt]]''
| 5
| [[toolforge:scholia/organization/Q6540658|11]] / [[toolforge:scholia/organization/Q6540658/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q12192324|Supreme Council of Culture]]''
| 5
| [[toolforge:scholia/organization/Q12192324|9]] / [[toolforge:scholia/organization/Q12192324/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q1232190|Institut d'Égypte]]''
| 5
| [[toolforge:scholia/organization/Q1232190|7]] / [[toolforge:scholia/organization/Q1232190/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q1299166|Egypt Exploration Society]]''
| 4
| [[toolforge:scholia/organization/Q1299166|20]] / [[toolforge:scholia/organization/Q1299166/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q746413|Elsevier]]''
| 4
| [[toolforge:scholia/organization/Q746413|5]] / [[toolforge:scholia/organization/Q746413/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q133207|Muslim Brotherhood]]''
| 3
| [[toolforge:scholia/organization/Q133207|90]] / [[toolforge:scholia/organization/Q133207/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q12239075|Academy of Islamic Studies]]''
| 3
| [[toolforge:scholia/organization/Q12239075|31]] / [[toolforge:scholia/organization/Q12239075/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4116210|Kasr Al AinY]]''
| 3
| [[toolforge:scholia/organization/Q4116210|9]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4116210/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q913972|Order of Friars Minor]]''
| 3
| [[toolforge:scholia/organization/Q913972|9]] / [[toolforge:scholia/organization/Q913972/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q40535|Supreme Council of Antiquities]]''
| 3
| [[toolforge:scholia/organization/Q40535|8]] / [[toolforge:scholia/organization/Q40535/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q2917699|Tanta University]]''
| 3
| [[toolforge:scholia/organization/Q2917699|5]] / [[toolforge:scholia/organization/Q2917699/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q50828855|African Continental Free Trade Area]]''
| 3
| [[toolforge:scholia/organization/Q50828855|4]] / [[toolforge:scholia/organization/Q50828855/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q12236130|Faculty of Dar Al-Uloom, Cairo University]]''
| 2
| [[toolforge:scholia/organization/Q12236130|121]] / [[toolforge:scholia/organization/Q12236130/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q539918|Ash'ari]]''
| 2
| [[toolforge:scholia/organization/Q539918|7]] / [[toolforge:scholia/organization/Q539918/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q14565823|Misr University for Science and Technology]]''
| 2
| [[toolforge:scholia/organization/Q14565823|6]] / [[toolforge:scholia/organization/Q14565823/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q20949323|Faculty of Arts Cairo University]]''
| 2
| [[toolforge:scholia/organization/Q20949323|5]] / [[toolforge:scholia/organization/Q20949323/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q246534|Assiut University]]''
| 2
| [[toolforge:scholia/organization/Q246534|3]] / [[toolforge:scholia/organization/Q246534/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q101002010|Minia University Faculty of Science]]''
| 2
| [[toolforge:scholia/organization/Q101002010|2]] / [[toolforge:scholia/organization/Q101002010/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q20419794|الجمعية المصرية للدراسات التاريخية]]''
| 2
| [[toolforge:scholia/organization/Q20419794|2]] / [[toolforge:scholia/organization/Q20419794/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4116236|Mansoura University]]''
| 2
| [[toolforge:scholia/organization/Q4116236|2]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4116236/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q6865113|Minia University]]''
| 2
| [[toolforge:scholia/organization/Q6865113|2]] / [[toolforge:scholia/organization/Q6865113/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4116122|Akhbar el-Yom]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q4116122|10]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4116122/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q3679860|Arab Open University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q3679860|6]] / [[toolforge:scholia/organization/Q3679860/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q1161619|Suez Canal University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q1161619|3]] / [[toolforge:scholia/organization/Q1161619/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4118519|Ministry of Agriculture and Land Reclamation of Egypt]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q4118519|3]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4118519/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4664220|Council of Senior Scholars of al-Azhar]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q4664220|3]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4664220/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q5348466|Egyptian constitutional review committee of 2011]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q5348466|3]] / [[toolforge:scholia/organization/Q5348466/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q56085233|Wikimedians of Tamazight User Group]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q56085233|3]] / [[toolforge:scholia/organization/Q56085233/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q6508638|Faculty of Science, Cairo University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q6508638|3]] / [[toolforge:scholia/organization/Q6508638/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q12244302|Institute of Arab Research and Studies]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q12244302|2]] / [[toolforge:scholia/organization/Q12244302/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q2829240|Al-Masry Al-Youm]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q2829240|2]] / [[toolforge:scholia/organization/Q2829240/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q2945179|Centre d'études alexandrines]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q2945179|2]] / [[toolforge:scholia/organization/Q2945179/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q3152206|Dominican Institute for Oriental Studies]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q3152206|2]] / [[toolforge:scholia/organization/Q3152206/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q6840613|Faculty of Engineering, Tanta University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q6840613|2]] / [[toolforge:scholia/organization/Q6840613/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q101002001|Alexandria University High Institute of Public Health]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q101002001|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q101002001/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q1042722|Benha University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q1042722|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q1042722/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q113680378|Netherlands-Flemish Institute in Cairo]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q113680378|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q113680378/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q1163280|Menoufia University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q1163280|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q1163280/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q12194719|Islamic Legitimate Body of Rights and Reformation]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q12194719|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q12194719/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q12211260|Dār Al-Kitāb Al-Aʿrabī]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q12211260|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q12211260/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q12236033|Faculty of Science, Ain Shams University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q12236033|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q12236033/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q12236147|Faculty of Medicine Zagazig University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q12236147|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q12236147/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q122905431|Faculty of Arts, Helwan University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q122905431|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q122905431/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q1364550|Helwan University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q1364550|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q1364550/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q20402937|قناة مصر الآن]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q20402937|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q20402937/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q20402974|Mekameleen TV]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q20402974|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q20402974/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q20414787|Supreme Council of Universities]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q20414787|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q20414787/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q22931631|المجمع المصري للثقافة العلمية]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q22931631|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q22931631/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q2479116|Egyptian Revolutionary Command Council]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q2479116|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q2479116/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q286468|Al-Ahram]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q286468|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q286468/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q2945197|Center for Economic, Legal and Social Studies and Documentation]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q2945197|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q2945197/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q30281693|Agricultural Research Center]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q30281693|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q30281693/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q3183238|French University of Egypt]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q3183238|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q3183238/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q3269101|Lycée Français du Caire]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q3269101|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q3269101/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q3450277|Egyptian Geographic Society]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q3450277|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q3450277/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4115998|Kafr El-Sheikh University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q4115998|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4115998/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4116126|Al Gomhuria]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q4116126|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4116126/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4117901|Mehwar TV]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q4117901|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4117901/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4119371|ON]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q4119371|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4119371/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4119563|National Bank of Egypt]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q4119563|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4119563/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q4206677|Cabinet of Egypt]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q4206677|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q4206677/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q424967|Al-Ahram Weekly]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q424967|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q424967/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q45136187|Faculty of Agriculture, Ain Shams University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q45136187|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q45136187/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q55223320|Faculty of Theology and Dawa, Al-Azhar University Cairo]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q55223320|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q55223320/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q60573530|Egyptian Medical Syndicate]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q60573530|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q60573530/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q65080389|Art et Liberté]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q65080389|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q65080389/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q6751728|Manshiet el Bakry Hospital]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q6751728|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q6751728/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q691097|German University in Cairo]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q691097|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q691097/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q7568730|Qena University]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q7568730|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q7568730/missing|📖]]
|-
| ''[[:d:Q781607|Free Officers Movement]]''
| 1
| [[toolforge:scholia/organization/Q781607|1]] / [[toolforge:scholia/organization/Q781607/missing|📖]]
|}
{{Wikidata list end}}</text>
      <sha1>429ti8ecgqsbuzprfk61cp4uhkwyikm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Àlá</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71615</id>
    <revision>
      <id>600847</id>
      <parentid>589304</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T03:20:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:56A:785E:7B00:1725:F4CD:6D2A:6FB8</ip>
      </contributor>
      <origin>600847</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3362" sha1="p9fxh9duxeudvhruytx9bfno3mvlhw1" xml:space="preserve">=  Kini awon Àlá? =
[[Fáìlì:Briullov,_Karl_-_A_Dream_of_a_Girl_Before_a_Sunrise.jpg|thumb| ''Ala omodebinrin kan saaju Ilaorun'' c. Ọdun 1830–33 nipasẹ Karl Bryullov (1799–1852)]]
'''Àlá''' jẹ orisirisi àwọn àwòrán àti àwọn àwọn èrò tí ó sábà máa ń ṣẹlẹ̀ láì si nkan to sokunfá nínú [[ọkàn]] nígba tí oorun ba de àwọn ìpele kan.  Awọn eniyan nlo bi wakati meji ninu ala ni alẹ, ati pe ala kọọkan gbá to iṣẹju marun si oogun.&lt;ref name=&quot;HSWDream&quot;&gt;{{Cite book|title=How Dream Works|url=http://science.howstuffworks.com/dream3.htm|access-date=May 4, 2006}}&lt;/ref&gt; Itumo ati iṣẹ ti ala ni ti jẹ koko-ọrọ fun imọ ijinlẹ, ati iwulo ẹsin jakejado itan adayeba . Itumọ ala, ti nṣe nipasẹ awọn ara Babiloni ni odun egberun kẹta &lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Krippner|first1=Stanley|last2=Bogzaran|first2=Fariba|last3=Carvalho|first3=Andre Percia de|title=Extraordinary Dreams and How To Work with Them}}&lt;/ref&gt; ati paapa sẹyìn nipa awon ara sumeri atijọ, &lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Seligman|first1=K|title=Magic, Supernaturalism and Religion}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;BlackGreen1992&quot;&gt;{{Cite book|last1=Black|first1=Jeremy|first2=Anthony|last2=Green|title=Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary|year=1992|pages=71–72, 89–90}}&lt;/ref&gt; ṣafihan ninu esin ọrọ ni orisirisi awọn aṣa ati ki o ti dun a asiwaju ipa ninu ise itoju okan. &lt;ref name=&quot;Freud1&quot;&gt;{{Cite book|last1=Freud|first1=Sigmund|title=The Interpretation of Dreams}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Schredl|first1=Michael|last2=Bohusch|first2=Claudia|last3=Kahl|first3=Johanna|last4=Mader|first4=Andrea|last5=Somesan|first5=Alexandra|title=The Use of Dreams in Psychotherapy|journal=The Journal of Psychotherapy Practice and Research|year=2000|volume=9|issue=2|pages=81–87}}&lt;/ref&gt; Iwadi ijinle sayensi lori ala ni a npe ni &quot;oneirologi&quot; . &lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Kavanau|first1=J.L.|title=Sleep, memory maintenance, and mental disorders|journal=Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences|year=2000|volume=12|issue=2|pages=199–208}}&lt;/ref&gt; Pupọ julọ iwadi ala ti ode oni fojusi bi o ti nse pelu ọpọlọ ati pelu lori igbero ati idanwo awọn idawọle nipa iṣẹ ala. A ko mọ pato ibiti awọn ala ti bere ninu ọpọlọ, boya ipilẹṣẹ kan wa fun awọn ala tabi ti ọpọlọpọ awọn agbegbe ninu ọpọlọ ni o nfa, tabi boya idi ala ni fun ara tabi ọkan.

==Itumọ==
[[Fáìlì:Tissot_Joseph_Interprets_Pharaoh's_Dream.jpg|thumb|250x250px| ''Jósẹ́fù túmọ̀ alá fáráò'' c. Ọdun 1896–1902. Jacques Joseph Tissot (1836–1902).]]
Kotodi opin centuri oogunodinkan, oniwadi ijinle omo ile [[Austríà|Austria]] kan ti oruko re nje [[Sigmund Freud]], oludasile imo bi a tin nse iwadi inuokan, so wipe ala sapejuwe ero okan alala, atipe, ero ala wa latari ifẹ okan ti yio to di mimuse. O so siwajupe awọn ifẹ aimọkan pataki yi ni ibatan si awọn iranti igba ewe ati awọn iriri ewe.&lt;ref name=&quot;Psychology Today 2009&quot;&gt;{{cite web | title=Dreaming | website=Psychology Today | date=2009-06-02 | url=https://www.psychologytoday.com/us/basics/dreaming | access-date=2022-03-10}}&lt;/ref&gt; Ogbeni Carl Jung ati awọn miiran tubo salaye ero Freud pe akoonu ala ṣafihan awọn ifẹ aimọkan alala.


==Awon Itokasi==
{{Reflist}}</text>
      <sha1>p9fxh9duxeudvhruytx9bfno3mvlhw1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Òfàfà</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77422</id>
    <revision>
      <id>600843</id>
      <parentid>600026</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T00:26:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:56A:785E:7B00:68C2:BE49:8A82:A56A</ip>
      </contributor>
      <origin>600843</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5731" sha1="9g6bwdls5jfrylv8kdtvu11ei7kqd5u" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Eurasian brown bear (Ursus arctos arctos) cub 14 months.jpg|thumb|òfàfà ni [[igbó]]]]

= Kini àwọn òfàfà? =
[[Fáìlì:Kamchatka Brown Bear near Dvuhyurtochnoe on 2015-07-23.jpg|thumb|Òfàfà]]
Òfàfà (bear), awon ofafa je ẹranko àwọ igi, won gbé ati duro ninu [[igbó]]. Won jẹ ẹja ati won ni agbara ti o pupo. 

Awa ni orisirisi òfàfà, awa ni [[Òfàfà ti Ìgbà òtútù|òfàfà èérún yinyin]], [[òfàfà dudu]], [[òfàfà àwò igi]], [[òfàfà lati Ésià]], [[òfàfà ti orun]] ati orisiris òfàfà. Àwọn  &lt;ref&gt;https://kids.britannica.com/kids/article/bear/352836&lt;/ref&gt;

Àwọn òfàfà won le sáré pèlú iyara ti merindinlogota kilomita ni wakati ọkan (56km/w). Àwọn òfàfà ni ẹsẹ pèlú agbara ti o tobi gan.[[Òfàfà grizzly]] le sáré kikia ju [[òfàfà dudu]] ti Amerika. Bee ni, súgón, ofàfà le se nikan nigba ti o ti padanu osuwon súgbón, ki i se nigba ti won ti pari pèlú [[hibernation]]. &lt;ref&gt;https://www.treehugger.com/how-fast-can-a-bear-run-5113356&lt;/ref&gt;

Àwọn òfàfà won ma lo apata lati kùn àwọn abawọn ti n yún, won ni ogbon! abi? Bee ni oh! Won ni ọgbọn.&lt;ref&gt;https://www.worldanimalprotection.ca/blogs/11-cool-facts-about-bears/&lt;/ref&gt;

Òfàfà

ORUKO WOLI: Òfàfà

ORUKO ijinle sayensi: Ursidae

ORISI: Awọn ẹran-ọsin

OUNJE: Omnivore

Iwọn: Giga ẹsẹ 4 si 8

ÌWÒ: 60 si 1,600 poun

Awọn Òfàfà jẹ awọn ẹranko ti o jẹ ti idile Ursidae. Wọn le jẹ kekere bi ẹsẹ mẹrin ni gigun ati nipa 60 poun (agbaari oorun) si bi giga bi ẹsẹ mẹjọ ni gigun ati diẹ sii ju ẹgbẹrun poun (agbaari pola). Wọn ti wa ni ri jakejado North America, South America, Europe, ati Asia.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.nationalgeographic.com/animals/mammals/facts/bears-grizzly-polar-panda&lt;/ref&gt;

Wọn ni awọn claws ti kii ṣe atunṣe, iru kukuru, ati ori oorun ti o dara julọ. Wọn jẹ adashe ni igbagbogbo, ayafi fun awọn iya ti o ni awọn ọmọ. Awọn eya mẹjọ ni o wa: Òfàfà dudu Asia (ti a tun npe ni oṣupa oṣupa), awọn agbala brown (eyiti o ni awọn Òfàfà grizzly), pandas omiran, awọn Òfàfà dudu ti Ariwa Amerika, awọn agbala pola, awọn agbateru sloth, awọn agbala ti o ni oju (ti a npe ni Andean bears), ati awọn Òfàfà oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni apapọ, awọn Òfàfà le gbe to ọdun 25 ninu egan ati 50 ni igbekun. Ẹya mẹfa, pẹlu agbateru pola ati panda nla, wa ninu Akojọ Pupa IUCN bi eewu tabi jẹ ipalara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iwalaaye ti o sanra julọ (Awada: A pe ni otitọ pe “Iwalaaye ti Imudara julọ”)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lakoko igba otutu, nigbati ounjẹ ko ṣoki, ọpọlọpọ awọn Òfàfà ni ojutu iwalaaye ti o munadoko: hibernation, ipo ti ara ninu eyiti oṣuwọn ọkan, iwọn otutu ara, iṣelọpọ agbara, ati isunmi ti dinku. Grizzly ati awọn Òfàfà dudu le lọ fun awọn ọjọ 100 tabi bẹ laisi jijẹ, mimu, ito, tabi igbẹgbẹ. Wọ́n ń gbé ní ọ̀rá tí wọ́n ń gbé nígbà ẹ̀ẹ̀rùn àti ìgbà ẹ̀ẹ̀rùn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn obinrin jiya lakoko hibernation ninu awọn iho wọn lati bi ọmọ to awọn ọmọ mẹrin. Pandas nla, ti kii ṣe hibernate, nigbagbogbo bi ọmọ kan ṣoṣo. Lẹ́yìn oṣù bíi mélòó kan, àwọn ọmọ náà lágbára tó láti ta gbọ̀n-ọ́n-gbọ̀n-ọ́n-gbọ̀n-ọ́n-tẹ̀yìn lẹ́yìn ìyá wọn—àyàfi àwọn ọmọ béárì òdì, tí wọ́n ń gun kẹ̀yìn ìyá wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Bear onje

Gbogbo awọn Òfàfà ni a kà si omnivores-ati bẹẹni, gbogbo wọn nifẹ itọwo oyin-ṣugbọn eya kọọkan ni ounjẹ ti o fẹ. Pola okeene je edidi. Awọn Òfàfà dudu ti Amẹrika fẹran awọn eso ati idin kokoro nigbati wọn ba wa, ati pe pandas nla jẹ oparun ni akọkọ, botilẹjẹpe wọn yoo tun jẹ awọn ẹranko kekere. Láìka orúkọ wọn sí, àwọn béárì sloth máa ń yára jẹun, tí wọ́n lè ya ihò nínú òkìtì òkìtì kan, tí wọ́n ń ti imú wọn sínú, kí wọ́n sì mí sínú oúnjẹ kíkún láàárín ìṣẹ́jú àáyá mélòó kan.  Òfàfà awo igi ni Alaska gorge lori spawning ẹja, fifa wọn lati omi tabi mimu wọn ọtun jade ninu awọn air bi nwọn sí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Irokeke

Lara awọn irokeke nla julọ si gbogbo iru awọn Òfàfà ni pipadanu ibugbe, paapaa lati gedu, iṣẹ-ogbin, ati awọn olugbe eniyan ti ndagba. Pipadanu ibugbe dinku iye awọn Òfàfà agbegbe ni lati ṣe ọdẹ ati tumọ si pe wọn n wọle si olubasọrọ pẹlu eniyan, eyiti o le ja si ija eniyan-ẹranko. Wọn pa awọn Òfàfà nitori ibakcdun fun aabo eniyan tabi ni igbẹsan fun ọdẹ ẹran-ọsin tabi ikogun irugbin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn iru Òfàfà, pẹlu awọn Òfàfà dudu Asia ati awọn Òfàfà oorun, tun ni ewu nipasẹ iṣowo ẹranko ti ko tọ. Bile Bear, eyiti o jẹ iṣelọpọ ninu gallbladder, jẹ eroja pataki ninu oogun Kannada ibile. Awọn Òfàfà dudu ti Asia ati awọn Òfàfà oorun le jẹ ẹran fun awọn àpòòtọ gall, awọn owo, awọn awọ ara, ati awọn ẹya miiran. Nigba miiran awọn Òfàfà dudu ti Amẹrika tun wa ni idojukọ fun awọn idi kanna.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada oju-ọjọ tun jẹ irokeke nla, paapaa awọn Òfàfà eerun yinyin. Wọn da lori wiwa awọn edidi lori yinyin okun fun ounjẹ wọn, ati pe wọn yoo ma kọja awọn oṣu ooru laisi jijẹ lakoko ti wọn duro de yinyin lati fi idi mulẹ. Yiyo okun yinyin duro ohun existential irokeke ewu si  Òfàfà eerun yinyin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;[[Fáìlì:Eurasian brown bear (Ursus arctos arctos) female 1.jpg|thumb|Òfàfà ninu igbó]]</text>
      <sha1>9g6bwdls5jfrylv8kdtvu11ei7kqd5u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600844</id>
      <parentid>600843</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T00:27:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:56A:785E:7B00:68C2:BE49:8A82:A56A</ip>
      </contributor>
      <origin>600844</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5806" sha1="lke3ud55zp4antgc62ri9bnz6e84ftq" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Eurasian brown bear (Ursus arctos arctos) cub 14 months.jpg|thumb|òfàfà ni [[igbó]]]]

= Kini àwọn òfàfà? =
[[Fáìlì:Kamchatka Brown Bear near Dvuhyurtochnoe on 2015-07-23.jpg|thumb|Òfàfà]]
Òfàfà (bear), awon ofafa je ẹranko àwọ igi, won gbé ati duro ninu [[igbó]]. Won jẹ ẹja ati won ni agbara ti o pupo. 

Awa ni orisirisi òfàfà, awa ni [[Òfàfà ti Ìgbà òtútù|òfàfà èérún yinyin]], [[òfàfà dudu]], [[òfàfà àwò igi]], [[òfàfà lati Ésià]], [[òfàfà ti orun]] ati orisiris òfàfà. Àwọn  &lt;ref&gt;https://kids.britannica.com/kids/article/bear/352836&lt;/ref&gt;

Àwọn òfàfà won le sáré pèlú iyara ti merindinlogota kilomita ni wakati ọkan (56km/w). Àwọn òfàfà ni ẹsẹ pèlú agbara ti o tobi gan.[[Òfàfà grizzly]] le sáré kikia ju [[òfàfà dudu]] ti Amerika. Bee ni, súgón, ofàfà le se nikan nigba ti o ti padanu osuwon súgbón, ki i se nigba ti won ti pari pèlú [[hibernation]]. &lt;ref&gt;https://www.treehugger.com/how-fast-can-a-bear-run-5113356&lt;/ref&gt;

Àwọn òfàfà won ma lo apata lati kùn àwọn abawọn ti n yún, won ni ogbon! abi? Bee ni oh! Won ni ọgbọn.&lt;ref&gt;https://www.worldanimalprotection.ca/blogs/11-cool-facts-about-bears/&lt;/ref&gt;

=== Òfàfà ===

=== ORUKO WOLI: Òfàfà ===

=== ORUKO ijinle sayensi: Ursidae ===

=== ORISI: Awọn ẹran-ọsin ===

=== OUNJE: Omnivore ===

=== Iwọn: Giga ẹsẹ 4 si 8 ===

=== ÌWÒ: 60 si 1,600 poun ===
Awọn Òfàfà jẹ awọn ẹranko ti o jẹ ti idile Ursidae. Wọn le jẹ kekere bi ẹsẹ mẹrin ni gigun ati nipa 60 poun (agbaari oorun) si bi giga bi ẹsẹ mẹjọ ni gigun ati diẹ sii ju ẹgbẹrun poun (agbaari pola). Wọn ti wa ni ri jakejado North America, South America, Europe, ati Asia.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.nationalgeographic.com/animals/mammals/facts/bears-grizzly-polar-panda&lt;/ref&gt;

Wọn ni awọn claws ti kii ṣe atunṣe, iru kukuru, ati ori oorun ti o dara julọ. Wọn jẹ adashe ni igbagbogbo, ayafi fun awọn iya ti o ni awọn ọmọ. Awọn eya mẹjọ ni o wa: Òfàfà dudu Asia (ti a tun npe ni oṣupa oṣupa), awọn agbala brown (eyiti o ni awọn Òfàfà grizzly), pandas omiran, awọn Òfàfà dudu ti Ariwa Amerika, awọn agbala pola, awọn agbateru sloth, awọn agbala ti o ni oju (ti a npe ni Andean bears), ati awọn Òfàfà oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni apapọ, awọn Òfàfà le gbe to ọdun 25 ninu egan ati 50 ni igbekun. Ẹya mẹfa, pẹlu agbateru pola ati panda nla, wa ninu Akojọ Pupa IUCN bi eewu tabi jẹ ipalara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iwalaaye ti o sanra julọ (Awada: A pe ni otitọ pe “Iwalaaye ti dara julọ”)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ==
Lakoko igba otutu, nigbati ounjẹ ko ṣoki, ọpọlọpọ awọn Òfàfà ni ojutu iwalaaye ti o munadoko: hibernation, ipo ti ara ninu eyiti oṣuwọn ọkan, iwọn otutu ara, iṣelọpọ agbara, ati isunmi ti dinku. Grizzly ati awọn Òfàfà dudu le lọ fun awọn ọjọ 100 tabi bẹ laisi jijẹ, mimu, ito, tabi igbẹgbẹ. Wọ́n ń gbé ní ọ̀rá tí wọ́n ń gbé nígbà ẹ̀ẹ̀rùn àti ìgbà ẹ̀ẹ̀rùn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn obinrin jiya lakoko hibernation ninu awọn iho wọn lati bi ọmọ to awọn ọmọ mẹrin. Pandas nla, ti kii ṣe hibernate, nigbagbogbo bi ọmọ kan ṣoṣo. Lẹ́yìn oṣù bíi mélòó kan, àwọn ọmọ náà lágbára tó láti ta gbọ̀n-ọ́n-gbọ̀n-ọ́n-gbọ̀n-ọ́n-tẹ̀yìn lẹ́yìn ìyá wọn—àyàfi àwọn ọmọ béárì òdì, tí wọ́n ń gun kẹ̀yìn ìyá wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Ounje ti òfàfà ==
Gbogbo awọn Òfàfà ni a kà si omnivores-ati bẹẹni, gbogbo wọn nifẹ itọwo oyin-ṣugbọn eya kọọkan ni ounjẹ ti o fẹ. Pola okeene je edidi. Awọn Òfàfà dudu ti Amẹrika fẹran awọn eso ati idin kokoro nigbati wọn ba wa, ati pe pandas nla jẹ oparun ni akọkọ, botilẹjẹpe wọn yoo tun jẹ awọn ẹranko kekere. Láìka orúkọ wọn sí, àwọn béárì sloth máa ń yára jẹun, tí wọ́n lè ya ihò nínú òkìtì òkìtì kan, tí wọ́n ń ti imú wọn sínú, kí wọ́n sì mí sínú oúnjẹ kíkún láàárín ìṣẹ́jú àáyá mélòó kan.  Òfàfà awo igi ni Alaska gorge lori spawning ẹja, fifa wọn lati omi tabi mimu wọn ọtun jade ninu awọn air bi nwọn sí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Irokeke ==
Lara awọn irokeke nla julọ si gbogbo iru awọn Òfàfà ni pipadanu ibugbe, paapaa lati gedu, iṣẹ-ogbin, ati awọn olugbe eniyan ti ndagba. Pipadanu ibugbe dinku iye awọn Òfàfà agbegbe ni lati ṣe ọdẹ ati tumọ si pe wọn n wọle si olubasọrọ pẹlu eniyan, eyiti o le ja si ija eniyan-ẹranko. Wọn pa awọn Òfàfà nitori ibakcdun fun aabo eniyan tabi ni igbẹsan fun ọdẹ ẹran-ọsin tabi ikogun irugbin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn iru Òfàfà, pẹlu awọn Òfàfà dudu Asia ati awọn Òfàfà oorun, tun ni ewu nipasẹ iṣowo ẹranko ti ko tọ. Bile Bear, eyiti o jẹ iṣelọpọ ninu gallbladder, jẹ eroja pataki ninu oogun Kannada ibile. Awọn Òfàfà dudu ti Asia ati awọn Òfàfà oorun le jẹ ẹran fun awọn àpòòtọ gall, awọn owo, awọn awọ ara, ati awọn ẹya miiran. Nigba miiran awọn Òfàfà dudu ti Amẹrika tun wa ni idojukọ fun awọn idi kanna.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada oju-ọjọ tun jẹ irokeke nla, paapaa awọn Òfàfà eerun yinyin. Wọn da lori wiwa awọn edidi lori yinyin okun fun ounjẹ wọn, ati pe wọn yoo ma kọja awọn oṣu ooru laisi jijẹ lakoko ti wọn duro de yinyin lati fi idi mulẹ. Yiyo okun yinyin duro ohun existential irokeke ewu si  Òfàfà eerun yinyin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;[[Fáìlì:Eurasian brown bear (Ursus arctos arctos) female 1.jpg|thumb|Òfàfà ninu igbó]]</text>
      <sha1>lke3ud55zp4antgc62ri9bnz6e84ftq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600845</id>
      <parentid>600844</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T00:30:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:56A:785E:7B00:68C2:BE49:8A82:A56A</ip>
      </contributor>
      <origin>600845</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5834" sha1="fpiula499emhj7l328tz7wciert127n" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Eurasian brown bear (Ursus arctos arctos) cub 14 months.jpg|thumb|òfàfà ni [[igbó]]]]

= Kini àwọn òfàfà? =
[[Fáìlì:Kamchatka Brown Bear near Dvuhyurtochnoe on 2015-07-23.jpg|thumb|Òfàfà]]
Òfàfà (bear), awon ofafa je ẹranko àwọ igi, won gbé ati duro ninu [[igbó]]. Won jẹ ẹja ati won ni agbara ti o pupo. 

Awa ni orisirisi òfàfà, awa ni [[Òfàfà ti Ìgbà òtútù|òfàfà èérún yinyin]], [[òfàfà dudu]], [[òfàfà àwò igi]], [[òfàfà lati Ésià]], [[òfàfà ti orun]] ati orisiris òfàfà. Àwọn  &lt;ref&gt;https://kids.britannica.com/kids/article/bear/352836&lt;/ref&gt;

Àwọn òfàfà won le sáré pèlú iyara ti merindinlogota kilomita ni wakati ọkan (56km/w). Àwọn òfàfà ni ẹsẹ pèlú agbara ti o tobi gan.[[Òfàfà grizzly]] le sáré kikia ju [[òfàfà dudu]] ti Amerika. Bee ni, súgón, ofàfà le se nikan nigba ti o ti padanu osuwon súgbón, ki i se nigba ti won ti pari pèlú [[hibernation]]. &lt;ref&gt;https://www.treehugger.com/how-fast-can-a-bear-run-5113356&lt;/ref&gt;

Àwọn òfàfà won ma lo apata lati kùn àwọn abawọn ti n yún, won ni ogbon! abi? Bee ni oh! Won ni ọgbọn.&lt;ref&gt;https://www.worldanimalprotection.ca/blogs/11-cool-facts-about-bears/&lt;/ref&gt;

===== Òfàfà =====

===== ORUKO WOLI: Òfàfà =====

===== ORUKO ijinle sayensi: Ursidae =====

===== ORISI: Awọn ẹran-ọsin =====

===== OUNJE: Omnivore =====

===== Iwọn: Giga ẹsẹ 4 si 8 =====

===== ÌWÒ: 60 si 1,600 poun =====
Awọn Òfàfà jẹ awọn ẹranko ti o jẹ ti idile Ursidae. Wọn le jẹ kekere bi ẹsẹ mẹrin ni gigun ati nipa 60 poun (agbaari oorun) si bi giga bi ẹsẹ mẹjọ ni gigun ati diẹ sii ju ẹgbẹrun poun (agbaari pola). Wọn ti wa ni ri jakejado North America, South America, Europe, ati Asia.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.nationalgeographic.com/animals/mammals/facts/bears-grizzly-polar-panda&lt;/ref&gt;

Wọn ni awọn claws ti kii ṣe atunṣe, iru kukuru, ati ori oorun ti o dara julọ. Wọn jẹ adashe ni igbagbogbo, ayafi fun awọn iya ti o ni awọn ọmọ. Awọn eya mẹjọ ni o wa: Òfàfà dudu Asia (ti a tun npe ni oṣupa oṣupa), awọn agbala brown (eyiti o ni awọn Òfàfà grizzly), pandas omiran, awọn Òfàfà dudu ti Ariwa Amerika, awọn agbala pola, awọn agbateru sloth, awọn agbala ti o ni oju (ti a npe ni Andean bears), ati awọn Òfàfà oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni apapọ, awọn Òfàfà le gbe to ọdun 25 ninu egan ati 50 ni igbekun. Ẹya mẹfa, pẹlu agbateru pola ati panda nla, wa ninu Akojọ Pupa IUCN bi eewu tabi jẹ ipalara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iwalaaye ti o sanra julọ (Awada: A pe ni otitọ pe “Iwalaaye ti dara julọ”)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ==
Lakoko igba otutu, nigbati ounjẹ ko ṣoki, ọpọlọpọ awọn Òfàfà ni ojutu iwalaaye ti o munadoko: hibernation, ipo ti ara ninu eyiti oṣuwọn ọkan, iwọn otutu ara, iṣelọpọ agbara, ati isunmi ti dinku. Grizzly ati awọn Òfàfà dudu le lọ fun awọn ọjọ 100 tabi bẹ laisi jijẹ, mimu, ito, tabi igbẹgbẹ. Wọ́n ń gbé ní ọ̀rá tí wọ́n ń gbé nígbà ẹ̀ẹ̀rùn àti ìgbà ẹ̀ẹ̀rùn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn obinrin jiya lakoko hibernation ninu awọn iho wọn lati bi ọmọ to awọn ọmọ mẹrin. Pandas nla, ti kii ṣe hibernate, nigbagbogbo bi ọmọ kan ṣoṣo. Lẹ́yìn oṣù bíi mélòó kan, àwọn ọmọ náà lágbára tó láti ta gbọ̀n-ọ́n-gbọ̀n-ọ́n-gbọ̀n-ọ́n-tẹ̀yìn lẹ́yìn ìyá wọn—àyàfi àwọn ọmọ béárì òdì, tí wọ́n ń gun kẹ̀yìn ìyá wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Ounje ti òfàfà ==
Gbogbo awọn Òfàfà ni a kà si omnivores-ati bẹẹni, gbogbo wọn nifẹ itọwo oyin-ṣugbọn eya kọọkan ni ounjẹ ti o fẹ. Pola okeene je edidi. Awọn Òfàfà dudu ti Amẹrika fẹran awọn eso ati idin kokoro nigbati wọn ba wa, ati pe pandas nla jẹ oparun ni akọkọ, botilẹjẹpe wọn yoo tun jẹ awọn ẹranko kekere. Láìka orúkọ wọn sí, àwọn béárì sloth máa ń yára jẹun, tí wọ́n lè ya ihò nínú òkìtì òkìtì kan, tí wọ́n ń ti imú wọn sínú, kí wọ́n sì mí sínú oúnjẹ kíkún láàárín ìṣẹ́jú àáyá mélòó kan.  Òfàfà awo igi ni Alaska gorge lori spawning ẹja, fifa wọn lati omi tabi mimu wọn ọtun jade ninu awọn air bi nwọn sí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Irokeke ==
Lara awọn irokeke nla julọ si gbogbo iru awọn Òfàfà ni pipadanu ibugbe, paapaa lati gedu, iṣẹ-ogbin, ati awọn olugbe eniyan ti ndagba. Pipadanu ibugbe dinku iye awọn Òfàfà agbegbe ni lati ṣe ọdẹ ati tumọ si pe wọn n wọle si olubasọrọ pẹlu eniyan, eyiti o le ja si ija eniyan-ẹranko. Wọn pa awọn Òfàfà nitori ibakcdun fun aabo eniyan tabi ni igbẹsan fun ọdẹ ẹran-ọsin tabi ikogun irugbin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn iru Òfàfà, pẹlu awọn Òfàfà dudu Asia ati awọn Òfàfà oorun, tun ni ewu nipasẹ iṣowo ẹranko ti ko tọ. Bile Bear, eyiti o jẹ iṣelọpọ ninu gallbladder, jẹ eroja pataki ninu oogun Kannada ibile. Awọn Òfàfà dudu ti Asia ati awọn Òfàfà oorun le jẹ ẹran fun awọn àpòòtọ gall, awọn owo, awọn awọ ara, ati awọn ẹya miiran. Nigba miiran awọn Òfàfà dudu ti Amẹrika tun wa ni idojukọ fun awọn idi kanna.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada oju-ọjọ tun jẹ irokeke nla, paapaa awọn Òfàfà eerun yinyin. Wọn da lori wiwa awọn edidi lori yinyin okun fun ounjẹ wọn, ati pe wọn yoo ma kọja awọn oṣu ooru laisi jijẹ lakoko ti wọn duro de yinyin lati fi idi mulẹ. Yiyo okun yinyin duro ohun existential irokeke ewu si  Òfàfà eerun yinyin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;[[Fáìlì:Eurasian brown bear (Ursus arctos arctos) female 1.jpg|thumb|Òfàfà ninu igbó]]</text>
      <sha1>fpiula499emhj7l328tz7wciert127n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600846</id>
      <parentid>600845</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T00:37:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:56A:785E:7B00:68C2:BE49:8A82:A56A</ip>
      </contributor>
      <origin>600846</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5857" sha1="jnds6ri8jtg20oox9dubtcoqkewcn91" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Eurasian brown bear (Ursus arctos arctos) cub 14 months.jpg|thumb|òfàfà ni [[igbó]]]]

= Kini àwọn òfàfà? =
[[Fáìlì:Kamchatka Brown Bear near Dvuhyurtochnoe on 2015-07-23.jpg|thumb|Òfàfà]]
Òfàfà (bear), awon ofafa je ẹranko àwọ igi, won gbé ati duro ninu [[igbó]]. Won jẹ ẹja ati won ni agbara ti o pupo. 

Awa ni orisirisi òfàfà, awa ni [[Òfàfà ti Ìgbà òtútù|òfàfà èérún yinyin]], [[òfàfà dudu]], [[òfàfà àwò igi]], [[òfàfà lati Ésià]], [[òfàfà ti orun]] ati orisiris òfàfà. Àwọn  &lt;ref&gt;https://kids.britannica.com/kids/article/bear/352836&lt;/ref&gt;

Àwọn òfàfà won le sáré pèlú iyara ti merindinlogota kilomita ni wakati ọkan (56km/w). Àwọn òfàfà ni ẹsẹ pèlú agbara ti o tobi gan.[[Òfàfà grizzly]] le sáré kikia ju [[òfàfà dudu]] ti Amerika. Bee ni, súgón, ofàfà le se nikan nigba ti o ti padanu osuwon súgbón, ki i se nigba ti won ti pari pèlú [[hibernation]]. &lt;ref&gt;https://www.treehugger.com/how-fast-can-a-bear-run-5113356&lt;/ref&gt;

Àwọn òfàfà won ma lo apata lati kùn àwọn abawọn ti n yún, won ni ogbon! abi? Bee ni oh! Won ni ọgbọn.&lt;ref&gt;https://www.worldanimalprotection.ca/blogs/11-cool-facts-about-bears/&lt;/ref&gt;

===== Òfàfà =====

===== ORUKO WOLI: Òfàfà =====

===== ORUKO ijinle sayensi: Ursidae =====

===== ORISI: Awọn ẹran-ọsin =====

===== OUNJE: Omnivore =====

===== Iwọn: Giga ẹsẹ 4 si 8 =====

===== ÌWÒ: 60 si 1,600 poun =====
Awọn Òfàfà jẹ awọn ẹranko ti o jẹ ti idile Ursidae. Wọn le jẹ kekere bi ẹsẹ mẹrin ni gigun ati nipa 60 poun (agbaari oorun) si bi giga bi ẹsẹ mẹjọ ni gigun ati diẹ sii ju ẹgbẹrun poun (agbaari pola). Wọn ti wa ni ri jakejado North America, South America, Europe, ati Asia.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.nationalgeographic.com/animals/mammals/facts/bears-grizzly-polar-panda&lt;/ref&gt;

Wọn ni awọn claws ti kii ṣe atunṣe, iru kukuru, ati ori oorun ti o dara julọ. Wọn jẹ adashe ni igbagbogbo, ayafi fun awọn iya ti o ni awọn ọmọ. Awọn eya mẹjọ ni o wa: Òfàfà dudu Asia (ti a tun npe ni oṣupa oṣupa), awọn agbala brown (eyiti o ni awọn Òfàfà grizzly), pandas omiran, awọn Òfàfà dudu ti Ariwa Amerika, awọn òfàfà eerun yinyin, awọn òfàfà sloth, awọn òfàfà ti o ni oju (ti a npe ni òfàfà Andean), ati awọn Òfàfà oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni apapọ, awọn Òfàfà le gbe to ọdun 25 ninu egan ati 50 ni igbekun. Ẹya mẹfa, pẹlu òfàfà eerun yinyin ati panda nla, wa ninu Akojọ Pupa IUCN bi eewu tabi jẹ ipalara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iwalaaye ti o sanra julọ (Awada: A pe ni otitọ pe “Iwalaaye ti dara julọ”)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ==
Lakoko igba otutu, nigbati ounjẹ ko ṣoki, ọpọlọpọ awọn Òfàfà ni ojutu iwalaaye ti o munadoko: hibernation, ipo ti ara ninu eyiti oṣuwọn ọkan, iwọn otutu ara, iṣelọpọ agbara, ati isunmi ti dinku. Grizzly ati awọn Òfàfà dudu le lọ fun awọn ọjọ 100 tabi bẹ laisi jijẹ, mimu, ito, tabi igbẹgbẹ. Wọ́n ń gbé ní ọ̀rá tí wọ́n ń gbé nígbà ẹ̀ẹ̀rùn àti ìgbà ẹ̀ẹ̀rùn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn obinrin jiya lakoko hibernation ninu awọn iho wọn lati bi ọmọ to awọn ọmọ mẹrin. Pandas nla, ti kii ṣe hibernate, nigbagbogbo bi ọmọ kan ṣoṣo. Lẹ́yìn oṣù bíi mélòó kan, àwọn ọmọ náà lágbára tó láti ta gbọ̀n-ọ́n-gbọ̀n-ọ́n-gbọ̀n-ọ́n-tẹ̀yìn lẹ́yìn ìyá wọn—àyàfi àwọn ọmọ béárì òdì, tí wọ́n ń gun kẹ̀yìn ìyá wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Ounje ti òfàfà ==
Gbogbo awọn Òfàfà ni a kà si omnivores-ati bẹẹni, gbogbo wọn nifẹ itọwo oyin-ṣugbọn eya kọọkan ni ounjẹ ti o fẹ. Pola okeene je edidi. Awọn Òfàfà dudu ti Amẹrika fẹran awọn eso ati idin kokoro nigbati wọn ba wa, ati pe pandas nla jẹ oparun ni akọkọ, botilẹjẹpe wọn yoo tun jẹ awọn ẹranko kekere. Láìka orúkọ wọn sí, àwọn béárì sloth máa ń yára jẹun, tí wọ́n lè ya ihò nínú òkìtì òkìtì kan, tí wọ́n ń ti imú wọn sínú, kí wọ́n sì mí sínú oúnjẹ kíkún láàárín ìṣẹ́jú àáyá mélòó kan.  Òfàfà awo igi ni Alaska gorge lori spawning ẹja, fifa wọn lati omi tabi mimu wọn ọtun jade ninu awọn air bi nwọn sí.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Irokeke ==
Lara awọn irokeke nla julọ si gbogbo iru awọn Òfàfà ni pipadanu ibugbe, paapaa lati gedu, iṣẹ-ogbin, ati awọn olugbe eniyan ti ndagba. Pipadanu ibugbe dinku iye awọn Òfàfà agbegbe ni lati ṣe ọdẹ ati tumọ si pe wọn n wọle si olubasọrọ pẹlu eniyan, eyiti o le ja si ija eniyan-ẹranko. Wọn pa awọn Òfàfà nitori ibakcdun fun aabo eniyan tabi ni igbẹsan fun ọdẹ ẹran-ọsin tabi ikogun irugbin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Diẹ ninu awọn iru Òfàfà, pẹlu awọn Òfàfà dudu Asia ati awọn Òfàfà oorun, tun ni ewu nipasẹ iṣowo ẹranko ti ko tọ. Bile Bear, eyiti o jẹ iṣelọpọ ninu gallbladder, jẹ eroja pataki ninu oogun Kannada ibile. Awọn Òfàfà dudu ti Asia ati awọn Òfàfà oorun le jẹ ẹran fun awọn àpòòtọ gall, awọn owo, awọn awọ ara, ati awọn ẹya miiran. Nigba miiran awọn Òfàfà dudu ti Amẹrika tun wa ni idojukọ fun awọn idi kanna.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada oju-ọjọ tun jẹ irokeke nla, paapaa awọn Òfàfà eerun yinyin. Wọn da lori wiwa awọn edidi lori yinyin okun fun ounjẹ wọn, ati pe wọn yoo ma kọja awọn oṣu ooru laisi jijẹ lakoko ti wọn duro de yinyin lati fi idi mulẹ. Yiyo okun yinyin duro ohun existential irokeke ewu si  Òfàfà eerun yinyin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;[[Fáìlì:Eurasian brown bear (Ursus arctos arctos) female 1.jpg|thumb|Òfàfà ninu igbó]]</text>
      <sha1>jnds6ri8jtg20oox9dubtcoqkewcn91</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Walẹ (gravity)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77520</id>
    <revision>
      <id>600810</id>
      <parentid>600390</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:11:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600810</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15135" sha1="fmrsjbh7d3pij6ghtoaajatiuv0yzl1" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Solar sys.jpg|thumb|eto orun]]
Walẹ je ipa ti fa wa si ayé tabi ile. Walẹ fa gbogbo planeti si orun ati toju gbogbo ayé, laisi walẹ awa ma ni wahala ti o poju, ati wa ko le je laaye. Walẹ se [[isọgbe-oorun]] ati [[Plánẹ́tì|planeti]] lati yika orun.

= Kini agbara walẹ?&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.space.com/classical-gravity.html&lt;/ref&gt; =
Awọn itọkasi

Nipa Charlie Wood kẹhin imudojuiwọn Oṣu Keje Ọjọ 30, Ọdun 2023&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Walẹ jẹ ọkan ninu awọn ipa ipilẹ agbaye ati pe o jẹ gaba lori ni gbogbo akoko ti iriri mimọ wa. O jẹ ki a sunmọ ilẹ, fa awọn baseballs ati awọn bọọlu inu agbọn kuro ninu afẹfẹ ati fun awọn iṣan wa ni nkan lati koju. Ni agba aye, walẹ jẹ bii abajade. &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
Lati awọn awọsanma hydrogen ti n ṣubu sinu awọn irawọ si gluing awọn irawọ papọ, agbara walẹ duro fun ọkan ninu awọn oṣere diẹ ti o pinnu awọn ikọlu gbooro ti itankalẹ agbaye . &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni diẹ ninu awọn ọna, itan ti walẹ tun jẹ itan ti fisiksi, pẹlu diẹ ninu awọn orukọ ti o tobi julọ ti aaye ti o wa olokiki nipasẹ asọye agbara ti o ṣe akoso igbesi aye wọn. Ṣugbọn paapaa lẹhin ikẹkọ diẹ sii ju 400 ọdun, agbara enigmatic tun wa ni ọkan ti diẹ ninu awọn ohun ijinlẹ nla ti ibawi naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
'''O le fẹ'''
* Ẹkọ tuntun le nipari jẹ ki 'kuatomu walẹ' jẹ otitọ - ati jẹri pe Einstein jẹ aṣiṣe
* Fisiksi ti a ko mọ le ṣe iranlọwọ fun agbara dudu lati ṣiṣẹ bi 'antigravity' jakejado agbaye
* Kini ọrọ dudu?

Awọn ipa ipilẹ mẹrin n ṣiṣẹ lori wa lojoojumọ. Agbara ti o lagbara ati agbara alailagbara ṣiṣẹ nikan inu awọn ile-iṣẹ ti awọn ọta . Agbara itanna n ṣe ofin awọn nkan pẹlu idiyele ti o pọ ju (bii awọn elekitironi , awọn protons , ati awọn ibọsẹ ti n yipada lori capeti iruju), ati walẹ n dari awọn nkan pẹlu ọpọ. 

Awọn ipa mẹta akọkọ ti yọ kuro ni akiyesi eniyan titi di awọn ọgọrun ọdun aipẹ, ṣugbọn awọn eniyan ti pẹ ti speculated nipa walẹ, eyi ti o ṣe lori ohun gbogbo, lati ojo si awọn cannonballs. 

Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí Gíríìkì ìgbàanì àti Íńdíà ṣàkíyèsí pé àwọn ohun kan máa ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí ilẹ̀, ṣùgbọ́n yóò gba ìjìnlẹ̀ ìjìnlẹ̀ òye láti ọ̀dọ̀ Isaac Newton láti gbé agbára òòfà ga láti inú ìtẹ̀sí tí kò ṣeé fọ̀rọ̀ wérọ̀ ti ohun kan sí ìṣẹ̀lẹ̀ tí ó ṣeé díwọ̀n àti tí a lè sọ tẹ́lẹ̀. 

Newton's fifo, eyiti o di gbangba ni 1687 iwe adehun rẹ &quot; Philosophiae Naturalis Principia Mathematica &quot;, ni lati mọ pe gbogbo ohun ti o wa ni agbaye - lati inu iyanrin si awọn irawọ ti o tobi julọ - fa lori gbogbo ohun miiran. Iro yii jẹ awọn iṣẹlẹ isokan ti o han ti ko ni ibatan, lati awọn eso apples ti o ṣubu lori Aye si awọn aye-aye ti n yipo oorun . O tun fi awọn nọmba si ifamọra: Ilọpo meji ti ohun kan jẹ ki fifa rẹ lemeji ni agbara, o pinnu ati mu awọn nkan meji wa ni ẹẹmeji bi isunmọ quadruples ifarakanra wọn. Newton ko awọn imọran wọnyi sinu ofin agbaye ti gbigbẹ.  

A beere lọwọ Glenn Starkman, Olukọni Yunifasiti ti o ni iyasọtọ ati alaga ti Fisiksi ati Ọjọgbọn ti Aworawo ni Ile-ẹkọ giga ti Case Western Reserve, awọn ibeere diẹ nigbagbogbo nipa walẹ.

=== Bawo ni walẹ ṣiṣẹ? ===
Bayi iyẹn ni ibeere taara pẹlu idahun ti o jinlẹ. Newton ṣe iṣẹ ti o dara pupọ ni fifun wa ni idahun - Ofin ti Walẹ Kariaye ti Mo sọ loke. O dara tobẹẹ ti a pe igbagbogbo ti iwọn, Newton's Gravitational Constant, ati kọ ''GN'' , tabi ''G'' nikan . Ni fọọmu idogba Emi yoo kọ agbara gravitational ''F'' laarin awọn nkan meji bi ''F = Gm1m2/r^2'' , nibiti m1 ati m2 jẹ ọpọ eniyan meji, ati r jẹ aaye laarin awọn ile-iṣẹ wọn.

Ko ''g'' (kekere nla), eyi ti o bi mo ti wi yatọ pẹlu ipo rẹ, ''G'' han lati wa ni kan ibakan ti iseda - kanna ni gbogbo ibi ati ni gbogbo igba. Eniyan na kan pupo ti akoko gbiyanju lati gba gan deede wiwọn ti ''G'' , sugbon o jẹ julọ ibi won ibakan ti iseda, mọ si nikan nipa 20 awọn ẹya ara fun milionu. (Ni idakeji, ibakan afiwera fun agbara itanna eletiriki, ti a npe ni igbagbogbo-itumọ ti o dara, alpha, jẹ iwọn apakan kan ni 10 bilionu.)

Nitorina Newton's Law of gravitation jẹ apejuwe ti o dara pupọ ti bi o ṣe n ṣiṣẹ ni ọpọlọpọ awọn ayidayida. Laisi gbigba sinu gbogbo awọn ariyanjiyan ni ayika ti o wa pẹlu kini akọkọ, jẹ ki a sọ pe Newton ṣe awari (tabi o kere ju ti a tẹjade) ofin yii ni 1686. O dara to fun fere ohun gbogbo ti a ṣe ni igbesi aye ojoojumọ. Ohun ti o yanilenu ni pe o tun dara to lati ṣe alaye ohun gbogbo ti awọn onimọ-jinlẹ n kọ nipa awọn orbits ti awọn aye ati awọn oṣupa. Bibẹẹkọ, ni ipari awọn ọdun 1850, a mọ pe orbit Mercury jẹ aṣiṣe diẹ diẹ. (Lati ṣe pato iṣalaye ti orbit elliptical ti wa ni pipa nipa iwọn 43 arcseconds - arcsecond kan jẹ 1/3600 ti alefa kan - fun ọgọrun ọdun!)

Eyi ni iwuri akiyesi ti o yori si Einstein's Theory of General Relativity (GR), eyiti o ṣejade ni ọdun 1915. GR ni ero ti o yatọ patapata lori iseda ti walẹ. Nitootọ, o ni iyatọ ti o yatọ patapata lori iseda aaye ati akoko. Tabi o kere ju iyẹn ni itumọ ti o wọpọ julọ ti GR, ti a pe ni itumọ jiometirika. (Itumọ jẹ itan ti a sọ ni ede lasan nipa awọn idogba mathematiki ti imọran. O jẹ awọn idogba mathematiki ti a ṣe afiwe pẹlu awọn wiwọn, ṣugbọn a lo itan naa lati ṣe alaye awọn idogba si awọn eniyan ẹlẹgbẹ. Itan naa tun ṣe iranlọwọ fun wa lati ronu nipa imọran.) Emi yoo kan sọ &quot;ni ibamu si GR,&quot; nigbati ohun ti Mo tumọ si jẹ &quot;gẹgẹbi itumọ ti geometric.&quot;  

Gẹ́gẹ́ bí GR’s precursor, Special Relativity (tí a tẹ̀ jáde láti ọwọ́ Einstein ní 1905), àyè àti àkókò kò yàtọ̀ síra ní ọ̀nà tí a gbà ń ronú nípa wọn déédéé àti ní ọ̀nà tí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì gbà lò wọ́n títí di ìgbà náà. Wọn jẹ apakan ti nkan ti o ni idapo / ero ti a npe ni spacetime. Pipin ti aaye si aaye ati akoko da lori eniyan ti o ṣe, ni pataki, eniyan meji ti n gbe ni ibatan si ara wọn yoo jẹ ki iyapa naa yatọ. Bẹẹni, tani. Iyẹn ṣoro lati yi ori rẹ yika.  

Gẹgẹbi GR, aaye (ati akoko) ko tun jẹ &quot;aimi.&quot; Ni igbesi aye deede wa, a ronu aaye bii iru “ipele” nla kan ti awọn oṣere - awa, awọn aye-aye, awọn irawọ - gbe ni ayika. Nitorinaa ni ibamu si aaye aworan deede wa ko yipada. GR ṣe alekun iyẹn patapata. O sọ pe aaye gangan (akoko) yipada ni idahun si wiwa awọn nkan (ie ọpọ ati agbara) ninu rẹ. Awọn ayipada wọnyi gba irisi awọn iyipada ninu jiometirika - awọn ofin ti n ṣapejuwe bi awọn aaye ati awọn igun laarin awọn aaye ṣe ni ibatan. Awọn ofin ti geometry ti a kọ ni arin ile-iwe, ti a npe ni Euclidean geometry, ko ni deede, nitori aaye (akoko) kii ṣe Euclidean (aka alapin), dipo o jẹ &quot;tẹ&quot; ati pe ìsépo naa yipada lati ibi si aaye ati lati akoko kan si omiran.

Ati lẹhinna Einstein sọ fun wa pe awọn nkan gbe ni geometry aaye aaye ti o tẹ. Ohun ti a woye bi awọn ipa ti &quot;walẹ&quot; (sọ, lori awọn elegede ja bo) jẹ gangan išipopada awọn nkan nipasẹ akoko aaye ti o tẹ. Nitorinaa Einstein yoo sọ pe ti MO ba jabọ bọọlu afẹsẹgba kan lati ita ita si akọrin akọkọ, ati pe Mo rii pe o tẹle arc kan, ohun ti n ṣẹlẹ gaan ni pe Earth ti tẹ aaye aaye ni ayika rẹ, ati pe baseball n tẹle ọna ti o taara nipasẹ aaye aaye ti o tẹ lati inu ode si akọrin akọkọ.

Lati ṣe akopọ, ni ibamu si Einstein, agbara walẹ jẹ yiyi aaye aaye nipasẹ gbogbo awọn ohun ti o wa ninu rẹ, ni idapo pẹlu awọn iṣipopada “geodesic” (taara) ti awọn nkan yẹn nipasẹ akoko aye.

Apeere ti o dara lati ṣe iranlọwọ fun ọ lati ronu nipa eyi ni lati fojuinu dì roba ti o nà taut ni fireemu kan, ati pe o fi bọọlu Bolini kan si aarin - dì naa na. Lẹhinna o yi awọn okuta didan lori oju ti iwe rọba ti o tẹ. Awọn okuta didan n gbe ni ohun ti o han si ọ lati jẹ awọn ipa ọna ti o tẹ, ṣugbọn ni otitọ, wọn jẹ awọn ọna titọ ni jiometirika ti dì te. 

GR jẹ idanwo daradara, paapaa ni eto oorun.

=== Kini fifa agbara walẹ lori Earth ati bawo ni a ṣe mọ? ===
Ti o ba dide ni owurọ (tabi lọ si ọfiisi dokita) ti o si duro lori iwọn kan, o n ṣe iwọn fifa ti Earth lori rẹ. A pe pe iwuwo rẹ. Ati pe ohun ti n ṣẹlẹ nigbati o ba n tẹsẹ lori iwọn yẹn ni pe iwọn naa n ṣe iwọntunwọnsi ifunlẹ walẹ ti Earth lori rẹ pẹlu agbara ti opo awọn orisun omi titari si ọ. Awọn diẹ ti o compress awọn orisun omi awọn le ti o soke. Awọn ifihan lori awọn asekale fihan bi lile awọn orisun omi ti wa ni titari.  

Ọna miiran wa ti a le ṣe iwọn fifa agbara walẹ - nipa sisọ ohun kan silẹ, sọ elegede kan, ati rii iye ti o yara. Newton ti kọ wa pe ''F = ma'' . Eyi ni Ofin išipopada Keji ti Newton. Nibi ''F'' jẹ agbara - ninu ọran yii agbara agbara walẹ lori elegede; m jẹ iwọn ti elegede; a jẹ isare ti elegede. Nitorina ti mo ba ṣe iwọn isare ti elegede naa, ti mo si wọn iwọn elegede naa (jẹ ki a fi silẹ bi o ṣe ṣe bẹ), lẹhinna Mo mọ agbara walẹ lori elegede naa!

O yanilenu, laibikita ohun ti a ju silẹ - elegede, bọọlu afẹsẹgba, apata, Ming Vase - ti a ba le sanpada fun / foju / imukuro awọn ipa ti resistance afẹfẹ, a rii pe o ṣubu ni isare kanna: to 9.8 m / s / s. A pe ''g'' yii (ọran kekere), &quot;isare nitori agbara walẹ.&quot; Eyi ni arosọ olokiki ti Galileo ni sisọ awọn nkan silẹ lati Ile-iṣọ Leaning ti Pisa. Ó sọ fún wa pé agbára òòfà jẹ́ ìwọ̀nba ohun tí ó pọ̀ jù. Eyi jẹ awari pataki kan ti awọn onimọ-jinlẹ n pe ni [rinciple, Ilana Equivalence. Kini idi ti &quot;ibaramu&quot;? Itan gigun.

Iyara agbara ti Earth lori dada ti Earth jẹ ''mg'' , nibiti ''m'' jẹ iwọn ti ohun naa, ati ''g'' jẹ 9.8 m/s/s. Nitorinaa idahun ti o rọrun pupọ si ibeere naa ni “fa gravitational lori Earth jẹ (agbara ti o fa) isare ti isunmọ 9.8 m/s/s.”

Lootọ, isare ''g'' yii kii ṣe igbagbogbo igbagbogbo. Idahun si da lori bi o ti jina si aarin ti Earth - o jẹ diẹ ti o ga julọ nitosi ọpa Ariwa ati Gusu, ati kekere diẹ nitosi equator. (Pẹlupẹlu, ti o ba wọn ni deede, o ni lati ṣe akiyesi isare centrifugal nitori “yàrá” rẹ wa lori ilẹ ti o nyi lori ipo rẹ lẹẹkan lojoojumọ.)

Newton ti loye tẹlẹ ni ọna yii pada ni awọn ọdun 1600! O kọ wa ni Newton's Law of Universal Gravitation, eyi ti o sọ pe &quot;gbogbo patiku ṣe ifamọra gbogbo awọn patikulu miiran ni agbaye pẹlu agbara ti o ni ibamu si ọja ti ọpọ eniyan wọn ati ni idakeji si square ti aaye laarin awọn ile-iṣẹ wọn.&quot; Ni idi eyi, awọn patikulu meji ni Earth ati elegede.

=== Ṣe walẹ ni ipa lori akoko? ===
Bẹẹni. Fun apẹẹrẹ, awọn aago fi ami si diẹ sii laiyara nitosi ohun nla kan ju ti o jinna lọ. Ni awọn ọrọ miiran, ti o ba ni awọn aago meji ti o peye pupọ ti o si gbe ọkan sinu yàrá kan ni ipele okun, ati ekeji lori oke giga kan, iwọ yoo ṣe akiyesi pe eyi ti o wa ni ipele okun n ṣiṣẹ diẹ sii diẹ sii ju eyi ti o wa lori oke lọ. 

O le ṣe aniyan pe ohun kan ti ṣẹlẹ si awọn aago, ki o le yipada awọn ipo wọn, ati nisisiyi iwọ yoo rii pe lẹẹkansi ẹni ti o wa ni ipele okun nṣiṣẹ diẹ sii laiyara ju eyi ti o wa lori oke lọ. Maṣe fojuinu pe o le lo eyi lati, sọ, fi ọjọ-ibi ọjọ-ibi yẹn ti nbọ silẹ. Lẹhin kan diẹ bilionu years, awọn mojuto ti awọn Earth ni a tọkọtaya ti odun kékeré ju awọn dada. Ṣugbọn kii ṣe ipa kekere pupọ lati wiwọn. Ni akọkọ ti jẹrisi ni idanwo ni ọdun 1959 nipasẹ Pound ati Rebka.

== Walẹ: A ọpa ti Awari ==
Apejuwe ode oni ti walẹ bẹ ni deede asọtẹlẹ bi awọn ọpọ eniyan ṣe n ṣe ajọṣepọ ti o ti di itọsọna fun awọn iwadii agbaye. 

Àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ará Amẹ́ríkà Vera Rubin àti Kent Ford ṣàkíyèsí ní àwọn ọdún 1960 pé àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀ dà bí èyí tí wọ́n ń yíyára kánkán láti yí àwọn ìràwọ̀ sẹ́yìn bí ajá ti ń gbọn àwọn ìsun omi. Ṣùgbọ́n nítorí pé àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀ tí wọ́n ń kẹ́kọ̀ọ́ kò fi bẹ́ẹ̀ lọ, ó dà bíi pé ohun kan ń ràn wọ́n lọ́wọ́ láti dúró ṣinṣin. Awọn akiyesi pipe ti Rubin ati Ford pese awọn ẹri ti o lagbara ti o ṣe atilẹyin imọ-jinlẹ ti Swiss Fritz Zwicky ti iṣaaju, ti a dabaa ni awọn ọdun 1930, pe diẹ ninu ọpọlọpọ awọn ibi-ara ti a ko rii ni iyara awọn irawọ ni iṣupọ nitosi. Pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ni bayi fura pe “ ọrọ dudu ” ohun aramada yii ja akoko aaye to lati jẹ ki awọn iṣupọ ati awọn iṣupọ galaxy wa mọ. Awọn miiran, sibẹsibẹ, ṣe iyalẹnu boya agbara walẹ funrararẹ le fa lile ni awọn iwọn ila-oorun ti galaxy, ninu eyiti ọran mejeeji Newton ati awọn idogba Einstein yoo nilo atunṣe. 

Tweaks si isunmọ gbogbogbo yoo ni lati jẹ ẹlẹgẹ nitootọ, bi awọn oniwadi laipe bẹrẹ wiwa ọkan ninu awọn asọtẹlẹ arekereke ti ẹkọ yii: Aye ti awọn igbi walẹ , tabi awọn ripples ni akoko aaye, ti o ṣẹlẹ nipasẹ isare ti ọpọ eniyan ni aaye. Lati ọdun 2016, ifowosowopo iwadii kan ti n ṣiṣẹ awọn aṣawari mẹta ni Amẹrika ati Yuroopu ti wọn awọn igbi walẹ pupọ ti n kọja nipasẹ Earth. Awọn aṣawari diẹ sii wa ni ọna , ti n ṣe ifilọlẹ akoko tuntun ti astronomie ninu eyiti awọn oniwadi ṣe iwadi awọn iho dudu ti o jina ati awọn irawọ neutroni - kii ṣe nipasẹ ina ti wọn njade, ṣugbọn nipa bii wọn ṣe n ru aṣọ ti aaye nigbati wọn ba kọlu.

Sibẹsibẹ okun ibatan gbogbogbo ti awọn aṣeyọri idanwo didan lori ohun ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ rii bi ikuna apaniyan: O ṣapejuwe akoko aye kilasika kan, ṣugbọn agbaye yoo han ni kuatomu tabi ṣe awọn patikulu (tabi “quanta”) gẹgẹbi awọn quarks ati awọn elekitironi.

Imọye kilasika ti aaye (ati walẹ) bi awọn ikọlu aṣọ didan kan pẹlu aworan kuatomu ti agbaye bi ikojọpọ awọn ege kekere didasilẹ. Bii o ṣe le fa Awoṣe Standard ti ijọba ti fisiksi patiku , eyiti o kan gbogbo awọn patikulu ti a mọ bi daradara bi awọn ipa pataki mẹta miiran (electromagnetism, agbara ailagbara, ati agbara to lagbara), lati bo aaye ati walẹ ni ipele patiku jẹ ọkan ninu awọn ohun ijinlẹ ti o jinlẹ julọ ni fisiksi ode oni.</text>
      <sha1>fmrsjbh7d3pij6ghtoaajatiuv0yzl1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600811</id>
      <parentid>600810</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:14:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600811</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15681" sha1="57a0btbp9cgk8fdro5s1vg1xmb7i8is" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Solar sys.jpg|thumb|eto orun]]
Walẹ je ipa ti fa wa si ayé tabi ile. Walẹ fa gbogbo planeti si orun ati toju gbogbo ayé, laisi walẹ awa ma ni wahala ti o poju, ati wa ko le je laaye. Walẹ se [[isọgbe-oorun]] ati [[Plánẹ́tì|planeti]] lati yika orun.

= Kini agbara walẹ?&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.space.com/classical-gravity.html&lt;/ref&gt; =
Awọn itọkasi

Nipa Charlie Wood kẹhin imudojuiwọn Oṣu Keje Ọjọ 30, Ọdun 2023&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Walẹ jẹ ọkan ninu awọn ipa ipilẹ agbaye ati pe o jẹ gaba lori ni gbogbo akoko ti iriri mimọ wa. O jẹ ki a sunmọ ilẹ, fa awọn baseballs ati awọn bọọlu inu agbọn kuro ninu afẹfẹ ati fun awọn iṣan wa ni nkan lati koju. Ni agba aye, walẹ jẹ bii abajade. &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
Lati awọn awọsanma hydrogen ti n ṣubu sinu awọn irawọ si gluing awọn irawọ papọ, agbara walẹ duro fun ọkan ninu awọn oṣere diẹ ti o pinnu awọn ikọlu gbooro ti itankalẹ agbaye . &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni diẹ ninu awọn ọna, itan ti walẹ tun jẹ itan ti fisiksi, pẹlu diẹ ninu awọn orukọ ti o tobi julọ ti aaye ti o wa olokiki nipasẹ asọye agbara ti o ṣe akoso igbesi aye wọn. Ṣugbọn paapaa lẹhin ikẹkọ diẹ sii ju 400 ọdun, agbara enigmatic tun wa ni ọkan ti diẹ ninu awọn ohun ijinlẹ nla ti ibawi naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
'''O le fẹ'''
* Ẹkọ tuntun le nipari jẹ ki 'kuatomu walẹ' jẹ otitọ - ati jẹri pe Einstein jẹ aṣiṣe&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
* Fisiksi ti a ko mọ le ṣe iranlọwọ fun agbara dudu lati ṣiṣẹ bi 'antigravity' jakejado agbaye&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
* Kini ọrọ dudu?&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ipa ipilẹ mẹrin n ṣiṣẹ lori wa lojoojumọ. Agbara ti o lagbara ati agbara alailagbara ṣiṣẹ nikan inu awọn ile-iṣẹ ti awọn ọta . Agbara itanna n ṣe ofin awọn nkan pẹlu idiyele ti o pọ ju (bii awọn elekitironi , awọn protons , ati awọn ibọsẹ ti n yipada lori capeti iruju), ati walẹ n dari awọn nkan pẹlu ọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Awọn ipa mẹta akọkọ ti yọ kuro ni akiyesi eniyan titi di awọn ọgọrun ọdun aipẹ, ṣugbọn awọn eniyan ti pẹ ti speculated nipa walẹ, eyi ti o ṣe lori ohun gbogbo, lati ojo si awọn cannonballs.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí Gíríìkì ìgbàanì àti Íńdíà ṣàkíyèsí pé àwọn ohun kan máa ń lọ lọ́nà ti ẹ̀dá sí ilẹ̀, ṣùgbọ́n yóò gba ìjìnlẹ̀ ìjìnlẹ̀ òye láti ọ̀dọ̀ Isaac Newton láti gbé agbára òòfà ga láti inú ìtẹ̀sí tí kò ṣeé fọ̀rọ̀ wérọ̀ ti ohun kan sí ìṣẹ̀lẹ̀ tí ó ṣeé díwọ̀n àti tí a lè sọ tẹ́lẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Newton's fifo, eyiti o di gbangba ni 1687 iwe adehun rẹ &quot; Philosophiae Naturalis Principia Mathematica &quot;, ni lati mọ pe gbogbo ohun ti o wa ni agbaye - lati inu iyanrin si awọn irawọ ti o tobi julọ - fa lori gbogbo ohun miiran. Iro yii jẹ awọn iṣẹlẹ isokan ti o han ti ko ni ibatan, lati awọn eso apples ti o ṣubu lori Aye si awọn aye-aye ti n yipo oorun . O tun fi awọn nọmba si ifamọra: Ilọpo meji ti ohun kan jẹ ki fifa rẹ lemeji ni agbara, o pinnu ati mu awọn nkan meji wa ni ẹẹmeji bi isunmọ quadruples ifarakanra wọn. Newton ko awọn imọran wọnyi sinu ofin agbaye ti gbigbẹ.  &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

A beere lọwọ Glenn Starkman, Olukọni Yunifasiti ti o ni iyasọtọ ati alaga ti Fisiksi ati Ọjọgbọn ti Aworawo ni Ile-ẹkọ giga ti Case Western Reserve, awọn ibeere diẹ nigbagbogbo nipa walẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Bawo ni walẹ ṣiṣẹ? ===
Bayi iyẹn ni ibeere taara pẹlu idahun ti o jinlẹ. Newton ṣe iṣẹ ti o dara pupọ ni fifun wa ni idahun - Ofin ti Walẹ Kariaye ti Mo sọ loke. O dara tobẹẹ ti a pe igbagbogbo ti iwọn, Newton's Gravitational Constant, ati kọ ''GN'' , tabi ''G'' nikan . Ni fọọmu idogba Emi yoo kọ agbara gravitational ''F'' laarin awọn nkan meji bi ''F = Gm1m2/r^2'' , nibiti m1 ati m2 jẹ ọpọ eniyan meji, ati r jẹ aaye laarin awọn ile-iṣẹ wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ko ''g'' (kekere nla), eyi ti o bi mo ti wi yatọ pẹlu ipo rẹ, ''G'' han lati wa ni kan ibakan ti iseda - kanna ni gbogbo ibi ati ni gbogbo igba. Eniyan na kan pupo ti akoko gbiyanju lati gba gan deede wiwọn ti ''G'' , sugbon o jẹ julọ ibi won ibakan ti iseda, mọ si nikan nipa 20 awọn ẹya ara fun milionu. (Ni idakeji, ibakan afiwera fun agbara itanna eletiriki, ti a npe ni igbagbogbo-itumọ ti o dara, alpha, jẹ iwọn apakan kan ni 10 bilionu.)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nitorina Newton's Law of gravitation jẹ apejuwe ti o dara pupọ ti bi o ṣe n ṣiṣẹ ni ọpọlọpọ awọn ayidayida. Laisi gbigba sinu gbogbo awọn ariyanjiyan ni ayika ti o wa pẹlu kini akọkọ, jẹ ki a sọ pe Newton ṣe awari (tabi o kere ju ti a tẹjade) ofin yii ni 1686. O dara to fun fere ohun gbogbo ti a ṣe ni igbesi aye ojoojumọ. Ohun ti o yanilenu ni pe o tun dara to lati ṣe alaye ohun gbogbo ti awọn onimọ-jinlẹ n kọ nipa awọn orbits ti awọn aye ati awọn oṣupa. Bibẹẹkọ, ni ipari awọn ọdun 1850, a mọ pe orbit Mercury jẹ aṣiṣe diẹ diẹ. (Lati ṣe pato iṣalaye ti orbit elliptical ti wa ni pipa nipa iwọn 43 arcseconds - arcsecond kan jẹ 1/3600 ti alefa kan - fun ọgọrun ọdun!)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Eyi ni iwuri akiyesi ti o yori si Einstein's Theory of General Relativity (GR), eyiti o ṣejade ni ọdun 1915. GR ni ero ti o yatọ patapata lori iseda ti walẹ. Nitootọ, o ni iyatọ ti o yatọ patapata lori iseda aaye ati akoko. Tabi o kere ju iyẹn ni itumọ ti o wọpọ julọ ti GR, ti a pe ni itumọ jiometirika. (Itumọ jẹ itan ti a sọ ni ede lasan nipa awọn idogba mathematiki ti imọran. O jẹ awọn idogba mathematiki ti a ṣe afiwe pẹlu awọn wiwọn, ṣugbọn a lo itan naa lati ṣe alaye awọn idogba si awọn eniyan ẹlẹgbẹ. Itan naa tun ṣe iranlọwọ fun wa lati ronu nipa imọran.) Emi yoo kan sọ &quot;ni ibamu si GR,&quot; nigbati ohun ti Mo tumọ si jẹ &quot;gẹgẹbi itumọ ti geometric.&quot;  &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹ́gẹ́ bí GR’s precursor, Special Relativity (tí a tẹ̀ jáde láti ọwọ́ Einstein ní 1905), àyè àti àkókò kò yàtọ̀ síra ní ọ̀nà tí a gbà ń ronú nípa wọn déédéé àti ní ọ̀nà tí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì gbà lò wọ́n títí di ìgbà náà. Wọn jẹ apakan ti nkan ti o ni idapo / ero ti a npe ni spacetime. Pipin ti aaye si aaye ati akoko da lori eniyan ti o ṣe, ni pataki, eniyan meji ti n gbe ni ibatan si ara wọn yoo jẹ ki iyapa naa yatọ. Bẹẹni, tani. Iyẹn ṣoro lati yi ori rẹ yika.  &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gẹgẹbi GR, aaye (ati akoko) ko tun jẹ &quot;aimi.&quot; Ni igbesi aye deede wa, a ronu aaye bii iru “ipele” nla kan ti awọn oṣere - awa, awọn aye-aye, awọn irawọ - gbe ni ayika. Nitorinaa ni ibamu si aaye aworan deede wa ko yipada. GR ṣe alekun iyẹn patapata. O sọ pe aaye gangan (akoko) yipada ni idahun si wiwa awọn nkan (ie ọpọ ati agbara) ninu rẹ. Awọn ayipada wọnyi gba irisi awọn iyipada ninu jiometirika - awọn ofin ti n ṣapejuwe bi awọn aaye ati awọn igun laarin awọn aaye ṣe ni ibatan. Awọn ofin ti geometry ti a kọ ni arin ile-iwe, ti a npe ni Euclidean geometry, ko ni deede, nitori aaye (akoko) kii ṣe Euclidean (aka alapin), dipo o jẹ &quot;tẹ&quot; ati pe ìsépo naa yipada lati ibi si aaye ati lati akoko kan si omiran.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ati lẹhinna Einstein sọ fun wa pe awọn nkan gbe ni geometry aaye aaye ti o tẹ. Ohun ti a woye bi awọn ipa ti &quot;walẹ&quot; (sọ, lori awọn elegede ja bo) jẹ gangan išipopada awọn nkan nipasẹ akoko aaye ti o tẹ. Nitorinaa Einstein yoo sọ pe ti MO ba jabọ bọọlu afẹsẹgba kan lati ita ita si akọrin akọkọ, ati pe Mo rii pe o tẹle arc kan, ohun ti n ṣẹlẹ gaan ni pe Earth ti tẹ aaye aaye ni ayika rẹ, ati pe baseball n tẹle ọna ti o taara nipasẹ aaye aaye ti o tẹ lati inu ode si akọrin akọkọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati ṣe akopọ, ni ibamu si Einstein, agbara walẹ jẹ yiyi aaye aaye nipasẹ gbogbo awọn ohun ti o wa ninu rẹ, ni idapo pẹlu awọn iṣipopada “geodesic” (taara) ti awọn nkan yẹn nipasẹ akoko aye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Apeere ti o dara lati ṣe iranlọwọ fun ọ lati ronu nipa eyi ni lati fojuinu dì roba ti o nà taut ni fireemu kan, ati pe o fi bọọlu Bolini kan si aarin - dì naa na. Lẹhinna o yi awọn okuta didan lori oju ti iwe rọba ti o tẹ. Awọn okuta didan n gbe ni ohun ti o han si ọ lati jẹ awọn ipa ọna ti o tẹ, ṣugbọn ni otitọ, wọn jẹ awọn ọna titọ ni jiometirika ti dì te.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

GR jẹ idanwo daradara, paapaa ni eto oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Kini fifa agbara walẹ lori Earth ati bawo ni a ṣe mọ? ===
Ti o ba dide ni owurọ (tabi lọ si ọfiisi dokita) ti o si duro lori iwọn kan, o n ṣe iwọn fifa ti Earth lori rẹ. A pe pe iwuwo rẹ. Ati pe ohun ti n ṣẹlẹ nigbati o ba n tẹsẹ lori iwọn yẹn ni pe iwọn naa n ṣe iwọntunwọnsi ifunlẹ walẹ ti Earth lori rẹ pẹlu agbara ti opo awọn orisun omi titari si ọ. Awọn diẹ ti o compress awọn orisun omi awọn le ti o soke. Awọn ifihan lori awọn asekale fihan bi lile awọn orisun omi ti wa ni titari.  &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọna miiran wa ti a le ṣe iwọn fifa agbara walẹ - nipa sisọ ohun kan silẹ, sọ elegede kan, ati rii iye ti o yara. Newton ti kọ wa pe ''F = ma'' . Eyi ni Ofin išipopada Keji ti Newton. Nibi ''F'' jẹ agbara - ninu ọran yii agbara agbara walẹ lori elegede; m jẹ iwọn ti elegede; a jẹ isare ti elegede. Nitorina ti mo ba ṣe iwọn isare ti elegede naa, ti mo si wọn iwọn elegede naa (jẹ ki a fi silẹ bi o ṣe ṣe bẹ), lẹhinna Mo mọ agbara walẹ lori elegede naa!&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

O yanilenu, laibikita ohun ti a ju silẹ - elegede, bọọlu afẹsẹgba, apata, Ming Vase - ti a ba le sanpada fun / foju / imukuro awọn ipa ti resistance afẹfẹ, a rii pe o ṣubu ni isare kanna: to 9.8 m / s / s. A pe ''g'' yii (ọran kekere), &quot;isare nitori agbara walẹ.&quot; Eyi ni arosọ olokiki ti Galileo ni sisọ awọn nkan silẹ lati Ile-iṣọ Leaning ti Pisa. Ó sọ fún wa pé agbára òòfà jẹ́ ìwọ̀nba ohun tí ó pọ̀ jù. Eyi jẹ awari pataki kan ti awọn onimọ-jinlẹ n pe ni [rinciple, Ilana Equivalence. Kini idi ti &quot;ibaramu&quot;? Itan gigun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyara agbara ti Earth lori dada ti Earth jẹ ''mg'' , nibiti ''m'' jẹ iwọn ti ohun naa, ati ''g'' jẹ 9.8 m/s/s. Nitorinaa idahun ti o rọrun pupọ si ibeere naa ni “fa gravitational lori Earth jẹ (agbara ti o fa) isare ti isunmọ 9.8 mita ni aaya ni aaya tun.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lootọ, isare ''g'' yii kii ṣe igbagbogbo igbagbogbo. Idahun si da lori bi o ti jina si aarin ti Earth - o jẹ diẹ ti o ga julọ nitosi ọpa Ariwa ati Gusu, ati kekere diẹ nitosi equator. (Pẹlupẹlu, ti o ba wọn ni deede, o ni lati ṣe akiyesi isare centrifugal nitori “yàrá” rẹ wa lori ilẹ ti o nyi lori ipo rẹ lẹẹkan lojoojumọ.)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Newton ti loye tẹlẹ ni ọna yii pada ni awọn ọdun 1600! O kọ wa ni Newton's Law of Universal Gravitation, eyi ti o sọ pe &quot;gbogbo patiku ṣe ifamọra gbogbo awọn patikulu miiran ni agbaye pẹlu agbara ti o ni ibamu si ọja ti ọpọ eniyan wọn ati ni idakeji si square ti aaye laarin awọn ile-iṣẹ wọn.&quot; Ni idi eyi, awọn patikulu meji ni Earth ati elegede.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Ṣe walẹ ni ipa lori akoko? ===
Bẹẹni. Fun apẹẹrẹ, awọn aago fi ami si diẹ sii laiyara nitosi ohun nla kan ju ti o jinna lọ. Ni awọn ọrọ miiran, ti o ba ni awọn aago meji ti o peye pupọ ti o si gbe ọkan sinu yàrá kan ni ipele okun, ati ekeji lori oke giga kan, iwọ yoo ṣe akiyesi pe eyi ti o wa ni ipele okun n ṣiṣẹ diẹ sii diẹ sii ju eyi ti o wa lori oke lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

O le ṣe aniyan pe ohun kan ti ṣẹlẹ si awọn aago, ki o le yipada awọn ipo wọn, ati nisisiyi iwọ yoo rii pe lẹẹkansi ẹni ti o wa ni ipele okun nṣiṣẹ diẹ sii laiyara ju eyi ti o wa lori oke lọ. Maṣe fojuinu pe o le lo eyi lati, sọ, fi ọjọ-ibi ọjọ-ibi yẹn ti nbọ silẹ. Lẹhin kan diẹ bilionu years, awọn mojuto ti awọn Earth ni a tọkọtaya ti odun kékeré ju awọn dada. Ṣugbọn kii ṣe ipa kekere pupọ lati wiwọn. Ni akọkọ ti jẹrisi ni idanwo ni ọdun 1959 nipasẹ Pound ati Rebka.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Walẹ: A ọpa ti Awari ==
Apejuwe ode oni ti walẹ bẹ ni deede asọtẹlẹ bi awọn ọpọ eniyan ṣe n ṣe ajọṣepọ ti o ti di itọsọna fun awọn iwadii agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ sánmà ará Amẹ́ríkà Vera Rubin àti Kent Ford ṣàkíyèsí ní àwọn ọdún 1960 pé àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀ dà bí èyí tí wọ́n ń yíyára kánkán láti yí àwọn ìràwọ̀ sẹ́yìn bí ajá ti ń gbọn àwọn ìsun omi. Ṣùgbọ́n nítorí pé àwọn ìṣùpọ̀ ìràwọ̀ tí wọ́n ń kẹ́kọ̀ọ́ kò fi bẹ́ẹ̀ lọ, ó dà bíi pé ohun kan ń ràn wọ́n lọ́wọ́ láti dúró ṣinṣin. Awọn akiyesi pipe ti Rubin ati Ford pese awọn ẹri ti o lagbara ti o ṣe atilẹyin imọ-jinlẹ ti Swiss Fritz Zwicky ti iṣaaju, ti a dabaa ni awọn ọdun 1930, pe diẹ ninu ọpọlọpọ awọn ibi-ara ti a ko rii ni iyara awọn irawọ ni iṣupọ nitosi. Pupọ julọ awọn onimọ-jinlẹ ni bayi fura pe “ ọrọ dudu ” ohun aramada yii ja akoko aaye to lati jẹ ki awọn iṣupọ ati awọn iṣupọ galaxy wa mọ. Awọn miiran, sibẹsibẹ, ṣe iyalẹnu boya agbara walẹ funrararẹ le fa lile ni awọn iwọn ila-oorun ti galaxy, ninu eyiti ọran mejeeji Newton ati awọn idogba Einstein yoo nilo atunṣe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Tweaks si isunmọ gbogbogbo yoo ni lati jẹ ẹlẹgẹ nitootọ, bi awọn oniwadi laipe bẹrẹ wiwa ọkan ninu awọn asọtẹlẹ arekereke ti ẹkọ yii: Aye ti awọn igbi walẹ , tabi awọn ripples ni akoko aaye, ti o ṣẹlẹ nipasẹ isare ti ọpọ eniyan ni aaye. Lati ọdun 2016, ifowosowopo iwadii kan ti n ṣiṣẹ awọn aṣawari mẹta ni Amẹrika ati Yuroopu ti wọn awọn igbi walẹ pupọ ti n kọja nipasẹ Earth. Awọn aṣawari diẹ sii wa ni ọna , ti n ṣe ifilọlẹ akoko tuntun ti astronomie ninu eyiti awọn oniwadi ṣe iwadi awọn iho dudu ti o jina ati awọn irawọ neutroni - kii ṣe nipasẹ ina ti wọn njade, ṣugbọn nipa bii wọn ṣe n ru aṣọ ti aaye nigbati wọn ba kọlu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Sibẹsibẹ okun ibatan gbogbogbo ti awọn aṣeyọri idanwo didan lori ohun ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ rii bi ikuna apaniyan: O ṣapejuwe akoko aye kilasika kan, ṣugbọn agbaye yoo han ni kuatomu tabi ṣe awọn patikulu (tabi “quanta”) gẹgẹbi awọn quarks ati awọn elekitironi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọye kilasika ti aaye (ati walẹ) bi awọn ikọlu aṣọ didan kan pẹlu aworan kuatomu ti agbaye bi ikojọpọ awọn ege kekere didasilẹ. Bii o ṣe le fa Awoṣe Standard ti ijọba ti fisiksi patiku , eyiti o kan gbogbo awọn patikulu ti a mọ bi daradara bi awọn ipa pataki mẹta miiran (electromagnetism, agbara ailagbara, ati agbara to lagbara), lati bo aaye ati walẹ ni ipele patiku jẹ ọkan ninu awọn ohun ijinlẹ ti o jinlẹ julọ ni fisiksi ode oni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>57a0btbp9cgk8fdro5s1vg1xmb7i8is</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ààyè àwọn ìràwọ̀ (outerspace)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77521</id>
    <revision>
      <id>600808</id>
      <parentid>600389</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T14:57:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>164.166.223.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600808</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9928" sha1="a4x03npozzc8a4psu0hdtjppazc3wo1" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Artist's impression of an ultra-short-period planet.jpg|thumb|Ààyè àwọn ìràwọ̀]]
[[Fáìlì:STS-130 EVA3 Nicholas Patrick 1.jpg|thumb|awòràwọ ni ààye awon irawo tabi ni ita ti agbayé]]
Ààyè àwọn ìràwọ̀ je ààye ita agbayé

= 8 Awọn Otitọ Lilọ-ọkan Nipa Space ati Ààye àwọn ìràwò&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://science.howstuffworks.com/10-exoplanets.htm&lt;/ref&gt; =
Nipasẹ: Jonny Hughes |  Imudojuiwọn: Oṣu Kẹta Ọjọ 7, Ọdun 2024

=== Awọn gbigba bọtini ===

* Awọn ege meji ti irin kanna yoo duro papọ ni aaye nitori isansa ti atẹgun atẹgun, idilọwọ ifoyina ati gbigba awọn irin lati tutu weld ni awọn ipo igbale.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
* Irawọ Pistol, ọkan ninu awọn irawọ ti o tobi julọ ati didan ti a mọ, wa ni 25,000-ọdun imole kuro ati pe o ni awọn akoko 10 milionu ti o ni imọlẹ ju oorun lọ, ti o ṣokunkun julọ lati wiwo nipasẹ eruku interstellar.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
* Agbaye tobi pupọ pe awọn irawọ pupọ wa ju awọn irugbin iyanrin lọ ni awọn eti okun ati awọn aginju ti Earth.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati igba de igba, gbogbo wa wo awọn irawọ ati iyalẹnu nipa aaye ita. O le jẹ ọkan-fifun iyalẹnu, ẹlẹwa, fanimọra, moriwu ati paapaa aaye ẹru lati ronu nipa, nitori pe o tobi pupọ ati airotẹlẹ ati pe o ni ọpọlọpọ awọn aṣiri ninu. O dabi ẹnipe a ṣe awari awọn nkan tuntun nipa aaye ita ni ọdun kọọkan ati pe awọn aṣeyọri iyalẹnu diẹ ti wa ni awọn akoko aipẹ, sibẹsibẹ a ti pọn ika ẹsẹ wa sinu omi. Awọn otitọ 10-jade-ti-aye yii ni idaniloju lati jẹ ki iriri iwo-irawo rẹ ti n bọ ni ọkan titọ nitootọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

'''Awọn akoonu'''

# Ti Awọn Nkan Meji ti Ifọwọkan Irin Kanna ni aaye, Wọn yoo Di papọ
# Irawọ Pistol jẹ 10 Milionu Igba Imọlẹ ti Oorun
# 99% ti Iwọn Eto Oorun wa ni Oorun
# O le ba gbogbo awọn aye aye miiran ni Eto Oorun wa Laarin Aye ati Oṣupa wa
# Awọn irawọ diẹ sii ni Agbaye Ju Awọn irugbin Iyanrin Ti wa lori Aye
# Ara Gigantic ti Omi Lilefoofo wa ni Space
# Yoo gba to bii 230 Milionu Ọdun Fun Eto Oorun Wa lati Yiyi Ọna Milky naa
# Gbogbo awọn irawọ, awọn galaxies ati awọn aye aye nikan Ṣe soke Nipa 4% ti Agbaye&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 8. Ti Awọn Ẹya Meji ti Irin Kanna Fọwọkan ni aaye, Wọn yoo Di papọ ==
Lori Earth, ti o ba fi ọwọ kan awọn ege meji ti irin kanna papọ iwọ yoo ni anfani lati fa wọn lọtọ, ṣugbọn eyi kii ṣe ọran ni aaye ita (ti o ba jẹ pe wọn dan ni pipe). Lori Earth nibẹ ni atẹgun ninu afẹfẹ, eyiti o ṣẹda ipele tinrin pupọ ti irin oxidized, ati pe eyi n ṣiṣẹ bi idena laarin awọn irin meji. Ko si atẹgun oju aye ni aaye, ati nitoribẹẹ ko si idena, nitorinaa awọn irin mejeeji ṣe adehun kan ati di ọkan. Eyi ni a mọ bi alurinmorin tutu. Eyi le dun bi alaburuku pipe ni awọn ofin ti ikole aaye ọkọ oju-omi ati ṣiṣẹ lori Ibusọ Alafo Kariaye, ṣugbọn nitori pe awọn irin ati awọn irinṣẹ yoo ti wa lati Earth, o tumọ si pe wọn yoo di ipele ti a bo duro ati pe ko di papọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 7. Irawo Pistol jẹ Igba Milionu mẹwa Imọlẹ ti Oorun ==
Ọkan ninu awọn irawọ olokiki julọ ni agbaye ni a gba lati jẹ Pistol Star, eyiti o wa ni isunmọ awọn ọdun ina 25,000 lati Earth ni itọsọna ti Sagittarius, ati pe Pistol Nebula yika. Pistol Star ni ọpọ eniyan ti o jẹ iwọn 100-150 ti oorun, ati pe o fẹrẹ to awọn akoko miliọnu 10 paapaa (ti o jẹ ọkan ninu awọn itanna julọ). Yoo han si oju ihoho bi irawọ iwọn kẹrin, ṣugbọn o farapamọ patapata lati oju nitori eruku interstellar. Bi o ti lẹ jẹ pe eyi, 10% ti ina infurarẹẹdi rẹ de aye yii, ati pe eyi jẹ ki o wa ni arọwọto awọn telescopes infurarẹẹdi. A ro pe o ti ṣẹda Pistol Nebula nipa gbigbe soke to 10 ọpọ eniyan oorun ti gaasi ni awọn ijade nla ni ayika 4,000 si 6,000 ọdun sẹyin, ṣugbọn ọjọ-ori ati ọjọ iwaju rẹ gangan jẹ aimọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 6. 99% ti Wa Oorun System Ibi ni Oorun ==
Oorun ṣe iyalẹnu 99.86% ti lapapọ lapapọ ninu eto oorun wa. Ninu ogorun ti o ku, 99% eyi jẹ ti awọn aye aye nla mẹrin (Jupiter, Saturn, Neptune ati Uranus). Eyi fi 0.002% silẹ fun awọn ohun ti o ku ninu eto oorun, eyiti o pẹlu Earth atijọ kekere, awọn aye aye ilẹ ti o ku (Mercury, Venus ati Mars), awọn aye arara, awọn oṣupa, awọn asteroids ati awọn comets. Eyi ṣe afihan bi Earth ṣe kere si eto oorun wa, ṣugbọn ni pataki bii bi oorun ṣe jẹ gaba lori iyalẹnu. O ni rediosi 100 ti Earth, eyiti o tumọ si pe bii miliọnu kan Aye le wọ inu oorun. Ni ayika idamẹrin mẹta ti ibi-nla ti oorun jẹ hydrogen (idana akọkọ rẹ), pẹlu iyokù ti o ni helium pupọ. Lẹhinna awọn iwọn kekere wa ti awọn eroja ti o wuwo, gẹgẹbi irin, neon, erogba ati atẹgun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 5. O le ba gbogbo awọn aye aye miiran ni Eto Oorun wa Laarin Aye ati Oṣupa wa ==
Ni awọn ofin ti aaye ita, a ro pe aaye laarin Earth ati oṣupa wa kere pupọ. Iyalẹnu, o wa ni pe o le baamu awọn aye-aye miiran ninu eto oorun wa laarin aaye aropin laarin Aye ati oṣupa. Ijinna aropin jẹ 384,400 km tabi 238,555 miles, ati iwọn ila opin ti awọn aye aye meje ti o ku papọ yoo fi 8,030 km tabi 4,990 maili silẹ lati da. Eleyi mu ki o kan (jo) ju fit, ati ki o kan o lapẹẹrẹ eekadẹri nigba ti o ba ro bi o tobi diẹ ninu awọn ti awọn miiran aye ni oorun eto. O tun jẹ ki o ronu nipa aaye laarin Earth ati awọn aye aye miiran ninu eto oorun wa, ati bii aaye ti tobi to. Iṣiro yii tun jẹ ki o mọ kini iṣẹ iyalẹnu ti a ti ṣe ni ṣiṣewakiri eto oorun wa, ṣugbọn bakanna bawo ni diẹ sii wa lati ṣawari.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 4. Awon irawo lo po ni Agbaye Ju Iyanrin lo wa lori ile aye ==
Ìtóbi àgbáálá ayé jẹ́ ọ̀rọ̀ inú nítòótọ́ ó sì ṣòro láti lóye. Astronomer Carl Sagan jẹ olokiki fun sisọ pe awọn irawọ pupọ wa ni agbaye ju awọn irugbin iyanrin wa lori awọn aginju agbaye ati awọn eti okun, ṣugbọn eyi jẹ, dajudaju, nira lati jẹrisi. Ọpọlọpọ eniyan ko gba eyi bi otitọ, ati dipo kan wo o bi ọna ti o dara lati ṣe apejuwe bi iyalẹnu nla ti cosmos ṣe tobi. Awọn onimo ijinlẹ sayensi lọ nipa ṣiṣe iwadii kan ni Ile-ẹkọ giga ti Orilẹ-ede Ilu Ọstrelia lati rii boya awọn ẹtọ Sagan jẹ otitọ ni otitọ, ati lẹhin awọn iṣiro mammoth ati awọn iṣiro-iyọ ọkan diẹ, wọn ṣe awari pe iyẹn ni otitọ. Dajudaju eyi jẹ ohun kan lati ronu nipa nigbamii ti o ba ni isinmi lori eti okun ni ibikan, bi o ṣe fi irisi gaan han bi gbogbo agbaye ṣe tobi to ati airotẹlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 3. Ara Gigantic ti Omi Lilefoofo wa ni Space ==
Lọ́dún 2011, àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ṣàwárí ìṣàn omi tó dàgbà jù lọ tó sì tóbi jù lọ, wọ́n sì rí i pé ó ń léfòó lójú òfuurufú. Omi naa jẹ deede si 140 aimọye igba gbogbo omi ti o wa ninu awọn okun, ati pe o le pese gbogbo eniyan lori Earth ni iye omi ti aye ni igba 20,000 ju. Eyi jẹ iye omi ti ko ni oye, ati pe o jẹ iyalẹnu paapaa nigbati aaye ita ni gbogbogbo ni a ka si ibi ahoro ati ibi ti o gbẹ. Omi ti a se awari ni ayika kan gigantic dudu iho ti o jẹ ninu awọn ilana ti sii mu ni ọrọ, ati spraying jade tobi pupo oye akojo ti agbara (mọ bi a quasar). Omi ni a ṣẹda nipasẹ awọn igbi agbara ti n lu hydrogen ati awọn ọta atẹgun papọ. Eyi ni a rii ni ijinna ti 12 bilionu awọn ọdun ina, ti o tumọ si pe eyi n ṣẹlẹ ni awọn akoko ibẹrẹ ti agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 2. O gba to bii 230 Milionu Ọdun Fun Eto Oorun Wa lati Yiyi Ọna Milky ==
Gbogbo eniyan mọ pe o gba wakati 24 fun Earth lati yi lori ipo rẹ ati awọn ọjọ 365 lati yipo oorun, ṣugbọn a ko gbọ pupọ nipa ọdun galactic kan. Ó ṣeé ṣe kí èyí jẹ́ nítorí pé a fojú díwọ̀n rẹ̀ láti gba 225 sí 250 mílíọ̀nù ọdún kí ètò ìràwọ̀ oòrùn wa yípo yípo àárín gbùngbùn Ọ̀nà Milky. Lati fi eyi sinu irisi, Big Bang waye ni ayika 61 galactic ọdun sẹyin, ati pe awọn dinosaurs yoo ti rin ni Earth ni ọdun kan galactic sẹyin. Awọn Dinosaurs lẹhinna parẹ 0.26 galactic ọdun sẹyin, pẹlu awọn eniyan ode oni ti n ṣe irisi “o kan” 0.001 galactic ọdun sẹyin. Diẹ ninu awọn gbagbọ pe ni ọdun kan galactic, gbogbo awọn kọntinenti lori Earth yoo ti dapọ si ile nla kan. Awọn iṣiro iyalẹnu wọnyi fi sinu irisi bii igba ti agbaye ti wa ni ayika, ati pe o to lati jẹ ki ẹnikẹni ni rilara ailagbara diẹ ninu aworan nla.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== 1. Gbogbo awọn irawọ, awọn galaxies ati awọn aye aye nikan Ṣe soke Nipa 4% ti Agbaye ==
O le dabi wipe a mọ kan itẹ iye nipa lode aaye, sugbon o jẹ gan o kan kan Penny ninu awọn nla. Gbogbo awọn irawọ, awọn irawọ, awọn aye-aye ati awọn ọrọ miiran ti o le rii nikan jẹ 4%, pẹlu 96% miiran jẹ eyiti a ko le rii, rii tabi paapaa loye nipasẹ awọn astronomers. Ìdá mẹ́tàlélógún nínú ọgọ́rùn-ún àgbáálá ayé ni a ń pè ní ọrọ̀ òkùnkùn, a sì mọ̀ nípa èyí nítorí pé agbára òòfà rẹ̀ ń fa àwọn ìràwọ̀ tí a lè fojú rí àti ìṣùpọ̀ ìràwọ̀. Nkan yii jẹ iyalẹnu to, ṣugbọn 73% ti ibi-aye agbaye jẹ agbara dudu, ati pe eyi jẹ nkan ti awọn onimọ-jinlẹ ti kọsẹ nipasẹ. Eyi ni gbigbo apanirun, ati pe a gbagbọ pe o jẹ idi ti agbaye n yara ni imugboroja rẹ, dipo ti o pọ si ni iwọn kanna ni gbogbo akoko tabi fa fifalẹ. Eyi jẹ ki o jẹ ọkan ninu awọn ohun-ijinlẹ pupọ julọ ati awọn ohun ijinlẹ ti o yo jade nibẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>a4x03npozzc8a4psu0hdtjppazc3wo1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ìtìranyàn (evolution)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77523</id>
    <revision>
      <id>600822</id>
      <parentid>600400</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:47:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600822</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="96976" sha1="i6fysmlihcvwv3afdsk2qm70udb3ssl" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Illustration from the book Sappelen by Mark Ramen; The origin of Ruth.jpg|thumb|Itiranyàn]]
[[Fáìlì:Evolution (1925), image 09.jpg|thumb|eranko obo ati èniyàn ni asikò kanna.]]
Ìtìranyàn je nigba awa n so pé èniyàn ti wa lati eranko obo, ati eranko obo wa lati eranko adiye, ati gbogbo ohun laaye wa lati «The Big Bang» tumo si ni èdè Yoruba je «Pàùùù Nla» sugbon o po ninu àwon èniyàn Yoruba, won ko gbagbo eyi nitori won ro pé o je aimọgbọnwa. Won gbà-gbé ni Olorun.

'''itankalẹ''' , yii ni isedale postuating ti awọn orisirisi iru ti eweko, eranko, ati awọn miiran ohun alãye lori Earth ni won Oti ni miiran preexising orisi ati pe awọn iyato iyato jẹ nitori awọn iyipada ni itẹlera iran. Ẹkọ nipa itankalẹ jẹ ọkan ninu awọn bọtini pataki ti imọ-jinlẹ igbalode.&lt;ref&gt;https://www.britannica.com/science/evolution-scientific-theory/Intelligent-design-and-its-critics&lt;/ref&gt;

Oniruuru ti aye alãye jẹ iyalẹnu. Diẹ ẹ sii ju 2 million tẹlẹeya ti oganisimu ti a ti daruko ati apejuwe; ọpọlọpọ awọn miiran wa lati wa awari - lati 10 milionu si 30 milionu, ni ibamu si diẹ ninu awọn iṣiro. Ohun ti o yanilenu kii ṣe awọn nọmba nikan ṣugbọn o tun jẹ iyatọ iyalẹnu ni iwọn, apẹrẹ, ati ọna igbesi aye — lati inu awọn kokoro arun kekere , ti wọn kere ju ẹgbẹẹgbẹrun millimita kan ni iwọn ila opin, si sequoias ti o dara, ti o ga soke 100 mita (300 ẹsẹ) loke ilẹ ati iwuwo ọpọlọpọ ẹgbẹrun toonu; lati inu awọn kokoro arun ti n gbe ni awọn orisun omi gbona ni awọn iwọn otutu nitosi aaye omi ti omi si awọn elu ati awọn ewe ti n dagba lori awọn ọpọn yinyin ti Antarctica ati ninu awọn adagun omi iyọ ni -23 °C (-9 °F); ati lati omiran tube worm s ṣe awari gbigbe nitosi awọn atẹgun hydrothermal lori ilẹ okun dudu si Spider s ati awọn ohun ọgbin larkspur ti o wa lori awọn oke ti Oke Everest diẹ sii ju awọn mita 6,000 (ẹsẹ 19,700) loke ipele okun .

Awọn iyatọ ailopin lori igbesi aye jẹ eso ti ilana itankalẹ. Gbogbo awọn ẹda alãye ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ. Awọn eniyan ati awọn ẹran-ọsin miiran ti sọkalẹ lati inu awọn ẹda ti o ni irẹlẹ ti o gbe laaye ni ohun ti o ju 150 milionu ọdun sẹyin; awọn ẹran-ọsin, awọn ẹiyẹ, awọn ẹja, awọn amphibians, ati awọn ẹja pin gẹgẹbi awọn kokoro ti inu omi ti o ngbe ni 600 milionu ọdun sẹyin; ati gbogbo awọn ohun ọgbin ati awọn ẹranko nyo lati awọn kokoro-arun-bi microorganisms ti o bẹrẹ diẹ sii ju 3 bilionu ọdun sẹyin. Itankalẹ ti isedale jẹ ilana ti iran pẹlu iyipada. Awọn iran ti awọn oganisimu yipada nipasẹ awọn iran; oniruuru dide nitori awọn iran ti o sokale lati awọn baba ti o wọpọ yatọ nipasẹ akoko.

Onímọ̀ àdánidá ọmọ ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì ní ọ̀rúndún kọkàndínlógúnCharles Darwin jiyan pe awọn oganisimu wa nipasẹ itankalẹ, ati pe o pese alaye imọ-jinlẹ , ti o pe ni pataki ṣugbọn ko pe, ti bii itankalẹ ṣe waye ati idi ti o jẹ pe awọn ohun alumọni ni awọn ẹya-gẹgẹbi awọn iyẹ, awọn oju, ati awọn kidinrin — ti a ṣeto ni gbangba lati sin awọn iṣẹ kan pato. Yiyan adayeba jẹ imọran ipilẹ ninu alaye rẹ. Aṣayan adayeba waye nitori awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti o wulo diẹ sii, gẹgẹbi iran-nla tabi awọn ẹsẹ ti o yara, yọ ninu ewu dara julọ ati gbejade awọn ọmọ diẹ sii ju awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti ko ni ojurere.Genetics , imọ-jinlẹ ti a bi ni ọrundun 20th, ṣafihan ni kikun bi yiyan adayeba ṣe n ṣiṣẹ ati yori si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni ti itankalẹ. Bibẹrẹ ni awọn ọdun 1960, ibawi imọ-jinlẹ ti o ni ibatan ,isedale molikula , imọ ti ilọsiwaju pupọ ti itankalẹ ti ibi ati jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iwadii awọn iṣoro alaye ti o dabi ẹni pe ko de ọdọ nikan ni igba diẹ tẹlẹ-fun apẹẹrẹ, bawo ni awọn jiini ti eniyan ati awọn chimpanzees ṣe jọra (wọn yatọ ni iwọn 1 – 2 ogorun awọn ẹya ti o jẹ awọn Jiini).

Àpilẹ̀kọ yìí ṣàlàyé ẹfolúṣọ̀n bí ó ṣe kan àwọn ohun alààyè lápapọ̀. Fun ijiroro ti itankalẹ eniyan, ''wo'' nkan naa itankalẹ eniyan . Fun itọju pipe diẹ sii ti ibawi ti o ṣe pataki si ikẹkọ itankalẹ, ''wo'' awọn nkan jiini, eniyan ati ajogunba . Awọn aaye kan pato ti itankalẹ jẹ ijiroro ninu awọn nkan ti o ni awọ ati mimicry . Awọn ohun elo ti ilana itiranya si ọgbin ati ibisi ẹranko ni a jiroro ninu awọn nkan ti ibisi ọgbin ati ibisi ẹranko . Akopọ ti itankalẹ ti igbesi aye gẹgẹbi abuda pataki ti itan-akọọlẹ Earth ni a fun ni imọ-jinlẹ agbegbe: Itankalẹ ti biosphere . Ifọrọwerọ alaye ti igbesi aye ati ironu Charles Darwin ni a rii ninu nkan Darwin, Charles .

== Gbogbogbo Akopọ ==

== Ẹri fun itankalẹ ==
Darwin ati awọn onimọ-jinlẹ ti ọrundun 19th miiran rii ẹri ti o lagbara fun itankalẹ ti ẹda ni iwadii afiwera ti awọn ohun alumọni, ni pinpin agbegbe wọn, ati ninu awọn kuku fosaili ti awọn ohun alumọni ti o parun. Lati akoko Darwin, ẹri lati awọn orisun wọnyi ti di alagbara pupọ ati ni kikun , lakoko ti awọn ilana ẹkọ ti ibi ti o jade laipẹ-jiini, biochemistry , fisioloji , imọ-jinlẹ , ihuwasi ẹranko (ethology), ati paapaa isedale molikula — ti pese ẹri afikun agbara ati ijẹrisi alaye. Iye alaye nipa itan itankalẹ ti a fipamọ sinu DNA ati awọn ọlọjẹ ti awọn ohun alãye jẹ eyiti ko ni opin; awọn onimo ijinlẹ sayensi le tun ṣe alaye eyikeyi ti itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye nipasẹ idokowo akoko to ati awọn orisun yàrá.

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n kò bìkítà mọ́ gbígba ẹ̀rí láti ṣètìlẹ́yìn fún òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n ṣùgbọ́n kàkà bẹ́ẹ̀ wọ́n bìkítà nípa irú ìmọ̀ wo ni a lè rí gbà láti oríṣiríṣi orísun ẹ̀rí. Awọn abala atẹle yii ṣe idanimọ awọn orisun ti o munadoko julọ ati ṣapejuwe iru alaye ti wọn ti pese.

= Awọnfosaili igbasilẹ =
Awọn onimọ-jinlẹ ti gba pada ti wọn si ṣe iwadi awọn eeku fosaili ti ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ohun alumọni ti o ngbe ni igba atijọ. Igbasilẹ fosaili yii fihan pe ọpọlọpọ iru awọn ohun alumọni ti parun yatọ pupọ ni irisi si eyikeyi ti o wa laaye ni bayi. O tun ṣe afihan awọn isọdi ti awọn oganisimu nipasẹ akoko ( ''wo'' faunal succession, law of ; geochronology: Pinpin awọn ibatan ti fossils pẹlu apata strata ), afihan iyipada wọn lati fọọmu kan si ekeji.

Nigbati ohun-ara ba ku, o maa n run nipasẹ awọn ọna igbesi aye miiran ati nipasẹ awọn ilana oju ojo. Ni awọn akoko ṣọwọn diẹ ninu awọn ẹya ara—paapaa awọn ti o le bi ikarahun, eyín, tabi egungun—ni a tọju nipasẹ didi sinu ẹrẹ tabi aabo ni ọna miiran lati awọn aperanje ati oju ojo. Nígbẹ̀yìngbẹ́yín, wọ́n lè di èèwọ̀ kí wọ́n sì tọ́jú wọn títí ayérayé pẹ̀lú àwọn àpáta tí wọ́n ti fi wọ́n sínú rẹ̀. Awọn ọna bii ibaṣepọ radiometric - wiwọn awọn oye ti awọn ọta ipanilara adayeba ti o wa ninu awọn ohun alumọni kan lati pinnu akoko ti o kọja lati igba ti wọn ti di-jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iṣiro akoko akoko nigbati awọn apata, ati awọn fossils ti o ni nkan ṣe pẹlu wọn, ni a ṣẹda.

Radiometric ibaṣepọ tọkasi wipe Earth ti a akoso nipa 4.5 bilionu odun seyin. Awọn fossils akọkọ dabi awọn microorganisms bii kokoro arun ati cyanobacteria ( ewe-alawọ ewe bulu ); Atijọ julọ ninu awọn fossils wọnyi han ni awọn apata 3.5 bilionu ọdun ( ''wo'' Precambrian akoko ). Awọn fossils eranko ti a mọ julọ julọ , ti o to 700 milionu ọdun atijọ, wa lati inu ohun ti a npe ni Ediacara fauna , awọn ẹda kekere ti o dabi worm pẹlu awọn ara rirọ. Ọpọlọpọ awọn fossils ti o jẹ ti ọpọlọpọ awọn phyla alãye ati iṣafihan awọn egungun ti o wa ni erupe ile han ninu awọn apata ni nkan bi 540 milionu ọdun. Awọn ohun alumọni wọnyi yatọ si awọn ẹda ti o ngbe ni bayi ati awọn ti o ngbe ni awọn akoko idasi. Diẹ ninu yatọ si yato si pe awọn onimọ-jinlẹ ti ṣẹda phyla tuntun lati le ṣe iyatọ wọn. ( ''Wo'' Akoko Cambrian .) Awọn vertebrate akọkọ , awọn ẹranko ti o ni awọn ẹhin, farahan ni nkan bi 400 milionu ọdun sẹyin; akọkọ mammal s, kere ju 200 milionu odun seyin. Itan igbesi aye ti a gbasilẹ nipasẹ awọn fossils ṣe afihan awọn ẹri ti o lagbara ti itankalẹ.

Igbasilẹ fosaili ko pe. Ninu ipin kekere ti awọn ohun alumọni ti o tọju bi awọn fossils, ida kekere kan ni a ti gba pada ti a si ṣe iwadi nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ. Ni awọn igba miiran itẹlera awọn fọọmu lori akoko ti ni atunṣe ni awọn alaye. Ọkan apẹẹrẹ ni awọn itankalẹ ti awọnẹṣin . Ẹṣin naa ni a le tọpa si ẹranko ti o ni iwọn aja ti o ni awọn ika ẹsẹ pupọ lori ẹsẹ kọọkan ati eyin ti o yẹ fun lilọ kiri ayelujara; eranko yi, ti a npe niẸṣin owurọ (iwin ''Hyracotherium'' ), gbe diẹ sii ju 50 milionu ọdun sẹyin. Fọọmu to ṣẹṣẹ julọ, ẹṣin igbalode ( ''Equus'' ), tobi pupọ ni iwọn, jẹ ika ẹsẹ kan, o si ni awọn eyin ti o yẹ fun jijẹ. Awọn fọọmu iyipada ti wa ni ipamọ daradara bi awọn fossils, gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn iru ẹṣin ti o parun ti o wa ni awọn itọnisọna oriṣiriṣi ti ko si fi awọn ọmọ ti o wa laaye.

Lilo awọn fossils ti a gba pada, awọn onimọ-jinlẹ ti tun ṣe awọn apẹẹrẹ ti awọn iyipada itiranya ipilẹṣẹ ni fọọmu ati iṣẹ. Fun apẹẹrẹ, isalẹbakan ti reptiles ni orisirisi awọn egungun, sugbon ti osin nikan kan. Awọn egungun miiran ti o wa ninu bakan reptile ni aiṣedeede ti dagba si awọn egungun ni bayi ti a rii ni eti mammalian. Lákọ̀ọ́kọ́, irú ìyípadà bẹ́ẹ̀ lè dà bí èyí tí kò ṣeé ṣe—ó ṣòro láti ronú nípa iṣẹ́ tí irú àwọn egungun bẹ́ẹ̀ lè ti ní nígbà ìpele agbedeméjì wọn. Sibẹsibẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣe awari awọn ọna iyipada meji ti awọn ẹranko ti o dabi ẹran-ọsin, ti a petherapsid s, ti o ni isẹpo bakan meji (ie, awọn aaye mitari meji ni ẹgbẹ ni ẹgbẹ) - isẹpo kan ti o wa ninu awọn egungun ti o duro ni ẹrẹkẹ mammalian ati ekeji ti o ni igun mẹẹrin ati awọn egungun articular, eyiti o di òòlù ati anvil eti mammalian. ( ''Tún wo'' ẹran-ọsin: Skeleton .)

Fun awọn alaigbagbọ alaigbagbọ ti Darwin, awọn “sonu ọna asopọ -aisi eyikeyi iru iyipada ti a mọ laarin awọn apes ati awọn eniyan-jẹ igbe ogun, bi o ti wa fun awọn eniyan ti ko ni imọran lẹhinna.hominin s-ie, awọn primates ti o jẹ ti iran eniyan lẹhin ti o yapa kuro ninu awọn idile ti o lọ si awọn apes-jẹ 6 milionu si 7 milionu ọdun, wa lati Afirika, ti a si mọ ni ''Sahelanthropus'' ati ''Orrorin'' (tabi ''Praeanthropus'' ), eyiti o jẹ bipedal pupọ julọ nigbati o wa ni ilẹ ṣugbọn ti o ni awọn opolo kekere pupọ. ''Ardipithecus'' gbe ni nkan bi 4.4 milionu ọdun sẹyin, tun ni Afirika. Opolopo fosaili ku lati Oniruuru African origins ti wa ni mo ti''Australopithecus'' , hominin kan ti o han laarin 3 milionu ati 4 milionu ọdun sẹyin. ''Australopithecus'' ni iduro eniyan titọ ṣugbọn agbara cranial ti o kere ju 500 cc (deede si iwuwo ọpọlọ ti o to 500 giramu), ti o ṣe afiwe ti gorilla tabi chimpanzee ati nipa idamẹta ti eniyan. Orí rẹ̀ fi àkópọ̀ ọ̀bọ àti ànímọ́ ènìyàn hàn—iwájú orí rẹ̀ rírẹlẹ̀ àti ojú gígùn, tí ó dà bí ìnàbọ̀ ṣùgbọ́n tí eyín rẹ̀ tó bí ti ènìyàn. Miiran tete hominins gba contemporaneous pẹlu ''Australopithecus'' ni ''Kenyanthropus'' ati ''Paranthropus'' ; mejeeji ní afiwera kekere opolo, biotilejepe diẹ ninu awọn eya ti ''Paranthropus'' ní tobi ara. ''Paranthropus'' ṣe aṣoju ẹka ẹgbẹ kan ninu idile hominin ti o ti parun. Paapọ pẹlu agbara cranial ti o pọ si, awọn abuda eniyan miiran ni a ti rii ninu''Homo habilis'' , ti o ngbe nipa 1.5 milionu si 2 milionu ọdun sẹyin ni Afirika ati pe o ni agbara cranial ti o ju 600 cc (iwuwo ọpọlọ ti 600 giramu), ati ni''H. erectus'' , ti o ngbe laarin 0.5 milionu ati diẹ sii ju 1.5 milionu ọdun sẹyin, nkqwe wa ni ibigbogbo lori Afirika, Asia, ati Europe, o si ni agbara cranial ti 800 si 1,100 cc (iwuwo ọpọlọ ti 800 si 1,100 giramu). Awọn iwọn ọpọlọ ti ''H. ergaster'' , ''H. antecessor'' , ati ''H. heidelbergensis'' jẹ ni aijọju ti ọpọlọ ti ''H. erectus'' , diẹ ninu awọn eya ti o jẹ apakan ti akoko, botilẹjẹpe wọn ngbe ni awọn agbegbe oriṣiriṣi ti Ila-oorun Iwọ-oorun . ( ''Tún wo'' ẹfolúṣọ̀n ènìyàn .)

== Awọn ibajọra igbekalẹ ==
Awọnegungun ìpapa, ẹṣin, ènìyàn, ẹyẹ, àti àdán jọra gan-an láìka ọ̀nà ìgbésí ayé àwọn ẹranko wọ̀nyí àti onírúurú àyíká wọn sí . Ifiweranṣẹ naa, egungun nipasẹ egungun, ni a le rii ni irọrun kii ṣe ni awọn ẹsẹ nikan ṣugbọn tun ni gbogbo apakan miiran ti ara. Lati oju-iwoye ti o wulo, ko ni oye pe ijapa yẹ ki o we, ṣiṣe ẹṣin, eniyan kọ, ati ẹyẹ tabi adan fo pẹlu awọn ẹya iwaju ti a fi awọn egungun kanna ṣe. Onimọ-ẹrọ le ṣe apẹrẹ awọn ẹsẹ to dara julọ ni ọran kọọkan. Ṣugbọn ti o ba gba pe gbogbo awọn egungun wọnyi jogun awọn ẹya wọn lati ọdọ baba ti o wọpọ ati pe wọn ti yipada nikan bi wọn ti ṣe deede si awọn ọna igbesi aye oriṣiriṣi, ibajọra ti awọn ẹya wọn jẹ oye.

Comparative anatomi ṣe iwadii awọnhomologies , tabi jogun afijq, laarin awọn oganisimu ni egungun be ati ninu awọn miiran awọn ẹya ara ti awọn ara. Ifiweranṣẹ ti awọn ẹya jẹ deede isunmọ laarin diẹ ninu awọn oganisimu-orisirisi awọn oriṣiriṣi ti awọn ẹiyẹ orin, fun apẹẹrẹ—ṣugbọn o kere si bi awọn ohun-ara ti a fiwera ko ni ibatan pẹkipẹki ninu itan-akọọlẹ itankalẹ wọn. Awọn ibajọra ko kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹiyẹ ju ti wọn wa laarin awọn ẹran-ọsin, ati pe wọn tun kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹja. Awọn ibajọra ninu igbekalẹ, nitorinaa, kii ṣe itankalẹ ti o farahan nikan ṣugbọn tun ṣe iranlọwọ lati ṣe atunto phylogeny , tabi itan-akọọlẹ itankalẹ, ti awọn ohun alumọni.

Anatomi afiwe tun ṣafihan idi ti ọpọlọpọ awọn ẹya ara-ara ko jẹ pipe. Gẹgẹbi awọn igun iwaju ti ijapa, ẹṣin, eniyan, awọn ẹiyẹ, ati awọn adan, awọn ẹya ara ti ara ko kere ju ti a ṣe deede nitori pe wọn ṣe atunṣe lati ẹya ti a jogun dipo ti a ṣe apẹrẹ lati awọn ohun elo &quot;aise&quot; patapata fun idi kan pato. Aipe ti awọn ẹya jẹ ẹri fun itankalẹ ati lodi si awọn ariyanjiyan antievolutionist ti o pe apẹrẹ ti oye ( ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ ).

== Idagbasoke ọmọ inu oyun ati vestiges ==
Darwin ati awọn ọmọlẹhin rẹ ri atilẹyin fun itankalẹ ninu iwadi ti embryology , imọ-imọ-imọ ti o ṣe iwadi idagbasoke awọn ohun alumọni lati ẹyin ti o ni idapọ si akoko ibimọ tabi fifun.Vertebrate s, lati awọn ẹja nipasẹ awọn alangba si eniyan, ndagba ni awọn ọna ti o jọra ni awọn ipele ibẹrẹ, ṣugbọn wọn di iyatọ siwaju ati siwaju sii bi awọn ọmọ inu oyun naa ti sunmọ idagbasoke. Awọn ibajọra duro pẹ laarin awọn ohun alumọni ti o ni ibatan diẹ sii (fun apẹẹrẹ, eniyan ati awọn obo) ju laarin awọn ti ko ni ibatan si (awọn eniyan ati awọn yanyan). Awọn ilana idagbasoke ti o wọpọ ṣe afihan ibatan itankalẹ. Awọn alangba ati awọn eniyan pin ilana idagbasoke ti a jogun lati ọdọ baba nla wọn ti o jina; Ilana ti a jogun ti ọkọọkan ni a tunṣe nikan bi awọn iran iran ti o ya sọtọ ti wa ni awọn ọna oriṣiriṣi. Awọn ipele ọmọ inu oyun ti o wọpọ ti awọn ẹda meji ṣe afihan awọn idiwọ ti a fi lelẹ nipasẹ ogún ti o wọpọ, eyiti o ṣe idiwọ awọn iyipada ti ko ṣe pataki nipasẹ awọn agbegbe iyatọ ati awọn ọna igbesi aye wọn.

Awọn oyun ti eniyan ati awọn miiran ti kii ṣe omi omi vertebrates ṣe afihangill slits botilẹjẹpe wọn ko simi nipasẹ awọn gills. Awọn slits wọnyi wa ninu awọn ọmọ inu oyun ti gbogbo awọn vertebrates nitori pe wọn pin gẹgẹbi awọn baba ti o wọpọ ni ẹja ninu eyiti awọn ẹya wọnyi ti kọkọ wa. Awọn ọmọ inu eniyan tun ṣafihan nipasẹ ọsẹ kẹrin ti idagbasoke ni asọye daradarairu , eyi ti o de ipari ti o pọju ni ọsẹ mẹfa. Iru iru ọmọ inu oyun ni a ri ninu awọn ẹran-ọsin miiran, gẹgẹbi awọn aja, ẹṣin, ati awọn obo; ninu eda eniyan, sibẹsibẹ, awọn iru bajẹ-kukuru, taku nikan bi a rudiment ni agbalagba coccyx .

Ibasepo itankalẹ ti o sunmọ laarin awọn ohun alumọni ti o han ni iyatọ pupọ bi awọn agbalagba le jẹ idanimọ nigbakan nipasẹ awọn homologies ọmọ inu oyun wọn.Barnacle s, fun apẹẹrẹ, jẹ awọn crustaceans sedentary ti o han gedegbe si iru awọn crustaceans olominira gẹgẹbi awọn lobsters, shrimps, tabi copepods. Sibẹsibẹ awọn barnacles kọja nipasẹ ipele idin ti o ni ọfẹ ọfẹ, nauplius, eyiti o jẹ aibikita bi ti awọn idin crustacean miiran.

Awọn rudiments ọmọ inu oyun ti ko ni idagbasoke ni kikun, gẹgẹbi awọn slits gill ninu eniyan, jẹ wọpọ ni gbogbo iru awọn ẹranko. Diẹ ninu awọn, sibẹsibẹ, bi iru rudiment ninu eda eniyan, tẹsiwaju bi agbalagba vestiges, afihan itankalẹ baba. Ẹya ara rudimentary ti o mọ julọ ninu eniyan ni vermiformàfikún . Ipilẹ bi worm yii so mọ apakan kukuru ti ifun ti a pe nicecum , eyi ti o wa ni aaye ibi ti awọn ifun titobi ati kekere darapọ. Àfikún vermiform ènìyàn jẹ aláìṣiṣẹ́mọ́idawọle ti ara ti o ni idagbasoke ni kikun ti o wa ninu awọn osin miiran, gẹgẹbi ehoro ati awọn herbivores miiran, nibiti cecum nla kan ati ohun elo ti o tọju cellulose ẹfọ lati jẹ ki tito nkan lẹsẹsẹ rẹ pẹlu iranlọwọ ti awọn kokoro arun. Vestiges jẹ awọn iṣẹlẹ ti awọn aipe-gẹgẹbi awọn aipe ti a rii ninu awọn ẹya ara-ti o jiyan lodi si ẹda nipasẹ apẹrẹ ṣugbọn o jẹ oye ni kikun nitori abajade itankalẹ. 

= Àgbègbè ti awon ohun láàyè =
Darwin tun rii ijẹrisi ti itankalẹ ni pinpin agbegbe ti awọn irugbin ati ẹranko, ati pe imọ-jinlẹ nigbamii ti fikun awọn akiyesi rẹ. Fun apẹẹrẹ, nibẹ ni o wa nipa 1,500 mọ eya ti''Drosophila'' kikan fo ni agbaye; O fẹrẹ to idamẹta ninu wọn n gbe ni Hawaii ati pe ko si ibomiiran, botilẹjẹpe lapapọ agbegbe ti archipelago kere ju ọkan-igbogun agbegbe ti California tabi Germany. Paapaa ni Hawaii diẹ sii ju awọn eya igbin 1,000 ati awọn mollusks ilẹ miiran ti ko si nibikibi miiran. Iyatọ dani yiijẹ alaye ni irọrun nipasẹ itankalẹ. Awọn erekuṣu Hawaii ti ya sọtọ pupọju ati pe wọn ti ni awọn oluṣakoso ijọba diẹ — ie, awọn ẹranko ati awọn eweko ti o de ibẹ lati ibomiiran ati awọn olugbe ti iṣeto. Awọn eya wọnyẹn ti o ṣe ijọba awọn erekuṣu naa rii ọpọlọpọ awọn aaye ilolupo ilolupo , awọn agbegbe agbegbe ti o baamu lati ṣetọju wọn ati aini awọn aperanje ti yoo ṣe idiwọ fun wọn lati isodipupo. Ni idahun, awọn eya wọnyi nyara diversified; ilana yii ti isodipupo lati le kun awọn ohun elo ilolupo ni a pe ni itankalẹ adaṣe .

Ọ̀kọ̀ọ̀kan àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì àgbáyé ní àkójọpọ̀ àwọn ẹranko àti ohun ọ̀gbìn tí ó yàtọ̀ tirẹ̀. Ní Áfíríkà ni àwọn rhinoceroses, erinmi, kìnnìún, hyenas, giraffes, zebras, lemurs, àwọn ọ̀bọ tí imú tóóró àti ìrù tí kò ní ìrù, chimpanzees, àti gorilla. South America , eyi ti pan lori Elo kanna latitudes bi Africa, ni o ni ko si ti awọn wọnyi eranko; dipo o ni pumas, jaguars, tapir, llamas, raccoons, opossums, armadillos, ati awọn obo pẹlu awọn imu gbooro ati awọn iru prehensile nla.

Awọn aapọn wọnyi ti biogeography kii ṣe nitori ibamu nikan ti awọn oriṣiriṣi awọn agbegbe. Ko si idi lati gbagbọ pe awọn ẹranko South America ko dara daradara lati gbe ni Afirika tabi ti Afirika lati gbe ni South America. Awọn erekuṣu Hawaii ko dara ju awọn erekuṣu Pacific miiran lọ fun awọn fo ọti kikan, bẹẹ ni wọn ko ni alejo gbigba ju awọn ẹya miiran ti agbaye fun ọpọlọpọ awọn ohun alumọni ti ko si . Ni otitọ, botilẹjẹpe ko si awọn ẹranko nla ti o jẹ abinibi si awọn erekuṣu Hawahi, awọn ẹlẹdẹ ati ewurẹ ti pọ sibẹ bi ẹranko igbẹ lati igba ti eniyan ti ṣafihan. Àìsí ọ̀pọ̀ irú ẹ̀yà yìí láti inú àyíká ọ̀rọ̀ aájò àlejò nínú èyí tí oríṣiríṣi àjèjì ti àwọn ẹ̀yà míràn ti gbilẹ̀ ni a lè ṣàlàyé nípa àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n, èyí tí ó jẹ́wọ́ pé irú ẹ̀dá lè wà tí ó sì ń wáyé ní àwọn àgbègbè àgbègbè tí àwọn baba ńlá wọn ti ń ṣàkóso.

== isedale molikula ==
Aaye ti isedale molikula pese alaye ti o ni alaye julọ ati ẹri ti o wa fun itankalẹ isedale. Ni awọn oniwe-unveiling ti awọn iseda tiDNA ati awọn iṣẹ ti oganisimu ni ipele ti ensaemusi ati awọn miiran amuaradagba moleku, o ti han wipe awọn wọnyi moleku mu alaye nipa ohun oganisimu ká baba. Eyi ti jẹ ki o ṣee ṣe lati tun awọn iṣẹlẹ itankalẹ ti a ko mọ tẹlẹ ati lati jẹrisi ati ṣatunṣe iwo awọn iṣẹlẹ ti a ti mọ tẹlẹ. Itọkasi pẹlu eyiti awọn iṣẹlẹ wọnyi le ṣe atunṣe jẹ idi kan ti ẹri lati isedale molikula jẹ ọranyan pupọ. Idi miiran ni pe itankalẹ molikula ti fihan gbogbo awọn ohun alumọni, lati kokoro arun si eniyan, lati ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ. 

Ìṣọ̀kan tó ṣàrà ọ̀tọ̀ kan wà nínú àwọn èròjà molecule ti àwọn ohun alààyè—nínú irú àwọn èròjà náà àti nínú àwọn ọ̀nà tí wọ́n gbà ń kó wọn jọ tí wọ́n sì ń lò ó. Ninu gbogbo awọn kokoro arun, awọn ohun ọgbin, ẹranko, ati eniyan, DNA ni ọna ti o yatọ ti paati mẹrin kannanucleotide s, ati gbogbo awọn orisirisi amuaradagba s ti wa ni sise lati orisirisi awọn akojọpọ ati awọn ọkọọkan ti kanna 20 amino acids , biotilejepe orisirisi awọn ọgọrun miiran amino acids wa tẹlẹ. Awọnkoodu jiini nipasẹ eyiti alaye ti o wa ninu DNA ti sẹẹli sẹẹli ti kọja siAwọn ọlọjẹ jẹ fere nibikibi kanna. Awọn ipa ọna iṣelọpọ ti o jọra — awọn ilana ti awọn aati biokemika ( ''wo'' iṣelọpọ agbara ) - ni lilo nipasẹ awọn ohun-ara ti o yatọ julọ lati ṣe agbejade agbara ati lati ṣe awọn paati sẹẹli.

Isokan yii ṣe afihan ilosiwaju jiini ati idile ti o wọpọ ti gbogbo awọn ohun alumọni. Ko si ọna onipin miiran lati ṣe akọọlẹ fun isokan molikula wọn nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya yiyan jẹ deede. Awọn jiini koodu Sin bi apẹẹrẹ. Ọkọọkan pato ti awọn nucleotides mẹta ninu DNA iparun n ṣiṣẹ bi apẹrẹ fun iṣelọpọ amino acid gangan kanna ni gbogbo awọn ohun alumọni. Eyi kii ṣe pataki ju bi o ṣe jẹ fun ede lati lo akojọpọ awọn lẹta kan pato lati ṣe aṣoju ohun kan pato. Bí wọ́n bá rí i pé àwọn lẹ́tà kan lára ​​àwọn lẹ́tà— ''pílánẹ́ẹ̀tì'' , ''igi'' , ''obìnrin'' —ní ìtumọ̀ kan náà nínú àwọn ìwé oríṣiríṣi, a lè ní ìdánilójú pé àwọn èdè tí a lò nínú àwọn ìwé wọ̀nyẹn jẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀.

Gene s ati awọn ọlọjẹ jẹ awọn ohun elo gigun ti o ni alaye ninu lẹsẹsẹ awọn ẹya ara wọn ni ọna kanna bi awọn gbolohun ọrọ ti ede Gẹẹsi ni alaye ni ọna ti awọn lẹta ati awọn ọrọ wọn. Awọn ilana ti o wa ninu awọn Jiini ti wa ni gbigbe lati ọdọ awọn obi si awọn ọmọ ati pe o jẹ aami kan ayafi fun awọn iyipada lẹẹkọọkan ti a ṣe nipasẹ awọn iyipada. Gẹ́gẹ́ bí àpèjúwe, ẹnì kan lè rò pé a fi ìwé méjì wéra. Awọn iwe mejeeji jẹ awọn oju-iwe 200 gigun wọn si ni nọmba kanna ti awọn ipin. Àyẹ̀wò tímọ́tímọ́ fi hàn pé ojú ìwé méjì náà jẹ́ ojú ìwé kan náà fún ojú ìwé àti ọ̀rọ̀ fún ọ̀rọ̀, àyàfi pé ọ̀rọ̀ kan lẹ́ẹ̀kọ̀ọ̀kan—sọ, ọ̀kan nínú ọgọ́rùn-ún—yàtọ̀. Awọn iwe meji ko le ti kọ ni ominira; boya ọkan ti a ti daakọ lati miiran, tabi awọn mejeeji ti a daakọ, taara tabi fi ogbon ekoro, lati kanna atilẹba iwe. Bakanna, ti paati nucleotide kọọkan ti DNA ba jẹ aṣoju nipasẹ lẹta kan, ilana pipe ti awọn nucleotides ninu DNA ti ẹda ti o ga julọ yoo nilo ọpọlọpọ awọn iwe ọgọrun ti awọn ọgọọgọrun awọn oju-iwe, pẹlu ọpọlọpọ ẹgbẹrun awọn lẹta lori oju-iwe kọọkan. Nigbati awọn “awọn oju-iwe” (tabi awọn ilana ti nucleotides) ninu “awọn iwe” (awọn ohun alumọni) ni a ṣe ayẹwo ni ọkọọkan, ifọrọranṣẹ ti o wa ninu “awọn lẹta” (nucleotides) funni ni ẹri ti ko daju ti ipilẹṣẹ ti o wọpọ.

Awọn ariyanjiyan meji ti a gbekalẹ loke da lori awọn aaye oriṣiriṣi, botilẹjẹpe awọn mejeeji jẹri si itankalẹ. Lilo apẹrẹ alfabeti , ariyanjiyan akọkọ sọ pe awọn ede ti o lo iwe-itumọ kanna - koodu jiini kanna ati awọn amino acid 20 kanna - ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira. Ariyanjiyan keji, nipa ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides ninu DNA (ati nitorinaa ọna ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ), sọ pe awọn iwe ti o ni awọn ọrọ ti o jọra pupọ ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira.

Ẹ̀rí ẹfolúṣọ̀n tí a ṣípayá nípa ẹ̀dá alààyè molecule lọ pàápàá jù lọ. Iwọn ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides tabi ti amino acids le jẹ iwọn ni deede. Fun apẹẹrẹ, ninu eda eniyan ati chimpanzees, awọn amuaradagba moleku ti a npe nicytochrome c, eyiti o ṣe iṣẹ pataki ni isunmi laarin awọn sẹẹli , ni awọn amino acid 104 kanna ni ilana kanna. O yatọ si, sibẹsibẹ, lati cytochrome c ti awọn obo rhesus nipasẹ 1 amino acid, lati ti awọn ẹṣin nipasẹ 11 afikun amino acids, ati lati ti tuna nipasẹ 21 afikun amino acids. Iwọn ibajọra ṣe afihan isọdọtun ti baba ti o wọpọ. Nitorinaa, awọn itọkasi lati anatomi afiwera ati awọn ilana-iṣe miiran nipa itan-akọọlẹ itankalẹ ni a le ṣe idanwo ni awọn iwadii molikula ti DNA ati awọn ọlọjẹ nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana wọn ti nucleotides ati amino acids. ( ''Wo isalẹ'' DNA ati amuaradagba bi awọn macromolecules alaye .)

Aṣẹ ti iru idanwo yii jẹ ohun ti o lagbara; ọkọọkan awọn ẹgbẹẹgbẹrun awọn Jiini ati ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọlọjẹ ti o wa ninu ẹda ara ti n pese idanwo ominira ti itan-akọọlẹ itankalẹ oni-ara yẹn. Kii ṣe gbogbo awọn idanwo ti o ṣeeṣe ni a ti ṣe, ṣugbọn ọpọlọpọ awọn ọgọọgọrun ni a ti ṣe, ati pe ko si ẹnikan ti o funni ni ẹri ti o lodi si itankalẹ. Boya ko si imọran miiran ni eyikeyi aaye ti imọ-jinlẹ ti o ti ni idanwo lọpọlọpọ ati bi o ti jẹri ni kikun bi ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni.

= Itan-akọọlẹ itankalẹ =

== Tete ero ==
Gbogbo eniyan asa ti ni idagbasoke ara wọn alaye fun awọnipilẹṣẹ ti aye ati ti awọn eniyan ati awọn ẹda miiran. Ẹsin Juu ti aṣa ati Kristiẹniti ṣe alaye ipilẹṣẹ ti awọn ẹda alãye ati awọn iyipada wọn si tiwọnàwọn àyíká —iyẹ́, ìyẹ́, ọwọ́, òdòdó—gẹ́gẹ́ bí iṣẹ́ ọwọ́ Ọlọ́run ohun gbogbo. Awọn ọlọgbọn atijọGreece ni awọn arosọ ẹda tiwọn .Anaximander dabaa pe awọn ẹranko le yipada lati iru kan si omiiran, atiEmpedocles speculated ti won ti wa ni ṣe soke ti orisirisi awọn akojọpọ ti preexising awọn ẹya ara. Sunmọ si igbalode ti itiranya ero wà awọn igbero ti teteÀwọn Bàbá Ṣọ́ọ̀ṣì bíi Gregory ti Nazianzus àti Augustine , tí àwọn méjèèjì pa mọ́ pé kì í ṣe gbogbo irú ọ̀wọ́ ewéko àti ẹranko ni Ọlọ́run dá; kakatimọ, mẹdelẹ ko wá aimẹ to whenuho mẹ sọn nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ. Ìsúnniṣe wọn kìí ṣe ti ẹ̀dá ènìyàn bíkòṣe ti ẹ̀sìn—kì bá ti ṣeé ṣe láti kó àwọn aṣojú gbogbo irú ọ̀wọ́ sínú ọkọ̀ ojú-omi kan ṣoṣo bí ọkọ̀ Noa ; nítorí náà, àwọn irú ọ̀wọ́ kan ní láti wà kìkì lẹ́yìn Ìkún-omi.

Imọran pe awọn ohun alumọni le yipada nipasẹ awọn ilana adayeba ko ṣe iwadii bi koko-ọrọ ti ibi nipasẹAwọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti Aarin Aarin, ṣugbọn o jẹ, nigbagbogbo lairotẹlẹ, ni a gbero bi o ṣeeṣe nipasẹ ọpọlọpọ, pẹlu Albertus Magnus ati ọmọ ile-iwe rẹThomas Aquinas . Aquinas parí ọ̀rọ̀ rẹ̀, lẹ́yìn ìjíròrò tó kún rẹ́rẹ́, pé ìdàgbàsókè àwọn ẹ̀dá alààyè bí ìdin àti eṣinṣin láti inú àwọn ohun tí kò ní ẹ̀mí bíi ẹran jíjẹrà kò bá ìgbàgbọ́ Kristẹni tàbí ọgbọ́n èrò orí mu. Ṣugbọn o fi silẹ fun awọn ẹlomiran lati pinnu boya eyi ṣẹlẹ ni otitọ.

Ero ti ilọsiwaju, paapaa igbagbọ ninu ilọsiwaju eniyan ti ko ni opin, jẹ aringbungbun siÌlànà ti ọ̀rúndún kejìdínlógún, ní pàtàkì ní ilẹ̀ Faransé láàárín àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí bíi marquis de Condorcet àti Denis Diderot àti irú àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì bíGeorges-Louis Leclerc, comte de Buffon . Ṣùgbọ́n ìgbàgbọ́ nínú ìlọsíwájú kò fi dandan yọrí sí ìdàgbàsókè àbá èrò orí ti ẹfolúṣọ̀n.Pierre-Louis Moreau de Maupertuis dabaa iran airotẹlẹ ati iparun awọn ohun alumọni gẹgẹ bi apakan ti imọ-jinlẹ rẹ ti awọn ipilẹṣẹ, ṣugbọn ko ni ilọsiwaju imọ-jinlẹ ti itankalẹ — ie, iyipada ti ẹda kan si omiran nipasẹ mimọ, awọn idi adayeba. Buffon, ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o tobi julọ ni akoko naa, ṣe akiyesi ni gbangba — o si kọ - irandiran ti o ṣeeṣe ti awọn ẹda pupọ lati ọdọ baba nla kan. O fiweranṣẹ pe awọn ohun alumọni dide lati awọn ohun alumọni Organic nipasẹ iran lẹẹkọkan, ki o le jẹ ọpọlọpọ iru awọn ẹranko ati awọn ohun ọgbin bi awọn akojọpọ ti o le yanju ti awọn ohun elo Organic.

Onisegun GẹẹsiErasmus Darwin , grandfather ti Charles Darwin, ti a nṣe ninu rẹ''Zoonomia; tabi, Awọn ofin ti Igbesi aye Organic'' (1794-96) diẹ ninu awọn akiyesi itiranya, ṣugbọn wọn ko ni idagbasoke siwaju ati pe ko ni ipa gidi lori awọn imọ-jinlẹ ti o tẹle. Onimọ-ọgbọn ara SwedenCarolus Linnaeus ṣe agbekalẹ eto isọdi ti ọgbin ati ti ẹranko ti o tun wa ni lilo ni fọọmu ti olaju. Biotilejepe o tenumo lori fixity ti eya, rẹEto isọdi bajẹ ṣe alabapin pupọ si gbigba ti imọran ti iran ti o wọpọ.

The nla French naturalistJean-Baptiste de Monet, chevalier de Lamarck , ṣe akiyesi iwoye ti ọjọ ori rẹ pe awọn ohun alumọni ti o wa laaye duro fun ilọsiwaju kan, pẹlu awọn eniyan bi fọọmu ti o ga julọ. Lati inu ero yii o dabaa, ni awọn ọdun ibẹrẹ ti ọrundun 19th, imọran gbooro akọkọ ti itankalẹ. Awọn ohun-ara ti nwaye nipasẹ awọn akoko akoko lati isalẹ si awọn fọọmu ti o ga julọ, ilana ti o tun n lọ, nigbagbogbo n pari ni awọn eniyan. Bi awọn oganisimu ṣe ni ibamu si awọn agbegbe wọn nipasẹ awọn iṣesi wọn, awọn iyipada waye. Lilo ẹ̀yà ara tàbí ẹ̀yà ara ń fún un lókun; disuse nyorisi si obliteration. Awọn abuda ti a gba nipasẹ lilo ati ilokulo, ni ibamu si ero yii, yoo jogun. Yi arosinu, nigbamii ti a npe ni iní tiAwọn abuda ti a gba (tabi Lamarckism), jẹ atako daradara ni ọrundun 20th. Botilẹjẹpe imọ-jinlẹ rẹ ko dide ni imọlẹ ti imọ-jinlẹ nigbamii, Lamarck ṣe awọn ilowosi pataki si gbigba diẹdiẹ ti itankalẹ ti ẹda ati ki o fa ọpọlọpọ awọn ikẹkọ nigbamii.

== Charles Darwin ==
Oludasile ti ero igbalode ti itankalẹ jẹ Charles Darwin . Ọmọkunrin ati ọmọ-ọmọ ti awọn dokita, o forukọsilẹ bi ọmọ ile-iwe iṣoogun ni University of Edinburgh . Lẹhin ọdun meji, sibẹsibẹ, o lọ lati kawe ni University of Cambridge o si mura lati di alufaa. Oun kii ṣe ọmọ ile-iwe alailẹgbẹ, ṣugbọn o nifẹ si itan-akọọlẹ adayeba. Ni Oṣu Kejila ọjọ 27, ọdun 1831, oṣu diẹ lẹhin ayẹyẹ ipari ẹkọ rẹ lati Cambridge, o wakọ bi onimọ-jinlẹ lori HMS ''Beagle'' ni irin-ajo yika agbaye ti o duro titi di Oṣu Kẹwa Ọdun 1836. Darwin nigbagbogbo ni anfani lati lọ kuro fun awọn irin-ajo gigun si eti okun lati gba awọn apẹẹrẹ adayeba.

Awari ti awọn egungun fosaili lati ọdọ awọn osin nla ti o parun ni Ilu Argentina ati akiyesi ọpọlọpọ awọn eya.finches ni awọn Galapagos Islands wà ninu awọn iṣẹlẹ ka pẹlu safikun anfani Darwin ni bi eya se pilẹṣẹ. Ni ọdun 1859 o ṣe atẹjade''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna Aṣayan Adayeba'' , iwe adehun ti o ṣe agbekalẹ ẹkọ ti itankalẹ ati, pataki julọ, ipa ti yiyan adayeba ni ṣiṣe ipinnu ipa-ọna rẹ. O ṣe atẹjade ọpọlọpọ awọn iwe miiran paapaa, paapaa''Isọkalẹ ti Eniyan ati Yiyan ni ibatan si Ibalopo'' (1871), eyiti o fa ẹkọ ti yiyan adayeba si itankalẹ eniyan .

Darwin ni a gbọdọ rii bi oniyika ọgbọn nla ti o ṣe ifilọlẹ akoko tuntun ninu itan-akọọlẹ aṣa ti ẹda eniyan, akoko ti o jẹ ipele keji ati ipari tiIyika Copernican ti o bẹrẹ ni ọrundun 16th ati 17th labẹ idari awọn ọkunrin bii Nicolaus Copernicus , Galileo , ati Isaac Newton . Iyika Copernican samisi awọn ibẹrẹ ti ode onisáyẹnsì . Awọn iwadii ti astronomie ati fisiksi dopin awọn imọran aṣa ti agbaye . A ko ri Earth mọ bi aarin agbaye ṣugbọn a rii bi pílánẹẹti kekere kan ti o yika ọkan ninu awọn irawọ aimọye ; awọn akoko ati awọn ojo ti o mu ki awọn irugbin dagba, ati awọn iji iparun ati awọn oju-ọjọ miiran ti oju ojo, ni oye bi awọn ẹya ti awọn ilana adayeba; awọn iyipada ti awọn aye aye ni bayi ṣe alaye nipasẹ awọn ofin ti o rọrun ti o tun ṣe iṣiro fun iṣipopada awọn iṣẹ akanṣe lori Earth.

Pataki ti awọn wọnyi ati awọn awari miiran ni pe wọn yorisi eroye ti agbaye gẹgẹbi eto eto ọrọ ni išipopada ti o ṣakoso nipasẹ awọn ofin ẹda. Awọn iṣẹ ti awọn Agbaye ko to gun nilo lati wa ni Wọn si awọn ineffable ife ti a Ibawi Ẹlẹdàá; kakatimọ, yé yin hinhẹnwa adà lẹnunnuyọnẹn tọn mẹ—yèdọ zẹẹmẹ nujijọ ayidego tọn lẹ gbọn osẹ́n jọwamọ tọn lẹ dali. Awọn iṣẹlẹ ti ara gẹgẹbi awọn ṣiṣan omi, oṣupa, ati awọn ipo ti awọn aye aye le jẹ asọtẹlẹ ni bayi nigbakugba ti awọn okunfa ba ti mọ daradara. Ẹri ti Darwin kojọpọ ti n fihan pe itankalẹ ti ṣẹlẹ, pe awọn ẹda oniyatọ pin awọn baba ti o wọpọ, ati pe awọn ẹda alãye ti yipada ni pataki ni akoko itan-akọọlẹ Aye. Pàtàkì jù lọ, bí ó ti wù kí ó rí, ó nasẹ̀ dé ọ̀dọ̀ ayé alààyè èrò ti ìṣẹ̀dá gẹ́gẹ́ bí ètò ìgbékalẹ̀ ọ̀rọ̀ nínú ìṣàkóso àwọn òfin àdánidá.

Ṣaaju Darwin, ipilẹṣẹ ti awọn ohun alãye ti Earth, pẹlu awọn itara iyalẹnu wọn fun aṣamubadọgba , ni a ti sọ si awọnapẹrẹ ti Ọlọrun omcient. Ó dá ẹja inú omi, ó dá àwọn ẹyẹ lójú ọ̀run, ati oríṣìíríṣìí ẹranko ati ewéko lórí ilẹ̀. Ọlọ́run ti fún àwọn ẹ̀dá wọ̀nyí ní ìyẹ́ fún mímí, ìyẹ́ fún fífo, àti ojú fún ìríran, ó sì ní àwọn ẹyẹ àwọ̀ àwọ̀ àti òdòdó kí ènìyàn lè gbádùn wọn kí wọ́n sì mọ ọgbọ́n Ọlọ́run. Awọn onimọ-jinlẹ Kristiani, lati Aquinas siwaju, ti jiyan pe wiwa apẹrẹ, ti o han gbangba ninu awọn ẹda alãye, ṣe afihan wiwa ti Ẹlẹda giga julọ; Àríyànjiyàn láti inú ọ̀nà rẹ̀ ni “ọ̀nà karùn-ún” ti Aquinas fún ẹ̀rí wíwà Ọlọ́run . Ni 19th-orundun England awọn mẹjọWọ́n gbé iṣẹ́ àdéhùn Bridgewater lé lọ́wọ́ kí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí lè gbòòrò sí i lórí àwọn ohun àgbàyanu ti ayé, kí wọ́n sì tipa bẹ́ẹ̀ gbé “Agbára, ọgbọ́n, àti oore Ọlọ́run kalẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ó ti fara hàn nínú Ìṣẹ̀dá.”

The British theologianWilliam Paley ninu ''Ẹkọ nipa Imọ-iṣe Adayeba'' rẹ (1802) lo itan-akọọlẹ ẹda, ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ-ara , ati imọ-ẹrọ miiran ti ode oni lati ṣe alayeariyanjiyan lati oniru . Bí ẹnì kan bá wá aago kan, kódà ní aṣálẹ̀ kan tí kò sí nílé, Paley sọ pé, ìṣọ̀kan tó wà nínú ọ̀pọ̀ ẹ̀yà ara rẹ̀ yóò fipá mú un láti parí èrò sí pé ògbóǹkangí olùṣọ́ ló dá a; ati, Paley si lọ lori, bi o Elo siwaju sii intricate ati pipe ni oniru ni awọn eniyan oju , pẹlu awọn oniwe-sihin lẹnsi, awọn oniwe-retina gbe ni kongẹ ijinna fun lara kan pato image, ati awọn oniwe-tobi nafu gbigbe awọn ifihan agbara si ọpọlọ.

Awọn ariyanjiyan lati oniru dabi lati wa ni agbara. Wọ́n ṣe àkàbà fún gígun, ọ̀bẹ fún gígé, àti aago kan láti sọ àkókò; Apẹrẹ iṣẹ ṣiṣe wọn yori si ipari pe wọn ti jẹ aṣa nipasẹ gbẹnagbẹna, alagbẹdẹ, tabi alaṣọ. Lọ́nà kan náà, ó dà bíi pé bí àwọn ẹranko àti ewéko ṣe ń ṣiṣẹ́ ṣe kedere tó ń tọ́ka sí iṣẹ́ Ẹlẹ́dàá kan. Ogbon Darwin ni o pese alaye adayeba fun iṣeto ati apẹrẹ iṣẹ ti awọn ẹda alãye. (Fun afikun fanfa ti ariyanjiyan lati apẹrẹ ati isọdọtun rẹ ni awọn ọdun 1990, ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ .)

Darwin gba awọn mon tiaṣamubadọgba — awọn ọwọ wa fun mimu, oju fun riran, ẹdọforo fun mimi. Ṣùgbọ́n ó fi hàn pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ewéko àti ẹranko, pẹ̀lú ìmúrasílẹ̀ tó fani mọ́ra tí wọ́n sì yàtọ̀ síra, ni a lè ṣàlàyé nípasẹ̀ ìlànà yíyàn àdánidá, láìsí ìtọ́sọ́nà sí Ẹlẹ́dàá kan tàbí aṣojú oníṣẹ́ ọnà èyíkéyìí. Aṣeyọri yii yoo jẹri lati ni awọn imunadoko ọgbọn ati ti aṣa diẹ sii ti o jinlẹ ati pipẹ ju ẹri rẹ lọpọlọpọ ti o ni idaniloju awọn akoko asiko ti otitọ itankalẹ.

Darwin ká yii tiAṣayan adayeba jẹ akopọ ni ''Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' bi atẹle:&lt;blockquote&gt;Gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn eniyan diẹ sii ju ti o le wa laaye, ni gbogbo ọran gbọdọ wa ni Ijakadi fun aye, boya ẹni kọọkan pẹlu omiiran ti iru kanna, tabi pẹlu awọn ẹni-kọọkan ti eya ọtọtọ, tabi pẹlu awọn ipo ti ara ti igbesi aye… Bí irúfẹ́ bẹ́ẹ̀ bá ṣẹlẹ̀, ṣé a lè máa ṣiyèméjì (láti rántí pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ èèyàn ni a bí ju bí ó ti lè yè bọ́ lọ) pé àwọn ẹnì kọ̀ọ̀kan ní àǹfààní èyíkéyìí, bí ó ti wù kí ó rí díẹ̀, ju àwọn ẹlòmíràn lọ, yóò ní àǹfààní tí ó dára jù lọ láti là á já àti ti bíbí irú wọn bí? Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, a lè nímọ̀lára ìdánilójú pé ìyàtọ̀ èyíkéyìí nínú ìpalára ìwọ̀n-ìwọ̀n tí ó kéré jù yóò jẹ́ ìparun ṣinṣin. Itọju yii ti awọn iyatọ ti o dara ati ijusile ti awọn iyatọ ipalara, Mo pe Aṣayan Adayeba.&lt;/blockquote&gt;Aṣayan adayeba ni a dabaa nipasẹ Darwin nipataki lati ṣe akọọlẹ fun iṣeto adaṣe ti awọn ẹda alãye; o jẹ ilana ti o ṣe igbega tabi ṣetọju aṣamubadọgba. Iyipada ti itiranya nipasẹ akoko ati isodipupo ti itiranya (isodipupo awọn eya) ko ni igbega taara nipasẹ yiyan adayeba, ṣugbọn wọn nigbagbogbo tẹle bi awọn ọja-ọja ti yiyan adayeba bi o ṣe n ṣe agbekalẹ aṣamubadọgba si awọn agbegbe oriṣiriṣi.

= Awọn imọran ode oni =

== Abajade Darwin ==
Ìtẹ̀jáde Ìpilẹ̀ṣẹ̀ ''Àwọn Eya'' mú ìdùnnú ńláǹlà jáde ní gbangba. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, àwọn olóṣèlú, àwọn àlùfáà àti àwọn ọ̀tọ̀kùlú oríṣiríṣi ni wọ́n ń ka ìwé náà, wọ́n sì ń jíròrò rẹ̀, wọ́n ń gbèjà àwọn èrò Darwin tàbí kí wọ́n ṣe yẹ̀yẹ́. Oṣere ti o han julọ ninu awọn ariyanjiyan lẹsẹkẹsẹ lẹhin titẹjade ni onimọ-jinlẹ GẹẹsiTH Huxley , ti a mọ ni “Darwin's bulldog,” ẹniti o daabobo yii ti itankalẹ pẹlu awọn ọrọ asọye ati nigbakan awọn ọrọ mordant ni awọn iṣẹlẹ gbangba ati ninu awọn iwe lọpọlọpọ. Itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba jẹ nitootọ koko-ọrọ ayanfẹ ni awọn ile iṣọpọ awujọ ni awọn ọdun 1860 ati kọja. Ṣugbọn awọn ariyanjiyan pataki ti imọ-jinlẹ tun dide, akọkọ ni Ilu Gẹẹsi ati lẹhinna lori Kọntinenti ati ni Amẹrika .

Olukopa lẹẹkọọkan ninu ijiroro naa jẹ onimọ-jinlẹ ara ilu GẹẹsiAlfred Russel Wallace , ẹniti o ti kọlu imọran ti yiyan adayeba ni ominira ati pe o ti fi iwe afọwọkọ kukuru kan ranṣẹ nipa rẹ si Darwin lati Ilu Malay Archipelago , nibiti o ti n gba awọn apẹẹrẹ ati kikọ. Ni Oṣu Keje ọjọ 1, ọdun 1858, ọdun kan ṣaaju ikede ti ''Origin'' , iwe kan ti a papọ papọ nipasẹ Wallace ati Darwin ni a gbekalẹ, laisi awọn mejeeji, si Linnean Society ni Ilu Lọndọnu—pẹlu akiyesi kekere. Kirẹditi ti o tobi ju ni a fun Darwin ju Wallace lọ fun imọran itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba; Darwin ṣe agbekalẹ ilana yii ni awọn alaye diẹ sii, ti o pese ẹri diẹ sii fun u, ati pe o jẹ iduro akọkọ fun gbigba rẹ. Awọn iwo Wallace yato si ti Darwin ni ọpọlọpọ awọn ọna, pataki julọ ni pe Wallace ko ro pe yiyan adayeba ti o to lati ṣe akọọlẹ fun ipilẹṣẹ ti eniyan , eyiti o ni oju-iwoye rẹ nilo ilowosi atọrunwa taara.

Ọmọ Gẹ̀ẹ́sì kékeré kan tí Darwin ń gbé, tí ó ní ipa púpọ̀ ní apá ìkẹyìn ti ọ̀rúndún kọkàndínlógún àti ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún ogún, jẹ́.Herbert Spencer . Onímọ̀ ọgbọ́n orí ju onímọ̀ nípa ohun alààyè, ó di alátìlẹ́yìn onítara fún àwọn ìmọ̀ ẹfolúṣọ̀n, ó sọ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ àsọyé di ọ̀wọ̀, bí “ìwàláàyè jùlọ” (èyí tí Darwin gbé sókè ní àwọn àtúnse tí ó tẹ̀ lé e ti ''Oti'' ), ó sì ń ṣiṣẹ́ nínú àwọn ìfojúsọ́nà àwùjọ àti àkànlò-ìwòye . Awọn imọran rẹ bajẹ oye to dara ati gbigba ti ẹkọ itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba. Darwin kowe nipa awọn akiyesi Spencer:&lt;blockquote&gt;Ọ̀nà àbáyọ rẹ̀ láti tọ́jú kókó ọ̀rọ̀ kọ̀ọ̀kan tako pátápátá sí èrò inú mi…. Àwọn ìpilẹ̀ṣẹ̀ ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀ (èyí tí àwọn ènìyàn kan ti fiwera ní pàtàkì pẹ̀lú àwọn òfin Newton!) èyí tí mo gbọ́dọ̀ sọ pé ó lè níye lórí gan-an lábẹ́ ojú ìwòye ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ní irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ tí wọn kò dàbí ẹni pé wọ́n jẹ́ ti àwọn ìlò ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kankan.&lt;/blockquote&gt;Julọ pernicious wà ni robi itẹsiwaju nipa Spencer ati awọn miiran ti awọn iro ti awọn &quot;Ijakadi fun aye&quot; si eda eniyan aje ati awujo aye ti o di mọ bi awujo Darwinism ( ''wo isalẹ'' Scientific gbigba ati itẹsiwaju si miiran eko ).

Iṣoro to ṣe pataki julọ ti o dojukọ imọ-jinlẹ itiranya Darwin ni aini imọ-jinlẹ to peye ti ogún ti yoo ṣe akọọlẹ fun itọju nipasẹ awọn iran ti awọn iyatọ lori eyiti yiyan adayeba yẹ ki o ṣiṣẹ. Awọn imọ-jinlẹ ode oni ti “dídapọ̀ ogún” dámọ̀ràn pé àwọn ọmọ wulẹ̀ kàn ní ìpíndọ́gba láàárín àwọn ìwà àwọn òbí wọn.” Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí Darwin ti mọ̀, dídàpọ̀ ogún (títí kan àbá èrò orí tirẹ̀ ti “pangenesis , ” ninu eyiti eto-ara kọọkan ati àsopọ ti ara ti ara ẹni ti o ṣabọ awọn ifunni kekere ti ara rẹ ti a kojọ ninu awọn ẹya ara ibalopo ati pinnu iṣeto ti ọmọ) ko le ṣe akọọlẹ fun itoju awọn iyatọ, nitori awọn iyatọ laarin awọn iru-ọmọ ti o yatọ yoo dinku idaji iran kọọkan, ni iyara dinku iyatọ atilẹba si aropin awọn abuda ti o wa tẹlẹ.

Awọn sonu ọna asopọ ni Darwin ká ariyanjiyan ti a pese nipaMendelian Jiini. Nipa akoko ''ti Origin of Species'' ti a tẹjade, monk AugustinianGregor Mendel n bẹrẹ ọpọlọpọ awọn adanwo gigun pẹlu Ewa ninu ọgba ti monastery rẹ ni Brünn, Austria-Hungary (bayi Brno, Czech Republic). Awọn adanwo wọnyi ati itupalẹ awọn abajade wọn jẹ nipasẹ boṣewa eyikeyi apẹẹrẹ ti ọna imọ- jinlẹ oye . Iwe Mendel, ti a tẹjade ni ọdun 1866 ninu ''Awọn ilana'' ti Ẹgbẹ Imọ-jinlẹ Adayeba ti Brünn, ṣe agbekalẹ awọn ipilẹ ipilẹ ti imọ-jinlẹ tiajogunba ti o jẹ ṣi lọwọlọwọ. Ilana rẹ ṣe akọọlẹ fun ogún ti ibi nipasẹ awọn nkan pataki (eyiti a mọ ni bayi bi jiini s) jogun ọkan lati ọdọ obi kọọkan, eyiti ko dapọ tabi dapọ ṣugbọn pinya ni dida awọn sẹẹli ibalopo, tabi awọn ere .

Awọn awari Mendel ko jẹ aimọ si Darwin, sibẹsibẹ, ati pe, nitootọ, wọn ko di mimọ ni gbogbogbo titi di ọdun 1900, nigbakanna wọn tun ṣe awari nipasẹ nọmba awọn onimọ-jinlẹ lori Kọntinenti. Láàárín àkókò yìí, Darwinism ní apá ìparí ọ̀rúndún kọkàndínlógún dojú kọ àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n mìíràn tí a mọ̀ síNeo-Lamarckism. Idawọle yii pin pẹlu Lamarck pataki ti lilo ati ilokulo ninu idagbasoke ati piparẹ awọn ẹya ara, ati pe o ṣafikun imọran pe agbegbe n ṣiṣẹ taara lori awọn ẹya Organic, eyiti o ṣalaye aṣamubadọgba wọn si ọna igbesi aye ati agbegbe ti ohun-ara. Awọn ti o tẹle ilana yii sọ yiyan adayeba silẹ bi alaye fun isọdi si ayika.

Olokiki laarin awọn olugbeja ti yiyan adayeba ni onimọ-jinlẹ ara JamaniAugust Weismann , ẹniti o ṣe atẹjade rẹ ni awọn ọdun 1880germ plasm yii . O si yato si meji oludoti ti o ṣe soke ohun oni-ara: awọnsoma , eyiti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ara ati awọn ara, ati pilasima germ, eyiti o ni awọn sẹẹli ti o funni ni awọn ere ati nitorinaa si iru-ọmọ. Ni kutukutu idagbasoke ẹyin kan, pilasima germ di ipinya lati awọn sẹẹli somatic ti o fun laaye si iyoku ti ara. Iro yii ti iyapa radical laarin germ plasm ati soma — iyẹn ni, laarin awọn tissu ibisi ati gbogbo awọn ara ti ara miiran — tọ Weismann lati sọ pe ogún ti awọn abuda ti a gba ko ṣee ṣe, ati pe o ṣii ọna fun aṣaju rẹ ti yiyan adayeba bi ilana pataki nikan ti yoo ṣe akọọlẹ fun itankalẹ ti ẹda. Awọn ero Weismann di mimọ lẹhin 1896 biDarwinism tuntun .

== Awọnsintetiki yii ==
Atunṣe ni ọdun 1900 ti ero Mendel ti ajogunba, nipasẹ onimọ-jinlẹ Dutch ati onimọ-jiiniHugo de Vries ati awọn miiran, yori si tcnu lori ipa ti ajogunba ninu itankalẹ. De Vries dabaa imọran tuntun ti itankalẹ ti a mọ siiyipada , eyiti o ṣe pataki kuro pẹlu yiyan adayeba bi ilana itiranya pataki kan. Gẹgẹbi de Vries (ẹniti o darapọ mọ nipasẹ awọn onimọ-jiini miiran gẹgẹbi William Bateson ni England), iru iyatọ meji waye ni awọn ohun alumọni. Ọkan jẹ iyipada “arinrin” ti a ṣakiyesi laarin awọn eniyan kọọkan ti ẹda kan, eyiti ko ni abajade ayeraye ninu itankalẹ nitori pe, ni ibamu si de Vries, ko le “dari si irekọja ti aala eya [ie, si idasile ti ẹda tuntun] paapaa labẹ awọn ipo ti o lagbara julọ ati yiyan ti o tẹsiwaju.” Awọn miiran oriširiši awọn ayipada mu nipaawọn iyipada , awọn iyipada lairotẹlẹ ti awọn apilẹṣẹ ti o yọrisi awọn iyipada nla ti ẹda ara ti o si mu iru awọn ẹda tuntun jade: “Nipa bayii iru-ara titun ti nwaye lojiji, eyiti o wa ni a ṣe jade laisi igbaradi ti o han ati laisi iyipada.”

Iyipada jẹ ilodi si nipasẹ ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ati ni pataki nipasẹ awọn ti a pebiometricians , mu nipasẹ awọn English statisticianKarl Pearson , ẹniti o daabobo yiyan adayeba Darwin gẹgẹbi idi pataki ti itankalẹ nipasẹ awọn ipa ikojọpọ ti kekere, ilọsiwaju, awọn iyatọ kọọkan (eyiti awọn onimọ-jinlẹ ro pe o ti kọja lati iran kan si ekeji laisi opin nipasẹ awọn ofin ilẹ-iní Mendel [ ''wo'' Mendelism ]).

Ariyanjiyan laarin awọn iyipada (ti a tọka si ni akoko bi Mendelians) ati awọn onimọ-jinlẹ ti sunmọ ipinnu kan ni awọn ọdun 1920 ati 30 nipasẹ iṣẹ imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jiini. Awọn onimo ijinlẹ sayensi wọnyi lo awọn ariyanjiyan mathematiki lati fihan, akọkọ, pe iyatọ ti nlọsiwaju (ni iru awọn abuda bi iwọn ara, nọmba awọn ẹyin ti a gbe, ati bii) le ṣe alaye nipasẹ awọn ofin Mendel ati, keji, pe yiyan adayeba ti n ṣiṣẹ ni apapọ lori awọn iyatọ kekere le mu awọn ayipada itiranya pataki ni fọọmu ati iṣẹ. Iyato awọn ọmọ ẹgbẹ ti yi ẹgbẹ ti o tumq si geneticists wàRA Fisher atiJBS Haldane ni Britain atiSewall Wright ni Orilẹ Amẹrika. Iṣẹ wọn ṣe alabapin si iṣubu ti iyipada ati, pataki julọ, pese ilana ilana kan fun iṣọpọ awọn Jiini sinu ilana Darwin ti yiyan adayeba. Sibẹsibẹ iṣẹ wọn ni ipa ti o ni opin lori awọn onimọ-jinlẹ ti ode oni fun awọn idi pupọ — a ṣe agbekalẹ rẹ ni ede mathematiki ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ko le loye; o fẹrẹ jẹ imọ-jinlẹ ti iyasọtọ, pẹlu ijẹrisi imudara diẹ; ati pe o ni opin ni iwọn, ni pataki yiyọ ọpọlọpọ awọn ọran silẹ, gẹgẹbi ijuwe (ilana ti a ṣe ṣẹda awọn ẹda tuntun), ti o ṣe pataki pupọ si awọn onigbagbọ.

A pataki awaridii wá ni 1937 pẹlu awọn atejade ti''Jiini ati awọn Oti ti Eya'' nipaTheodosius Dobzhansky , Ara ilu Amẹrika kan ti a bi ni Russia ati onimọ-jiini idanwo. Iwe Dobzhansky ni ilọsiwaju akọọlẹ ti o ni oye ti ilana itiranya ni awọn ofin jiini, ti o ni pẹlu ẹri adanwo ti n ṣe atilẹyin ariyanjiyan imọ-jinlẹ. ''Awọn Jiini ati Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' ni a le kà si ami-ilẹ ti o ṣe pataki julọ ninu igbekalẹ ohun ti o wa lati mọ bi imọ-ọrọ sintetiki ti itankalẹ, ni imunadoko ni apapọ yiyan adayeba Darwin ati awọn Jiini Mendelian. O ni ipa nla lori awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ adanwo, ti o gba oye tuntun ti ilana itankalẹ bi ọkan ninu iyipada jiini ninu awọn olugbe. Awọn iwulo ninu awọn ẹkọ ẹkọ itiranya jẹ iwuri pupọ, ati pe awọn ilowosi si imọran laipẹ bẹrẹ lati tẹle, ti n fa idawọle ti Jiini ati yiyan adayeba si ọpọlọpọ awọn aaye ibi-aye.

Awọn onkọwe akọkọ ti o, pẹlu Dobzhansky, ni a le kà si awọn ayaworan ile ti ẹkọ sintetiki ni zoologist ti Amẹrika ti a bi ni JamaniErnst Mayr , onimọ-jinlẹ GẹẹsiJulian Huxley , onimọ-jinlẹ AmẹrikaGeorge Gaylord Simpson , ati onimọ-jinlẹ ara AmẹrikaGeorge Ledyard Stebbins . Awọn oniwadi wọnyi ṣe alabapin si ikọlu ti awọn ẹkọ ti itiranya ni awọn ilana ẹkọ ti ẹda ti aṣa ati ni diẹ ninu awọn ti n yọ jade-paapaa awọn Jiini olugbe ati, nigbamii, ilolupo itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ). Ni ọdun 1950 gbigba ti ẹkọ itankalẹ ti Darwin nipasẹ yiyan adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin awọn onimọ-jinlẹ, ati imọran sintetiki ti di itẹwọgba lọpọlọpọ.

== isedale molikula ati awọn imọ-jinlẹ Earth ==
Laini iwadii ti o ṣe pataki julọ lẹhin ọdun 1950 jẹ ohun elo ti isedale molikula si awọn ikẹkọ itankalẹ. Ni ọdun 1953 onimọ-jiini AmẹrikaJames Watson ati British biophysicistFrancis Crick deduced awọn molikula be tiDNA (deoxyribonucleic acid), ohun elo ajogun ti o wa ninu awọn chromosomes ti gbogbo sẹẹli sẹẹli . Alaye nipa jiini ti wa ni koodu laarin ọna ti awọn nucleotide ti o ṣe awọn sẹẹli DNA ti o dabi ẹwọn. Alaye yi ipinnu awọn ọkọọkan tiawọn bulọọki ile amino acid ti awọn ohun elo amuaradagba , eyiti o pẹlu, laarin awọn miiran, awọn ọlọjẹ igbekalẹ gẹgẹbi collagen , awọn ọlọjẹ atẹgun bii haemoglobin , ati ọpọlọpọ awọn enzymu s lodidi fun awọn ilana igbesi aye ipilẹ ti ara-ara. Alaye jiini ti o wa ninu DNA le ṣe iwadii bayi nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ.

Ni aarin-1960 yàrá imuposi bielectrophoresis ati yiyan ti awọn enzymu di wa fun iyara ati iwadi ti ko gbowolori ti awọn iyatọ laarin awọn enzymu ati awọn ọlọjẹ miiran. Awọn ohun elo ti awọn ilana wọnyi si awọn iṣoro itankalẹ jẹ ki wiwa awọn ọran ti iṣaaju ko le ṣe iwadii-fun apẹẹrẹ, ṣawari iwọn iyatọ jiini ni awọn olugbe adayeba (eyiti o ṣeto awọn aala lori agbara itiranya wọn) ati ṣiṣe ipinnu iye iyipada jiini ti o waye lakoko dida ẹda tuntun.

Awọn afiwera ti awọn ilana amino acid ti awọn ọlọjẹ ti o baamu ni awọn oriṣiriṣi oriṣiriṣi ti a pese awọn iwọn kongẹ ni iwọn ti iyatọ laarin awọn ẹda ti o wa lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ, ilọsiwaju ti o pọju lori awọn igbelewọn agbara deede ti a gba nipasẹ anatomi afiwera ati awọn ilana itiranya miiran. Ni ọdun 1968 onimọ-ara JapaneseMotoo Kimura dabaa naIlana didoju ti itankalẹ molikula, eyiti o dawọle pe, ni ipele ti awọn ilana ti awọn nucleotides ni DNA ati ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ, ọpọlọpọ awọn iyipada jẹ didoju ni ibamu; wọn ko ni ipa diẹ tabi ko si lori iṣẹ ti moleku ati nitorinaa lori amọdaju ti ẹda ara laarin agbegbe rẹ. Ti imọ-ọrọ neutrality ba tọ, o yẹ ki o wa &quot;aago molikula ” ti itankalẹ; iyẹn ni, iwọn eyiti amino acid tabi awọn ilana nucleotide ṣe iyatọ laarin awọn ẹda yẹ ki o pese iṣiro ti o ni igbẹkẹle ti akoko lati igba ti ẹda naa ti yapa. Awọn ọdun 1970 ati 80 o di mimọ diẹdiẹ pe aago molikula kii ṣe deede sibẹsibẹ, sinu ibẹrẹ ọrundun 21st o tẹsiwaju lati pese ẹri ti o gbẹkẹle julọ fun atunṣe itan-akọọlẹ itankalẹ ( ''Wo isalẹ'' Aago molikula ti itankalẹ ati Imọran didoju ti itankalẹ molikula .)

Awọn imọ-ẹrọ yàrá ti ẹda oniye DNA ati titele ti pese ọna tuntun ati agbara ti iwadii itankalẹ ni ipele molikula. Awọn eso ti imọ-ẹrọ yii bẹrẹ lati ṣajọpọ lakoko awọn ọdun 1980 ni atẹle idagbasoke ti awọn ẹrọ adaṣe DNA adaṣe adaṣe ati ipilẹṣẹ ti iṣesi pipọ polymerase (PCR), ilana ti o rọrun ati ilamẹjọ ti o gba, ni awọn wakati diẹ, awọn ọkẹ àìmọye tabi awọn aimọye ti awọn adakọ ti ọna DNA kan pato tabi pupọ. Major iwadi akitiyan bi awọnHuman Genome Project siwaju ilọsiwaju imọ-ẹrọ fun gbigba awọn ilana DNA gigun ni iyara ati laini iye owo. Ni awọn ọdun diẹ akọkọ ti ọrundun 21st, ilana DNA ni kikun — ie, imudara jiini kikun, tabi genome — ti gba fun diẹ sii ju 20 awọn oganisimu ti o ga julọ, pẹlu eniyan, eku ile ( ''Mus musculus'' ), eku ''Rattus norvegicus'' , ọti kikan ''Drosophila melanogaster'' , awọn mosquitombito , nemapheles ''ga Caenorhabditis elegans'' , parasite iba ''Plasmodium falciparum'' , igbo eweko ''Arabidopsis thaliana'' , ati iwukara ''Saccharomyces cerevisiae'' , ati fun ọpọlọpọ awọn microorganisms. Àfikún ìwádìí ní àkókò yìí ṣàwárí àwọn ọ̀nà mìíràn ti ogún, pẹ̀lúIyipada epigenetic (iyipada kemikali ti awọn Jiini kan pato tabi awọn ọlọjẹ ti o ni ibatan pẹlu Jiini), ti o le ṣe alaye agbara ohun-ara kan lati atagba awọn abuda ti o dagbasoke lakoko igbesi aye rẹ si awọn ọmọ rẹ.

Awọn imọ-jinlẹ Earth tun ni iriri, ni idaji keji ti ọrundun 20th, iyipada imọran kan pẹlu abajade nla si ikẹkọ itankalẹ. Yii tiawo tectonics , eyi ti a ti gbekale ninu awọn ti pẹ 1960, fi han wipe awọn iṣeto ni ati ipo ti awọn continents ati awọn okun ni o wa ìmúdàgba , kuku ju aimi, awọn ẹya ara ẹrọ ti Earth . Awọn okun dagba ati dinku, lakoko ti awọn kọnputa n fọ sinu awọn ajẹkù tabi ṣajọpọ sinu ọpọ eniyan nla. Awọn continents n gbe lori dada Earth ni awọn oṣuwọn ti awọn sẹntimita diẹ ni ọdun kan, ati pe ju awọn miliọnu ọdun ti itan-akọọlẹ imọ-aye yii ronu jinna si oju aye , nfa awọn iyipada oju-ọjọ nla ni ọna. Awọn iyipada nla ti a ko fura tẹlẹ ti awọn agbegbe ti o kọja ti Earth jẹ, ti iwulo, ṣe afihan ninu itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye.Biogeography , iwadi ti itiranya ti ọgbin ati pinpin ẹranko , ti ni iyipada nipasẹ imọ, fun apẹẹrẹ, pe Afirika ati South America jẹ apakan ti ilẹ-ilẹ kan ni bii 200 milionu ọdun sẹyin ati pe iha ilẹ India ko ni asopọ pẹlu Esia titi di awọn akoko jiolojikali.

Ekoloji , iwadi ti awọn ibaraẹnisọrọ ti awọn ohun alumọni pẹlu awọn agbegbe wọn, ti wa lati awọn ẹkọ-itumọ-&quot;itan-itan-aye&quot;-sinu ibawi ti ẹda ti o lagbara pẹlu ẹya-ara mathematiki ti o lagbara, mejeeji ni idagbasoke awọn awoṣe imọ-ọrọ ati ni gbigba ati igbekale data titobi. Ekoloji itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ) jẹ aaye ti nṣiṣe lọwọ ti isedale itankalẹ; Òmíràn jẹ́ ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n , ìwádìí nípa ìhùwàsí àwọn ẹranko .Sociobiology , iwadi itankalẹ ti ihuwasi awujọ, jẹ boya aaye abẹlẹ ti o ṣiṣẹ julọ ti ethology. O tun jẹ ariyanjiyan julọ, nitori itẹsiwaju rẹ si awọn awujọ eniyan.

= Ipa ti aṣa ti ẹkọ itiranya =

== Gbigba imọ-jinlẹ ati itẹsiwaju si awọn ilana-iṣe miiran ==
Ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n sọ àwọn ọ̀rọ̀ nípa oríṣi mẹ́ta ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó ní í ṣe pẹ̀lú, àwọn ọ̀ràn: (1) òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n—ìyẹn ni pé, àwọn ohun alààyè ní í ṣe pẹ̀lú ìrandíran; (2) ìtàn ẹfolúṣọ̀n—àwọn kúlẹ̀kúlẹ̀ nípa ìgbà tí àwọn ìlà ìdílé pínyà síra wọn àti ti àwọn ìyípadà tó wáyé nínú ìlà ìdílé kọ̀ọ̀kan; ati (3) awọn ilana tabi awọn ilana nipasẹ eyiti iyipada itankalẹ waye.

Ọrọ akọkọ jẹ ipilẹ julọ ati ọkan ti iṣeto pẹlu idaniloju to gaju.Darwin ṣajọ ọpọlọpọ ẹri ninu atilẹyin rẹ, ṣugbọn ẹri ti kojọpọ nigbagbogbo lati igba naa, ti o wa lati gbogbo awọn ilana ẹkọ ti ibi . Ipilẹṣẹ itiranya ti awọn oganisimu jẹ loni ipari imọ-jinlẹ ti iṣeto pẹlu iru idaniloju ti o jẹ ibatan si iru awọn imọran imọ-jinlẹ bii iyipo ti Earth , awọn iṣipopada ti awọn aye-aye, ati akopọ molikula ti ọrọ. Ìwọ̀n ìdánilójú yìí kọjá iyèméjì tí ó bọ́gbọ́n mu ni ohun tí ó túmọ̀ sí nígbà tí àwọn onímọ̀ nípa ohun alààyè sọ pé ẹfolúṣọ̀n jẹ́ “òdodo”; ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni jẹ itẹwọgba nipasẹ fere gbogbo onimọ-jinlẹ.

Ṣugbọn ẹkọ ti itankalẹ lọ jina ju idaniloju gbogbogbo pe awọn ohun alumọni n dagba. Awọn ọran keji ati kẹta — wiwa lati rii daju awọn ibatan itiranya laarin awọn oganisimu pato ati awọn iṣẹlẹ ti itan itankalẹ, ati lati ṣalaye bii ati idi ti itankalẹ ṣe waye — jẹ awọn ọran ti iwadii imọ-jinlẹ ti nṣiṣe lọwọ. Diẹ ninu awọn ipinnu ti wa ni idasilẹ daradara. Ọkan, fun apẹẹrẹ, ni pe chimpanzee ati gorilla jẹ ibatan timọtimọ si eniyan ju eyikeyi ninu awọn eya mẹta wọnyẹn lọ si obo tabi awọn obo miiran. Ipari miiran ni pe yiyan adayeba, ilana ti Darwin gbejade, ṣe alaye iṣeto ti iru awọn ẹya ara ẹrọ imudọgba gẹgẹbi oju eniyan ati awọn iyẹ awọn ẹiyẹ. Ọ̀pọ̀ ọ̀ràn kò dáni lójú, àwọn mìíràn jẹ́ àròjinlẹ̀, àwọn mìíràn sì tún wà—gẹ́gẹ́ bí àbùdá àwọn ohun alààyè àkọ́kọ́ àti nígbà tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ dé—kò jẹ́ aláìmọ́ pátápátá.

Lati Darwin, imọ-jinlẹ ti itankalẹ ti fa ipa rẹ diẹdiẹ si awọn ilana ẹkọ ti ẹda miiran, lati fisioloji si imọ-aye ati lati biochemistry si eto eto . Gbogbo imọ-jinlẹ ni bayi pẹlu lasan ti itankalẹ. Ninu awọn ọrọ Theodosius Dobzhansky , “Ko si ohunkan ninu isedale ti o ni oye ayafi ni ina ti itankalẹ.”

Oro ti ''itankalẹ'' ati imọran gbogbogbo ti iyipada nipasẹ akoko tun ti wọ inu ede ijinle sayensi daradara ju isedale isedale ati paapaa sinu ede ti o wọpọ. Astrophysicists sọrọ ti awọn itankalẹ ti awọn oorun eto tabi ti awọn Agbaye; geologists, ti awọn itankalẹ ti Earth ká inu ilohunsoke; psychologists, ti awọn itankalẹ ti awọn okan; anthropologists, ti awọn itankalẹ ti awọn asa; awọn itan-akọọlẹ aworan, ti itankalẹ ti awọn aza ayaworan; ati couturiers, ti awọn itankalẹ ti njagun. Iwọnyi ati awọn ilana-ẹkọ miiran lo ọrọ naa pẹlu iyasọtọ ti o wọpọ diẹ ti itumọ-ero ti mimu, ati boya itọsọna, yipada ni akoko akoko.

Ni opin ọrundun 20th, awọn imọran kan pato ati awọn ilana ti a yawo lati itankalẹ ti ẹda ati awọn eto igbesi aye ni a dapọ si iwadii iṣiro, bẹrẹ pẹlu iṣẹ ti mathimatiki Amẹrika John Holland ati awọn miiran. Abajade kan ti igbiyanju yii ni idagbasoke awọn ọna fun ṣiṣẹda awọn ọna ṣiṣe ti o da lori kọnputa ti o ni oye ni awọn iṣẹ ṣiṣe ti a fun. Awọn ọna ṣiṣe wọnyi ni ọpọlọpọ awọn lilo ti o pọju, gẹgẹ bi lohun awọn iṣoro iṣiro to wulo, pese awọn ẹrọ pẹlu agbara lati kọ ẹkọ lati iriri, ati awọn ilana awoṣe ni awọn aaye bii oriṣiriṣi bii ilolupo, ajẹsara, eto-ọrọ, ati paapaa itankalẹ isedale funrararẹ.

Lati ṣe agbekalẹ awọn eto kọnputa ti o ṣe aṣoju awọn ojutu pipe si iṣoro kan labẹ ikẹkọ, onimọ-jinlẹ kọnputa ṣẹda eto ti awọn ilana igbesẹ-nipasẹ-igbesẹ, ti a pe ni algoridimu jiini tabi, ni fifẹ, algoridimu itiranya , ti o ṣafikun awọn afiwera ti awọn ilana jiini-fun apẹẹrẹ, ajogunba , iyipada , ati atunda — bakanna ti awọn ilana itiranya gẹgẹbi wiwa agbegbe ni pato . Algoridimu jẹ apẹrẹ ni igbagbogbo lati ṣe adaṣe itankalẹ ti ẹda ti olugbe ti awọn eto kọnputa kọọkan nipasẹ awọn iran ti o tẹle lati mu “amọdaju” wọn dara fun ṣiṣe iṣẹ-ṣiṣe ti a yan. Eto kọọkan ninu olugbe ibẹrẹ gba Dimegilio amọdaju ti o ṣe iwọn bawo ni o ṣe ṣe daradara ni “agbegbe” kan pato—fun apẹẹrẹ, bawo ni o ṣe dara to ṣeto atokọ ti awọn nọmba tabi pin aaye ilẹ ni apẹrẹ ile-iṣẹ tuntun kan. Nikan awọn ti o ni awọn ikun ti o ga julọ ni a yan lati “tun jade,” lati ṣe alabapin awọn ohun elo “ajogunba” — ie, koodu kọnputa — si iran ti awọn eto atẹle. Awọn ofin ti ẹda le ni iru awọn eroja gẹgẹbi atunto (awọn gbolohun ọrọ ti koodu lati awọn eto ti o dara julọ ti wa ni idapọ ati ni idapo sinu awọn eto ti iran ti nbọ) ati iyipada (awọn koodu diẹ ninu diẹ ninu awọn eto titun ti yipada ni ID). Algoridimu itiranya lẹhinna ṣe iṣiro eto kọọkan ninu iran tuntun fun amọdaju, bori awọn oṣere talaka, ati gba ẹda laaye lati waye lekan si, pẹlu iyipo ti n ṣe ararẹ ni igbagbogbo bi o ṣe fẹ. Awọn algoridimu ti itiranya jẹ irọrun ni akawe pẹlu itankalẹ ti ẹda, ṣugbọn wọn ti pese awọn ọna ṣiṣe to lagbara ati agbara fun wiwa awọn ojutu si gbogbo iru awọn iṣoro ni eto-ọrọ aje, iṣelọpọ ile-iṣẹ, ati pinpin awọn ẹru ati awọn iṣẹ. ( ''Wo tun'' itetisi atọwọda: Iṣiro itankalẹ .)

Imọye Darwin ti yiyan adayeba tun ti gbooro si awọn agbegbe ti ọrọ eniyan ni ita eto imọ-jinlẹ, pataki ni awọn aaye ti imọ-ọrọ oloselu ati eto-ọrọ aje. Ifaagun naa le jẹ arosọ nikan, nitori ninu ipinnu Darwin ti a pinnu, yiyan adayeba kan nikan si awọn iyatọ ajogunba ninu awọn nkan ti o ni ẹda ti ẹda — iyẹn ni, si awọn ẹda alãye. Yiyan adayeba yẹn jẹ ilana ti ẹda ni aye alãye ti awọn kan mu gẹgẹ bi idalare fun idije aibikita ati fun “walaaye ti o dara julọ” ninu ijakadi fun anfani ọrọ-aje tabi fun iselu ijọba . Darwinism Awujọ jẹ imoye awujọ ti o ni ipa ni diẹ ninu awọn iyika nipasẹ opin 19th ati ibẹrẹ awọn ọrundun 20th, nigbati o lo bi ipinya fun ẹlẹyamẹya, amunisin, ati isọdi awujọ. Ni awọn miiran opin ti awọn oselu julọ.Oniranran , Marxist theorists ti abayọ si itankalẹ nipa adayeba yiyan bi alaye fun eda eniyan ká oselu itan.

Darwinism ni oye bi ilana ti o ṣe ojurere fun alagbara ati aṣeyọri ti o si yọ awọn alailagbara kuro ati ikuna ti lo lati ṣe idalare yiyan ati, ni awọn ọna miiran, awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ ti o ni iwọn pupọ ( ''wo'' eto-ọrọ aje ). Awọn imọ-jinlẹ wọnyi pin ni ipilẹ ayika ti o wọpọ pe idiyele gbogbo awọn ọja ọja da lori ilana Darwin kan. Awọn ọja ọja kan pato jẹ iṣiro ni awọn ofin ti iwọn eyiti wọn ṣe ibamu si awọn idiyele kan pato ti n jade lati ọdọ awọn alabara. Ni ọna kan, diẹ ninu awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ aje wọnyi ni ibamu pẹlu awọn imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ti itiranya ti o rii awọn ayanfẹ bi a ti pinnu ni ipilẹṣẹ pupọ; bii iru bẹẹ, wọn gba pe awọn aati ti awọn ọja le jẹ asọtẹlẹ ni awọn ofin ti awọn abuda eniyan ti o wa titi pupọ. Neo-Keynesian ti o jẹ alakoso ( ''wo'' awọn ọrọ-aje: Keynesian aje ) ati awọn ile-iwe ti monetarist ti ọrọ-aje ṣe awọn asọtẹlẹ ti ihuwasi macroscopic ti awọn ọrọ-aje ( ''wo'' macroeconomics ) ti o da lori ibaraẹnisọrọ ti awọn oniyipada diẹ; ipese owo , oṣuwọn afikun, ati oṣuwọn alainiṣẹ ni apapọ pinnu oṣuwọn idagbasoke eto-ọrọ aje . Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn onímọ̀ ètò ọrọ̀ ajé díẹ̀, bíi FA Hayek onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òǹrorò ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì tí a bí ní ọ̀rúndún ogún ọ̀rúndún ogún àti àwọn ọmọlẹ́yìn rẹ̀, ń sọ àsọtẹ́lẹ̀ ìlànà Darwin lórí àwọn ìfẹ́kúfẹ̀ẹ́ ẹnì kọ̀ọ̀kan tí ó jẹ́ àìdánilójú púpọ̀ tí wọ́n sì ń yí padà ní àwọn ọ̀nà tí kò tọ́ tàbí tí a kò lè sọ tẹ́lẹ̀. Gẹgẹbi wọn, awọn ọna atijọ ti iṣelọpọ awọn ẹru ati awọn iṣẹ ni a rọpo nigbagbogbo nipasẹ awọn idasilẹ ati awọn ihuwasi tuntun. Awọn onimọ-jinlẹ wọnyi jẹri pe ohun ti o nfa eto-ọrọ aje jẹ ọgbọn ti awọn eniyan kọọkan ati awọn ile-iṣẹ ati agbara wọn lati mu awọn ọja tuntun ati ti o dara julọ wa si ọja naa.

 
== Esin lodi ati gbigba ==
Awọn ẹkọ ti itankalẹ ti a ti ri nipa diẹ ninu awọn eniyan bi ko ni ibamu pẹluawọn igbagbọ ẹsin , paapaa awọn tiKristiẹniti . Ni igba akọkọ ti ipin ti awọn Bibeli iwe tiJẹ́nẹ́sísì ṣàpèjúwe bí Ọlọ́run ṣe dá ayé, àwọn ohun ọ̀gbìn, ẹranko, àtàwọn èèyàn. Itumọ gangan ti Genesisi dabi ẹni pe ko ni ibamu pẹlu itankalẹ diẹdiẹ ti eniyan ati awọn ohun alumọni miiran nipasẹ awọn ilana adayeba. Ni ominira ti awọnÌtàn Bíbélì , àwọn ìgbàgbọ́ Kristẹni nínú àìleèkú ọkàn àti nínú ẹ̀dá ènìyàn gẹ́gẹ́ bí “a dá ní àwòrán Ọlọ́run” ti fara hàn sí ọ̀pọ̀lọpọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìlòdì sí ìpilẹ̀ṣẹ̀ ẹfolúṣọ̀n ènìyàn láti ọ̀dọ̀ àwọn ẹranko tí kì í ṣe ènìyàn.

Awọn ikọlu ti o ni itara ti ẹsin bẹrẹ lakoko igbesi aye Darwin. Ni ọdun 1874Charles Hodge , onimọ-jinlẹ Alatẹnumọ Amẹrika kan, ti a tẹjade''Kini Darwinism? , ọkan ninu awọn ikọlu'' ti o ṣalaye julọ lori ilana itiranya. Hodge mọ ẹ̀kọ́ Darwin gẹ́gẹ́ bí “ìdánilójú tó péye jù lọ tí a lè fojú inú wò ó tí kò sì gbà pé Ọlọ́run tòótọ́ ju ti Lamarck tó ṣáájú rẹ̀ lọ.” Ó sọ pé bí wọ́n ṣe ṣe ojú èèyàn jẹ́ ẹ̀rí pé “a ti wéwèé rẹ̀ láti ọ̀dọ̀ Ẹlẹ́dàá, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí ìṣọ́ tí ń fi ẹ̀rí ìṣọ́ hàn.” Ó wá parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé “kíkọ̀ ẹ̀dá inú ìṣẹ̀dá jẹ́ kíkọ́ Ọlọ́run ní ti gidi.”

OmiiranÀwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì rí ojútùú sí ìṣòro náà nípasẹ̀ àríyànjiyàn náà pé Ọlọ́run ń ṣiṣẹ́ nípasẹ̀ àwọn ìdí agbedeméjì. Ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìṣípòpadà àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ni a lè ṣàlàyé nípa òfin òòfà àti àwọn ìlànà àdánidá míràn láìsí sẹ́ ìṣẹ̀dá àti ìpèsè Ọlọrun. Bákan náà, ẹfolúṣọ̀n ni a lè rí gẹ́gẹ́ bí ìlànà àdánidá nípasẹ̀ èyí tí Ọlọ́run fi mú àwọn ẹ̀dá alààyè sínú ìwàláàyè tí ó sì mú wọn dàgbà ní ìbámu pẹ̀lú ètò rẹ̀. Bayi,AH Strong, adari Ile-ẹkọ Imọ-jinlẹ ti Rochester ni ipinlẹ New York , kowe ninu tirẹ''Ẹ̀kọ́ Ìlànà'' (1885): “A fúnni ní ìlànà ẹfolúṣọ̀n, ṣùgbọ́n a kà á sí ọ̀nà ọgbọ́n àtọ̀runwá nìkan.” Ìran-ìran ẹ̀dá ènìyàn rírorò kò bá ipò wọn títayọlọ́lá mu gẹ́gẹ́ bí ẹ̀dá ní àwòrán Ọlọrun mu. Strong ṣe àpèjúwe kan pẹ̀lú bí Kristi ṣe sọ omi di wáìnì lọ́nà àgbàyanu, ó ní: “Wáìnì tí ó wà nínú iṣẹ́ ìyanu náà kì í ṣe omi nítorí pé wọ́n ti fi omi ṣe é, bẹ́ẹ̀ ni ènìyàn kì í ṣe òǹrorò nítorí pé òǹrorò ti ṣe ìtọrẹ díẹ̀ fún ìṣẹ̀dá rẹ̀.” Awọn ariyanjiyan fun ati lodi siIlana Darwin wa latiAwọn ẹlẹsin Roman Catholic pẹlu.

Ní kẹ̀rẹ̀kẹ̀rẹ̀, títí di ọ̀rúndún ogún, ẹfolúṣọ̀n nípasẹ̀ yíyàn àdánidá wá di ìtẹ́wọ́gbà lọ́pọ̀lọpọ̀ àwọn òǹkọ̀wé Kristẹni. PopePius XII ninu rẹ encyclical''Humani generis'' (1950; “Ti Iran Eniyan”) jẹwọ pe itankalẹ ti ẹda ni ibamu pẹlu igbagbọ Kristian, bi o tilẹ jẹ pe o jiyan pe idasilo Ọlọrun ṣe pataki fun ẹda ẹmi eniyan. PopeJohn Paul II , ninu adirẹsi kan si Pontifical Academy of Sciences ni Oṣu Kẹwa Ọjọ 22, Ọdun 1996, kọlu itumọ awọn ọrọ Bibeli gẹgẹbi awọn alaye imọ-jinlẹ ju awọn ẹkọ ẹsin lọ, ni fifi kun:&lt;blockquote&gt;Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì tuntun ti jẹ́ kí a mọ̀ pé àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n kì í ṣe àbájáde lásán mọ́ . O jẹ iyalẹnu nitootọ pe ẹkọ yii ti ni itẹwọgba ni ilọsiwaju nipasẹ awọn oniwadi, ni atẹle lẹsẹsẹ ti awọn iwadii ni awọn aaye imọ-jinlẹ. Ijọpọ, bẹni wiwa tabi ti a ṣe, ti awọn abajade ti iṣẹ ti a ṣe ni ominira jẹ ninu ararẹ ariyanjiyan pataki ni ojurere ti ilana yii.&lt;/blockquote&gt;Awọn iwoye ti o jọra ni a ṣe afihan nipasẹ awọn ẹgbẹ ijọsin Kristiani akọkọ miiran. Apejọ Gbogbogbo ti Ṣọọṣi Presbyterian United ni 1982 tẹwọgba ipinnu kan ti o sọ pe “awọn onimọ-jinlẹ Bibeli ati awọn ile-ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ ẹkọ . AwọnLutheran World Federation ni ọdun 1965 fi idi rẹ mulẹ pe “awọn arosinu itankalẹ wa ni ayika wa bii afẹfẹ ti a nmi ati pe ko le yọ kuro . Awọn gbolohun ọrọ ti o jọra ti ni ilọsiwaju nipasẹAwọn alaṣẹ Juu ati awọn ti awọn ẹsin pataki miiran. Ni ọdun 1984 Apejọ Ọdọọdun 95th ti Apejọ Aarin ti Awọn Rabbis Amẹrika gba ipinnu kan ti o sọ pe: “Biotilẹjẹpe awọn ilana ati awọn imọran ti itankalẹ ti ẹda jẹ ipilẹ lati loye imọ-jinlẹ… a pe awọn olukọ imọ-jinlẹ ati awọn alaṣẹ ile-iwe agbegbe ni gbogbo awọn ipinlẹ lati beere awọn iwe-ẹkọ didara ti o da lori igbalode, imọ imọ-jinlẹ ati ti o yọkuro 'ijinle sayensi' ẹda.”

Àtakò àwọn ojú ìwòye wọ̀nyí jẹ́ àwọn ẹ̀sìn Kristẹni tí wọ́n ń bá a lọ láti di ìtumọ̀ gidi kan Bibeli mú. Ikosile kukuru ti itumọ yii wa ninu Gbólóhùn ti Igbagbọ ti awọnAwujọ Iwadi Ipilẹṣẹ, ti a da ni ọdun 1963 gẹgẹbi “agbari ọjọgbọn ti awọn onimọ-jinlẹ ti oṣiṣẹ ati awọn alamọdaju ti o nifẹ ti o ni ifaramọ ṣinṣin si ẹda pataki ti imọ-jinlẹ” ( ''wo'' ẹda ):&lt;blockquote&gt;Bíbélì jẹ́ Ọ̀rọ̀ Ọlọ́run tí a Kọ̀wé, àti nítorí pé ó ní ìmísí jákèjádò, gbogbo àwọn ìmúdájú rẹ̀ jẹ́ òtítọ́ ìtàn àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì nínú àwọn àfọwọ́kọ ìpilẹ̀ṣẹ̀. Si ọmọ ile-iwe ti iseda eyi tumọ si pe akọọlẹ ti ipilẹṣẹ ni Genesisi jẹ igbejade otitọ ti awọn otitọ itan ti o rọrun.&lt;/blockquote&gt;Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bibeli àti àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn ti kọ ìtumọ̀ gidi kan fún ìgbà pípẹ́ gẹ́gẹ́ bí aláìṣeé ṣe , ṣùgbọ́n, nítorí Bibeli ní àwọn gbólóhùn tí kò báramu nínú. Ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ ìwé Jẹ́nẹ́sísì sọ ìtàn ìṣẹ̀dá méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ hàn. Nípasẹ̀ orí kìíní àti ẹsẹ àkọ́kọ́ orí 2 jẹ́ ìtàn ọlọ́jọ́ mẹ́fà tí a mọ̀ dunjú, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ẹ̀dá ènìyàn—àti “àkọ àti abo”—ní àwòrán ara rẹ̀ ní ọjọ́ kẹfà, lẹ́yìn dídá ìmọ́lẹ̀, Ilẹ̀ ayé, òfuurufú, ẹja, ẹyẹ , àti màlúù. Ṣùgbọ́n ní ẹsẹ 4 orí 2 ọ̀rọ̀ ìtàn tó yàtọ̀ bẹ̀rẹ̀, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ènìyàn, tí ó sì gbin ọgbà kan, tí ó sì dá àwọn ẹranko, lẹ́yìn náà ni ó sì bẹ̀rẹ̀ sí mú ìhà kan lọ́wọ́ ọkùnrin láti ṣe obìnrin.

Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bíbélì tọ́ka sí i pé Bíbélì jẹ́ aláìlèṣiṣẹ́mọ́ ní ti òtítọ́ ẹ̀sìn, kì í ṣe nínú àwọn ọ̀ràn tí kò ṣe pàtàkì sí ìgbàlà . Augustine , ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti o tobi julọ ṣe akiyesi, kowe ni ibẹrẹ 5th orundun ninu ''De Genesi ad litteram'' rẹ (''Ọrọ asọye gangan lori Genesisi'' ):&lt;blockquote&gt;O tun n beere nigbagbogbo kini igbagbọ wa gbọdọ jẹ nipa irisi ati apẹrẹ ọrun, gẹgẹ bi Iwe Mimọ. Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ń bá a lọ ní ìjíròrò gígùn lórí àwọn ọ̀ràn wọ̀nyí, ṣùgbọ́n àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ pẹ̀lú ọgbọ́n ìjìnlẹ̀ wọn ti ṣá wọn tì. Irú àwọn kókó ẹ̀kọ́ bẹ́ẹ̀ kì í ṣe èrè kankan fún àwọn tí ń wá ìyìn. Èyí tó burú jù lọ ni pé wọ́n máa ń gba àkókò tó ṣeyebíye tó yẹ kí wọ́n fi fún ohun tó ṣàǹfààní nípa tẹ̀mí . Kini o kan mi boya ọrun dabi aaye kan ati pe Earth wa ni pipade nipasẹ rẹ ti o daduro ni aarin agbaye, tabi boya ọrun dabi disk kan ati pe Earth wa loke rẹ ti o nraba si ẹgbẹ kan.&lt;/blockquote&gt;Augustine fi kún un lẹ́yìn náà nínú orí kan náà pé: “Ní ti ọ̀ràn ìrísí ọ̀run, àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ kò fẹ́ láti kọ́ àwọn ènìyàn ní àwọn òtítọ́ tí kò lè ṣàǹfààní fún ìgbàlà.” Augustine ń sọ pé ìwé Jẹ́nẹ́sísì kì í ṣe ìwé àkọ́kọ́ nípa sánmà. O jẹ iwe nipa ẹsin, ati pe kii ṣe idi ti awọn onkọwe ẹsin rẹ lati yanju awọn ibeere nipa apẹrẹ ti agbaye ti ko ṣe pataki ohunkohun si bi o ṣe le wa igbala.

Ni ọna kanna,John Paul II sọ ni ọdun 1981:&lt;blockquote&gt;Bíbélì fúnra rẹ̀ bá wa sọ̀rọ̀ nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀, kì í ṣe láti pèsè ìwé àfọwọ́kọ sáyẹ́ǹsì kan fún wa ṣùgbọ́n kí a lè sọ àjọṣe tí ó péye tí ènìyàn ní pẹ̀lú Ọlọ́run àti àgbáálá ayé . Iwe mimọ nfẹ nirọrun lati kede pe Ọlọrun ni o ṣẹda agbaye, ati pe lati le kọ ẹkọ otitọ yii o ṣe afihan ararẹ ni awọn ofin ti imọ-jinlẹ ti a lo ni akoko onkọwe. Ẹ̀kọ́ èyíkéyìí mìíràn nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé jẹ́ àjèjì sí àwọn ète inú Bíbélì, èyí tí kò fẹ́ láti kọ́ni bí a ṣe dá ọ̀run bí kò ṣe bí ènìyàn ṣe ń lọ sí ọ̀run.&lt;/blockquote&gt;Àríyànjiyàn Jòhánù Paul jẹ́ ìdáhùn sáwọn KristẹniÀwọn apilẹ̀ṣẹ̀ tí wọ́n rí i nínú Jẹ́nẹ́sísì àpèjúwe gidi kan nípa bí Ọlọ́run ṣe dá ayé. Láyé òde òní, àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ òtítọ́ inú Bíbélì ti para pọ̀ di Kristẹni kéréje, àmọ́ látìgbàdégbà wọ́n ti jèrè agbára ìdarí ní gbangba àti ìṣèlú, ní pàtàkì ní Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà . Atako si ẹkọ ti itankalẹ ni Amẹrika le ṣe itọpa ni pataki si awọn agbeka meji pẹlu awọn gbongbo ọrundun 19th,Adventism ọjọ keje ( ''wo'' Adventist ) ati Pentecostalism . Ní ìbámu pẹ̀lú ìtẹnumọ́ wọn ní Ọjọ́ Ìsinmi ọjọ́ keje gẹ́gẹ́ bí ìrántí ìṣẹ̀dá Bibeli, Seventh-day Adventists ti tẹnumọ́ ìṣẹ̀dá ìgbésí-ayé láìpẹ́ àti ìṣàkóso àgbáyé ti Ìkún-omi, tí wọ́n gbàgbọ́ pé ó kó àwọn àpáta tí ń ru ẹ̀dá fosaili. Itumọ Adventist ọtọtọ yii ti Genesisi di ipilẹ lile ti “imọ-jinlẹ ẹda” ni ipari 20th orundun ati pe a dapọ si awọn ofin “iwọntunwọnsi-itọju” ti Arkansas ati Louisiana (ti a jiroro ni isalẹ). Ọ̀pọ̀ àwọn Pentecostal, tí wọ́n fọwọ́ sí ìtumọ̀ gidi ti Bíbélì ní gbogbogbòò, pẹ̀lú ti gba tí wọ́n sì ti fọwọ́ sí àwọn ìlànà ti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá, pẹ̀lú ìpilẹ̀ṣẹ̀ ti Ilẹ̀ ayé láìpẹ́ àti ìtumọ̀ nípa ilẹ̀ ayé ní ìbámu pẹ̀lú Ìkún-omi. Wọn ti yato si awọn Adventists ọjọ keje ati awọn alamọran ti imọ-jinlẹ ẹda, sibẹsibẹ, ni ifarada wọn ti awọn iwo oriṣiriṣi ati agbewọle to lopin ti wọn sọ si ariyanjiyan-ẹda ẹda.

Ni awọn ọdun 1920, awọn onigbagbọ ti Bibeli ṣe iranlọwọ lati ni ipa diẹ sii ju awọn aṣofin ipinlẹ 20 lati jiroro lori awọn ofin antievolution, ati awọn ipinlẹ mẹrin - Arkansas, Mississippi, Oklahoma, ati Tennessee — kọ ẹkọ ti itankalẹ ni awọn ile-iwe gbogbogbo wọn. Agbẹnusọ fun awọn antievolutionists wàWilliam Jennings Bryan , ni igba mẹta oludije Democratic ti ko ni aṣeyọri fun Alakoso AMẸRIKA, ti o sọ ni 1922, “A yoo lé Darwinism kuro ni awọn ile-iwe wa.” Ni ọdun 1925 Bryan kopa ninu ibanirojọ ( ''wo'' Idanwo Awọn iwọn ) tiJohn T. Scopes , olukọ ile-iwe giga kan ni Dayton, Tennessee, ti o jẹwọ ti o ṣẹ ofin ipinle ti o lodi si ẹkọ ti itankalẹ.

Ni 1968 awọnIlé Ẹjọ́ Gíga Jù Lọ ti Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà kéde pé kò bá òfin mu èyíkéyìí tó bá fòfin de ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n ní àwọn ilé ẹ̀kọ́ ìjọba. Lẹhin akoko yẹn awọn onigbagbọ Kristiani ṣe agbekalẹ awọn iwe-owo ni nọmba awọn ile-igbimọ aṣofin ipinlẹ ti n paṣẹ pe ẹkọ “imọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ijinlẹ” jẹ iwọntunwọnsi nipa pipin akoko dogba siImọ ẹda . Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá fọwọ́ sí i pé gbogbo onírúurú ohun alààyè ló ṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ sí í ṣẹlẹ̀ nígbà tí Ọlọ́run dá àgbáálá ayé, pé ayé jẹ́ nǹkan bí ẹgbẹ̀rún ọdún mélòó kan péré, àti pé Ìkún-omi Bíbélì jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ gidi kan pé méjì kan ṣoṣo nínú ọ̀wọ́ ẹranko kọ̀ọ̀kan ló là á já. Ni awọn ọdun 1980Arkansas atiLouisiana kọja awọn iṣe ti o nilo itọju iwọntunwọnsi ti imọ-jinlẹ itankalẹ ati imọ-jinlẹ ẹda ni awọn ile-iwe wọn, ṣugbọn awọn alatako ṣaṣeyọri nija awọn iṣe naa bi irufin iyapa ofin t’olofin ti ijo ati ipinlẹ . Ilana Arkansas ni a sọ ni aitọ ni ile-ẹjọ apapo lẹhin igbimọ ti gbogbo eniyan ni Little Rock . Ofin Louisiana ti bẹbẹ ni gbogbo ọna si Ile-ẹjọ giga ti Orilẹ Amẹrika, eyiti o ṣe idajọ ofin “Ofin Creationism” ti Louisiana ti ko ni ofin nitori, nipa imutesiwaju igbagbọ ẹsin pe ẹda eleri kan ti o ṣẹda ẹda eniyan, eyiti o gba nipasẹ ''imọ-ọrọ ẹda-ọrọ ti ẹda'' , iṣe ti o jẹwọ fun ẹsin.

= Apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ =
William Paley 's''Ẹkọ nipa Ẹkọ nipa ẹda'' , iwe nipasẹ eyiti o ti di mimọ julọ si awọn irandiran , jẹ ariyanjiyan ti o tẹsiwaju ti n ṣalaye apẹrẹ ti o han gbangba ti eniyan ati awọn ẹya wọn, ati apẹrẹ ti gbogbo iru awọn ohun alumọni, ninu ara wọn ati ninu awọn ibatan wọn si ara wọn ati si agbegbe wọn . Ipepe okuta bọtini Paley ni pe “ko le jẹ apẹrẹ laisi onise apẹẹrẹ; idawọle, laisi olupilẹṣẹ; aṣẹ, laisi yiyan;… tumọ si pe o dara si opin, ati ṣiṣe ọfiisi wọn ni ṣiṣe ipari yẹn, laisi ipari ti a ti ronu lailai.” Iwe rẹ ni awọn ipin ti a ṣe igbẹhin si apẹrẹ eka ti oju eniyan ; si awọn fireemu eda eniyan, eyi ti, o jiyan, han a kongẹ darí akanṣe ti awọn egungun, kerekere, ati isẹpo; si sisan ẹjẹ ati itusilẹ ti awọn ohun elo ẹjẹ; si anatomi afiwera ti eniyan ati ẹranko; si eto ti ngbe ounjẹ, awọn kidinrin, urethra, ati àpòòtọ; si iyẹ awọn ẹiyẹ ati awọn iyẹ ẹja; ati Elo siwaju sii. Fun diẹ ẹ sii ju awọn oju-iwe 300, Paley ṣe alaye ti o jinlẹ ati pepeye imọ-jinlẹ ni iru awọn alaye ati deede bi o ti wa ni 1802, ọdun ti atẹjade iwe naa. Lẹ́yìn ìṣàpèjúwe àṣekára rẹ̀ nípa ohun kan tàbí ìlànà ọ̀kọ̀ọ̀kan, Paley tún máa ń fa àbájáde kan náà léraléra—ọlọ́run tí ó jẹ́ onímọ̀ nípa ohun gbogbo àti alágbára gbogbo ni ó lè ṣe àkọsílẹ̀ fún àwọn ohun àgbàyanu wọ̀nyí àti fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìṣẹ̀dá tí wọ́n ní.

Lori apẹẹrẹ oju eniyan o kowe pe:&lt;blockquote&gt;Emi ko mọ ọna ti o dara julọ lati ṣafihan koko-ọrọ ti o tobi pupọ, ju ti ifiwera…oju kan, fun apẹẹrẹ, pẹlu ẹrọ imutobi kan. Niwọn igba ti idanwo ohun elo naa ṣe lọ, ẹri kanna ni pato pe oju ni a ṣe fun iran, nitori pe o wa pe a ṣe ẹrọ imutobi fun iranlọwọ. Wọn ṣe lori awọn ilana kanna; mejeeji ni titunse si awọn ofin nipa eyiti gbigbe ati isọdọtun ti awọn egungun ina ti wa ni ilana….Fun apẹẹrẹ, awọn ofin wọnyi nilo, lati le ṣe ipa kanna, pe awọn egungun ina, ni gbigbe lati omi sinu oju, yẹ ki o fa fifalẹ nipasẹ aaye rirọrun diẹ sii ju nigbati o ba jade kuro ninu afẹfẹ sinu oju. Nípa bẹ́ẹ̀, a rí i pé ojú ẹja kan, ní apá yẹn tí a ń pè ní lẹ́nsi crystalline, yípo púpọ̀ ju ojú àwọn ẹranko orí ilẹ̀ lọ. Kini ifihan gbangba ti apẹrẹ le wa ju iyatọ yii lọ? Kí ni ohun èlò ìṣirò kan ì bá ti ṣe púpọ̀ sí i láti fi ìmọ̀ rẹ̀ hàn nípa ìlànà [t] rẹ̀, ìfisílò ìmọ̀ yẹn, bíbá ohun èlò rẹ̀ dé òpin rẹ̀…láti jẹ́rìí sí ìmọ̀ràn , yíyàn, ìgbatẹnirò, ète?&lt;/blockquote&gt;Yóò jẹ́ ohun tí kò bọ́gbọ́n mu láti sọ pé, nípa èèṣì lásán ni ojú&lt;blockquote&gt;yẹ ki o ti wa ninu, akọkọ, ti awọn lẹsẹsẹ ti sihin tojú — gidigidi o yatọ, nipasẹ awọn nipasẹ awọn, ani ninu wọn nkan na, lati awọn akomo awọn ohun elo ti eyi ti awọn iyokù ti awọn ara jẹ, ni apapọ ni o kere, kq, ati pẹlu eyi ti gbogbo awọn ti awọn oniwe-dada, yi nikan ìka ti o ayafi, ti wa ni bo: keji, ti a dudu asọ tabi kanfasi-awọn nikan awo ilu ninu awọn ara ti o ti wa ni sile bi awọn ikọwe-nspreads ti o jẹ dudu ti awọn less ti a ṣẹda lẹhin ti awọn less. ina tan kaakiri nipasẹ wọn; ati ki o gbe ni awọn kongẹ geometrical ijinna ninu eyi ti, ati ninu eyi ti nikan, a pato aworan le wa ni akoso, eyun, ni concourse ti refracted egungun: kẹta, ti kan ti o tobi nafu ara ibaraẹnisọrọ laarin yi awo ati awọn ọpọlọ; laisi eyiti, iṣe ti ina lori awọ ara, bi o ti wu ki o ṣe atunṣe nipasẹ ẹya ara ẹrọ , yoo padanu si awọn idi ti aibalẹ.&lt;/blockquote&gt;Agbara ti ariyanjiyan lodi si aye ti o wa , ni ibamu si Paley, lati inu ero kan ti o pe orukọ ''ibatan'' ati pe awọn onkọwe nigbamii yoo sọ ''idiju ti ko le dinku'' . Paley kọ:&lt;blockquote&gt;Nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya oriṣiriṣi ba ṣe alabapin si ipa kan, tabi, eyiti o jẹ ohun kanna, nigbati ipa kan ba waye nipasẹ iṣẹ apapọ ti awọn ohun elo oriṣiriṣi, amọdaju ti iru awọn ẹya tabi awọn ohun elo si ara wọn fun idi ti iṣelọpọ, nipasẹ iṣe iṣọkan wọn, ipa naa, ni ohun ti Mo pe ni ibatan; Ati nibikibi ti a ba ṣe akiyesi eyi ni awọn iṣẹ ti ẹda tabi ti eniyan, o han si mi lati gbe pẹlu rẹ ẹri ipinnu ti oye, aniyan, aworan ... gbogbo rẹ da lori awọn iṣipopada laarin, gbogbo lori eto awọn iṣe agbedemeji.&lt;/blockquote&gt;''Ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹda'' jẹ apakan ti Canon ni Cambridge fun idaji ọgọrun ọdun lẹhin iku Paley . Nípa bẹ́ẹ̀, Darwin, ẹni tí ó jẹ́ akẹ́kọ̀ọ́ gboyè jáde níbẹ̀ láàárín 1827 sí 1831, kà á pẹ̀lú èrè àti “ìdùnnú púpọ̀.” Darwin ranti ariyanjiyan ibatan ti Paley nigbati o sọ ni ''Origin of Species'' : “Ti o ba le ṣe afihan pe eyikeyi ẹya ara ẹrọ ti o nipọn wa, eyiti ko ṣee ṣe nipasẹ ọpọlọpọ, ti o tẹle, awọn iyipada diẹ, ero mi yoo bajẹ patapata.

Ni awọn ọdun 1990 ọpọlọpọ awọn onkọwe sọji ariyanjiyan lati apẹrẹ . Idabalẹ naa, lekan si, ni pe awọn ẹda alãye n ṣe afihan “apẹrẹ ti oye” - wọn yatọ ati idiju pe wọn le ṣe alaye kii ṣe abajade ti awọn ilana adayeba ṣugbọn nikan bi awọn ọja ti “apẹrẹ oye.” Àwọn òǹkọ̀wé kan sọ ẹ̀dá yìí dọ́gba ní kedere pẹ̀lú Ọlọ́run alágbára gbogbo ẹ̀sìn Kristẹni àti àwọn ẹ̀sìn oníṣọ́ọ̀ṣì mìíràn. Awọn miiran, nitori pe wọn fẹ lati rii imọ-ọrọ ti apẹrẹ oye ti a kọ ni awọn ile-iwe gẹgẹ bi aropo si ilana ẹkọ ti itankalẹ, yago fun gbogbo itọka ti o han gbangba si Ọlọrun lati le ṣetọju ipinya laarin ẹsin ati ijọba.

Ipe fun olupilẹṣẹ oye jẹ asọtẹlẹ lori aye ti idiju ti ko ni idinku ninu awọn ohun alumọni. NinuIwe Michael Behe''Apoti Dudu Darwin: Ipenija Kemikali si Itankalẹ'' (1996), eto ti o ni idiju ti ko ni idinku ni asọye bi jijẹ “ti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ibaramu daradara, awọn ẹya ibaraenisepo ti o ṣe alabapin si iṣẹ ipilẹ, ninu eyiti yiyọ eyikeyi apakan ninu awọn apakan fa eto naa lati dẹkun iṣẹ ṣiṣe daradara.” Awọn alatilẹyin-apẹrẹ oninuure ti ode oni ti jiyan pe awọn ọna ṣiṣe idiju ti ko le dinku ko le jẹ abajade ti itankalẹ. Ni ibamu si Behe, “Niwọn igba ti yiyan adayeba le yan awọn eto ti o ti n ṣiṣẹ tẹlẹ, lẹhinna ti eto igbekalẹ a ko ba le ṣe agbekalẹ diẹdiẹ yoo ni lati dide bi ẹyọkan iṣọpọ , ni isunmọ kan, fun yiyan adayeba lati ni ohunkohun lati ṣiṣẹ.” Ni awọn ọrọ miiran, ayafi ti gbogbo awọn ẹya oju ba wa ni akoko kanna, oju ko le ṣiṣẹ; ko ṣe anfani fun oni-aye oniṣaaju lati ni retina nikan, tabi lẹnsi kan, ti awọn ẹya miiran ko ba ni. Oju eniyan, wọn pari, ko le ti wa ni igbesẹ kekere kan ni akoko kan, ni ọna pipọ nipasẹ eyiti yiyan adayeba n ṣiṣẹ.

Ẹkọ nipa apẹrẹ ọlọgbọn ti pade ọpọlọpọ awọn alariwisi, kii ṣe laarin awọn onimo ijinlẹ itankalẹ nikan ṣugbọn laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onkọwe ẹsin. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n tọ́ka sí i pé àwọn ẹ̀yà ara àti àwọn ẹ̀yà ara mìíràn nínú àwọn ẹ̀dá alààyè kò díjú lọ́nà tí kò lè dí wọn lọ́wọ́—wọn kì í wá lójijì, tàbí kí wọ́n tètè dé. Oju eniyan ko han lojiji ni gbogbo idiju rẹ lọwọlọwọ. Ipilẹṣẹ rẹ nilo isọpọ ti ọpọlọpọ awọn ẹya jiini, ọkọọkan ni ilọsiwaju iṣẹ ti iṣaju, awọn oju ti ko ni pipe. Ní nǹkan bí ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rin [700] mílíọ̀nù ọdún sẹ́yìn, àwọn baba ńlá àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yìn òde òní ti ní àwọn ẹ̀yà ara tó ní ìmọ́lẹ̀. Ìmọ̀lára ìmọ́lẹ̀ lásán—àti, lẹ́yìn náà, oríṣiríṣi ìpele agbára ìríran—jẹ́ àǹfààní fún àwọn ohun alààyè wọ̀nyí tí ń gbé ní àyíká tí ìmọ́lẹ̀ oòrùn yí ká. Gẹgẹbi a ti sọrọ ni kikun ni isalẹ ni apakan Diversity ati iparun , awọn iru oju ti o yatọ si ti wa ni ominira ni o kere ju igba 40 ninu awọn ẹranko, eyiti o ṣe afihan ni kikun, lati awọn iyipada ti ko ni idiwọn ti o jẹ ki awọn sẹẹli kọọkan tabi awọn ẹranko ti o rọrun lati ṣe akiyesi itọsọna ti ina si oju vertebrate fafa, ti o kọja nipasẹ gbogbo awọn ẹya ara ti o wa ni agbedemeji ni idiju. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti fi hàn pé àwọn àpẹẹrẹ àwọn ètò ìṣiṣẹ́ dídíjú tí kò ṣeé díwọ̀n tí a mẹ́nu kàn nípa àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òye—gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà ẹ̀jẹ̀ bíokẹ́míkà ti dídín ẹ̀jẹ̀ ( ''wo'' coagulation ) tàbí mọ́tò rotary molecular, tí a ń pè ní flagellum , nípa èyí tí àwọn sẹ́ẹ̀lì kòkòrò àrùn ń gbé—kò lè dín kù rárá; dipo, awọn ẹya ti ko ni idiju ti awọn ọna ṣiṣe kanna ni a le rii ni awọn ohun alumọni ode oni.

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti tọ́ka sí bákan náà pé àìpé àti àbùkù gba gbogbo ayé tó wà láàyè. Ni oju eniyan , fun apẹẹrẹ, awọn okun iṣan oju-ara ni oju ti n ṣajọpọ lori agbegbe ti retina lati dagba iṣan opiki ati bayi ṣẹda aaye afọju; squids ati octopuses ko ni abawọn yii. Apẹrẹ ti ko ni abawọn dabi pe ko ni ibamu pẹlu olupilẹṣẹ oloye ohun gbogbo. Ni ifojusọna ibawi yii , Paley dahun pe “awọn abawọn ti o han gbangba… yẹ ki o tọka si idi kan, botilẹjẹpe a ko mọ nipa rẹ.” Awọn onimọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ode ode oni ti ṣe awọn iṣeduro ti o jọra; Ni ibamu si Behe, “Ajiyan lati aipe fojufojusi iṣeeṣe pe oluṣeto le ni awọn idi pupọ, pẹlu ilọsiwaju imọ-ẹrọ nigbagbogbo ni ifasilẹlẹ si ipa keji.” Gbólóhùn yii, awọn onimọ-jinlẹ ti dahun, le ni iwulo ti ẹkọ ẹkọ, ṣugbọn o npa apẹrẹ ti oye jẹ arosọ ijinle sayensi , nitori pe o pese pẹlu apata ti ko ni agbara ti o ni agbara lodi si awọn asọtẹlẹ bii “oye” tabi “pipe” apẹrẹ kan yoo jẹ. Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ṣe ìdánwò àwọn ìdánwò rẹ̀ nípa wíwo bóyá àwọn àsọtẹ́lẹ̀ tí a mú jáde láti inú wọn jẹ́ ọ̀ràn nínú ayé tí ó ṣeé fojú rí. Itumọ ti ko le ṣe idanwo ni agbara-iyẹn, nipasẹ akiyesi tabi idanwo-kii ṣe imọ-jinlẹ. Itumọ ti laini ero yii fun awọn ile-iwe gbogbogbo AMẸRIKA ti jẹ idanimọ kii ṣe nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣugbọn nipasẹ awọn alaiṣe-imọ-jinlẹ paapaa, pẹlu awọn oloselu ati awọn oluṣe eto imulo . Oṣiṣẹ ile-igbimọ AMẸRIKA ti o lawọ Edward Kennedy kowe ni ọdun 2002 pe “apẹrẹ oye kii ṣe imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ati, nitorinaa, ko ni aye ninu eto-ẹkọ ti awọn kilasi imọ-jinlẹ ile-iwe gbogbogbo ti orilẹ-ede wa .”

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, pẹ̀lú, ti tọ́ka sí i pé kì í ṣe kìkì àwọn àìpé ń bẹ nìkan ni ṣùgbọ́n bẹ́ẹ̀ náà ni àwọn àìṣeéṣe, àbùkù, àwọn ohun àjèjì, àti ìwà ìkà ń gbilẹ̀ nínú ayé ìgbésí ayé. Fun idi eyi awọn onkọwe ẹsin ti ṣofintoto ilana ti apẹrẹ ti iṣeduro ni awọn adaye, bi paynitencence ti wọn, ṣe idanimọ bi awọn abuda Ẹda. Ọkan apẹẹrẹ ti &quot;blunder&quot; jẹ agbọn eniyan, eyiti o ni awọn eyin pupọ fun iwọn rẹ; awọn molars kẹta, tabi eyin ọgbọn, nigbagbogbo ni ipa ti o nilo lati yọ kuro. Níwọ̀n bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀ ènìyàn yóò rí i pé ó ṣòro, láti sọ pé ó kéré tán, láti sọ pé ó jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ ti Ọlọ́run tí oníṣẹ́ ẹ̀rọ ènìyàn tí ó dáńgájíá kò tilẹ̀ fẹ́ láti sọ, ẹfolúṣọ̀n pèsè àkọsílẹ̀ dáradára nípa àìpé yìí. Bi iwọn ọpọlọ ti n pọ si ni akoko diẹ ninu awọn baba eniyan, atunṣe timole nigbakanna ni idinku ẹrẹkẹ ki ori ọmọ inu oyun yoo tẹsiwaju lati baamu nipasẹ ọna ibimọ ti obinrin agba. Itankalẹ dahun si awọn iwulo oni-ara kii ṣe nipasẹ apẹrẹ ti o dara julọ ṣugbọn nipasẹ tinkering, bi o ti jẹ pe—nipa iyipada awọn ẹya ti o wa tẹlẹ laiyara nipasẹ yiyan adayeba. Laibikita awọn iyipada si bakan eniyan, ọna ibimọ obinrin naa wa ni dín pupọ fun gbigbe ni irọrun ti ori ọmọ inu oyun, ati pe ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọmọ ku lakoko ibimọ nitori abajade. Imọ jẹ ki eyi ni oye bi abajade ti ilọsiwaju itiranya ti ọpọlọ eniyan; Awọn obinrin ti awọn ẹranko miiran ko ni iriri iṣoro yii.

Aye ti igbesi aye pọ ni awọn iwa “iwa”. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ apẹranjẹ ń jẹ ẹran wọn láàyè; parasites run wọn alãye ogun lati inu; ni ọpọlọpọ awọn eya ti spiders ati kokoro, awọn obirin jẹ wọn oko. Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ìsìn nígbà àtijọ́ ti kojú irú ìwà ìkà bẹ́ẹ̀ nítorí pé ó ṣòro láti ṣàlàyé nípa ọ̀nà Ọlọ́run. Evolution, ni ọna kan, wa si igbala wọn. Ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì ìgbà ayé kan pe Darwin ní “ọ̀rẹ́ aríran,” ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Roman Kátólíìkì kan sì kọ̀wé nípa “ẹ̀bùn tí Darwin fún ẹ̀kọ́ ìsìn.” Àwọn méjèèjì gbà pé àbájáde ẹfolúṣọ̀n, tí ó dà bíi pé ó mú àìní Ọlọ́run kúrò nínú ayé lákọ̀ọ́kọ́, nísinsìnyí ń mú àìní náà kúrò lọ́nà tí ó fini lọ́kàn balẹ̀ láti ṣàlàyé àìpé ayé gẹ́gẹ́ bí ìyọrísí ìṣètò Ọlọrun.</text>
      <sha1>i6fysmlihcvwv3afdsk2qm70udb3ssl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600823</id>
      <parentid>600822</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:49:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600823</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98694" sha1="lj3pracmve3bh912nk3c3gwzkfd8trg" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Illustration from the book Sappelen by Mark Ramen; The origin of Ruth.jpg|thumb|Itiranyàn]]
[[Fáìlì:Evolution (1925), image 09.jpg|thumb|eranko obo ati èniyàn ni asikò kanna.]]
Ìtìranyàn je nigba awa n so pé èniyàn ti wa lati eranko obo, ati eranko obo wa lati eranko adiye, ati gbogbo ohun laaye wa lati «The Big Bang» tumo si ni èdè Yoruba je «Pàùùù Nla» sugbon o po ninu àwon èniyàn Yoruba, won ko gbagbo eyi nitori won ro pé o je aimọgbọnwa. Won gbà-gbé ni Olorun.

'''itankalẹ''' , yii ni isedale postuating ti awọn orisirisi iru ti eweko, eranko, ati awọn miiran ohun alãye lori Earth ni won Oti ni miiran preexising orisi ati pe awọn iyato iyato jẹ nitori awọn iyipada ni itẹlera iran. Ẹkọ nipa itankalẹ jẹ ọkan ninu awọn bọtini pataki ti imọ-jinlẹ igbalode.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/evolution-scientific-theory/Intelligent-design-and-its-critics&lt;/ref&gt;

Oniruuru ti aye alãye jẹ iyalẹnu. Diẹ ẹ sii ju 2 million tẹlẹeya ti oganisimu ti a ti daruko ati apejuwe; ọpọlọpọ awọn miiran wa lati wa awari - lati 10 milionu si 30 milionu, ni ibamu si diẹ ninu awọn iṣiro. Ohun ti o yanilenu kii ṣe awọn nọmba nikan ṣugbọn o tun jẹ iyatọ iyalẹnu ni iwọn, apẹrẹ, ati ọna igbesi aye — lati inu awọn kokoro arun kekere , ti wọn kere ju ẹgbẹẹgbẹrun millimita kan ni iwọn ila opin, si sequoias ti o dara, ti o ga soke 100 mita (300 ẹsẹ) loke ilẹ ati iwuwo ọpọlọpọ ẹgbẹrun toonu; lati inu awọn kokoro arun ti n gbe ni awọn orisun omi gbona ni awọn iwọn otutu nitosi aaye omi ti omi si awọn elu ati awọn ewe ti n dagba lori awọn ọpọn yinyin ti Antarctica ati ninu awọn adagun omi iyọ ni -23 °C (-9 °F); ati lati omiran tube worm s ṣe awari gbigbe nitosi awọn atẹgun hydrothermal lori ilẹ okun dudu si Spider s ati awọn ohun ọgbin larkspur ti o wa lori awọn oke ti Oke Everest diẹ sii ju awọn mita 6,000 (ẹsẹ 19,700) loke ipele okun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyatọ ailopin lori igbesi aye jẹ eso ti ilana itankalẹ. Gbogbo awọn ẹda alãye ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ. Awọn eniyan ati awọn ẹran-ọsin miiran ti sọkalẹ lati inu awọn ẹda ti o ni irẹlẹ ti o gbe laaye ni ohun ti o ju 150 milionu ọdun sẹyin; awọn ẹran-ọsin, awọn ẹiyẹ, awọn ẹja, awọn amphibians, ati awọn ẹja pin gẹgẹbi awọn kokoro ti inu omi ti o ngbe ni 600 milionu ọdun sẹyin; ati gbogbo awọn ohun ọgbin ati awọn ẹranko nyo lati awọn kokoro-arun-bi microorganisms ti o bẹrẹ diẹ sii ju 3 bilionu ọdun sẹyin. Itankalẹ ti isedale jẹ ilana ti iran pẹlu iyipada. Awọn iran ti awọn oganisimu yipada nipasẹ awọn iran; oniruuru dide nitori awọn iran ti o sokale lati awọn baba ti o wọpọ yatọ nipasẹ akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onímọ̀ àdánidá ọmọ ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì ní ọ̀rúndún kọkàndínlógúnCharles Darwin jiyan pe awọn oganisimu wa nipasẹ itankalẹ, ati pe o pese alaye imọ-jinlẹ , ti o pe ni pataki ṣugbọn ko pe, ti bii itankalẹ ṣe waye ati idi ti o jẹ pe awọn ohun alumọni ni awọn ẹya-gẹgẹbi awọn iyẹ, awọn oju, ati awọn kidinrin — ti a ṣeto ni gbangba lati sin awọn iṣẹ kan pato. Yiyan adayeba jẹ imọran ipilẹ ninu alaye rẹ. Aṣayan adayeba waye nitori awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti o wulo diẹ sii, gẹgẹbi iran-nla tabi awọn ẹsẹ ti o yara, yọ ninu ewu dara julọ ati gbejade awọn ọmọ diẹ sii ju awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti ko ni ojurere.Genetics , imọ-jinlẹ ti a bi ni ọrundun 20th, ṣafihan ni kikun bi yiyan adayeba ṣe n ṣiṣẹ ati yori si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni ti itankalẹ. Bibẹrẹ ni awọn ọdun 1960, ibawi imọ-jinlẹ ti o ni ibatan ,isedale molikula , imọ ti ilọsiwaju pupọ ti itankalẹ ti ibi ati jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iwadii awọn iṣoro alaye ti o dabi ẹni pe ko de ọdọ nikan ni igba diẹ tẹlẹ-fun apẹẹrẹ, bawo ni awọn jiini ti eniyan ati awọn chimpanzees ṣe jọra (wọn yatọ ni iwọn 1 – 2 ogorun awọn ẹya ti o jẹ awọn Jiini).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àpilẹ̀kọ yìí ṣàlàyé ẹfolúṣọ̀n bí ó ṣe kan àwọn ohun alààyè lápapọ̀. Fun ijiroro ti itankalẹ eniyan, ''wo'' nkan naa itankalẹ eniyan . Fun itọju pipe diẹ sii ti ibawi ti o ṣe pataki si ikẹkọ itankalẹ, ''wo'' awọn nkan jiini, eniyan ati ajogunba . Awọn aaye kan pato ti itankalẹ jẹ ijiroro ninu awọn nkan ti o ni awọ ati mimicry . Awọn ohun elo ti ilana itiranya si ọgbin ati ibisi ẹranko ni a jiroro ninu awọn nkan ti ibisi ọgbin ati ibisi ẹranko . Akopọ ti itankalẹ ti igbesi aye gẹgẹbi abuda pataki ti itan-akọọlẹ Earth ni a fun ni imọ-jinlẹ agbegbe: Itankalẹ ti biosphere . Ifọrọwerọ alaye ti igbesi aye ati ironu Charles Darwin ni a rii ninu nkan Darwin, Charles .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Gbogbogbo Akopọ ==

== Ẹri fun itankalẹ ==
Darwin ati awọn onimọ-jinlẹ ti ọrundun 19th miiran rii ẹri ti o lagbara fun itankalẹ ti ẹda ni iwadii afiwera ti awọn ohun alumọni, ni pinpin agbegbe wọn, ati ninu awọn kuku fosaili ti awọn ohun alumọni ti o parun. Lati akoko Darwin, ẹri lati awọn orisun wọnyi ti di alagbara pupọ ati ni kikun , lakoko ti awọn ilana ẹkọ ti ibi ti o jade laipẹ-jiini, biochemistry , fisioloji , imọ-jinlẹ , ihuwasi ẹranko (ethology), ati paapaa isedale molikula — ti pese ẹri afikun agbara ati ijẹrisi alaye. Iye alaye nipa itan itankalẹ ti a fipamọ sinu DNA ati awọn ọlọjẹ ti awọn ohun alãye jẹ eyiti ko ni opin; awọn onimo ijinlẹ sayensi le tun ṣe alaye eyikeyi ti itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye nipasẹ idokowo akoko to ati awọn orisun yàrá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n kò bìkítà mọ́ gbígba ẹ̀rí láti ṣètìlẹ́yìn fún òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n ṣùgbọ́n kàkà bẹ́ẹ̀ wọ́n bìkítà nípa irú ìmọ̀ wo ni a lè rí gbà láti oríṣiríṣi orísun ẹ̀rí. Awọn abala atẹle yii ṣe idanimọ awọn orisun ti o munadoko julọ ati ṣapejuwe iru alaye ti wọn ti pese.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọnfosaili igbasilẹ =
Awọn onimọ-jinlẹ ti gba pada ti wọn si ṣe iwadi awọn eeku fosaili ti ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ohun alumọni ti o ngbe ni igba atijọ. Igbasilẹ fosaili yii fihan pe ọpọlọpọ iru awọn ohun alumọni ti parun yatọ pupọ ni irisi si eyikeyi ti o wa laaye ni bayi. O tun ṣe afihan awọn isọdi ti awọn oganisimu nipasẹ akoko ( ''wo'' faunal succession, law of ; geochronology: Pinpin awọn ibatan ti fossils pẹlu apata strata ), afihan iyipada wọn lati fọọmu kan si ekeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nigbati ohun-ara ba ku, o maa n run nipasẹ awọn ọna igbesi aye miiran ati nipasẹ awọn ilana oju ojo. Ni awọn akoko ṣọwọn diẹ ninu awọn ẹya ara—paapaa awọn ti o le bi ikarahun, eyín, tabi egungun—ni a tọju nipasẹ didi sinu ẹrẹ tabi aabo ni ọna miiran lati awọn aperanje ati oju ojo. Nígbẹ̀yìngbẹ́yín, wọ́n lè di èèwọ̀ kí wọ́n sì tọ́jú wọn títí ayérayé pẹ̀lú àwọn àpáta tí wọ́n ti fi wọ́n sínú rẹ̀. Awọn ọna bii ibaṣepọ radiometric - wiwọn awọn oye ti awọn ọta ipanilara adayeba ti o wa ninu awọn ohun alumọni kan lati pinnu akoko ti o kọja lati igba ti wọn ti di-jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iṣiro akoko akoko nigbati awọn apata, ati awọn fossils ti o ni nkan ṣe pẹlu wọn, ni a ṣẹda&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Radiometric ibaṣepọ tọkasi wipe Earth ti a akoso nipa 4.5 bilionu odun seyin. Awọn fossils akọkọ dabi awọn microorganisms bii kokoro arun ati cyanobacteria ( ewe-alawọ ewe bulu ); Atijọ julọ ninu awọn fossils wọnyi han ni awọn apata 3.5 bilionu ọdun ( ''wo'' Precambrian akoko ). Awọn fossils eranko ti a mọ julọ julọ , ti o to 700 milionu ọdun atijọ, wa lati inu ohun ti a npe ni Ediacara fauna , awọn ẹda kekere ti o dabi worm pẹlu awọn ara rirọ. Ọpọlọpọ awọn fossils ti o jẹ ti ọpọlọpọ awọn phyla alãye ati iṣafihan awọn egungun ti o wa ni erupe ile han ninu awọn apata ni nkan bi 540 milionu ọdun. Awọn ohun alumọni wọnyi yatọ si awọn ẹda ti o ngbe ni bayi ati awọn ti o ngbe ni awọn akoko idasi. Diẹ ninu yatọ si yato si pe awọn onimọ-jinlẹ ti ṣẹda phyla tuntun lati le ṣe iyatọ wọn. ( ''Wo'' Akoko Cambrian .) Awọn vertebrate akọkọ , awọn ẹranko ti o ni awọn ẹhin, farahan ni nkan bi 400 milionu ọdun sẹyin; akọkọ mammal s, kere ju 200 milionu odun seyin. Itan igbesi aye ti a gbasilẹ nipasẹ awọn fossils ṣe afihan awọn ẹri ti o lagbara ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Igbasilẹ fosaili ko pe. Ninu ipin kekere ti awọn ohun alumọni ti o tọju bi awọn fossils, ida kekere kan ni a ti gba pada ti a si ṣe iwadi nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ. Ni awọn igba miiran itẹlera awọn fọọmu lori akoko ti ni atunṣe ni awọn alaye. Ọkan apẹẹrẹ ni awọn itankalẹ ti awọnẹṣin . Ẹṣin naa ni a le tọpa si ẹranko ti o ni iwọn aja ti o ni awọn ika ẹsẹ pupọ lori ẹsẹ kọọkan ati eyin ti o yẹ fun lilọ kiri ayelujara; eranko yi, ti a npe niẸṣin owurọ (iwin ''Hyracotherium'' ), gbe diẹ sii ju 50 milionu ọdun sẹyin. Fọọmu to ṣẹṣẹ julọ, ẹṣin igbalode ( ''Equus'' ), tobi pupọ ni iwọn, jẹ ika ẹsẹ kan, o si ni awọn eyin ti o yẹ fun jijẹ. Awọn fọọmu iyipada ti wa ni ipamọ daradara bi awọn fossils, gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn iru ẹṣin ti o parun ti o wa ni awọn itọnisọna oriṣiriṣi ti ko si fi awọn ọmọ ti o wa laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lilo awọn fossils ti a gba pada, awọn onimọ-jinlẹ ti tun ṣe awọn apẹẹrẹ ti awọn iyipada itiranya ipilẹṣẹ ni fọọmu ati iṣẹ. Fun apẹẹrẹ, isalẹbakan ti reptiles ni orisirisi awọn egungun, sugbon ti osin nikan kan. Awọn egungun miiran ti o wa ninu bakan reptile ni aiṣedeede ti dagba si awọn egungun ni bayi ti a rii ni eti mammalian. Lákọ̀ọ́kọ́, irú ìyípadà bẹ́ẹ̀ lè dà bí èyí tí kò ṣeé ṣe—ó ṣòro láti ronú nípa iṣẹ́ tí irú àwọn egungun bẹ́ẹ̀ lè ti ní nígbà ìpele agbedeméjì wọn. Sibẹsibẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣe awari awọn ọna iyipada meji ti awọn ẹranko ti o dabi ẹran-ọsin, ti a petherapsid s, ti o ni isẹpo bakan meji (ie, awọn aaye mitari meji ni ẹgbẹ ni ẹgbẹ) - isẹpo kan ti o wa ninu awọn egungun ti o duro ni ẹrẹkẹ mammalian ati ekeji ti o ni igun mẹẹrin ati awọn egungun articular, eyiti o di òòlù ati anvil eti mammalian. ( ''Tún wo'' ẹran-ọsin: Skeleton .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Fun awọn alaigbagbọ alaigbagbọ ti Darwin, awọn “sonu ọna asopọ -aisi eyikeyi iru iyipada ti a mọ laarin awọn apes ati awọn eniyan-jẹ igbe ogun, bi o ti wa fun awọn eniyan ti ko ni imọran lẹhinna.hominin s-ie, awọn primates ti o jẹ ti iran eniyan lẹhin ti o yapa kuro ninu awọn idile ti o lọ si awọn apes-jẹ 6 milionu si 7 milionu ọdun, wa lati Afirika, ti a si mọ ni ''Sahelanthropus'' ati ''Orrorin'' (tabi ''Praeanthropus'' ), eyiti o jẹ bipedal pupọ julọ nigbati o wa ni ilẹ ṣugbọn ti o ni awọn opolo kekere pupọ. ''Ardipithecus'' gbe ni nkan bi 4.4 milionu ọdun sẹyin, tun ni Afirika. Opolopo fosaili ku lati Oniruuru African origins ti wa ni mo ti''Australopithecus'' , hominin kan ti o han laarin 3 milionu ati 4 milionu ọdun sẹyin. ''Australopithecus'' ni iduro eniyan titọ ṣugbọn agbara cranial ti o kere ju 500 cc (deede si iwuwo ọpọlọ ti o to 500 giramu), ti o ṣe afiwe ti gorilla tabi chimpanzee ati nipa idamẹta ti eniyan. Orí rẹ̀ fi àkópọ̀ ọ̀bọ àti ànímọ́ ènìyàn hàn—iwájú orí rẹ̀ rírẹlẹ̀ àti ojú gígùn, tí ó dà bí ìnàbọ̀ ṣùgbọ́n tí eyín rẹ̀ tó bí ti ènìyàn. Miiran tete hominins gba contemporaneous pẹlu ''Australopithecus'' ni ''Kenyanthropus'' ati ''Paranthropus'' ; mejeeji ní afiwera kekere opolo, biotilejepe diẹ ninu awọn eya ti ''Paranthropus'' ní tobi ara. ''Paranthropus'' ṣe aṣoju ẹka ẹgbẹ kan ninu idile hominin ti o ti parun. Paapọ pẹlu agbara cranial ti o pọ si, awọn abuda eniyan miiran ni a ti rii ninu''Homo habilis'' , ti o ngbe nipa 1.5 milionu si 2 milionu ọdun sẹyin ni Afirika ati pe o ni agbara cranial ti o ju 600 cc (iwuwo ọpọlọ ti 600 giramu), ati ni''H. erectus'' , ti o ngbe laarin 0.5 milionu ati diẹ sii ju 1.5 milionu ọdun sẹyin, nkqwe wa ni ibigbogbo lori Afirika, Asia, ati Europe, o si ni agbara cranial ti 800 si 1,100 cc (iwuwo ọpọlọ ti 800 si 1,100 giramu). Awọn iwọn ọpọlọ ti ''H. ergaster'' , ''H. antecessor'' , ati ''H. heidelbergensis'' jẹ ni aijọju ti ọpọlọ ti ''H. erectus'' , diẹ ninu awọn eya ti o jẹ apakan ti akoko, botilẹjẹpe wọn ngbe ni awọn agbegbe oriṣiriṣi ti Ila-oorun Iwọ-oorun . ( ''Tún wo'' ẹfolúṣọ̀n ènìyàn .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn ibajọra igbekalẹ ==
Awọnegungun ìpapa, ẹṣin, ènìyàn, ẹyẹ, àti àdán jọra gan-an láìka ọ̀nà ìgbésí ayé àwọn ẹranko wọ̀nyí àti onírúurú àyíká wọn sí . Ifiweranṣẹ naa, egungun nipasẹ egungun, ni a le rii ni irọrun kii ṣe ni awọn ẹsẹ nikan ṣugbọn tun ni gbogbo apakan miiran ti ara. Lati oju-iwoye ti o wulo, ko ni oye pe ijapa yẹ ki o we, ṣiṣe ẹṣin, eniyan kọ, ati ẹyẹ tabi adan fo pẹlu awọn ẹya iwaju ti a fi awọn egungun kanna ṣe. Onimọ-ẹrọ le ṣe apẹrẹ awọn ẹsẹ to dara julọ ni ọran kọọkan. Ṣugbọn ti o ba gba pe gbogbo awọn egungun wọnyi jogun awọn ẹya wọn lati ọdọ baba ti o wọpọ ati pe wọn ti yipada nikan bi wọn ti ṣe deede si awọn ọna igbesi aye oriṣiriṣi, ibajọra ti awọn ẹya wọn jẹ oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Comparative anatomi ṣe iwadii awọnhomologies , tabi jogun afijq, laarin awọn oganisimu ni egungun be ati ninu awọn miiran awọn ẹya ara ti awọn ara. Ifiweranṣẹ ti awọn ẹya jẹ deede isunmọ laarin diẹ ninu awọn oganisimu-orisirisi awọn oriṣiriṣi ti awọn ẹiyẹ orin, fun apẹẹrẹ—ṣugbọn o kere si bi awọn ohun-ara ti a fiwera ko ni ibatan pẹkipẹki ninu itan-akọọlẹ itankalẹ wọn. Awọn ibajọra ko kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹiyẹ ju ti wọn wa laarin awọn ẹran-ọsin, ati pe wọn tun kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹja. Awọn ibajọra ninu igbekalẹ, nitorinaa, kii ṣe itankalẹ ti o farahan nikan ṣugbọn tun ṣe iranlọwọ lati ṣe atunto phylogeny , tabi itan-akọọlẹ itankalẹ, ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Anatomi afiwe tun ṣafihan idi ti ọpọlọpọ awọn ẹya ara-ara ko jẹ pipe. Gẹgẹbi awọn igun iwaju ti ijapa, ẹṣin, eniyan, awọn ẹiyẹ, ati awọn adan, awọn ẹya ara ti ara ko kere ju ti a ṣe deede nitori pe wọn ṣe atunṣe lati ẹya ti a jogun dipo ti a ṣe apẹrẹ lati awọn ohun elo &quot;aise&quot; patapata fun idi kan pato. Aipe ti awọn ẹya jẹ ẹri fun itankalẹ ati lodi si awọn ariyanjiyan antievolutionist ti o pe apẹrẹ ti oye ( ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Idagbasoke ọmọ inu oyun ati vestiges ==
Darwin ati awọn ọmọlẹhin rẹ ri atilẹyin fun itankalẹ ninu iwadi ti embryology , imọ-imọ-imọ ti o ṣe iwadi idagbasoke awọn ohun alumọni lati ẹyin ti o ni idapọ si akoko ibimọ tabi fifun.Vertebrate s, lati awọn ẹja nipasẹ awọn alangba si eniyan, ndagba ni awọn ọna ti o jọra ni awọn ipele ibẹrẹ, ṣugbọn wọn di iyatọ siwaju ati siwaju sii bi awọn ọmọ inu oyun naa ti sunmọ idagbasoke. Awọn ibajọra duro pẹ laarin awọn ohun alumọni ti o ni ibatan diẹ sii (fun apẹẹrẹ, eniyan ati awọn obo) ju laarin awọn ti ko ni ibatan si (awọn eniyan ati awọn yanyan). Awọn ilana idagbasoke ti o wọpọ ṣe afihan ibatan itankalẹ. Awọn alangba ati awọn eniyan pin ilana idagbasoke ti a jogun lati ọdọ baba nla wọn ti o jina; Ilana ti a jogun ti ọkọọkan ni a tunṣe nikan bi awọn iran iran ti o ya sọtọ ti wa ni awọn ọna oriṣiriṣi. Awọn ipele ọmọ inu oyun ti o wọpọ ti awọn ẹda meji ṣe afihan awọn idiwọ ti a fi lelẹ nipasẹ ogún ti o wọpọ, eyiti o ṣe idiwọ awọn iyipada ti ko ṣe pataki nipasẹ awọn agbegbe iyatọ ati awọn ọna igbesi aye wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn oyun ti eniyan ati awọn miiran ti kii ṣe omi omi vertebrates ṣe afihangill slits botilẹjẹpe wọn ko simi nipasẹ awọn gills. Awọn slits wọnyi wa ninu awọn ọmọ inu oyun ti gbogbo awọn vertebrates nitori pe wọn pin gẹgẹbi awọn baba ti o wọpọ ni ẹja ninu eyiti awọn ẹya wọnyi ti kọkọ wa. Awọn ọmọ inu eniyan tun ṣafihan nipasẹ ọsẹ kẹrin ti idagbasoke ni asọye daradarairu , eyi ti o de ipari ti o pọju ni ọsẹ mẹfa. Iru iru ọmọ inu oyun ni a ri ninu awọn ẹran-ọsin miiran, gẹgẹbi awọn aja, ẹṣin, ati awọn obo; ninu eda eniyan, sibẹsibẹ, awọn iru bajẹ-kukuru, taku nikan bi a rudiment ni agbalagba coccyx .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibasepo itankalẹ ti o sunmọ laarin awọn ohun alumọni ti o han ni iyatọ pupọ bi awọn agbalagba le jẹ idanimọ nigbakan nipasẹ awọn homologies ọmọ inu oyun wọn.Barnacle s, fun apẹẹrẹ, jẹ awọn crustaceans sedentary ti o han gedegbe si iru awọn crustaceans olominira gẹgẹbi awọn lobsters, shrimps, tabi copepods. Sibẹsibẹ awọn barnacles kọja nipasẹ ipele idin ti o ni ọfẹ ọfẹ, nauplius, eyiti o jẹ aibikita bi ti awọn idin crustacean miiran.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn rudiments ọmọ inu oyun ti ko ni idagbasoke ni kikun, gẹgẹbi awọn slits gill ninu eniyan, jẹ wọpọ ni gbogbo iru awọn ẹranko. Diẹ ninu awọn, sibẹsibẹ, bi iru rudiment ninu eda eniyan, tẹsiwaju bi agbalagba vestiges, afihan itankalẹ baba. Ẹya ara rudimentary ti o mọ julọ ninu eniyan ni vermiformàfikún . Ipilẹ bi worm yii so mọ apakan kukuru ti ifun ti a pe nicecum , eyi ti o wa ni aaye ibi ti awọn ifun titobi ati kekere darapọ. Àfikún vermiform ènìyàn jẹ aláìṣiṣẹ́mọ́idawọle ti ara ti o ni idagbasoke ni kikun ti o wa ninu awọn osin miiran, gẹgẹbi ehoro ati awọn herbivores miiran, nibiti cecum nla kan ati ohun elo ti o tọju cellulose ẹfọ lati jẹ ki tito nkan lẹsẹsẹ rẹ pẹlu iranlọwọ ti awọn kokoro arun. Vestiges jẹ awọn iṣẹlẹ ti awọn aipe-gẹgẹbi awọn aipe ti a rii ninu awọn ẹya ara-ti o jiyan lodi si ẹda nipasẹ apẹrẹ ṣugbọn o jẹ oye ni kikun nitori abajade itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

= Àgbègbè ti awon ohun láàyè =
Darwin tun rii ijẹrisi ti itankalẹ ni pinpin agbegbe ti awọn irugbin ati ẹranko, ati pe imọ-jinlẹ nigbamii ti fikun awọn akiyesi rẹ. Fun apẹẹrẹ, nibẹ ni o wa nipa 1,500 mọ eya ti''Drosophila'' kikan fo ni agbaye; O fẹrẹ to idamẹta ninu wọn n gbe ni Hawaii ati pe ko si ibomiiran, botilẹjẹpe lapapọ agbegbe ti archipelago kere ju ọkan-igbogun agbegbe ti California tabi Germany. Paapaa ni Hawaii diẹ sii ju awọn eya igbin 1,000 ati awọn mollusks ilẹ miiran ti ko si nibikibi miiran. Iyatọ dani yiijẹ alaye ni irọrun nipasẹ itankalẹ. Awọn erekuṣu Hawaii ti ya sọtọ pupọju ati pe wọn ti ni awọn oluṣakoso ijọba diẹ — ie, awọn ẹranko ati awọn eweko ti o de ibẹ lati ibomiiran ati awọn olugbe ti iṣeto. Awọn eya wọnyẹn ti o ṣe ijọba awọn erekuṣu naa rii ọpọlọpọ awọn aaye ilolupo ilolupo , awọn agbegbe agbegbe ti o baamu lati ṣetọju wọn ati aini awọn aperanje ti yoo ṣe idiwọ fun wọn lati isodipupo. Ni idahun, awọn eya wọnyi nyara diversified; ilana yii ti isodipupo lati le kun awọn ohun elo ilolupo ni a pe ni itankalẹ adaṣe .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọ̀kọ̀ọ̀kan àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì àgbáyé ní àkójọpọ̀ àwọn ẹranko àti ohun ọ̀gbìn tí ó yàtọ̀ tirẹ̀. Ní Áfíríkà ni àwọn rhinoceroses, erinmi, kìnnìún, hyenas, giraffes, zebras, lemurs, àwọn ọ̀bọ tí imú tóóró àti ìrù tí kò ní ìrù, chimpanzees, àti gorilla. South America , eyi ti pan lori Elo kanna latitudes bi Africa, ni o ni ko si ti awọn wọnyi eranko; dipo o ni pumas, jaguars, tapir, llamas, raccoons, opossums, armadillos, ati awọn obo pẹlu awọn imu gbooro ati awọn iru prehensile nla.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn aapọn wọnyi ti biogeography kii ṣe nitori ibamu nikan ti awọn oriṣiriṣi awọn agbegbe. Ko si idi lati gbagbọ pe awọn ẹranko South America ko dara daradara lati gbe ni Afirika tabi ti Afirika lati gbe ni South America. Awọn erekuṣu Hawaii ko dara ju awọn erekuṣu Pacific miiran lọ fun awọn fo ọti kikan, bẹẹ ni wọn ko ni alejo gbigba ju awọn ẹya miiran ti agbaye fun ọpọlọpọ awọn ohun alumọni ti ko si . Ni otitọ, botilẹjẹpe ko si awọn ẹranko nla ti o jẹ abinibi si awọn erekuṣu Hawahi, awọn ẹlẹdẹ ati ewurẹ ti pọ sibẹ bi ẹranko igbẹ lati igba ti eniyan ti ṣafihan. Àìsí ọ̀pọ̀ irú ẹ̀yà yìí láti inú àyíká ọ̀rọ̀ aájò àlejò nínú èyí tí oríṣiríṣi àjèjì ti àwọn ẹ̀yà míràn ti gbilẹ̀ ni a lè ṣàlàyé nípa àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n, èyí tí ó jẹ́wọ́ pé irú ẹ̀dá lè wà tí ó sì ń wáyé ní àwọn àgbègbè àgbègbè tí àwọn baba ńlá wọn ti ń ṣàkóso.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ==
Aaye ti isedale molikula pese alaye ti o ni alaye julọ ati ẹri ti o wa fun itankalẹ isedale. Ni awọn oniwe-unveiling ti awọn iseda tiDNA ati awọn iṣẹ ti oganisimu ni ipele ti ensaemusi ati awọn miiran amuaradagba moleku, o ti han wipe awọn wọnyi moleku mu alaye nipa ohun oganisimu ká baba. Eyi ti jẹ ki o ṣee ṣe lati tun awọn iṣẹlẹ itankalẹ ti a ko mọ tẹlẹ ati lati jẹrisi ati ṣatunṣe iwo awọn iṣẹlẹ ti a ti mọ tẹlẹ. Itọkasi pẹlu eyiti awọn iṣẹlẹ wọnyi le ṣe atunṣe jẹ idi kan ti ẹri lati isedale molikula jẹ ọranyan pupọ. Idi miiran ni pe itankalẹ molikula ti fihan gbogbo awọn ohun alumọni, lati kokoro arun si eniyan, lati ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Ìṣọ̀kan tó ṣàrà ọ̀tọ̀ kan wà nínú àwọn èròjà molecule ti àwọn ohun alààyè—nínú irú àwọn èròjà náà àti nínú àwọn ọ̀nà tí wọ́n gbà ń kó wọn jọ tí wọ́n sì ń lò ó. Ninu gbogbo awọn kokoro arun, awọn ohun ọgbin, ẹranko, ati eniyan, DNA ni ọna ti o yatọ ti paati mẹrin kannanucleotide s, ati gbogbo awọn orisirisi amuaradagba s ti wa ni sise lati orisirisi awọn akojọpọ ati awọn ọkọọkan ti kanna 20 amino acids , biotilejepe orisirisi awọn ọgọrun miiran amino acids wa tẹlẹ. Awọnkoodu jiini nipasẹ eyiti alaye ti o wa ninu DNA ti sẹẹli sẹẹli ti kọja siAwọn ọlọjẹ jẹ fere nibikibi kanna. Awọn ipa ọna iṣelọpọ ti o jọra — awọn ilana ti awọn aati biokemika ( ''wo'' iṣelọpọ agbara ) - ni lilo nipasẹ awọn ohun-ara ti o yatọ julọ lati ṣe agbejade agbara ati lati ṣe awọn paati sẹẹli.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Isokan yii ṣe afihan ilosiwaju jiini ati idile ti o wọpọ ti gbogbo awọn ohun alumọni. Ko si ọna onipin miiran lati ṣe akọọlẹ fun isokan molikula wọn nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya yiyan jẹ deede. Awọn jiini koodu Sin bi apẹẹrẹ. Ọkọọkan pato ti awọn nucleotides mẹta ninu DNA iparun n ṣiṣẹ bi apẹrẹ fun iṣelọpọ amino acid gangan kanna ni gbogbo awọn ohun alumọni. Eyi kii ṣe pataki ju bi o ṣe jẹ fun ede lati lo akojọpọ awọn lẹta kan pato lati ṣe aṣoju ohun kan pato. Bí wọ́n bá rí i pé àwọn lẹ́tà kan lára ​​àwọn lẹ́tà— ''pílánẹ́ẹ̀tì'' , ''igi'' , ''obìnrin'' —ní ìtumọ̀ kan náà nínú àwọn ìwé oríṣiríṣi, a lè ní ìdánilójú pé àwọn èdè tí a lò nínú àwọn ìwé wọ̀nyẹn jẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gene s ati awọn ọlọjẹ jẹ awọn ohun elo gigun ti o ni alaye ninu lẹsẹsẹ awọn ẹya ara wọn ni ọna kanna bi awọn gbolohun ọrọ ti ede Gẹẹsi ni alaye ni ọna ti awọn lẹta ati awọn ọrọ wọn. Awọn ilana ti o wa ninu awọn Jiini ti wa ni gbigbe lati ọdọ awọn obi si awọn ọmọ ati pe o jẹ aami kan ayafi fun awọn iyipada lẹẹkọọkan ti a ṣe nipasẹ awọn iyipada. Gẹ́gẹ́ bí àpèjúwe, ẹnì kan lè rò pé a fi ìwé méjì wéra. Awọn iwe mejeeji jẹ awọn oju-iwe 200 gigun wọn si ni nọmba kanna ti awọn ipin. Àyẹ̀wò tímọ́tímọ́ fi hàn pé ojú ìwé méjì náà jẹ́ ojú ìwé kan náà fún ojú ìwé àti ọ̀rọ̀ fún ọ̀rọ̀, àyàfi pé ọ̀rọ̀ kan lẹ́ẹ̀kọ̀ọ̀kan—sọ, ọ̀kan nínú ọgọ́rùn-ún—yàtọ̀. Awọn iwe meji ko le ti kọ ni ominira; boya ọkan ti a ti daakọ lati miiran, tabi awọn mejeeji ti a daakọ, taara tabi fi ogbon ekoro, lati kanna atilẹba iwe. Bakanna, ti paati nucleotide kọọkan ti DNA ba jẹ aṣoju nipasẹ lẹta kan, ilana pipe ti awọn nucleotides ninu DNA ti ẹda ti o ga julọ yoo nilo ọpọlọpọ awọn iwe ọgọrun ti awọn ọgọọgọrun awọn oju-iwe, pẹlu ọpọlọpọ ẹgbẹrun awọn lẹta lori oju-iwe kọọkan. Nigbati awọn “awọn oju-iwe” (tabi awọn ilana ti nucleotides) ninu “awọn iwe” (awọn ohun alumọni) ni a ṣe ayẹwo ni ọkọọkan, ifọrọranṣẹ ti o wa ninu “awọn lẹta” (nucleotides) funni ni ẹri ti ko daju ti ipilẹṣẹ ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan meji ti a gbekalẹ loke da lori awọn aaye oriṣiriṣi, botilẹjẹpe awọn mejeeji jẹri si itankalẹ. Lilo apẹrẹ alfabeti , ariyanjiyan akọkọ sọ pe awọn ede ti o lo iwe-itumọ kanna - koodu jiini kanna ati awọn amino acid 20 kanna - ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira. Ariyanjiyan keji, nipa ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides ninu DNA (ati nitorinaa ọna ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ), sọ pe awọn iwe ti o ni awọn ọrọ ti o jọra pupọ ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹ̀rí ẹfolúṣọ̀n tí a ṣípayá nípa ẹ̀dá alààyè molecule lọ pàápàá jù lọ. Iwọn ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides tabi ti amino acids le jẹ iwọn ni deede. Fun apẹẹrẹ, ninu eda eniyan ati chimpanzees, awọn amuaradagba moleku ti a npe nicytochrome c, eyiti o ṣe iṣẹ pataki ni isunmi laarin awọn sẹẹli , ni awọn amino acid 104 kanna ni ilana kanna. O yatọ si, sibẹsibẹ, lati cytochrome c ti awọn obo rhesus nipasẹ 1 amino acid, lati ti awọn ẹṣin nipasẹ 11 afikun amino acids, ati lati ti tuna nipasẹ 21 afikun amino acids. Iwọn ibajọra ṣe afihan isọdọtun ti baba ti o wọpọ. Nitorinaa, awọn itọkasi lati anatomi afiwera ati awọn ilana-iṣe miiran nipa itan-akọọlẹ itankalẹ ni a le ṣe idanwo ni awọn iwadii molikula ti DNA ati awọn ọlọjẹ nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana wọn ti nucleotides ati amino acids. ( ''Wo isalẹ'' DNA ati amuaradagba bi awọn macromolecules alaye .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣẹ ti iru idanwo yii jẹ ohun ti o lagbara; ọkọọkan awọn ẹgbẹẹgbẹrun awọn Jiini ati ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọlọjẹ ti o wa ninu ẹda ara ti n pese idanwo ominira ti itan-akọọlẹ itankalẹ oni-ara yẹn. Kii ṣe gbogbo awọn idanwo ti o ṣeeṣe ni a ti ṣe, ṣugbọn ọpọlọpọ awọn ọgọọgọrun ni a ti ṣe, ati pe ko si ẹnikan ti o funni ni ẹri ti o lodi si itankalẹ. Boya ko si imọran miiran ni eyikeyi aaye ti imọ-jinlẹ ti o ti ni idanwo lọpọlọpọ ati bi o ti jẹri ni kikun bi ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Itan-akọọlẹ itankalẹ =

== Tete ero ==
Gbogbo eniyan asa ti ni idagbasoke ara wọn alaye fun awọnipilẹṣẹ ti aye ati ti awọn eniyan ati awọn ẹda miiran. Ẹsin Juu ti aṣa ati Kristiẹniti ṣe alaye ipilẹṣẹ ti awọn ẹda alãye ati awọn iyipada wọn si tiwọnàwọn àyíká —iyẹ́, ìyẹ́, ọwọ́, òdòdó—gẹ́gẹ́ bí iṣẹ́ ọwọ́ Ọlọ́run ohun gbogbo. Awọn ọlọgbọn atijọGreece ni awọn arosọ ẹda tiwọn .Anaximander dabaa pe awọn ẹranko le yipada lati iru kan si omiiran, atiEmpedocles speculated ti won ti wa ni ṣe soke ti orisirisi awọn akojọpọ ti preexising awọn ẹya ara. Sunmọ si igbalode ti itiranya ero wà awọn igbero ti teteÀwọn Bàbá Ṣọ́ọ̀ṣì bíi Gregory ti Nazianzus àti Augustine , tí àwọn méjèèjì pa mọ́ pé kì í ṣe gbogbo irú ọ̀wọ́ ewéko àti ẹranko ni Ọlọ́run dá; kakatimọ, mẹdelẹ ko wá aimẹ to whenuho mẹ sọn nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ. Ìsúnniṣe wọn kìí ṣe ti ẹ̀dá ènìyàn bíkòṣe ti ẹ̀sìn—kì bá ti ṣeé ṣe láti kó àwọn aṣojú gbogbo irú ọ̀wọ́ sínú ọkọ̀ ojú-omi kan ṣoṣo bí ọkọ̀ Noa ; nítorí náà, àwọn irú ọ̀wọ́ kan ní láti wà kìkì lẹ́yìn Ìkún-omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọran pe awọn ohun alumọni le yipada nipasẹ awọn ilana adayeba ko ṣe iwadii bi koko-ọrọ ti ibi nipasẹAwọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti Aarin Aarin, ṣugbọn o jẹ, nigbagbogbo lairotẹlẹ, ni a gbero bi o ṣeeṣe nipasẹ ọpọlọpọ, pẹlu Albertus Magnus ati ọmọ ile-iwe rẹThomas Aquinas . Aquinas parí ọ̀rọ̀ rẹ̀, lẹ́yìn ìjíròrò tó kún rẹ́rẹ́, pé ìdàgbàsókè àwọn ẹ̀dá alààyè bí ìdin àti eṣinṣin láti inú àwọn ohun tí kò ní ẹ̀mí bíi ẹran jíjẹrà kò bá ìgbàgbọ́ Kristẹni tàbí ọgbọ́n èrò orí mu. Ṣugbọn o fi silẹ fun awọn ẹlomiran lati pinnu boya eyi ṣẹlẹ ni otitọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ero ti ilọsiwaju, paapaa igbagbọ ninu ilọsiwaju eniyan ti ko ni opin, jẹ aringbungbun siÌlànà ti ọ̀rúndún kejìdínlógún, ní pàtàkì ní ilẹ̀ Faransé láàárín àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí bíi marquis de Condorcet àti Denis Diderot àti irú àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì bíGeorges-Louis Leclerc, comte de Buffon . Ṣùgbọ́n ìgbàgbọ́ nínú ìlọsíwájú kò fi dandan yọrí sí ìdàgbàsókè àbá èrò orí ti ẹfolúṣọ̀n.Pierre-Louis Moreau de Maupertuis dabaa iran airotẹlẹ ati iparun awọn ohun alumọni gẹgẹ bi apakan ti imọ-jinlẹ rẹ ti awọn ipilẹṣẹ, ṣugbọn ko ni ilọsiwaju imọ-jinlẹ ti itankalẹ — ie, iyipada ti ẹda kan si omiran nipasẹ mimọ, awọn idi adayeba. Buffon, ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o tobi julọ ni akoko naa, ṣe akiyesi ni gbangba — o si kọ - irandiran ti o ṣeeṣe ti awọn ẹda pupọ lati ọdọ baba nla kan. O fiweranṣẹ pe awọn ohun alumọni dide lati awọn ohun alumọni Organic nipasẹ iran lẹẹkọkan, ki o le jẹ ọpọlọpọ iru awọn ẹranko ati awọn ohun ọgbin bi awọn akojọpọ ti o le yanju ti awọn ohun elo Organic.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onisegun GẹẹsiErasmus Darwin , grandfather ti Charles Darwin, ti a nṣe ninu rẹ''Zoonomia; tabi, Awọn ofin ti Igbesi aye Organic'' (1794-96) diẹ ninu awọn akiyesi itiranya, ṣugbọn wọn ko ni idagbasoke siwaju ati pe ko ni ipa gidi lori awọn imọ-jinlẹ ti o tẹle. Onimọ-ọgbọn ara SwedenCarolus Linnaeus ṣe agbekalẹ eto isọdi ti ọgbin ati ti ẹranko ti o tun wa ni lilo ni fọọmu ti olaju. Biotilejepe o tenumo lori fixity ti eya, rẹEto isọdi bajẹ ṣe alabapin pupọ si gbigba ti imọran ti iran ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The nla French naturalistJean-Baptiste de Monet, chevalier de Lamarck , ṣe akiyesi iwoye ti ọjọ ori rẹ pe awọn ohun alumọni ti o wa laaye duro fun ilọsiwaju kan, pẹlu awọn eniyan bi fọọmu ti o ga julọ. Lati inu ero yii o dabaa, ni awọn ọdun ibẹrẹ ti ọrundun 19th, imọran gbooro akọkọ ti itankalẹ. Awọn ohun-ara ti nwaye nipasẹ awọn akoko akoko lati isalẹ si awọn fọọmu ti o ga julọ, ilana ti o tun n lọ, nigbagbogbo n pari ni awọn eniyan. Bi awọn oganisimu ṣe ni ibamu si awọn agbegbe wọn nipasẹ awọn iṣesi wọn, awọn iyipada waye. Lilo ẹ̀yà ara tàbí ẹ̀yà ara ń fún un lókun; disuse nyorisi si obliteration. Awọn abuda ti a gba nipasẹ lilo ati ilokulo, ni ibamu si ero yii, yoo jogun. Yi arosinu, nigbamii ti a npe ni iní tiAwọn abuda ti a gba (tabi Lamarckism), jẹ atako daradara ni ọrundun 20th. Botilẹjẹpe imọ-jinlẹ rẹ ko dide ni imọlẹ ti imọ-jinlẹ nigbamii, Lamarck ṣe awọn ilowosi pataki si gbigba diẹdiẹ ti itankalẹ ti ẹda ati ki o fa ọpọlọpọ awọn ikẹkọ nigbamii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Charles Darwin ==
Oludasile ti ero igbalode ti itankalẹ jẹ Charles Darwin . Ọmọkunrin ati ọmọ-ọmọ ti awọn dokita, o forukọsilẹ bi ọmọ ile-iwe iṣoogun ni University of Edinburgh . Lẹhin ọdun meji, sibẹsibẹ, o lọ lati kawe ni University of Cambridge o si mura lati di alufaa. Oun kii ṣe ọmọ ile-iwe alailẹgbẹ, ṣugbọn o nifẹ si itan-akọọlẹ adayeba. Ni Oṣu Kejila ọjọ 27, ọdun 1831, oṣu diẹ lẹhin ayẹyẹ ipari ẹkọ rẹ lati Cambridge, o wakọ bi onimọ-jinlẹ lori HMS ''Beagle'' ni irin-ajo yika agbaye ti o duro titi di Oṣu Kẹwa Ọdun 1836. Darwin nigbagbogbo ni anfani lati lọ kuro fun awọn irin-ajo gigun si eti okun lati gba awọn apẹẹrẹ adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awari ti awọn egungun fosaili lati ọdọ awọn osin nla ti o parun ni Ilu Argentina ati akiyesi ọpọlọpọ awọn eya.finches ni awọn Galapagos Islands wà ninu awọn iṣẹlẹ ka pẹlu safikun anfani Darwin ni bi eya se pilẹṣẹ. Ni ọdun 1859 o ṣe atẹjade''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna Aṣayan Adayeba'' , iwe adehun ti o ṣe agbekalẹ ẹkọ ti itankalẹ ati, pataki julọ, ipa ti yiyan adayeba ni ṣiṣe ipinnu ipa-ọna rẹ. O ṣe atẹjade ọpọlọpọ awọn iwe miiran paapaa, paapaa''Isọkalẹ ti Eniyan ati Yiyan ni ibatan si Ibalopo'' (1871), eyiti o fa ẹkọ ti yiyan adayeba si itankalẹ eniyan .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin ni a gbọdọ rii bi oniyika ọgbọn nla ti o ṣe ifilọlẹ akoko tuntun ninu itan-akọọlẹ aṣa ti ẹda eniyan, akoko ti o jẹ ipele keji ati ipari tiIyika Copernican ti o bẹrẹ ni ọrundun 16th ati 17th labẹ idari awọn ọkunrin bii Nicolaus Copernicus , Galileo , ati Isaac Newton . Iyika Copernican samisi awọn ibẹrẹ ti ode onisáyẹnsì . Awọn iwadii ti astronomie ati fisiksi dopin awọn imọran aṣa ti agbaye . A ko ri Earth mọ bi aarin agbaye ṣugbọn a rii bi pílánẹẹti kekere kan ti o yika ọkan ninu awọn irawọ aimọye ; awọn akoko ati awọn ojo ti o mu ki awọn irugbin dagba, ati awọn iji iparun ati awọn oju-ọjọ miiran ti oju ojo, ni oye bi awọn ẹya ti awọn ilana adayeba; awọn iyipada ti awọn aye aye ni bayi ṣe alaye nipasẹ awọn ofin ti o rọrun ti o tun ṣe iṣiro fun iṣipopada awọn iṣẹ akanṣe lori Agbayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Pataki ti awọn wọnyi ati awọn awari miiran ni pe wọn yorisi eroye ti agbaye gẹgẹbi eto eto ọrọ ni išipopada ti o ṣakoso nipasẹ awọn ofin ẹda. Awọn iṣẹ ti awọn Agbaye ko to gun nilo lati wa ni Wọn si awọn ineffable ife ti a Ibawi Ẹlẹdàá; kakatimọ, yé yin hinhẹnwa adà lẹnunnuyọnẹn tọn mẹ—yèdọ zẹẹmẹ nujijọ ayidego tọn lẹ gbọn osẹ́n jọwamọ tọn lẹ dali. Awọn iṣẹlẹ ti ara gẹgẹbi awọn ṣiṣan omi, oṣupa, ati awọn ipo ti awọn aye aye le jẹ asọtẹlẹ ni bayi nigbakugba ti awọn okunfa ba ti mọ daradara. Ẹri ti Darwin kojọpọ ti n fihan pe itankalẹ ti ṣẹlẹ, pe awọn ẹda oniyatọ pin awọn baba ti o wọpọ, ati pe awọn ẹda alãye ti yipada ni pataki ni akoko itan-akọọlẹ Aye. Pàtàkì jù lọ, bí ó ti wù kí ó rí, ó nasẹ̀ dé ọ̀dọ̀ ayé alààyè èrò ti ìṣẹ̀dá gẹ́gẹ́ bí ètò ìgbékalẹ̀ ọ̀rọ̀ nínú ìṣàkóso àwọn òfin àdánidá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣaaju Darwin, ipilẹṣẹ ti awọn ohun alãye ti Earth, pẹlu awọn itara iyalẹnu wọn fun aṣamubadọgba , ni a ti sọ si awọnapẹrẹ ti Ọlọrun omcient. Ó dá ẹja inú omi, ó dá àwọn ẹyẹ lójú ọ̀run, ati oríṣìíríṣìí ẹranko ati ewéko lórí ilẹ̀. Ọlọ́run ti fún àwọn ẹ̀dá wọ̀nyí ní ìyẹ́ fún mímí, ìyẹ́ fún fífo, àti ojú fún ìríran, ó sì ní àwọn ẹyẹ àwọ̀ àwọ̀ àti òdòdó kí ènìyàn lè gbádùn wọn kí wọ́n sì mọ ọgbọ́n Ọlọ́run. Awọn onimọ-jinlẹ Kristiani, lati Aquinas siwaju, ti jiyan pe wiwa apẹrẹ, ti o han gbangba ninu awọn ẹda alãye, ṣe afihan wiwa ti Ẹlẹda giga julọ; Àríyànjiyàn láti inú ọ̀nà rẹ̀ ni “ọ̀nà karùn-ún” ti Aquinas fún ẹ̀rí wíwà Ọlọ́run . Ni 19th-orundun England awọn mẹjọWọ́n gbé iṣẹ́ àdéhùn Bridgewater lé lọ́wọ́ kí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí lè gbòòrò sí i lórí àwọn ohun àgbàyanu ti ayé, kí wọ́n sì tipa bẹ́ẹ̀ gbé “Agbára, ọgbọ́n, àti oore Ọlọ́run kalẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ó ti fara hàn nínú Ìṣẹ̀dá.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The British theologianWilliam Paley ninu ''Ẹkọ nipa Imọ-iṣe Adayeba'' rẹ (1802) lo itan-akọọlẹ ẹda, ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ-ara , ati imọ-ẹrọ miiran ti ode oni lati ṣe alayeariyanjiyan lati oniru . Bí ẹnì kan bá wá aago kan, kódà ní aṣálẹ̀ kan tí kò sí nílé, Paley sọ pé, ìṣọ̀kan tó wà nínú ọ̀pọ̀ ẹ̀yà ara rẹ̀ yóò fipá mú un láti parí èrò sí pé ògbóǹkangí olùṣọ́ ló dá a; ati, Paley si lọ lori, bi o Elo siwaju sii intricate ati pipe ni oniru ni awọn eniyan oju , pẹlu awọn oniwe-sihin lẹnsi, awọn oniwe-retina gbe ni kongẹ ijinna fun lara kan pato image, ati awọn oniwe-tobi nafu gbigbe awọn ifihan agbara si ọpọlọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan lati oniru dabi lati wa ni agbara. Wọ́n ṣe àkàbà fún gígun, ọ̀bẹ fún gígé, àti aago kan láti sọ àkókò; Apẹrẹ iṣẹ ṣiṣe wọn yori si ipari pe wọn ti jẹ aṣa nipasẹ gbẹnagbẹna, alagbẹdẹ, tabi alaṣọ. Lọ́nà kan náà, ó dà bíi pé bí àwọn ẹranko àti ewéko ṣe ń ṣiṣẹ́ ṣe kedere tó ń tọ́ka sí iṣẹ́ Ẹlẹ́dàá kan. Ogbon Darwin ni o pese alaye adayeba fun iṣeto ati apẹrẹ iṣẹ ti awọn ẹda alãye. (Fun afikun fanfa ti ariyanjiyan lati apẹrẹ ati isọdọtun rẹ ni awọn ọdun 1990, ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin gba awọn mon tiaṣamubadọgba — awọn ọwọ wa fun mimu, oju fun riran, ẹdọforo fun mimi. Ṣùgbọ́n ó fi hàn pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ewéko àti ẹranko, pẹ̀lú ìmúrasílẹ̀ tó fani mọ́ra tí wọ́n sì yàtọ̀ síra, ni a lè ṣàlàyé nípasẹ̀ ìlànà yíyàn àdánidá, láìsí ìtọ́sọ́nà sí Ẹlẹ́dàá kan tàbí aṣojú oníṣẹ́ ọnà èyíkéyìí. Aṣeyọri yii yoo jẹri lati ni awọn imunadoko ọgbọn ati ti aṣa diẹ sii ti o jinlẹ ati pipẹ ju ẹri rẹ lọpọlọpọ ti o ni idaniloju awọn akoko asiko ti otitọ itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Darwin ká yii tiAṣayan adayeba jẹ akopọ ni ''Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' bi atẹle:&lt;blockquote&gt;Gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn eniyan diẹ sii ju ti o le wa laaye, ni gbogbo ọran gbọdọ wa ni Ijakadi fun aye, boya ẹni kọọkan pẹlu omiiran ti iru kanna, tabi pẹlu awọn ẹni-kọọkan ti eya ọtọtọ, tabi pẹlu awọn ipo ti ara ti igbesi aye… Bí irúfẹ́ bẹ́ẹ̀ bá ṣẹlẹ̀, ṣé a lè máa ṣiyèméjì (láti rántí pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ èèyàn ni a bí ju bí ó ti lè yè bọ́ lọ) pé àwọn ẹnì kọ̀ọ̀kan ní àǹfààní èyíkéyìí, bí ó ti wù kí ó rí díẹ̀, ju àwọn ẹlòmíràn lọ, yóò ní àǹfààní tí ó dára jù lọ láti là á já àti ti bíbí irú wọn bí? Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, a lè nímọ̀lára ìdánilójú pé ìyàtọ̀ èyíkéyìí nínú ìpalára ìwọ̀n-ìwọ̀n tí ó kéré jù yóò jẹ́ ìparun ṣinṣin. Itọju yii ti awọn iyatọ ti o dara ati ijusile ti awọn iyatọ ipalara, Mo pe Aṣayan Adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Aṣayan adayeba ni a dabaa nipasẹ Darwin nipataki lati ṣe akọọlẹ fun iṣeto adaṣe ti awọn ẹda alãye; o jẹ ilana ti o ṣe igbega tabi ṣetọju aṣamubadọgba. Iyipada ti itiranya nipasẹ akoko ati isodipupo ti itiranya (isodipupo awọn eya) ko ni igbega taara nipasẹ yiyan adayeba, ṣugbọn wọn nigbagbogbo tẹle bi awọn ọja-ọja ti yiyan adayeba bi o ṣe n ṣe agbekalẹ aṣamubadọgba si awọn agbegbe oriṣiriṣi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn imọran ode oni =

== Abajade Darwin ==
Ìtẹ̀jáde Ìpilẹ̀ṣẹ̀ ''Àwọn Eya'' mú ìdùnnú ńláǹlà jáde ní gbangba. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, àwọn olóṣèlú, àwọn àlùfáà àti àwọn ọ̀tọ̀kùlú oríṣiríṣi ni wọ́n ń ka ìwé náà, wọ́n sì ń jíròrò rẹ̀, wọ́n ń gbèjà àwọn èrò Darwin tàbí kí wọ́n ṣe yẹ̀yẹ́. Oṣere ti o han julọ ninu awọn ariyanjiyan lẹsẹkẹsẹ lẹhin titẹjade ni onimọ-jinlẹ GẹẹsiTH Huxley , ti a mọ ni “Darwin's bulldog,” ẹniti o daabobo yii ti itankalẹ pẹlu awọn ọrọ asọye ati nigbakan awọn ọrọ mordant ni awọn iṣẹlẹ gbangba ati ninu awọn iwe lọpọlọpọ. Itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba jẹ nitootọ koko-ọrọ ayanfẹ ni awọn ile iṣọpọ awujọ ni awọn ọdun 1860 ati kọja. Ṣugbọn awọn ariyanjiyan pataki ti imọ-jinlẹ tun dide, akọkọ ni Ilu Gẹẹsi ati lẹhinna lori Kọntinenti ati ni Amẹrika .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olukopa lẹẹkọọkan ninu ijiroro naa jẹ onimọ-jinlẹ ara ilu GẹẹsiAlfred Russel Wallace , ẹniti o ti kọlu imọran ti yiyan adayeba ni ominira ati pe o ti fi iwe afọwọkọ kukuru kan ranṣẹ nipa rẹ si Darwin lati Ilu Malay Archipelago , nibiti o ti n gba awọn apẹẹrẹ ati kikọ. Ni Oṣu Keje ọjọ 1, ọdun 1858, ọdun kan ṣaaju ikede ti ''Origin'' , iwe kan ti a papọ papọ nipasẹ Wallace ati Darwin ni a gbekalẹ, laisi awọn mejeeji, si Linnean Society ni Ilu Lọndọnu—pẹlu akiyesi kekere. Kirẹditi ti o tobi ju ni a fun Darwin ju Wallace lọ fun imọran itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba; Darwin ṣe agbekalẹ ilana yii ni awọn alaye diẹ sii, ti o pese ẹri diẹ sii fun u, ati pe o jẹ iduro akọkọ fun gbigba rẹ. Awọn iwo Wallace yato si ti Darwin ni ọpọlọpọ awọn ọna, pataki julọ ni pe Wallace ko ro pe yiyan adayeba ti o to lati ṣe akọọlẹ fun ipilẹṣẹ ti eniyan , eyiti o ni oju-iwoye rẹ nilo ilowosi atọrunwa taara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọmọ Gẹ̀ẹ́sì kékeré kan tí Darwin ń gbé, tí ó ní ipa púpọ̀ ní apá ìkẹyìn ti ọ̀rúndún kọkàndínlógún àti ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún ogún, jẹ́.Herbert Spencer . Onímọ̀ ọgbọ́n orí ju onímọ̀ nípa ohun alààyè, ó di alátìlẹ́yìn onítara fún àwọn ìmọ̀ ẹfolúṣọ̀n, ó sọ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ àsọyé di ọ̀wọ̀, bí “ìwàláàyè jùlọ” (èyí tí Darwin gbé sókè ní àwọn àtúnse tí ó tẹ̀ lé e ti ''Oti'' ), ó sì ń ṣiṣẹ́ nínú àwọn ìfojúsọ́nà àwùjọ àti àkànlò-ìwòye . Awọn imọran rẹ bajẹ oye to dara ati gbigba ti ẹkọ itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba. Darwin kowe nipa awọn akiyesi Spencer:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ọ̀nà àbáyọ rẹ̀ láti tọ́jú kókó ọ̀rọ̀ kọ̀ọ̀kan tako pátápátá sí èrò inú mi…. Àwọn ìpilẹ̀ṣẹ̀ ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀ (èyí tí àwọn ènìyàn kan ti fiwera ní pàtàkì pẹ̀lú àwọn òfin Newton!) èyí tí mo gbọ́dọ̀ sọ pé ó lè níye lórí gan-an lábẹ́ ojú ìwòye ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ní irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ tí wọn kò dàbí ẹni pé wọ́n jẹ́ ti àwọn ìlò ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kankan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Julọ pernicious wà ni robi itẹsiwaju nipa Spencer ati awọn miiran ti awọn iro ti awọn &quot;Ijakadi fun aye&quot; si eda eniyan aje ati awujo aye ti o di mọ bi awujo Darwinism ( ''wo isalẹ'' Scientific gbigba ati itẹsiwaju si miiran eko ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro to ṣe pataki julọ ti o dojukọ imọ-jinlẹ itiranya Darwin ni aini imọ-jinlẹ to peye ti ogún ti yoo ṣe akọọlẹ fun itọju nipasẹ awọn iran ti awọn iyatọ lori eyiti yiyan adayeba yẹ ki o ṣiṣẹ. Awọn imọ-jinlẹ ode oni ti “dídapọ̀ ogún” dámọ̀ràn pé àwọn ọmọ wulẹ̀ kàn ní ìpíndọ́gba láàárín àwọn ìwà àwọn òbí wọn.” Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí Darwin ti mọ̀, dídàpọ̀ ogún (títí kan àbá èrò orí tirẹ̀ ti “pangenesis , ” ninu eyiti eto-ara kọọkan ati àsopọ ti ara ti ara ẹni ti o ṣabọ awọn ifunni kekere ti ara rẹ ti a kojọ ninu awọn ẹya ara ibalopo ati pinnu iṣeto ti ọmọ) ko le ṣe akọọlẹ fun itoju awọn iyatọ, nitori awọn iyatọ laarin awọn iru-ọmọ ti o yatọ yoo dinku idaji iran kọọkan, ni iyara dinku iyatọ atilẹba si aropin awọn abuda ti o wa tẹlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn sonu ọna asopọ ni Darwin ká ariyanjiyan ti a pese nipaMendelian Jiini. Nipa akoko ''ti Origin of Species'' ti a tẹjade, monk AugustinianGregor Mendel n bẹrẹ ọpọlọpọ awọn adanwo gigun pẹlu Ewa ninu ọgba ti monastery rẹ ni Brünn, Austria-Hungary (bayi Brno, Czech Republic). Awọn adanwo wọnyi ati itupalẹ awọn abajade wọn jẹ nipasẹ boṣewa eyikeyi apẹẹrẹ ti ọna imọ- jinlẹ oye . Iwe Mendel, ti a tẹjade ni ọdun 1866 ninu ''Awọn ilana'' ti Ẹgbẹ Imọ-jinlẹ Adayeba ti Brünn, ṣe agbekalẹ awọn ipilẹ ipilẹ ti imọ-jinlẹ tiajogunba ti o jẹ ṣi lọwọlọwọ. Ilana rẹ ṣe akọọlẹ fun ogún ti ibi nipasẹ awọn nkan pataki (eyiti a mọ ni bayi bi jiini s) jogun ọkan lati ọdọ obi kọọkan, eyiti ko dapọ tabi dapọ ṣugbọn pinya ni dida awọn sẹẹli ibalopo, tabi awọn ere .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn awari Mendel ko jẹ aimọ si Darwin, sibẹsibẹ, ati pe, nitootọ, wọn ko di mimọ ni gbogbogbo titi di ọdun 1900, nigbakanna wọn tun ṣe awari nipasẹ nọmba awọn onimọ-jinlẹ lori Kọntinenti. Láàárín àkókò yìí, Darwinism ní apá ìparí ọ̀rúndún kọkàndínlógún dojú kọ àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n mìíràn tí a mọ̀ síNeo-Lamarckism. Idawọle yii pin pẹlu Lamarck pataki ti lilo ati ilokulo ninu idagbasoke ati piparẹ awọn ẹya ara, ati pe o ṣafikun imọran pe agbegbe n ṣiṣẹ taara lori awọn ẹya Organic, eyiti o ṣalaye aṣamubadọgba wọn si ọna igbesi aye ati agbegbe ti ohun-ara. Awọn ti o tẹle ilana yii sọ yiyan adayeba silẹ bi alaye fun isọdi si ayika.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olokiki laarin awọn olugbeja ti yiyan adayeba ni onimọ-jinlẹ ara JamaniAugust Weismann , ẹniti o ṣe atẹjade rẹ ni awọn ọdun 1880germ plasm yii . O si yato si meji oludoti ti o ṣe soke ohun oni-ara: awọnsoma , eyiti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ara ati awọn ara, ati pilasima germ, eyiti o ni awọn sẹẹli ti o funni ni awọn ere ati nitorinaa si iru-ọmọ. Ni kutukutu idagbasoke ẹyin kan, pilasima germ di ipinya lati awọn sẹẹli somatic ti o fun laaye si iyoku ti ara. Iro yii ti iyapa radical laarin germ plasm ati soma — iyẹn ni, laarin awọn tissu ibisi ati gbogbo awọn ara ti ara miiran — tọ Weismann lati sọ pe ogún ti awọn abuda ti a gba ko ṣee ṣe, ati pe o ṣii ọna fun aṣaju rẹ ti yiyan adayeba bi ilana pataki nikan ti yoo ṣe akọọlẹ fun itankalẹ ti ẹda. Awọn ero Weismann di mimọ lẹhin 1896 biDarwinism tuntun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọnsintetiki yii ==
Atunṣe ni ọdun 1900 ti ero Mendel ti ajogunba, nipasẹ onimọ-jinlẹ Dutch ati onimọ-jiiniHugo de Vries ati awọn miiran, yori si tcnu lori ipa ti ajogunba ninu itankalẹ. De Vries dabaa imọran tuntun ti itankalẹ ti a mọ siiyipada , eyiti o ṣe pataki kuro pẹlu yiyan adayeba bi ilana itiranya pataki kan. Gẹgẹbi de Vries (ẹniti o darapọ mọ nipasẹ awọn onimọ-jiini miiran gẹgẹbi William Bateson ni England), iru iyatọ meji waye ni awọn ohun alumọni. Ọkan jẹ iyipada “arinrin” ti a ṣakiyesi laarin awọn eniyan kọọkan ti ẹda kan, eyiti ko ni abajade ayeraye ninu itankalẹ nitori pe, ni ibamu si de Vries, ko le “dari si irekọja ti aala eya [ie, si idasile ti ẹda tuntun] paapaa labẹ awọn ipo ti o lagbara julọ ati yiyan ti o tẹsiwaju.” Awọn miiran oriširiši awọn ayipada mu nipaawọn iyipada , awọn iyipada lairotẹlẹ ti awọn apilẹṣẹ ti o yọrisi awọn iyipada nla ti ẹda ara ti o si mu iru awọn ẹda tuntun jade: “Nipa bayii iru-ara titun ti nwaye lojiji, eyiti o wa ni a ṣe jade laisi igbaradi ti o han ati laisi iyipada.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada jẹ ilodi si nipasẹ ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ati ni pataki nipasẹ awọn ti a pebiometricians , mu nipasẹ awọn English statisticianKarl Pearson , ẹniti o daabobo yiyan adayeba Darwin gẹgẹbi idi pataki ti itankalẹ nipasẹ awọn ipa ikojọpọ ti kekere, ilọsiwaju, awọn iyatọ kọọkan (eyiti awọn onimọ-jinlẹ ro pe o ti kọja lati iran kan si ekeji laisi opin nipasẹ awọn ofin ilẹ-iní Mendel [ ''wo'' Mendelism ]).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ariyanjiyan laarin awọn iyipada (ti a tọka si ni akoko bi Mendelians) ati awọn onimọ-jinlẹ ti sunmọ ipinnu kan ni awọn ọdun 1920 ati 30 nipasẹ iṣẹ imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jiini. Awọn onimo ijinlẹ sayensi wọnyi lo awọn ariyanjiyan mathematiki lati fihan, akọkọ, pe iyatọ ti nlọsiwaju (ni iru awọn abuda bi iwọn ara, nọmba awọn ẹyin ti a gbe, ati bii) le ṣe alaye nipasẹ awọn ofin Mendel ati, keji, pe yiyan adayeba ti n ṣiṣẹ ni apapọ lori awọn iyatọ kekere le mu awọn ayipada itiranya pataki ni fọọmu ati iṣẹ. Iyato awọn ọmọ ẹgbẹ ti yi ẹgbẹ ti o tumq si geneticists wàRA Fisher atiJBS Haldane ni Britain atiSewall Wright ni Orilẹ Amẹrika. Iṣẹ wọn ṣe alabapin si iṣubu ti iyipada ati, pataki julọ, pese ilana ilana kan fun iṣọpọ awọn Jiini sinu ilana Darwin ti yiyan adayeba. Sibẹsibẹ iṣẹ wọn ni ipa ti o ni opin lori awọn onimọ-jinlẹ ti ode oni fun awọn idi pupọ — a ṣe agbekalẹ rẹ ni ede mathematiki ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ko le loye; o fẹrẹ jẹ imọ-jinlẹ ti iyasọtọ, pẹlu ijẹrisi imudara diẹ; ati pe o ni opin ni iwọn, ni pataki yiyọ ọpọlọpọ awọn ọran silẹ, gẹgẹbi ijuwe (ilana ti a ṣe ṣẹda awọn ẹda tuntun), ti o ṣe pataki pupọ si awọn onigbagbọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

A pataki awaridii wá ni 1937 pẹlu awọn atejade ti''Jiini ati awọn Oti ti Eya'' nipaTheodosius Dobzhansky , Ara ilu Amẹrika kan ti a bi ni Russia ati onimọ-jiini idanwo. Iwe Dobzhansky ni ilọsiwaju akọọlẹ ti o ni oye ti ilana itiranya ni awọn ofin jiini, ti o ni pẹlu ẹri adanwo ti n ṣe atilẹyin ariyanjiyan imọ-jinlẹ. ''Awọn Jiini ati Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' ni a le kà si ami-ilẹ ti o ṣe pataki julọ ninu igbekalẹ ohun ti o wa lati mọ bi imọ-ọrọ sintetiki ti itankalẹ, ni imunadoko ni apapọ yiyan adayeba Darwin ati awọn Jiini Mendelian. O ni ipa nla lori awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ adanwo, ti o gba oye tuntun ti ilana itankalẹ bi ọkan ninu iyipada jiini ninu awọn olugbe. Awọn iwulo ninu awọn ẹkọ ẹkọ itiranya jẹ iwuri pupọ, ati pe awọn ilowosi si imọran laipẹ bẹrẹ lati tẹle, ti n fa idawọle ti Jiini ati yiyan adayeba si ọpọlọpọ awọn aaye ibi-aye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onkọwe akọkọ ti o, pẹlu Dobzhansky, ni a le kà si awọn ayaworan ile ti ẹkọ sintetiki ni zoologist ti Amẹrika ti a bi ni JamaniErnst Mayr , onimọ-jinlẹ GẹẹsiJulian Huxley , onimọ-jinlẹ AmẹrikaGeorge Gaylord Simpson , ati onimọ-jinlẹ ara AmẹrikaGeorge Ledyard Stebbins . Awọn oniwadi wọnyi ṣe alabapin si ikọlu ti awọn ẹkọ ti itiranya ni awọn ilana ẹkọ ti ẹda ti aṣa ati ni diẹ ninu awọn ti n yọ jade-paapaa awọn Jiini olugbe ati, nigbamii, ilolupo itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ). Ni ọdun 1950 gbigba ti ẹkọ itankalẹ ti Darwin nipasẹ yiyan adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin awọn onimọ-jinlẹ, ati imọran sintetiki ti di itẹwọgba lọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ati awọn imọ-jinlẹ Agbayé ==
Laini iwadii ti o ṣe pataki julọ lẹhin ọdun 1950 jẹ ohun elo ti isedale molikula si awọn ikẹkọ itankalẹ. Ni ọdun 1953 onimọ-jiini AmẹrikaJames Watson ati British biophysicistFrancis Crick deduced awọn molikula be tiDNA (deoxyribonucleic acid), ohun elo ajogun ti o wa ninu awọn chromosomes ti gbogbo sẹẹli sẹẹli . Alaye nipa jiini ti wa ni koodu laarin ọna ti awọn nucleotide ti o ṣe awọn sẹẹli DNA ti o dabi ẹwọn. Alaye yi ipinnu awọn ọkọọkan tiawọn bulọọki ile amino acid ti awọn ohun elo amuaradagba , eyiti o pẹlu, laarin awọn miiran, awọn ọlọjẹ igbekalẹ gẹgẹbi collagen , awọn ọlọjẹ atẹgun bii haemoglobin , ati ọpọlọpọ awọn enzymu s lodidi fun awọn ilana igbesi aye ipilẹ ti ara-ara. Alaye jiini ti o wa ninu DNA le ṣe iwadii bayi nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni aarin-1960 yàrá imuposi bielectrophoresis ati yiyan ti awọn enzymu di wa fun iyara ati iwadi ti ko gbowolori ti awọn iyatọ laarin awọn enzymu ati awọn ọlọjẹ miiran. Awọn ohun elo ti awọn ilana wọnyi si awọn iṣoro itankalẹ jẹ ki wiwa awọn ọran ti iṣaaju ko le ṣe iwadii-fun apẹẹrẹ, ṣawari iwọn iyatọ jiini ni awọn olugbe adayeba (eyiti o ṣeto awọn aala lori agbara itiranya wọn) ati ṣiṣe ipinnu iye iyipada jiini ti o waye lakoko dida ẹda tuntun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn afiwera ti awọn ilana amino acid ti awọn ọlọjẹ ti o baamu ni awọn oriṣiriṣi oriṣiriṣi ti a pese awọn iwọn kongẹ ni iwọn ti iyatọ laarin awọn ẹda ti o wa lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ, ilọsiwaju ti o pọju lori awọn igbelewọn agbara deede ti a gba nipasẹ anatomi afiwera ati awọn ilana itiranya miiran. Ni ọdun 1968 onimọ-ara JapaneseMotoo Kimura dabaa naIlana didoju ti itankalẹ molikula, eyiti o dawọle pe, ni ipele ti awọn ilana ti awọn nucleotides ni DNA ati ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ, ọpọlọpọ awọn iyipada jẹ didoju ni ibamu; wọn ko ni ipa diẹ tabi ko si lori iṣẹ ti moleku ati nitorinaa lori amọdaju ti ẹda ara laarin agbegbe rẹ. Ti imọ-ọrọ neutrality ba tọ, o yẹ ki o wa &quot;aago molikula ” ti itankalẹ; iyẹn ni, iwọn eyiti amino acid tabi awọn ilana nucleotide ṣe iyatọ laarin awọn ẹda yẹ ki o pese iṣiro ti o ni igbẹkẹle ti akoko lati igba ti ẹda naa ti yapa. Awọn ọdun 1970 ati 80 o di mimọ diẹdiẹ pe aago molikula kii ṣe deede sibẹsibẹ, sinu ibẹrẹ ọrundun 21st o tẹsiwaju lati pese ẹri ti o gbẹkẹle julọ fun atunṣe itan-akọọlẹ itankalẹ ( ''Wo isalẹ'' Aago molikula ti itankalẹ ati Imọran didoju ti itankalẹ molikula .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-ẹrọ yàrá ti ẹda oniye DNA ati titele ti pese ọna tuntun ati agbara ti iwadii itankalẹ ni ipele molikula. Awọn eso ti imọ-ẹrọ yii bẹrẹ lati ṣajọpọ lakoko awọn ọdun 1980 ni atẹle idagbasoke ti awọn ẹrọ adaṣe DNA adaṣe adaṣe ati ipilẹṣẹ ti iṣesi pipọ polymerase (PCR), ilana ti o rọrun ati ilamẹjọ ti o gba, ni awọn wakati diẹ, awọn ọkẹ àìmọye tabi awọn aimọye ti awọn adakọ ti ọna DNA kan pato tabi pupọ. Major iwadi akitiyan bi awọnHuman Genome Project siwaju ilọsiwaju imọ-ẹrọ fun gbigba awọn ilana DNA gigun ni iyara ati laini iye owo. Ni awọn ọdun diẹ akọkọ ti ọrundun 21st, ilana DNA ni kikun — ie, imudara jiini kikun, tabi genome — ti gba fun diẹ sii ju 20 awọn oganisimu ti o ga julọ, pẹlu eniyan, eku ile ( ''Mus musculus'' ), eku ''Rattus norvegicus'' , ọti kikan ''Drosophila melanogaster'' , awọn mosquitombito , nemapheles ''ga Caenorhabditis elegans'' , parasite iba ''Plasmodium falciparum'' , igbo eweko ''Arabidopsis thaliana'' , ati iwukara ''Saccharomyces cerevisiae'' , ati fun ọpọlọpọ awọn microorganisms. Àfikún ìwádìí ní àkókò yìí ṣàwárí àwọn ọ̀nà mìíràn ti ogún, pẹ̀lúIyipada epigenetic (iyipada kemikali ti awọn Jiini kan pato tabi awọn ọlọjẹ ti o ni ibatan pẹlu Jiini), ti o le ṣe alaye agbara ohun-ara kan lati atagba awọn abuda ti o dagbasoke lakoko igbesi aye rẹ si awọn ọmọ rẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-jinlẹ Earth tun ni iriri, ni idaji keji ti ọrundun 20th, iyipada imọran kan pẹlu abajade nla si ikẹkọ itankalẹ. Yii tiawo tectonics , eyi ti a ti gbekale ninu awọn ti pẹ 1960, fi han wipe awọn iṣeto ni ati ipo ti awọn continents ati awọn okun ni o wa ìmúdàgba , kuku ju aimi, awọn ẹya ara ẹrọ ti Earth . Awọn okun dagba ati dinku, lakoko ti awọn kọnputa n fọ sinu awọn ajẹkù tabi ṣajọpọ sinu ọpọ eniyan nla. Awọn continents n gbe lori dada Earth ni awọn oṣuwọn ti awọn sẹntimita diẹ ni ọdun kan, ati pe ju awọn miliọnu ọdun ti itan-akọọlẹ imọ-aye yii ronu jinna si oju aye , nfa awọn iyipada oju-ọjọ nla ni ọna. Awọn iyipada nla ti a ko fura tẹlẹ ti awọn agbegbe ti o kọja ti Earth jẹ, ti iwulo, ṣe afihan ninu itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye.Biogeography , iwadi ti itiranya ti ọgbin ati pinpin ẹranko , ti ni iyipada nipasẹ imọ, fun apẹẹrẹ, pe Afirika ati South America jẹ apakan ti ilẹ-ilẹ kan ni bii 200 milionu ọdun sẹyin ati pe iha ilẹ India ko ni asopọ pẹlu Esia titi di awọn akoko jiolojikali.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ekoloji , iwadi ti awọn ibaraẹnisọrọ ti awọn ohun alumọni pẹlu awọn agbegbe wọn, ti wa lati awọn ẹkọ-itumọ-&quot;itan-itan-aye&quot;-sinu ibawi ti ẹda ti o lagbara pẹlu ẹya-ara mathematiki ti o lagbara, mejeeji ni idagbasoke awọn awoṣe imọ-ọrọ ati ni gbigba ati igbekale data titobi. Ekoloji itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ) jẹ aaye ti nṣiṣe lọwọ ti isedale itankalẹ; Òmíràn jẹ́ ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n , ìwádìí nípa ìhùwàsí àwọn ẹranko .Sociobiology , iwadi itankalẹ ti ihuwasi awujọ, jẹ boya aaye abẹlẹ ti o ṣiṣẹ julọ ti ethology. O tun jẹ ariyanjiyan julọ, nitori itẹsiwaju rẹ si awọn awujọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipa ti aṣa ti ẹkọ itiranya =

== Gbigba imọ-jinlẹ ati itẹsiwaju si awọn ilana-iṣe miiran ==
Ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n sọ àwọn ọ̀rọ̀ nípa oríṣi mẹ́ta ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó ní í ṣe pẹ̀lú, àwọn ọ̀ràn: (1) òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n—ìyẹn ni pé, àwọn ohun alààyè ní í ṣe pẹ̀lú ìrandíran; (2) ìtàn ẹfolúṣọ̀n—àwọn kúlẹ̀kúlẹ̀ nípa ìgbà tí àwọn ìlà ìdílé pínyà síra wọn àti ti àwọn ìyípadà tó wáyé nínú ìlà ìdílé kọ̀ọ̀kan; ati (3) awọn ilana tabi awọn ilana nipasẹ eyiti iyipada itankalẹ waye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọrọ akọkọ jẹ ipilẹ julọ ati ọkan ti iṣeto pẹlu idaniloju to gaju.Darwin ṣajọ ọpọlọpọ ẹri ninu atilẹyin rẹ, ṣugbọn ẹri ti kojọpọ nigbagbogbo lati igba naa, ti o wa lati gbogbo awọn ilana ẹkọ ti ibi . Ipilẹṣẹ itiranya ti awọn oganisimu jẹ loni ipari imọ-jinlẹ ti iṣeto pẹlu iru idaniloju ti o jẹ ibatan si iru awọn imọran imọ-jinlẹ bii iyipo ti Earth , awọn iṣipopada ti awọn aye-aye, ati akopọ molikula ti ọrọ. Ìwọ̀n ìdánilójú yìí kọjá iyèméjì tí ó bọ́gbọ́n mu ni ohun tí ó túmọ̀ sí nígbà tí àwọn onímọ̀ nípa ohun alààyè sọ pé ẹfolúṣọ̀n jẹ́ “òdodo”; ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni jẹ itẹwọgba nipasẹ fere gbogbo onimọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn ẹkọ ti itankalẹ lọ jina ju idaniloju gbogbogbo pe awọn ohun alumọni n dagba. Awọn ọran keji ati kẹta — wiwa lati rii daju awọn ibatan itiranya laarin awọn oganisimu pato ati awọn iṣẹlẹ ti itan itankalẹ, ati lati ṣalaye bii ati idi ti itankalẹ ṣe waye — jẹ awọn ọran ti iwadii imọ-jinlẹ ti nṣiṣe lọwọ. Diẹ ninu awọn ipinnu ti wa ni idasilẹ daradara. Ọkan, fun apẹẹrẹ, ni pe chimpanzee ati gorilla jẹ ibatan timọtimọ si eniyan ju eyikeyi ninu awọn eya mẹta wọnyẹn lọ si obo tabi awọn obo miiran. Ipari miiran ni pe yiyan adayeba, ilana ti Darwin gbejade, ṣe alaye iṣeto ti iru awọn ẹya ara ẹrọ imudọgba gẹgẹbi oju eniyan ati awọn iyẹ awọn ẹiyẹ. Ọ̀pọ̀ ọ̀ràn kò dáni lójú, àwọn mìíràn jẹ́ àròjinlẹ̀, àwọn mìíràn sì tún wà—gẹ́gẹ́ bí àbùdá àwọn ohun alààyè àkọ́kọ́ àti nígbà tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ dé—kò jẹ́ aláìmọ́ pátápátá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati Darwin, imọ-jinlẹ ti itankalẹ ti fa ipa rẹ diẹdiẹ si awọn ilana ẹkọ ti ẹda miiran, lati fisioloji si imọ-aye ati lati biochemistry si eto eto . Gbogbo imọ-jinlẹ ni bayi pẹlu lasan ti itankalẹ. Ninu awọn ọrọ Theodosius Dobzhansky , “Ko si ohunkan ninu isedale ti o ni oye ayafi ni ina ti itankalẹ.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Oro ti ''itankalẹ'' ati imọran gbogbogbo ti iyipada nipasẹ akoko tun ti wọ inu ede ijinle sayensi daradara ju isedale isedale ati paapaa sinu ede ti o wọpọ. Astrophysicists sọrọ ti awọn itankalẹ ti awọn oorun eto tabi ti awọn Agbaye; geologists, ti awọn itankalẹ ti Earth ká inu ilohunsoke; psychologists, ti awọn itankalẹ ti awọn okan; anthropologists, ti awọn itankalẹ ti awọn asa; awọn itan-akọọlẹ aworan, ti itankalẹ ti awọn aza ayaworan; ati couturiers, ti awọn itankalẹ ti njagun. Iwọnyi ati awọn ilana-ẹkọ miiran lo ọrọ naa pẹlu iyasọtọ ti o wọpọ diẹ ti itumọ-ero ti mimu, ati boya itọsọna, yipada ni akoko akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin ọrundun 20th, awọn imọran kan pato ati awọn ilana ti a yawo lati itankalẹ ti ẹda ati awọn eto igbesi aye ni a dapọ si iwadii iṣiro, bẹrẹ pẹlu iṣẹ ti mathimatiki Amẹrika John Holland ati awọn miiran. Abajade kan ti igbiyanju yii ni idagbasoke awọn ọna fun ṣiṣẹda awọn ọna ṣiṣe ti o da lori kọnputa ti o ni oye ni awọn iṣẹ ṣiṣe ti a fun. Awọn ọna ṣiṣe wọnyi ni ọpọlọpọ awọn lilo ti o pọju, gẹgẹ bi lohun awọn iṣoro iṣiro to wulo, pese awọn ẹrọ pẹlu agbara lati kọ ẹkọ lati iriri, ati awọn ilana awoṣe ni awọn aaye bii oriṣiriṣi bii ilolupo, ajẹsara, eto-ọrọ, ati paapaa itankalẹ isedale funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati ṣe agbekalẹ awọn eto kọnputa ti o ṣe aṣoju awọn ojutu pipe si iṣoro kan labẹ ikẹkọ, onimọ-jinlẹ kọnputa ṣẹda eto ti awọn ilana igbesẹ-nipasẹ-igbesẹ, ti a pe ni algoridimu jiini tabi, ni fifẹ, algoridimu itiranya , ti o ṣafikun awọn afiwera ti awọn ilana jiini-fun apẹẹrẹ, ajogunba , iyipada , ati atunda — bakanna ti awọn ilana itiranya gẹgẹbi wiwa agbegbe ni pato . Algoridimu jẹ apẹrẹ ni igbagbogbo lati ṣe adaṣe itankalẹ ti ẹda ti olugbe ti awọn eto kọnputa kọọkan nipasẹ awọn iran ti o tẹle lati mu “amọdaju” wọn dara fun ṣiṣe iṣẹ-ṣiṣe ti a yan. Eto kọọkan ninu olugbe ibẹrẹ gba Dimegilio amọdaju ti o ṣe iwọn bawo ni o ṣe ṣe daradara ni “agbegbe” kan pato—fun apẹẹrẹ, bawo ni o ṣe dara to ṣeto atokọ ti awọn nọmba tabi pin aaye ilẹ ni apẹrẹ ile-iṣẹ tuntun kan. Nikan awọn ti o ni awọn ikun ti o ga julọ ni a yan lati “tun jade,” lati ṣe alabapin awọn ohun elo “ajogunba” — ie, koodu kọnputa — si iran ti awọn eto atẹle. Awọn ofin ti ẹda le ni iru awọn eroja gẹgẹbi atunto (awọn gbolohun ọrọ ti koodu lati awọn eto ti o dara julọ ti wa ni idapọ ati ni idapo sinu awọn eto ti iran ti nbọ) ati iyipada (awọn koodu diẹ ninu diẹ ninu awọn eto titun ti yipada ni ID). Algoridimu itiranya lẹhinna ṣe iṣiro eto kọọkan ninu iran tuntun fun amọdaju, bori awọn oṣere talaka, ati gba ẹda laaye lati waye lekan si, pẹlu iyipo ti n ṣe ararẹ ni igbagbogbo bi o ṣe fẹ. Awọn algoridimu ti itiranya jẹ irọrun ni akawe pẹlu itankalẹ ti ẹda, ṣugbọn wọn ti pese awọn ọna ṣiṣe to lagbara ati agbara fun wiwa awọn ojutu si gbogbo iru awọn iṣoro ni eto-ọrọ aje, iṣelọpọ ile-iṣẹ, ati pinpin awọn ẹru ati awọn iṣẹ. ( ''Wo tun'' itetisi atọwọda: Iṣiro itankalẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọye Darwin ti yiyan adayeba tun ti gbooro si awọn agbegbe ti ọrọ eniyan ni ita eto imọ-jinlẹ, pataki ni awọn aaye ti imọ-ọrọ oloselu ati eto-ọrọ aje. Ifaagun naa le jẹ arosọ nikan, nitori ninu ipinnu Darwin ti a pinnu, yiyan adayeba kan nikan si awọn iyatọ ajogunba ninu awọn nkan ti o ni ẹda ti ẹda — iyẹn ni, si awọn ẹda alãye. Yiyan adayeba yẹn jẹ ilana ti ẹda ni aye alãye ti awọn kan mu gẹgẹ bi idalare fun idije aibikita ati fun “walaaye ti o dara julọ” ninu ijakadi fun anfani ọrọ-aje tabi fun iselu ijọba . Darwinism Awujọ jẹ imoye awujọ ti o ni ipa ni diẹ ninu awọn iyika nipasẹ opin 19th ati ibẹrẹ awọn ọrundun 20th, nigbati o lo bi ipinya fun ẹlẹyamẹya, amunisin, ati isọdi awujọ. Ni awọn miiran opin ti awọn oselu julọ.Oniranran , Marxist theorists ti abayọ si itankalẹ nipa adayeba yiyan bi alaye fun eda eniyan ká oselu itan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwinism ni oye bi ilana ti o ṣe ojurere fun alagbara ati aṣeyọri ti o si yọ awọn alailagbara kuro ati ikuna ti lo lati ṣe idalare yiyan ati, ni awọn ọna miiran, awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ ti o ni iwọn pupọ ( ''wo'' eto-ọrọ aje ). Awọn imọ-jinlẹ wọnyi pin ni ipilẹ ayika ti o wọpọ pe idiyele gbogbo awọn ọja ọja da lori ilana Darwin kan. Awọn ọja ọja kan pato jẹ iṣiro ni awọn ofin ti iwọn eyiti wọn ṣe ibamu si awọn idiyele kan pato ti n jade lati ọdọ awọn alabara. Ni ọna kan, diẹ ninu awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ aje wọnyi ni ibamu pẹlu awọn imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ti itiranya ti o rii awọn ayanfẹ bi a ti pinnu ni ipilẹṣẹ pupọ; bii iru bẹẹ, wọn gba pe awọn aati ti awọn ọja le jẹ asọtẹlẹ ni awọn ofin ti awọn abuda eniyan ti o wa titi pupọ. Neo-Keynesian ti o jẹ alakoso ( ''wo'' awọn ọrọ-aje: Keynesian aje ) ati awọn ile-iwe ti monetarist ti ọrọ-aje ṣe awọn asọtẹlẹ ti ihuwasi macroscopic ti awọn ọrọ-aje ( ''wo'' macroeconomics ) ti o da lori ibaraẹnisọrọ ti awọn oniyipada diẹ; ipese owo , oṣuwọn afikun, ati oṣuwọn alainiṣẹ ni apapọ pinnu oṣuwọn idagbasoke eto-ọrọ aje . Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn onímọ̀ ètò ọrọ̀ ajé díẹ̀, bíi FA Hayek onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òǹrorò ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì tí a bí ní ọ̀rúndún ogún ọ̀rúndún ogún àti àwọn ọmọlẹ́yìn rẹ̀, ń sọ àsọtẹ́lẹ̀ ìlànà Darwin lórí àwọn ìfẹ́kúfẹ̀ẹ́ ẹnì kọ̀ọ̀kan tí ó jẹ́ àìdánilójú púpọ̀ tí wọ́n sì ń yí padà ní àwọn ọ̀nà tí kò tọ́ tàbí tí a kò lè sọ tẹ́lẹ̀. Gẹgẹbi wọn, awọn ọna atijọ ti iṣelọpọ awọn ẹru ati awọn iṣẹ ni a rọpo nigbagbogbo nipasẹ awọn idasilẹ ati awọn ihuwasi tuntun. Awọn onimọ-jinlẹ wọnyi jẹri pe ohun ti o nfa eto-ọrọ aje jẹ ọgbọn ti awọn eniyan kọọkan ati awọn ile-iṣẹ ati agbara wọn lati mu awọn ọja tuntun ati ti o dara julọ wa si ọja naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

 
== Esin lodi ati gbigba ==
Awọn ẹkọ ti itankalẹ ti a ti ri nipa diẹ ninu awọn eniyan bi ko ni ibamu pẹluawọn igbagbọ ẹsin , paapaa awọn tiKristiẹniti . Ni igba akọkọ ti ipin ti awọn Bibeli iwe tiJẹ́nẹ́sísì ṣàpèjúwe bí Ọlọ́run ṣe dá ayé, àwọn ohun ọ̀gbìn, ẹranko, àtàwọn èèyàn. Itumọ gangan ti Genesisi dabi ẹni pe ko ni ibamu pẹlu itankalẹ diẹdiẹ ti eniyan ati awọn ohun alumọni miiran nipasẹ awọn ilana adayeba. Ni ominira ti awọnÌtàn Bíbélì , àwọn ìgbàgbọ́ Kristẹni nínú àìleèkú ọkàn àti nínú ẹ̀dá ènìyàn gẹ́gẹ́ bí “a dá ní àwòrán Ọlọ́run” ti fara hàn sí ọ̀pọ̀lọpọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìlòdì sí ìpilẹ̀ṣẹ̀ ẹfolúṣọ̀n ènìyàn láti ọ̀dọ̀ àwọn ẹranko tí kì í ṣe ènìyàn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ikọlu ti o ni itara ti ẹsin bẹrẹ lakoko igbesi aye Darwin. Ni ọdun 1874Charles Hodge , onimọ-jinlẹ Alatẹnumọ Amẹrika kan, ti a tẹjade''Kini Darwinism? , ọkan ninu awọn ikọlu'' ti o ṣalaye julọ lori ilana itiranya. Hodge mọ ẹ̀kọ́ Darwin gẹ́gẹ́ bí “ìdánilójú tó péye jù lọ tí a lè fojú inú wò ó tí kò sì gbà pé Ọlọ́run tòótọ́ ju ti Lamarck tó ṣáájú rẹ̀ lọ.” Ó sọ pé bí wọ́n ṣe ṣe ojú èèyàn jẹ́ ẹ̀rí pé “a ti wéwèé rẹ̀ láti ọ̀dọ̀ Ẹlẹ́dàá, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí ìṣọ́ tí ń fi ẹ̀rí ìṣọ́ hàn.” Ó wá parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé “kíkọ̀ ẹ̀dá inú ìṣẹ̀dá jẹ́ kíkọ́ Ọlọ́run ní ti gidi.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

OmiiranÀwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì rí ojútùú sí ìṣòro náà nípasẹ̀ àríyànjiyàn náà pé Ọlọ́run ń ṣiṣẹ́ nípasẹ̀ àwọn ìdí agbedeméjì. Ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìṣípòpadà àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ni a lè ṣàlàyé nípa òfin òòfà àti àwọn ìlànà àdánidá míràn láìsí sẹ́ ìṣẹ̀dá àti ìpèsè Ọlọrun. Bákan náà, ẹfolúṣọ̀n ni a lè rí gẹ́gẹ́ bí ìlànà àdánidá nípasẹ̀ èyí tí Ọlọ́run fi mú àwọn ẹ̀dá alààyè sínú ìwàláàyè tí ó sì mú wọn dàgbà ní ìbámu pẹ̀lú ètò rẹ̀. Bayi,AH Strong, adari Ile-ẹkọ Imọ-jinlẹ ti Rochester ni ipinlẹ New York , kowe ninu tirẹ''Ẹ̀kọ́ Ìlànà'' (1885): “A fúnni ní ìlànà ẹfolúṣọ̀n, ṣùgbọ́n a kà á sí ọ̀nà ọgbọ́n àtọ̀runwá nìkan.” Ìran-ìran ẹ̀dá ènìyàn rírorò kò bá ipò wọn títayọlọ́lá mu gẹ́gẹ́ bí ẹ̀dá ní àwòrán Ọlọrun mu. Strong ṣe àpèjúwe kan pẹ̀lú bí Kristi ṣe sọ omi di wáìnì lọ́nà àgbàyanu, ó ní: “Wáìnì tí ó wà nínú iṣẹ́ ìyanu náà kì í ṣe omi nítorí pé wọ́n ti fi omi ṣe é, bẹ́ẹ̀ ni ènìyàn kì í ṣe òǹrorò nítorí pé òǹrorò ti ṣe ìtọrẹ díẹ̀ fún ìṣẹ̀dá rẹ̀.” Awọn ariyanjiyan fun ati lodi siIlana Darwin wa latiAwọn ẹlẹsin Roman Catholic pẹlu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní kẹ̀rẹ̀kẹ̀rẹ̀, títí di ọ̀rúndún ogún, ẹfolúṣọ̀n nípasẹ̀ yíyàn àdánidá wá di ìtẹ́wọ́gbà lọ́pọ̀lọpọ̀ àwọn òǹkọ̀wé Kristẹni. PopePius XII ninu rẹ encyclical''Humani generis'' (1950; “Ti Iran Eniyan”) jẹwọ pe itankalẹ ti ẹda ni ibamu pẹlu igbagbọ Kristian, bi o tilẹ jẹ pe o jiyan pe idasilo Ọlọrun ṣe pataki fun ẹda ẹmi eniyan. PopeJohn Paul II , ninu adirẹsi kan si Pontifical Academy of Sciences ni Oṣu Kẹwa Ọjọ 22, Ọdun 1996, kọlu itumọ awọn ọrọ Bibeli gẹgẹbi awọn alaye imọ-jinlẹ ju awọn ẹkọ ẹsin lọ, ni fifi kun:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì tuntun ti jẹ́ kí a mọ̀ pé àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n kì í ṣe àbájáde lásán mọ́ . O jẹ iyalẹnu nitootọ pe ẹkọ yii ti ni itẹwọgba ni ilọsiwaju nipasẹ awọn oniwadi, ni atẹle lẹsẹsẹ ti awọn iwadii ni awọn aaye imọ-jinlẹ. Ijọpọ, bẹni wiwa tabi ti a ṣe, ti awọn abajade ti iṣẹ ti a ṣe ni ominira jẹ ninu ararẹ ariyanjiyan pataki ni ojurere ti ilana yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Awọn iwoye ti o jọra ni a ṣe afihan nipasẹ awọn ẹgbẹ ijọsin Kristiani akọkọ miiran. Apejọ Gbogbogbo ti Ṣọọṣi Presbyterian United ni 1982 tẹwọgba ipinnu kan ti o sọ pe “awọn onimọ-jinlẹ Bibeli ati awọn ile-ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ ẹkọ . AwọnLutheran World Federation ni ọdun 1965 fi idi rẹ mulẹ pe “awọn arosinu itankalẹ wa ni ayika wa bii afẹfẹ ti a nmi ati pe ko le yọ kuro . Awọn gbolohun ọrọ ti o jọra ti ni ilọsiwaju nipasẹAwọn alaṣẹ Juu ati awọn ti awọn ẹsin pataki miiran. Ni ọdun 1984 Apejọ Ọdọọdun 95th ti Apejọ Aarin ti Awọn Rabbis Amẹrika gba ipinnu kan ti o sọ pe: “Biotilẹjẹpe awọn ilana ati awọn imọran ti itankalẹ ti ẹda jẹ ipilẹ lati loye imọ-jinlẹ… a pe awọn olukọ imọ-jinlẹ ati awọn alaṣẹ ile-iwe agbegbe ni gbogbo awọn ipinlẹ lati beere awọn iwe-ẹkọ didara ti o da lori igbalode, imọ imọ-jinlẹ ati ti o yọkuro 'ijinle sayensi' ẹda.”

Àtakò àwọn ojú ìwòye wọ̀nyí jẹ́ àwọn ẹ̀sìn Kristẹni tí wọ́n ń bá a lọ láti di ìtumọ̀ gidi kan Bibeli mú. Ikosile kukuru ti itumọ yii wa ninu Gbólóhùn ti Igbagbọ ti awọnAwujọ Iwadi Ipilẹṣẹ, ti a da ni ọdun 1963 gẹgẹbi “agbari ọjọgbọn ti awọn onimọ-jinlẹ ti oṣiṣẹ ati awọn alamọdaju ti o nifẹ ti o ni ifaramọ ṣinṣin si ẹda pataki ti imọ-jinlẹ” ( ''wo'' ẹda ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì jẹ́ Ọ̀rọ̀ Ọlọ́run tí a Kọ̀wé, àti nítorí pé ó ní ìmísí jákèjádò, gbogbo àwọn ìmúdájú rẹ̀ jẹ́ òtítọ́ ìtàn àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì nínú àwọn àfọwọ́kọ ìpilẹ̀ṣẹ̀. Si ọmọ ile-iwe ti iseda eyi tumọ si pe akọọlẹ ti ipilẹṣẹ ni Genesisi jẹ igbejade otitọ ti awọn otitọ itan ti o rọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bibeli àti àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn ti kọ ìtumọ̀ gidi kan fún ìgbà pípẹ́ gẹ́gẹ́ bí aláìṣeé ṣe , ṣùgbọ́n, nítorí Bibeli ní àwọn gbólóhùn tí kò báramu nínú. Ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ ìwé Jẹ́nẹ́sísì sọ ìtàn ìṣẹ̀dá méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ hàn. Nípasẹ̀ orí kìíní àti ẹsẹ àkọ́kọ́ orí 2 jẹ́ ìtàn ọlọ́jọ́ mẹ́fà tí a mọ̀ dunjú, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ẹ̀dá ènìyàn—àti “àkọ àti abo”—ní àwòrán ara rẹ̀ ní ọjọ́ kẹfà, lẹ́yìn dídá ìmọ́lẹ̀, Ilẹ̀ ayé, òfuurufú, ẹja, ẹyẹ , àti màlúù. Ṣùgbọ́n ní ẹsẹ 4 orí 2 ọ̀rọ̀ ìtàn tó yàtọ̀ bẹ̀rẹ̀, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ènìyàn, tí ó sì gbin ọgbà kan, tí ó sì dá àwọn ẹranko, lẹ́yìn náà ni ó sì bẹ̀rẹ̀ sí mú ìhà kan lọ́wọ́ ọkùnrin láti ṣe obìnrin.

Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bíbélì tọ́ka sí i pé Bíbélì jẹ́ aláìlèṣiṣẹ́mọ́ ní ti òtítọ́ ẹ̀sìn, kì í ṣe nínú àwọn ọ̀ràn tí kò ṣe pàtàkì sí ìgbàlà . Augustine , ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti o tobi julọ ṣe akiyesi, kowe ni ibẹrẹ 5th orundun ninu ''De Genesi ad litteram'' rẹ (''Ọrọ asọye gangan lori Genesisi'' ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;O tun n beere nigbagbogbo kini igbagbọ wa gbọdọ jẹ nipa irisi ati apẹrẹ ọrun, gẹgẹ bi Iwe Mimọ. Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ń bá a lọ ní ìjíròrò gígùn lórí àwọn ọ̀ràn wọ̀nyí, ṣùgbọ́n àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ pẹ̀lú ọgbọ́n ìjìnlẹ̀ wọn ti ṣá wọn tì. Irú àwọn kókó ẹ̀kọ́ bẹ́ẹ̀ kì í ṣe èrè kankan fún àwọn tí ń wá ìyìn. Èyí tó burú jù lọ ni pé wọ́n máa ń gba àkókò tó ṣeyebíye tó yẹ kí wọ́n fi fún ohun tó ṣàǹfààní nípa tẹ̀mí . Kini o kan mi boya ọrun dabi aaye kan ati pe Earth wa ni pipade nipasẹ rẹ ti o daduro ni aarin agbaye, tabi boya ọrun dabi disk kan ati pe Earth wa loke rẹ ti o nraba si ẹgbẹ kan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Augustine fi kún un lẹ́yìn náà nínú orí kan náà pé: “Ní ti ọ̀ràn ìrísí ọ̀run, àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ kò fẹ́ láti kọ́ àwọn ènìyàn ní àwọn òtítọ́ tí kò lè ṣàǹfààní fún ìgbàlà.” Augustine ń sọ pé ìwé Jẹ́nẹ́sísì kì í ṣe ìwé àkọ́kọ́ nípa sánmà. O jẹ iwe nipa ẹsin, ati pe kii ṣe idi ti awọn onkọwe ẹsin rẹ lati yanju awọn ibeere nipa apẹrẹ ti agbaye ti ko ṣe pataki ohunkohun si bi o ṣe le wa igbala.

Ni ọna kanna,John Paul II sọ ni ọdun 1981:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì fúnra rẹ̀ bá wa sọ̀rọ̀ nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀, kì í ṣe láti pèsè ìwé àfọwọ́kọ sáyẹ́ǹsì kan fún wa ṣùgbọ́n kí a lè sọ àjọṣe tí ó péye tí ènìyàn ní pẹ̀lú Ọlọ́run àti àgbáálá ayé . Iwe mimọ nfẹ nirọrun lati kede pe Ọlọrun ni o ṣẹda agbaye, ati pe lati le kọ ẹkọ otitọ yii o ṣe afihan ararẹ ni awọn ofin ti imọ-jinlẹ ti a lo ni akoko onkọwe. Ẹ̀kọ́ èyíkéyìí mìíràn nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé jẹ́ àjèjì sí àwọn ète inú Bíbélì, èyí tí kò fẹ́ láti kọ́ni bí a ṣe dá ọ̀run bí kò ṣe bí ènìyàn ṣe ń lọ sí ọ̀run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Àríyànjiyàn Jòhánù Paul jẹ́ ìdáhùn sáwọn KristẹniÀwọn apilẹ̀ṣẹ̀ tí wọ́n rí i nínú Jẹ́nẹ́sísì àpèjúwe gidi kan nípa bí Ọlọ́run ṣe dá ayé. Láyé òde òní, àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ òtítọ́ inú Bíbélì ti para pọ̀ di Kristẹni kéréje, àmọ́ látìgbàdégbà wọ́n ti jèrè agbára ìdarí ní gbangba àti ìṣèlú, ní pàtàkì ní Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà . Atako si ẹkọ ti itankalẹ ni Amẹrika le ṣe itọpa ni pataki si awọn agbeka meji pẹlu awọn gbongbo ọrundun 19th,Adventism ọjọ keje ( ''wo'' Adventist ) ati Pentecostalism . Ní ìbámu pẹ̀lú ìtẹnumọ́ wọn ní Ọjọ́ Ìsinmi ọjọ́ keje gẹ́gẹ́ bí ìrántí ìṣẹ̀dá Bibeli, Seventh-day Adventists ti tẹnumọ́ ìṣẹ̀dá ìgbésí-ayé láìpẹ́ àti ìṣàkóso àgbáyé ti Ìkún-omi, tí wọ́n gbàgbọ́ pé ó kó àwọn àpáta tí ń ru ẹ̀dá fosaili. Itumọ Adventist ọtọtọ yii ti Genesisi di ipilẹ lile ti “imọ-jinlẹ ẹda” ni ipari 20th orundun ati pe a dapọ si awọn ofin “iwọntunwọnsi-itọju” ti Arkansas ati Louisiana (ti a jiroro ni isalẹ). Ọ̀pọ̀ àwọn Pentecostal, tí wọ́n fọwọ́ sí ìtumọ̀ gidi ti Bíbélì ní gbogbogbòò, pẹ̀lú ti gba tí wọ́n sì ti fọwọ́ sí àwọn ìlànà ti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá, pẹ̀lú ìpilẹ̀ṣẹ̀ ti Ilẹ̀ ayé láìpẹ́ àti ìtumọ̀ nípa ilẹ̀ ayé ní ìbámu pẹ̀lú Ìkún-omi. Wọn ti yato si awọn Adventists ọjọ keje ati awọn alamọran ti imọ-jinlẹ ẹda, sibẹsibẹ, ni ifarada wọn ti awọn iwo oriṣiriṣi ati agbewọle to lopin ti wọn sọ si ariyanjiyan-ẹda ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1920, awọn onigbagbọ ti Bibeli ṣe iranlọwọ lati ni ipa diẹ sii ju awọn aṣofin ipinlẹ 20 lati jiroro lori awọn ofin antievolution, ati awọn ipinlẹ mẹrin - Arkansas, Mississippi, Oklahoma, ati Tennessee — kọ ẹkọ ti itankalẹ ni awọn ile-iwe gbogbogbo wọn. Agbẹnusọ fun awọn antievolutionists wàWilliam Jennings Bryan , ni igba mẹta oludije Democratic ti ko ni aṣeyọri fun Alakoso AMẸRIKA, ti o sọ ni 1922, “A yoo lé Darwinism kuro ni awọn ile-iwe wa.” Ni ọdun 1925 Bryan kopa ninu ibanirojọ ( ''wo'' Idanwo Awọn iwọn ) tiJohn T. Scopes , olukọ ile-iwe giga kan ni Dayton, Tennessee, ti o jẹwọ ti o ṣẹ ofin ipinle ti o lodi si ẹkọ ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni 1968 awọnIlé Ẹjọ́ Gíga Jù Lọ ti Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà kéde pé kò bá òfin mu èyíkéyìí tó bá fòfin de ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n ní àwọn ilé ẹ̀kọ́ ìjọba. Lẹhin akoko yẹn awọn onigbagbọ Kristiani ṣe agbekalẹ awọn iwe-owo ni nọmba awọn ile-igbimọ aṣofin ipinlẹ ti n paṣẹ pe ẹkọ “imọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ijinlẹ” jẹ iwọntunwọnsi nipa pipin akoko dogba siImọ ẹda . Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá fọwọ́ sí i pé gbogbo onírúurú ohun alààyè ló ṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ sí í ṣẹlẹ̀ nígbà tí Ọlọ́run dá àgbáálá ayé, pé ayé jẹ́ nǹkan bí ẹgbẹ̀rún ọdún mélòó kan péré, àti pé Ìkún-omi Bíbélì jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ gidi kan pé méjì kan ṣoṣo nínú ọ̀wọ́ ẹranko kọ̀ọ̀kan ló là á já. Ni awọn ọdun 1980Arkansas atiLouisiana kọja awọn iṣe ti o nilo itọju iwọntunwọnsi ti imọ-jinlẹ itankalẹ ati imọ-jinlẹ ẹda ni awọn ile-iwe wọn, ṣugbọn awọn alatako ṣaṣeyọri nija awọn iṣe naa bi irufin iyapa ofin t’olofin ti ijo ati ipinlẹ . Ilana Arkansas ni a sọ ni aitọ ni ile-ẹjọ apapo lẹhin igbimọ ti gbogbo eniyan ni Little Rock . Ofin Louisiana ti bẹbẹ ni gbogbo ọna si Ile-ẹjọ giga ti Orilẹ Amẹrika, eyiti o ṣe idajọ ofin “Ofin Creationism” ti Louisiana ti ko ni ofin nitori, nipa imutesiwaju igbagbọ ẹsin pe ẹda eleri kan ti o ṣẹda ẹda eniyan, eyiti o gba nipasẹ ''imọ-ọrọ ẹda-ọrọ ti ẹda'' , iṣe ti o jẹwọ fun ẹsin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ =
William Paley 's''Ẹkọ nipa Ẹkọ nipa ẹda'' , iwe nipasẹ eyiti o ti di mimọ julọ si awọn irandiran , jẹ ariyanjiyan ti o tẹsiwaju ti n ṣalaye apẹrẹ ti o han gbangba ti eniyan ati awọn ẹya wọn, ati apẹrẹ ti gbogbo iru awọn ohun alumọni, ninu ara wọn ati ninu awọn ibatan wọn si ara wọn ati si agbegbe wọn . Ipepe okuta bọtini Paley ni pe “ko le jẹ apẹrẹ laisi onise apẹẹrẹ; idawọle, laisi olupilẹṣẹ; aṣẹ, laisi yiyan;… tumọ si pe o dara si opin, ati ṣiṣe ọfiisi wọn ni ṣiṣe ipari yẹn, laisi ipari ti a ti ronu lailai.” Iwe rẹ ni awọn ipin ti a ṣe igbẹhin si apẹrẹ eka ti oju eniyan ; si awọn fireemu eda eniyan, eyi ti, o jiyan, han a kongẹ darí akanṣe ti awọn egungun, kerekere, ati isẹpo; si sisan ẹjẹ ati itusilẹ ti awọn ohun elo ẹjẹ; si anatomi afiwera ti eniyan ati ẹranko; si eto ti ngbe ounjẹ, awọn kidinrin, urethra, ati àpòòtọ; si iyẹ awọn ẹiyẹ ati awọn iyẹ ẹja; ati Elo siwaju sii. Fun diẹ ẹ sii ju awọn oju-iwe 300, Paley ṣe alaye ti o jinlẹ ati pepeye imọ-jinlẹ ni iru awọn alaye ati deede bi o ti wa ni 1802, ọdun ti atẹjade iwe naa. Lẹ́yìn ìṣàpèjúwe àṣekára rẹ̀ nípa ohun kan tàbí ìlànà ọ̀kọ̀ọ̀kan, Paley tún máa ń fa àbájáde kan náà léraléra—ọlọ́run tí ó jẹ́ onímọ̀ nípa ohun gbogbo àti alágbára gbogbo ni ó lè ṣe àkọsílẹ̀ fún àwọn ohun àgbàyanu wọ̀nyí àti fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìṣẹ̀dá tí wọ́n ní.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Lori apẹẹrẹ oju eniyan o kowe pe:&lt;blockquote&gt;Emi ko mọ ọna ti o dara julọ lati ṣafihan koko-ọrọ ti o tobi pupọ, ju ti ifiwera…oju kan, fun apẹẹrẹ, pẹlu ẹrọ imutobi kan. Niwọn igba ti idanwo ohun elo naa ṣe lọ, ẹri kanna ni pato pe oju ni a ṣe fun iran, nitori pe o wa pe a ṣe ẹrọ imutobi fun iranlọwọ. Wọn ṣe lori awọn ilana kanna; mejeeji ni titunse si awọn ofin nipa eyiti gbigbe ati isọdọtun ti awọn egungun ina ti wa ni ilana….Fun apẹẹrẹ, awọn ofin wọnyi nilo, lati le ṣe ipa kanna, pe awọn egungun ina, ni gbigbe lati omi sinu oju, yẹ ki o fa fifalẹ nipasẹ aaye rirọrun diẹ sii ju nigbati o ba jade kuro ninu afẹfẹ sinu oju. Nípa bẹ́ẹ̀, a rí i pé ojú ẹja kan, ní apá yẹn tí a ń pè ní lẹ́nsi crystalline, yípo púpọ̀ ju ojú àwọn ẹranko orí ilẹ̀ lọ. Kini ifihan gbangba ti apẹrẹ le wa ju iyatọ yii lọ? Kí ni ohun èlò ìṣirò kan ì bá ti ṣe púpọ̀ sí i láti fi ìmọ̀ rẹ̀ hàn nípa ìlànà [t] rẹ̀, ìfisílò ìmọ̀ yẹn, bíbá ohun èlò rẹ̀ dé òpin rẹ̀…láti jẹ́rìí sí ìmọ̀ràn , yíyàn, ìgbatẹnirò, ète?&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Yóò jẹ́ ohun tí kò bọ́gbọ́n mu láti sọ pé, nípa èèṣì lásán ni ojú&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;yẹ ki o ti wa ninu, akọkọ, ti awọn lẹsẹsẹ ti sihin tojú — gidigidi o yatọ, nipasẹ awọn nipasẹ awọn, ani ninu wọn nkan na, lati awọn akomo awọn ohun elo ti eyi ti awọn iyokù ti awọn ara jẹ, ni apapọ ni o kere, kq, ati pẹlu eyi ti gbogbo awọn ti awọn oniwe-dada, yi nikan ìka ti o ayafi, ti wa ni bo: keji, ti a dudu asọ tabi kanfasi-awọn nikan awo ilu ninu awọn ara ti o ti wa ni sile bi awọn ikọwe-nspreads ti o jẹ dudu ti awọn less ti a ṣẹda lẹhin ti awọn less. ina tan kaakiri nipasẹ wọn; ati ki o gbe ni awọn kongẹ geometrical ijinna ninu eyi ti, ati ninu eyi ti nikan, a pato aworan le wa ni akoso, eyun, ni concourse ti refracted egungun: kẹta, ti kan ti o tobi nafu ara ibaraẹnisọrọ laarin yi awo ati awọn ọpọlọ; laisi eyiti, iṣe ti ina lori awọ ara, bi o ti wu ki o ṣe atunṣe nipasẹ ẹya ara ẹrọ , yoo padanu si awọn idi ti aibalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Agbara ti ariyanjiyan lodi si aye ti o wa , ni ibamu si Paley, lati inu ero kan ti o pe orukọ ''ibatan'' ati pe awọn onkọwe nigbamii yoo sọ ''idiju ti ko le dinku'' . Paley kọ:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya oriṣiriṣi ba ṣe alabapin si ipa kan, tabi, eyiti o jẹ ohun kanna, nigbati ipa kan ba waye nipasẹ iṣẹ apapọ ti awọn ohun elo oriṣiriṣi, amọdaju ti iru awọn ẹya tabi awọn ohun elo si ara wọn fun idi ti iṣelọpọ, nipasẹ iṣe iṣọkan wọn, ipa naa, ni ohun ti Mo pe ni ibatan; Ati nibikibi ti a ba ṣe akiyesi eyi ni awọn iṣẹ ti ẹda tabi ti eniyan, o han si mi lati gbe pẹlu rẹ ẹri ipinnu ti oye, aniyan, aworan ... gbogbo rẹ da lori awọn iṣipopada laarin, gbogbo lori eto awọn iṣe agbedemeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;''Ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹda'' jẹ apakan ti Canon ni Cambridge fun idaji ọgọrun ọdun lẹhin iku Paley . Nípa bẹ́ẹ̀, Darwin, ẹni tí ó jẹ́ akẹ́kọ̀ọ́ gboyè jáde níbẹ̀ láàárín 1827 sí 1831, kà á pẹ̀lú èrè àti “ìdùnnú púpọ̀.” Darwin ranti ariyanjiyan ibatan ti Paley nigbati o sọ ni ''Origin of Species'' : “Ti o ba le ṣe afihan pe eyikeyi ẹya ara ẹrọ ti o nipọn wa, eyiti ko ṣee ṣe nipasẹ ọpọlọpọ, ti o tẹle, awọn iyipada diẹ, ero mi yoo bajẹ patapata.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1990 ọpọlọpọ awọn onkọwe sọji ariyanjiyan lati apẹrẹ . Idabalẹ naa, lekan si, ni pe awọn ẹda alãye n ṣe afihan “apẹrẹ ti oye” - wọn yatọ ati idiju pe wọn le ṣe alaye kii ṣe abajade ti awọn ilana adayeba ṣugbọn nikan bi awọn ọja ti “apẹrẹ oye.” Àwọn òǹkọ̀wé kan sọ ẹ̀dá yìí dọ́gba ní kedere pẹ̀lú Ọlọ́run alágbára gbogbo ẹ̀sìn Kristẹni àti àwọn ẹ̀sìn oníṣọ́ọ̀ṣì mìíràn. Awọn miiran, nitori pe wọn fẹ lati rii imọ-ọrọ ti apẹrẹ oye ti a kọ ni awọn ile-iwe gẹgẹ bi aropo si ilana ẹkọ ti itankalẹ, yago fun gbogbo itọka ti o han gbangba si Ọlọrun lati le ṣetọju ipinya laarin ẹsin ati ijọba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ipe fun olupilẹṣẹ oye jẹ asọtẹlẹ lori aye ti idiju ti ko ni idinku ninu awọn ohun alumọni. NinuIwe Michael Behe''Apoti Dudu Darwin: Ipenija Kemikali si Itankalẹ'' (1996), eto ti o ni idiju ti ko ni idinku ni asọye bi jijẹ “ti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ibaramu daradara, awọn ẹya ibaraenisepo ti o ṣe alabapin si iṣẹ ipilẹ, ninu eyiti yiyọ eyikeyi apakan ninu awọn apakan fa eto naa lati dẹkun iṣẹ ṣiṣe daradara.” Awọn alatilẹyin-apẹrẹ oninuure ti ode oni ti jiyan pe awọn ọna ṣiṣe idiju ti ko le dinku ko le jẹ abajade ti itankalẹ. Ni ibamu si Behe, “Niwọn igba ti yiyan adayeba le yan awọn eto ti o ti n ṣiṣẹ tẹlẹ, lẹhinna ti eto igbekalẹ a ko ba le ṣe agbekalẹ diẹdiẹ yoo ni lati dide bi ẹyọkan iṣọpọ , ni isunmọ kan, fun yiyan adayeba lati ni ohunkohun lati ṣiṣẹ.” Ni awọn ọrọ miiran, ayafi ti gbogbo awọn ẹya oju ba wa ni akoko kanna, oju ko le ṣiṣẹ; ko ṣe anfani fun oni-aye oniṣaaju lati ni retina nikan, tabi lẹnsi kan, ti awọn ẹya miiran ko ba ni. Oju eniyan, wọn pari, ko le ti wa ni igbesẹ kekere kan ni akoko kan, ni ọna pipọ nipasẹ eyiti yiyan adayeba n ṣiṣẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹkọ nipa apẹrẹ ọlọgbọn ti pade ọpọlọpọ awọn alariwisi, kii ṣe laarin awọn onimo ijinlẹ itankalẹ nikan ṣugbọn laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onkọwe ẹsin. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n tọ́ka sí i pé àwọn ẹ̀yà ara àti àwọn ẹ̀yà ara mìíràn nínú àwọn ẹ̀dá alààyè kò díjú lọ́nà tí kò lè dí wọn lọ́wọ́—wọn kì í wá lójijì, tàbí kí wọ́n tètè dé. Oju eniyan ko han lojiji ni gbogbo idiju rẹ lọwọlọwọ. Ipilẹṣẹ rẹ nilo isọpọ ti ọpọlọpọ awọn ẹya jiini, ọkọọkan ni ilọsiwaju iṣẹ ti iṣaju, awọn oju ti ko ni pipe. Ní nǹkan bí ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rin [700] mílíọ̀nù ọdún sẹ́yìn, àwọn baba ńlá àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yìn òde òní ti ní àwọn ẹ̀yà ara tó ní ìmọ́lẹ̀. Ìmọ̀lára ìmọ́lẹ̀ lásán—àti, lẹ́yìn náà, oríṣiríṣi ìpele agbára ìríran—jẹ́ àǹfààní fún àwọn ohun alààyè wọ̀nyí tí ń gbé ní àyíká tí ìmọ́lẹ̀ oòrùn yí ká. Gẹgẹbi a ti sọrọ ni kikun ni isalẹ ni apakan Diversity ati iparun , awọn iru oju ti o yatọ si ti wa ni ominira ni o kere ju igba 40 ninu awọn ẹranko, eyiti o ṣe afihan ni kikun, lati awọn iyipada ti ko ni idiwọn ti o jẹ ki awọn sẹẹli kọọkan tabi awọn ẹranko ti o rọrun lati ṣe akiyesi itọsọna ti ina si oju vertebrate fafa, ti o kọja nipasẹ gbogbo awọn ẹya ara ti o wa ni agbedemeji ni idiju. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti fi hàn pé àwọn àpẹẹrẹ àwọn ètò ìṣiṣẹ́ dídíjú tí kò ṣeé díwọ̀n tí a mẹ́nu kàn nípa àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òye—gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà ẹ̀jẹ̀ bíokẹ́míkà ti dídín ẹ̀jẹ̀ ( ''wo'' coagulation ) tàbí mọ́tò rotary molecular, tí a ń pè ní flagellum , nípa èyí tí àwọn sẹ́ẹ̀lì kòkòrò àrùn ń gbé—kò lè dín kù rárá; dipo, awọn ẹya ti ko ni idiju ti awọn ọna ṣiṣe kanna ni a le rii ni awọn ohun alumọni ode oni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti tọ́ka sí bákan náà pé àìpé àti àbùkù gba gbogbo ayé tó wà láàyè. Ni oju eniyan , fun apẹẹrẹ, awọn okun iṣan oju-ara ni oju ti n ṣajọpọ lori agbegbe ti retina lati dagba iṣan opiki ati bayi ṣẹda aaye afọju; squids ati octopuses ko ni abawọn yii. Apẹrẹ ti ko ni abawọn dabi pe ko ni ibamu pẹlu olupilẹṣẹ oloye ohun gbogbo. Ni ifojusọna ibawi yii , Paley dahun pe “awọn abawọn ti o han gbangba… yẹ ki o tọka si idi kan, botilẹjẹpe a ko mọ nipa rẹ.” Awọn onimọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ode ode oni ti ṣe awọn iṣeduro ti o jọra; Ni ibamu si Behe, “Ajiyan lati aipe fojufojusi iṣeeṣe pe oluṣeto le ni awọn idi pupọ, pẹlu ilọsiwaju imọ-ẹrọ nigbagbogbo ni ifasilẹlẹ si ipa keji.” Gbólóhùn yii, awọn onimọ-jinlẹ ti dahun, le ni iwulo ti ẹkọ ẹkọ, ṣugbọn o npa apẹrẹ ti oye jẹ arosọ ijinle sayensi , nitori pe o pese pẹlu apata ti ko ni agbara ti o ni agbara lodi si awọn asọtẹlẹ bii “oye” tabi “pipe” apẹrẹ kan yoo jẹ. Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ṣe ìdánwò àwọn ìdánwò rẹ̀ nípa wíwo bóyá àwọn àsọtẹ́lẹ̀ tí a mú jáde láti inú wọn jẹ́ ọ̀ràn nínú ayé tí ó ṣeé fojú rí. Itumọ ti ko le ṣe idanwo ni agbara-iyẹn, nipasẹ akiyesi tabi idanwo-kii ṣe imọ-jinlẹ. Itumọ ti laini ero yii fun awọn ile-iwe gbogbogbo AMẸRIKA ti jẹ idanimọ kii ṣe nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣugbọn nipasẹ awọn alaiṣe-imọ-jinlẹ paapaa, pẹlu awọn oloselu ati awọn oluṣe eto imulo . Oṣiṣẹ ile-igbimọ AMẸRIKA ti o lawọ Edward Kennedy kowe ni ọdun 2002 pe “apẹrẹ oye kii ṣe imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ati, nitorinaa, ko ni aye ninu eto-ẹkọ ti awọn kilasi imọ-jinlẹ ile-iwe gbogbogbo ti orilẹ-ede wa .”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, pẹ̀lú, ti tọ́ka sí i pé kì í ṣe kìkì àwọn àìpé ń bẹ nìkan ni ṣùgbọ́n bẹ́ẹ̀ náà ni àwọn àìṣeéṣe, àbùkù, àwọn ohun àjèjì, àti ìwà ìkà ń gbilẹ̀ nínú ayé ìgbésí ayé. Fun idi eyi awọn onkọwe ẹsin ti ṣofintoto ilana ti apẹrẹ ti iṣeduro ni awọn adaye, bi paynitencence ti wọn, ṣe idanimọ bi awọn abuda Ẹda. Ọkan apẹẹrẹ ti &quot;blunder&quot; jẹ agbọn eniyan, eyiti o ni awọn eyin pupọ fun iwọn rẹ; awọn molars kẹta, tabi eyin ọgbọn, nigbagbogbo ni ipa ti o nilo lati yọ kuro. Níwọ̀n bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀ ènìyàn yóò rí i pé ó ṣòro, láti sọ pé ó kéré tán, láti sọ pé ó jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ ti Ọlọ́run tí oníṣẹ́ ẹ̀rọ ènìyàn tí ó dáńgájíá kò tilẹ̀ fẹ́ láti sọ, ẹfolúṣọ̀n pèsè àkọsílẹ̀ dáradára nípa àìpé yìí. Bi iwọn ọpọlọ ti n pọ si ni akoko diẹ ninu awọn baba eniyan, atunṣe timole nigbakanna ni idinku ẹrẹkẹ ki ori ọmọ inu oyun yoo tẹsiwaju lati baamu nipasẹ ọna ibimọ ti obinrin agba. Itankalẹ dahun si awọn iwulo oni-ara kii ṣe nipasẹ apẹrẹ ti o dara julọ ṣugbọn nipasẹ tinkering, bi o ti jẹ pe—nipa iyipada awọn ẹya ti o wa tẹlẹ laiyara nipasẹ yiyan adayeba. Laibikita awọn iyipada si bakan eniyan, ọna ibimọ obinrin naa wa ni dín pupọ fun gbigbe ni irọrun ti ori ọmọ inu oyun, ati pe ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọmọ ku lakoko ibimọ nitori abajade. Imọ jẹ ki eyi ni oye bi abajade ti ilọsiwaju itiranya ti ọpọlọ eniyan; Awọn obinrin ti awọn ẹranko miiran ko ni iriri iṣoro yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye ti igbesi aye pọ ni awọn iwa “iwa”. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ apẹranjẹ ń jẹ ẹran wọn láàyè; parasites run wọn alãye ogun lati inu; ni ọpọlọpọ awọn eya ti spiders ati kokoro, awọn obirin jẹ wọn oko. Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ìsìn nígbà àtijọ́ ti kojú irú ìwà ìkà bẹ́ẹ̀ nítorí pé ó ṣòro láti ṣàlàyé nípa ọ̀nà Ọlọ́run. Evolution, ni ọna kan, wa si igbala wọn. Ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì ìgbà ayé kan pe Darwin ní “ọ̀rẹ́ aríran,” ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Roman Kátólíìkì kan sì kọ̀wé nípa “ẹ̀bùn tí Darwin fún ẹ̀kọ́ ìsìn.” Àwọn méjèèjì gbà pé àbájáde ẹfolúṣọ̀n, tí ó dà bíi pé ó mú àìní Ọlọ́run kúrò nínú ayé lákọ̀ọ́kọ́, nísinsìnyí ń mú àìní náà kúrò lọ́nà tí ó fini lọ́kàn balẹ̀ láti ṣàlàyé àìpé ayé gẹ́gẹ́ bí ìyọrísí ìṣètò Ọlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>lj3pracmve3bh912nk3c3gwzkfd8trg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600824</id>
      <parentid>600823</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:52:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600824</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98854" sha1="ap64gakueaxniyja0szrhced6mvhv74" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Illustration from the book Sappelen by Mark Ramen; The origin of Ruth.jpg|thumb|Itiranyàn]]
[[Fáìlì:Evolution (1925), image 09.jpg|thumb|eranko obo ati èniyàn ni asikò kanna.]]
Ìtìranyàn je nigba awa n so pé èniyàn ti wa lati eranko obo, ati eranko obo wa lati eranko adiye, ati gbogbo ohun laaye wa lati «The Big Bang» tumo si ni èdè Yoruba je «Pàùùù Nla» sugbon o po ninu àwon èniyàn Yoruba, won ko gbagbo eyi nitori won ro pé o je aimọgbọnwa. Won gbà-gbé ni Olorun.

'''itankalẹ''' , yii ni isedale postuating ti awọn orisirisi iru ti eweko, eranko, ati awọn miiran ohun alãye lori Earth ni won Oti ni miiran preexising orisi ati pe awọn iyato iyato jẹ nitori awọn iyipada ni itẹlera iran. Ẹkọ nipa itankalẹ jẹ ọkan ninu awọn bọtini pataki ti imọ-jinlẹ igbalode.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/evolution-scientific-theory/Intelligent-design-and-its-critics&lt;/ref&gt;

Oniruuru ti aye alãye jẹ iyalẹnu. Diẹ ẹ sii ju 2 million tẹlẹeya ti oganisimu ti a ti daruko ati apejuwe; ọpọlọpọ awọn miiran wa lati wa awari - lati egbélégbè mewaa si egbélégbè ogbon (10,000,000-30,000,000), ni ibamu si diẹ ninu awọn iṣiro. Ohun ti o yanilenu kii ṣe awọn nọmba nikan ṣugbọn o tun jẹ iyatọ iyalẹnu ni iwọn, apẹrẹ, ati ọna igbesi aye — lati inu awọn kokoro arun kekere , ti wọn kere ju ẹgbẹẹgbẹrun millimita kan ni iwọn ila opin, si sequoias ti o dara, ti o ga soke 100 mita (300 ẹsẹ) loke ilẹ ati iwuwo ọpọlọpọ ẹgbẹrun toonu; lati inu awọn kokoro arun ti n gbe ni awọn orisun omi gbona ni awọn iwọn otutu nitosi aaye omi ti omi si awọn elu ati awọn ewe ti n dagba lori awọn ọpọn yinyin ti Antarctica ati ninu awọn adagun omi iyọ ni -23 °C (-9 °F); ati lati omiran tube worm s ṣe awari gbigbe nitosi awọn atẹgun hydrothermal lori ilẹ okun dudu si Spider s ati awọn ohun ọgbin larkspur ti o wa lori awọn oke ti Oke Everest diẹ sii ju awọn mita 6,000 (ẹsẹ 19,700) loke ipele okun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyatọ ailopin lori igbesi aye jẹ eso ti ilana itankalẹ. Gbogbo awọn ẹda alãye ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ. Awọn eniyan ati awọn ẹran-ọsin miiran ti sọkalẹ lati inu awọn ẹda ti o ni irẹlẹ ti o gbe laaye ni ohun ti o ju egbélégbè aadojo (150,000,000) ọdun sẹyin; awọn ẹran-ọsin, awọn ẹiyẹ, awọn ẹja, awọn amphibians, ati awọn ẹja pin gẹgẹbi awọn kokoro ti inu omi ti o ngbe ni 600 milionu ọdun sẹyin; ati gbogbo awọn ohun ọgbin ati awọn ẹranko nyo lati awọn kokoro-arun-bi microorganisms ti o bẹrẹ diẹ sii ju 3 bilionu ọdun sẹyin. Itankalẹ ti isedale jẹ ilana ti iran pẹlu iyipada. Awọn iran ti awọn oganisimu yipada nipasẹ awọn iran; oniruuru dide nitori awọn iran ti o sokale lati awọn baba ti o wọpọ yatọ nipasẹ akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onímọ̀ àdánidá ọmọ ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì ní ọ̀rúndún kọkàndínlógúnCharles Darwin jiyan pe awọn oganisimu wa nipasẹ itankalẹ, ati pe o pese alaye imọ-jinlẹ , ti o pe ni pataki ṣugbọn ko pe, ti bii itankalẹ ṣe waye ati idi ti o jẹ pe awọn ohun alumọni ni awọn ẹya-gẹgẹbi awọn iyẹ, awọn oju, ati awọn kidinrin — ti a ṣeto ni gbangba lati sin awọn iṣẹ kan pato. Yiyan adayeba jẹ imọran ipilẹ ninu alaye rẹ. Aṣayan adayeba waye nitori awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti o wulo diẹ sii, gẹgẹbi iran-nla tabi awọn ẹsẹ ti o yara, yọ ninu ewu dara julọ ati gbejade awọn ọmọ diẹ sii ju awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti ko ni ojurere.Genetics , imọ-jinlẹ ti a bi ni ọrundun 20th, ṣafihan ni kikun bi yiyan adayeba ṣe n ṣiṣẹ ati yori si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni ti itankalẹ. Bibẹrẹ ni awọn ọdun 1960, ibawi imọ-jinlẹ ti o ni ibatan ,isedale molikula , imọ ti ilọsiwaju pupọ ti itankalẹ ti ibi ati jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iwadii awọn iṣoro alaye ti o dabi ẹni pe ko de ọdọ nikan ni igba diẹ tẹlẹ-fun apẹẹrẹ, bawo ni awọn jiini ti eniyan ati awọn chimpanzees ṣe jọra (wọn yatọ ni iwọn 1 – 2 ogorun awọn ẹya ti o jẹ awọn Jiini).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àpilẹ̀kọ yìí ṣàlàyé ẹfolúṣọ̀n bí ó ṣe kan àwọn ohun alààyè lápapọ̀. Fun ijiroro ti itankalẹ eniyan, ''wo'' nkan naa itankalẹ eniyan . Fun itọju pipe diẹ sii ti ibawi ti o ṣe pataki si ikẹkọ itankalẹ, ''wo'' awọn nkan jiini, eniyan ati ajogunba . Awọn aaye kan pato ti itankalẹ jẹ ijiroro ninu awọn nkan ti o ni awọ ati mimicry . Awọn ohun elo ti ilana itiranya si ọgbin ati ibisi ẹranko ni a jiroro ninu awọn nkan ti ibisi ọgbin ati ibisi ẹranko . Akopọ ti itankalẹ ti igbesi aye gẹgẹbi abuda pataki ti itan-akọọlẹ Earth ni a fun ni imọ-jinlẹ agbegbe: Itankalẹ ti biosphere . Ifọrọwerọ alaye ti igbesi aye ati ironu Charles Darwin ni a rii ninu nkan Darwin, Charles .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Gbogbogbo Akopọ ==

== Ẹri fun itankalẹ ==
Darwin ati awọn onimọ-jinlẹ ti ọrundun 19th miiran rii ẹri ti o lagbara fun itankalẹ ti ẹda ni iwadii afiwera ti awọn ohun alumọni, ni pinpin agbegbe wọn, ati ninu awọn kuku fosaili ti awọn ohun alumọni ti o parun. Lati akoko Darwin, ẹri lati awọn orisun wọnyi ti di alagbara pupọ ati ni kikun , lakoko ti awọn ilana ẹkọ ti ibi ti o jade laipẹ-jiini, biochemistry , fisioloji , imọ-jinlẹ , ihuwasi ẹranko (ethology), ati paapaa isedale molikula — ti pese ẹri afikun agbara ati ijẹrisi alaye. Iye alaye nipa itan itankalẹ ti a fipamọ sinu DNA ati awọn ọlọjẹ ti awọn ohun alãye jẹ eyiti ko ni opin; awọn onimo ijinlẹ sayensi le tun ṣe alaye eyikeyi ti itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye nipasẹ idokowo akoko to ati awọn orisun yàrá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n kò bìkítà mọ́ gbígba ẹ̀rí láti ṣètìlẹ́yìn fún òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n ṣùgbọ́n kàkà bẹ́ẹ̀ wọ́n bìkítà nípa irú ìmọ̀ wo ni a lè rí gbà láti oríṣiríṣi orísun ẹ̀rí. Awọn abala atẹle yii ṣe idanimọ awọn orisun ti o munadoko julọ ati ṣapejuwe iru alaye ti wọn ti pese.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọnfosaili igbasilẹ =
Awọn onimọ-jinlẹ ti gba pada ti wọn si ṣe iwadi awọn eeku fosaili ti ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ohun alumọni ti o ngbe ni igba atijọ. Igbasilẹ fosaili yii fihan pe ọpọlọpọ iru awọn ohun alumọni ti parun yatọ pupọ ni irisi si eyikeyi ti o wa laaye ni bayi. O tun ṣe afihan awọn isọdi ti awọn oganisimu nipasẹ akoko ( ''wo'' faunal succession, law of ; geochronology: Pinpin awọn ibatan ti fossils pẹlu apata strata ), afihan iyipada wọn lati fọọmu kan si ekeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nigbati ohun-ara ba ku, o maa n run nipasẹ awọn ọna igbesi aye miiran ati nipasẹ awọn ilana oju ojo. Ni awọn akoko ṣọwọn diẹ ninu awọn ẹya ara—paapaa awọn ti o le bi ikarahun, eyín, tabi egungun—ni a tọju nipasẹ didi sinu ẹrẹ tabi aabo ni ọna miiran lati awọn aperanje ati oju ojo. Nígbẹ̀yìngbẹ́yín, wọ́n lè di èèwọ̀ kí wọ́n sì tọ́jú wọn títí ayérayé pẹ̀lú àwọn àpáta tí wọ́n ti fi wọ́n sínú rẹ̀. Awọn ọna bii ibaṣepọ radiometric - wiwọn awọn oye ti awọn ọta ipanilara adayeba ti o wa ninu awọn ohun alumọni kan lati pinnu akoko ti o kọja lati igba ti wọn ti di-jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iṣiro akoko akoko nigbati awọn apata, ati awọn fossils ti o ni nkan ṣe pẹlu wọn, ni a ṣẹda&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Radiometric ibaṣepọ tọkasi wipe Earth ti a akoso nipa 4.5 bilionu odun seyin. Awọn fossils akọkọ dabi awọn microorganisms bii kokoro arun ati cyanobacteria ( ewe-alawọ ewe bulu ); Atijọ julọ ninu awọn fossils wọnyi han ni awọn apata 3.5 bilionu ọdun ( ''wo'' Precambrian akoko ). Awọn fossils eranko ti a mọ julọ julọ , ti o to egbélégbè eedegberin (700,000,000) ọdun atijọ, wa lati inu ohun ti a npe ni Ediacara fauna , awọn ẹda kekere ti o dabi worm pẹlu awọn ara rirọ. Ọpọlọpọ awọn fossils ti o jẹ ti ọpọlọpọ awọn phyla alãye ati iṣafihan awọn egungun ti o wa ni erupe ile han ninu awọn apata ni nkan bi 540 milionu ọdun. Awọn ohun alumọni wọnyi yatọ si awọn ẹda ti o ngbe ni bayi ati awọn ti o ngbe ni awọn akoko idasi. Diẹ ninu yatọ si yato si pe awọn onimọ-jinlẹ ti ṣẹda phyla tuntun lati le ṣe iyatọ wọn. ( ''Wo'' Akoko Cambrian .) Awọn vertebrate akọkọ , awọn ẹranko ti o ni awọn ẹhin, farahan ni nkan bi 400 milionu ọdun sẹyin; akọkọ mammal s, kere ju 200 milionu odun seyin. Itan igbesi aye ti a gbasilẹ nipasẹ awọn fossils ṣe afihan awọn ẹri ti o lagbara ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Igbasilẹ fosaili ko pe. Ninu ipin kekere ti awọn ohun alumọni ti o tọju bi awọn fossils, ida kekere kan ni a ti gba pada ti a si ṣe iwadi nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ. Ni awọn igba miiran itẹlera awọn fọọmu lori akoko ti ni atunṣe ni awọn alaye. Ọkan apẹẹrẹ ni awọn itankalẹ ti awọnẹṣin . Ẹṣin naa ni a le tọpa si ẹranko ti o ni iwọn aja ti o ni awọn ika ẹsẹ pupọ lori ẹsẹ kọọkan ati eyin ti o yẹ fun lilọ kiri ayelujara; eranko yi, ti a npe niẸṣin owurọ (iwin ''Hyracotherium'' ), gbe diẹ sii ju egbélégbè aadota (50,000,000) ọdun sẹyin. Fọọmu to ṣẹṣẹ julọ, ẹṣin igbalode ( ''Equus'' ), tobi pupọ ni iwọn, jẹ ika ẹsẹ kan, o si ni awọn eyin ti o yẹ fun jijẹ. Awọn fọọmu iyipada ti wa ni ipamọ daradara bi awọn fossils, gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn iru ẹṣin ti o parun ti o wa ni awọn itọnisọna oriṣiriṣi ti ko si fi awọn ọmọ ti o wa laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lilo awọn fossils ti a gba pada, awọn onimọ-jinlẹ ti tun ṣe awọn apẹẹrẹ ti awọn iyipada itiranya ipilẹṣẹ ni fọọmu ati iṣẹ. Fun apẹẹrẹ, isalẹbakan ti reptiles ni orisirisi awọn egungun, sugbon ti osin nikan kan. Awọn egungun miiran ti o wa ninu bakan reptile ni aiṣedeede ti dagba si awọn egungun ni bayi ti a rii ni eti mammalian. Lákọ̀ọ́kọ́, irú ìyípadà bẹ́ẹ̀ lè dà bí èyí tí kò ṣeé ṣe—ó ṣòro láti ronú nípa iṣẹ́ tí irú àwọn egungun bẹ́ẹ̀ lè ti ní nígbà ìpele agbedeméjì wọn. Sibẹsibẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣe awari awọn ọna iyipada meji ti awọn ẹranko ti o dabi ẹran-ọsin, ti a petherapsid s, ti o ni isẹpo bakan meji (ie, awọn aaye mitari meji ni ẹgbẹ ni ẹgbẹ) - isẹpo kan ti o wa ninu awọn egungun ti o duro ni ẹrẹkẹ mammalian ati ekeji ti o ni igun mẹẹrin ati awọn egungun articular, eyiti o di òòlù ati anvil eti mammalian. ( ''Tún wo'' ẹran-ọsin: Skeleton .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Fun awọn alaigbagbọ alaigbagbọ ti Darwin, awọn “sonu ọna asopọ -aisi eyikeyi iru iyipada ti a mọ laarin awọn apes ati awọn eniyan-jẹ igbe ogun, bi o ti wa fun awọn eniyan ti ko ni imọran lẹhinna.hominin s-ie, awọn primates ti o jẹ ti iran eniyan lẹhin ti o yapa kuro ninu awọn idile ti o lọ si awọn apes-jẹ egbélégbè mefa (6,000,000) si egbélégbè méje (7,000,000) ọdun, wa lati Afirika, ti a si mọ ni ''Sahelanthropus'' ati ''Orrorin'' (tabi ''Praeanthropus'' ), eyiti o jẹ bipedal pupọ julọ nigbati o wa ni ilẹ ṣugbọn ti o ni awọn opolo kekere pupọ. ''Ardipithecus'' gbe ni nkan bi 4.4 milionu ọdun sẹyin, tun ni Afirika. Opolopo fosaili ku lati Oniruuru African origins ti wa ni mo ti''Australopithecus'' , hominin kan ti o han laarin 3 milionu ati 4 milionu ọdun sẹyin. ''Australopithecus'' ni iduro eniyan titọ ṣugbọn agbara cranial ti o kere ju 500 cc (deede si iwuwo ọpọlọ ti o to 500 giramu), ti o ṣe afiwe ti gorilla tabi chimpanzee ati nipa idamẹta ti eniyan. Orí rẹ̀ fi àkópọ̀ ọ̀bọ àti ànímọ́ ènìyàn hàn—iwájú orí rẹ̀ rírẹlẹ̀ àti ojú gígùn, tí ó dà bí ìnàbọ̀ ṣùgbọ́n tí eyín rẹ̀ tó bí ti ènìyàn. Miiran tete hominins gba contemporaneous pẹlu ''Australopithecus'' ni ''Kenyanthropus'' ati ''Paranthropus'' ; mejeeji ní afiwera kekere opolo, biotilejepe diẹ ninu awọn eya ti ''Paranthropus'' ní tobi ara. ''Paranthropus'' ṣe aṣoju ẹka ẹgbẹ kan ninu idile hominin ti o ti parun. Paapọ pẹlu agbara cranial ti o pọ si, awọn abuda eniyan miiran ni a ti rii ninu''Homo habilis'' , ti o ngbe nipa 1.5 milionu si 2 milionu ọdun sẹyin ni Afirika ati pe o ni agbara cranial ti o ju 600 cc (iwuwo ọpọlọ ti 600 giramu), ati ni''H. erectus'' , ti o ngbe laarin 0.5 milionu ati diẹ sii ju 1.5 milionu ọdun sẹyin, nkqwe wa ni ibigbogbo lori Afirika, Asia, ati Europe, o si ni agbara cranial ti 800 si 1,100 cc (iwuwo ọpọlọ ti 800 si 1,100 giramu). Awọn iwọn ọpọlọ ti ''H. ergaster'' , ''H. antecessor'' , ati ''H. heidelbergensis'' jẹ ni aijọju ti ọpọlọ ti ''H. erectus'' , diẹ ninu awọn eya ti o jẹ apakan ti akoko, botilẹjẹpe wọn ngbe ni awọn agbegbe oriṣiriṣi ti Ila-oorun Iwọ-oorun . ( ''Tún wo'' ẹfolúṣọ̀n ènìyàn .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn ibajọra igbekalẹ ==
Awọnegungun ìpapa, ẹṣin, ènìyàn, ẹyẹ, àti àdán jọra gan-an láìka ọ̀nà ìgbésí ayé àwọn ẹranko wọ̀nyí àti onírúurú àyíká wọn sí . Ifiweranṣẹ naa, egungun nipasẹ egungun, ni a le rii ni irọrun kii ṣe ni awọn ẹsẹ nikan ṣugbọn tun ni gbogbo apakan miiran ti ara. Lati oju-iwoye ti o wulo, ko ni oye pe ijapa yẹ ki o we, ṣiṣe ẹṣin, eniyan kọ, ati ẹyẹ tabi adan fo pẹlu awọn ẹya iwaju ti a fi awọn egungun kanna ṣe. Onimọ-ẹrọ le ṣe apẹrẹ awọn ẹsẹ to dara julọ ni ọran kọọkan. Ṣugbọn ti o ba gba pe gbogbo awọn egungun wọnyi jogun awọn ẹya wọn lati ọdọ baba ti o wọpọ ati pe wọn ti yipada nikan bi wọn ti ṣe deede si awọn ọna igbesi aye oriṣiriṣi, ibajọra ti awọn ẹya wọn jẹ oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Comparative anatomi ṣe iwadii awọnhomologies , tabi jogun afijq, laarin awọn oganisimu ni egungun be ati ninu awọn miiran awọn ẹya ara ti awọn ara. Ifiweranṣẹ ti awọn ẹya jẹ deede isunmọ laarin diẹ ninu awọn oganisimu-orisirisi awọn oriṣiriṣi ti awọn ẹiyẹ orin, fun apẹẹrẹ—ṣugbọn o kere si bi awọn ohun-ara ti a fiwera ko ni ibatan pẹkipẹki ninu itan-akọọlẹ itankalẹ wọn. Awọn ibajọra ko kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹiyẹ ju ti wọn wa laarin awọn ẹran-ọsin, ati pe wọn tun kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹja. Awọn ibajọra ninu igbekalẹ, nitorinaa, kii ṣe itankalẹ ti o farahan nikan ṣugbọn tun ṣe iranlọwọ lati ṣe atunto phylogeny , tabi itan-akọọlẹ itankalẹ, ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Anatomi afiwe tun ṣafihan idi ti ọpọlọpọ awọn ẹya ara-ara ko jẹ pipe. Gẹgẹbi awọn igun iwaju ti ijapa, ẹṣin, eniyan, awọn ẹiyẹ, ati awọn adan, awọn ẹya ara ti ara ko kere ju ti a ṣe deede nitori pe wọn ṣe atunṣe lati ẹya ti a jogun dipo ti a ṣe apẹrẹ lati awọn ohun elo &quot;aise&quot; patapata fun idi kan pato. Aipe ti awọn ẹya jẹ ẹri fun itankalẹ ati lodi si awọn ariyanjiyan antievolutionist ti o pe apẹrẹ ti oye ( ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Idagbasoke ọmọ inu oyun ati vestiges ==
Darwin ati awọn ọmọlẹhin rẹ ri atilẹyin fun itankalẹ ninu iwadi ti embryology , imọ-imọ-imọ ti o ṣe iwadi idagbasoke awọn ohun alumọni lati ẹyin ti o ni idapọ si akoko ibimọ tabi fifun.Vertebrate s, lati awọn ẹja nipasẹ awọn alangba si eniyan, ndagba ni awọn ọna ti o jọra ni awọn ipele ibẹrẹ, ṣugbọn wọn di iyatọ siwaju ati siwaju sii bi awọn ọmọ inu oyun naa ti sunmọ idagbasoke. Awọn ibajọra duro pẹ laarin awọn ohun alumọni ti o ni ibatan diẹ sii (fun apẹẹrẹ, eniyan ati awọn obo) ju laarin awọn ti ko ni ibatan si (awọn eniyan ati awọn yanyan). Awọn ilana idagbasoke ti o wọpọ ṣe afihan ibatan itankalẹ. Awọn alangba ati awọn eniyan pin ilana idagbasoke ti a jogun lati ọdọ baba nla wọn ti o jina; Ilana ti a jogun ti ọkọọkan ni a tunṣe nikan bi awọn iran iran ti o ya sọtọ ti wa ni awọn ọna oriṣiriṣi. Awọn ipele ọmọ inu oyun ti o wọpọ ti awọn ẹda meji ṣe afihan awọn idiwọ ti a fi lelẹ nipasẹ ogún ti o wọpọ, eyiti o ṣe idiwọ awọn iyipada ti ko ṣe pataki nipasẹ awọn agbegbe iyatọ ati awọn ọna igbesi aye wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn oyun ti eniyan ati awọn miiran ti kii ṣe omi omi vertebrates ṣe afihangill slits botilẹjẹpe wọn ko simi nipasẹ awọn gills. Awọn slits wọnyi wa ninu awọn ọmọ inu oyun ti gbogbo awọn vertebrates nitori pe wọn pin gẹgẹbi awọn baba ti o wọpọ ni ẹja ninu eyiti awọn ẹya wọnyi ti kọkọ wa. Awọn ọmọ inu eniyan tun ṣafihan nipasẹ ọsẹ kẹrin ti idagbasoke ni asọye daradarairu , eyi ti o de ipari ti o pọju ni ọsẹ mẹfa. Iru iru ọmọ inu oyun ni a ri ninu awọn ẹran-ọsin miiran, gẹgẹbi awọn aja, ẹṣin, ati awọn obo; ninu eda eniyan, sibẹsibẹ, awọn iru bajẹ-kukuru, taku nikan bi a rudiment ni agbalagba coccyx .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibasepo itankalẹ ti o sunmọ laarin awọn ohun alumọni ti o han ni iyatọ pupọ bi awọn agbalagba le jẹ idanimọ nigbakan nipasẹ awọn homologies ọmọ inu oyun wọn.Barnacle s, fun apẹẹrẹ, jẹ awọn crustaceans sedentary ti o han gedegbe si iru awọn crustaceans olominira gẹgẹbi awọn lobsters, shrimps, tabi copepods. Sibẹsibẹ awọn barnacles kọja nipasẹ ipele idin ti o ni ọfẹ ọfẹ, nauplius, eyiti o jẹ aibikita bi ti awọn idin crustacean miiran.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn rudiments ọmọ inu oyun ti ko ni idagbasoke ni kikun, gẹgẹbi awọn slits gill ninu eniyan, jẹ wọpọ ni gbogbo iru awọn ẹranko. Diẹ ninu awọn, sibẹsibẹ, bi iru rudiment ninu eda eniyan, tẹsiwaju bi agbalagba vestiges, afihan itankalẹ baba. Ẹya ara rudimentary ti o mọ julọ ninu eniyan ni vermiformàfikún . Ipilẹ bi worm yii so mọ apakan kukuru ti ifun ti a pe nicecum , eyi ti o wa ni aaye ibi ti awọn ifun titobi ati kekere darapọ. Àfikún vermiform ènìyàn jẹ aláìṣiṣẹ́mọ́idawọle ti ara ti o ni idagbasoke ni kikun ti o wa ninu awọn osin miiran, gẹgẹbi ehoro ati awọn herbivores miiran, nibiti cecum nla kan ati ohun elo ti o tọju cellulose ẹfọ lati jẹ ki tito nkan lẹsẹsẹ rẹ pẹlu iranlọwọ ti awọn kokoro arun. Vestiges jẹ awọn iṣẹlẹ ti awọn aipe-gẹgẹbi awọn aipe ti a rii ninu awọn ẹya ara-ti o jiyan lodi si ẹda nipasẹ apẹrẹ ṣugbọn o jẹ oye ni kikun nitori abajade itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

= Àgbègbè ti awon ohun láàyè =
Darwin tun rii ijẹrisi ti itankalẹ ni pinpin agbegbe ti awọn irugbin ati ẹranko, ati pe imọ-jinlẹ nigbamii ti fikun awọn akiyesi rẹ. Fun apẹẹrẹ, nibẹ ni o wa nipa 1,500 mọ eya ti''Drosophila'' kikan fo ni agbaye; O fẹrẹ to idamẹta ninu wọn n gbe ni Hawaii ati pe ko si ibomiiran, botilẹjẹpe lapapọ agbegbe ti archipelago kere ju ọkan-igbogun agbegbe ti California tabi Germany. Paapaa ni Hawaii diẹ sii ju awọn eya igbin 1,000 ati awọn mollusks ilẹ miiran ti ko si nibikibi miiran. Iyatọ dani yiijẹ alaye ni irọrun nipasẹ itankalẹ. Awọn erekuṣu Hawaii ti ya sọtọ pupọju ati pe wọn ti ni awọn oluṣakoso ijọba diẹ — ie, awọn ẹranko ati awọn eweko ti o de ibẹ lati ibomiiran ati awọn olugbe ti iṣeto. Awọn eya wọnyẹn ti o ṣe ijọba awọn erekuṣu naa rii ọpọlọpọ awọn aaye ilolupo ilolupo , awọn agbegbe agbegbe ti o baamu lati ṣetọju wọn ati aini awọn aperanje ti yoo ṣe idiwọ fun wọn lati isodipupo. Ni idahun, awọn eya wọnyi nyara diversified; ilana yii ti isodipupo lati le kun awọn ohun elo ilolupo ni a pe ni itankalẹ adaṣe .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọ̀kọ̀ọ̀kan àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì àgbáyé ní àkójọpọ̀ àwọn ẹranko àti ohun ọ̀gbìn tí ó yàtọ̀ tirẹ̀. Ní Áfíríkà ni àwọn rhinoceroses, erinmi, kìnnìún, hyenas, giraffes, zebras, lemurs, àwọn ọ̀bọ tí imú tóóró àti ìrù tí kò ní ìrù, chimpanzees, àti gorilla. South America , eyi ti pan lori Elo kanna latitudes bi Africa, ni o ni ko si ti awọn wọnyi eranko; dipo o ni pumas, jaguars, tapir, llamas, raccoons, opossums, armadillos, ati awọn obo pẹlu awọn imu gbooro ati awọn iru prehensile nla.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn aapọn wọnyi ti biogeography kii ṣe nitori ibamu nikan ti awọn oriṣiriṣi awọn agbegbe. Ko si idi lati gbagbọ pe awọn ẹranko South America ko dara daradara lati gbe ni Afirika tabi ti Afirika lati gbe ni South America. Awọn erekuṣu Hawaii ko dara ju awọn erekuṣu Pacific miiran lọ fun awọn fo ọti kikan, bẹẹ ni wọn ko ni alejo gbigba ju awọn ẹya miiran ti agbaye fun ọpọlọpọ awọn ohun alumọni ti ko si . Ni otitọ, botilẹjẹpe ko si awọn ẹranko nla ti o jẹ abinibi si awọn erekuṣu Hawahi, awọn ẹlẹdẹ ati ewurẹ ti pọ sibẹ bi ẹranko igbẹ lati igba ti eniyan ti ṣafihan. Àìsí ọ̀pọ̀ irú ẹ̀yà yìí láti inú àyíká ọ̀rọ̀ aájò àlejò nínú èyí tí oríṣiríṣi àjèjì ti àwọn ẹ̀yà míràn ti gbilẹ̀ ni a lè ṣàlàyé nípa àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n, èyí tí ó jẹ́wọ́ pé irú ẹ̀dá lè wà tí ó sì ń wáyé ní àwọn àgbègbè àgbègbè tí àwọn baba ńlá wọn ti ń ṣàkóso.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ==
Aaye ti isedale molikula pese alaye ti o ni alaye julọ ati ẹri ti o wa fun itankalẹ isedale. Ni awọn oniwe-unveiling ti awọn iseda tiDNA ati awọn iṣẹ ti oganisimu ni ipele ti ensaemusi ati awọn miiran amuaradagba moleku, o ti han wipe awọn wọnyi moleku mu alaye nipa ohun oganisimu ká baba. Eyi ti jẹ ki o ṣee ṣe lati tun awọn iṣẹlẹ itankalẹ ti a ko mọ tẹlẹ ati lati jẹrisi ati ṣatunṣe iwo awọn iṣẹlẹ ti a ti mọ tẹlẹ. Itọkasi pẹlu eyiti awọn iṣẹlẹ wọnyi le ṣe atunṣe jẹ idi kan ti ẹri lati isedale molikula jẹ ọranyan pupọ. Idi miiran ni pe itankalẹ molikula ti fihan gbogbo awọn ohun alumọni, lati kokoro arun si eniyan, lati ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Ìṣọ̀kan tó ṣàrà ọ̀tọ̀ kan wà nínú àwọn èròjà molecule ti àwọn ohun alààyè—nínú irú àwọn èròjà náà àti nínú àwọn ọ̀nà tí wọ́n gbà ń kó wọn jọ tí wọ́n sì ń lò ó. Ninu gbogbo awọn kokoro arun, awọn ohun ọgbin, ẹranko, ati eniyan, DNA ni ọna ti o yatọ ti paati mẹrin kannanucleotide s, ati gbogbo awọn orisirisi amuaradagba s ti wa ni sise lati orisirisi awọn akojọpọ ati awọn ọkọọkan ti kanna 20 amino acids , biotilejepe orisirisi awọn ọgọrun miiran amino acids wa tẹlẹ. Awọnkoodu jiini nipasẹ eyiti alaye ti o wa ninu DNA ti sẹẹli sẹẹli ti kọja siAwọn ọlọjẹ jẹ fere nibikibi kanna. Awọn ipa ọna iṣelọpọ ti o jọra — awọn ilana ti awọn aati biokemika ( ''wo'' iṣelọpọ agbara ) - ni lilo nipasẹ awọn ohun-ara ti o yatọ julọ lati ṣe agbejade agbara ati lati ṣe awọn paati sẹẹli.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Isokan yii ṣe afihan ilosiwaju jiini ati idile ti o wọpọ ti gbogbo awọn ohun alumọni. Ko si ọna onipin miiran lati ṣe akọọlẹ fun isokan molikula wọn nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya yiyan jẹ deede. Awọn jiini koodu Sin bi apẹẹrẹ. Ọkọọkan pato ti awọn nucleotides mẹta ninu DNA iparun n ṣiṣẹ bi apẹrẹ fun iṣelọpọ amino acid gangan kanna ni gbogbo awọn ohun alumọni. Eyi kii ṣe pataki ju bi o ṣe jẹ fun ede lati lo akojọpọ awọn lẹta kan pato lati ṣe aṣoju ohun kan pato. Bí wọ́n bá rí i pé àwọn lẹ́tà kan lára ​​àwọn lẹ́tà— ''pílánẹ́ẹ̀tì'' , ''igi'' , ''obìnrin'' —ní ìtumọ̀ kan náà nínú àwọn ìwé oríṣiríṣi, a lè ní ìdánilójú pé àwọn èdè tí a lò nínú àwọn ìwé wọ̀nyẹn jẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gene s ati awọn ọlọjẹ jẹ awọn ohun elo gigun ti o ni alaye ninu lẹsẹsẹ awọn ẹya ara wọn ni ọna kanna bi awọn gbolohun ọrọ ti ede Gẹẹsi ni alaye ni ọna ti awọn lẹta ati awọn ọrọ wọn. Awọn ilana ti o wa ninu awọn Jiini ti wa ni gbigbe lati ọdọ awọn obi si awọn ọmọ ati pe o jẹ aami kan ayafi fun awọn iyipada lẹẹkọọkan ti a ṣe nipasẹ awọn iyipada. Gẹ́gẹ́ bí àpèjúwe, ẹnì kan lè rò pé a fi ìwé méjì wéra. Awọn iwe mejeeji jẹ awọn oju-iwe 200 gigun wọn si ni nọmba kanna ti awọn ipin. Àyẹ̀wò tímọ́tímọ́ fi hàn pé ojú ìwé méjì náà jẹ́ ojú ìwé kan náà fún ojú ìwé àti ọ̀rọ̀ fún ọ̀rọ̀, àyàfi pé ọ̀rọ̀ kan lẹ́ẹ̀kọ̀ọ̀kan—sọ, ọ̀kan nínú ọgọ́rùn-ún—yàtọ̀. Awọn iwe meji ko le ti kọ ni ominira; boya ọkan ti a ti daakọ lati miiran, tabi awọn mejeeji ti a daakọ, taara tabi fi ogbon ekoro, lati kanna atilẹba iwe. Bakanna, ti paati nucleotide kọọkan ti DNA ba jẹ aṣoju nipasẹ lẹta kan, ilana pipe ti awọn nucleotides ninu DNA ti ẹda ti o ga julọ yoo nilo ọpọlọpọ awọn iwe ọgọrun ti awọn ọgọọgọrun awọn oju-iwe, pẹlu ọpọlọpọ ẹgbẹrun awọn lẹta lori oju-iwe kọọkan. Nigbati awọn “awọn oju-iwe” (tabi awọn ilana ti nucleotides) ninu “awọn iwe” (awọn ohun alumọni) ni a ṣe ayẹwo ni ọkọọkan, ifọrọranṣẹ ti o wa ninu “awọn lẹta” (nucleotides) funni ni ẹri ti ko daju ti ipilẹṣẹ ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan meji ti a gbekalẹ loke da lori awọn aaye oriṣiriṣi, botilẹjẹpe awọn mejeeji jẹri si itankalẹ. Lilo apẹrẹ alfabeti , ariyanjiyan akọkọ sọ pe awọn ede ti o lo iwe-itumọ kanna - koodu jiini kanna ati awọn amino acid 20 kanna - ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira. Ariyanjiyan keji, nipa ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides ninu DNA (ati nitorinaa ọna ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ), sọ pe awọn iwe ti o ni awọn ọrọ ti o jọra pupọ ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹ̀rí ẹfolúṣọ̀n tí a ṣípayá nípa ẹ̀dá alààyè molecule lọ pàápàá jù lọ. Iwọn ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides tabi ti amino acids le jẹ iwọn ni deede. Fun apẹẹrẹ, ninu eda eniyan ati chimpanzees, awọn amuaradagba moleku ti a npe nicytochrome c, eyiti o ṣe iṣẹ pataki ni isunmi laarin awọn sẹẹli , ni awọn amino acid 104 kanna ni ilana kanna. O yatọ si, sibẹsibẹ, lati cytochrome c ti awọn obo rhesus nipasẹ 1 amino acid, lati ti awọn ẹṣin nipasẹ 11 afikun amino acids, ati lati ti tuna nipasẹ 21 afikun amino acids. Iwọn ibajọra ṣe afihan isọdọtun ti baba ti o wọpọ. Nitorinaa, awọn itọkasi lati anatomi afiwera ati awọn ilana-iṣe miiran nipa itan-akọọlẹ itankalẹ ni a le ṣe idanwo ni awọn iwadii molikula ti DNA ati awọn ọlọjẹ nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana wọn ti nucleotides ati amino acids. ( ''Wo isalẹ'' DNA ati amuaradagba bi awọn macromolecules alaye .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣẹ ti iru idanwo yii jẹ ohun ti o lagbara; ọkọọkan awọn ẹgbẹẹgbẹrun awọn Jiini ati ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọlọjẹ ti o wa ninu ẹda ara ti n pese idanwo ominira ti itan-akọọlẹ itankalẹ oni-ara yẹn. Kii ṣe gbogbo awọn idanwo ti o ṣeeṣe ni a ti ṣe, ṣugbọn ọpọlọpọ awọn ọgọọgọrun ni a ti ṣe, ati pe ko si ẹnikan ti o funni ni ẹri ti o lodi si itankalẹ. Boya ko si imọran miiran ni eyikeyi aaye ti imọ-jinlẹ ti o ti ni idanwo lọpọlọpọ ati bi o ti jẹri ni kikun bi ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Itan-akọọlẹ itankalẹ =

== Tete ero ==
Gbogbo eniyan asa ti ni idagbasoke ara wọn alaye fun awọnipilẹṣẹ ti aye ati ti awọn eniyan ati awọn ẹda miiran. Ẹsin Juu ti aṣa ati Kristiẹniti ṣe alaye ipilẹṣẹ ti awọn ẹda alãye ati awọn iyipada wọn si tiwọnàwọn àyíká —iyẹ́, ìyẹ́, ọwọ́, òdòdó—gẹ́gẹ́ bí iṣẹ́ ọwọ́ Ọlọ́run ohun gbogbo. Awọn ọlọgbọn atijọGreece ni awọn arosọ ẹda tiwọn .Anaximander dabaa pe awọn ẹranko le yipada lati iru kan si omiiran, atiEmpedocles speculated ti won ti wa ni ṣe soke ti orisirisi awọn akojọpọ ti preexising awọn ẹya ara. Sunmọ si igbalode ti itiranya ero wà awọn igbero ti teteÀwọn Bàbá Ṣọ́ọ̀ṣì bíi Gregory ti Nazianzus àti Augustine , tí àwọn méjèèjì pa mọ́ pé kì í ṣe gbogbo irú ọ̀wọ́ ewéko àti ẹranko ni Ọlọ́run dá; kakatimọ, mẹdelẹ ko wá aimẹ to whenuho mẹ sọn nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ. Ìsúnniṣe wọn kìí ṣe ti ẹ̀dá ènìyàn bíkòṣe ti ẹ̀sìn—kì bá ti ṣeé ṣe láti kó àwọn aṣojú gbogbo irú ọ̀wọ́ sínú ọkọ̀ ojú-omi kan ṣoṣo bí ọkọ̀ Noa ; nítorí náà, àwọn irú ọ̀wọ́ kan ní láti wà kìkì lẹ́yìn Ìkún-omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọran pe awọn ohun alumọni le yipada nipasẹ awọn ilana adayeba ko ṣe iwadii bi koko-ọrọ ti ibi nipasẹAwọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti Aarin Aarin, ṣugbọn o jẹ, nigbagbogbo lairotẹlẹ, ni a gbero bi o ṣeeṣe nipasẹ ọpọlọpọ, pẹlu Albertus Magnus ati ọmọ ile-iwe rẹThomas Aquinas . Aquinas parí ọ̀rọ̀ rẹ̀, lẹ́yìn ìjíròrò tó kún rẹ́rẹ́, pé ìdàgbàsókè àwọn ẹ̀dá alààyè bí ìdin àti eṣinṣin láti inú àwọn ohun tí kò ní ẹ̀mí bíi ẹran jíjẹrà kò bá ìgbàgbọ́ Kristẹni tàbí ọgbọ́n èrò orí mu. Ṣugbọn o fi silẹ fun awọn ẹlomiran lati pinnu boya eyi ṣẹlẹ ni otitọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ero ti ilọsiwaju, paapaa igbagbọ ninu ilọsiwaju eniyan ti ko ni opin, jẹ aringbungbun siÌlànà ti ọ̀rúndún kejìdínlógún, ní pàtàkì ní ilẹ̀ Faransé láàárín àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí bíi marquis de Condorcet àti Denis Diderot àti irú àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì bíGeorges-Louis Leclerc, comte de Buffon . Ṣùgbọ́n ìgbàgbọ́ nínú ìlọsíwájú kò fi dandan yọrí sí ìdàgbàsókè àbá èrò orí ti ẹfolúṣọ̀n.Pierre-Louis Moreau de Maupertuis dabaa iran airotẹlẹ ati iparun awọn ohun alumọni gẹgẹ bi apakan ti imọ-jinlẹ rẹ ti awọn ipilẹṣẹ, ṣugbọn ko ni ilọsiwaju imọ-jinlẹ ti itankalẹ — ie, iyipada ti ẹda kan si omiran nipasẹ mimọ, awọn idi adayeba. Buffon, ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o tobi julọ ni akoko naa, ṣe akiyesi ni gbangba — o si kọ - irandiran ti o ṣeeṣe ti awọn ẹda pupọ lati ọdọ baba nla kan. O fiweranṣẹ pe awọn ohun alumọni dide lati awọn ohun alumọni Organic nipasẹ iran lẹẹkọkan, ki o le jẹ ọpọlọpọ iru awọn ẹranko ati awọn ohun ọgbin bi awọn akojọpọ ti o le yanju ti awọn ohun elo Organic.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onisegun GẹẹsiErasmus Darwin , grandfather ti Charles Darwin, ti a nṣe ninu rẹ''Zoonomia; tabi, Awọn ofin ti Igbesi aye Organic'' (1794-96) diẹ ninu awọn akiyesi itiranya, ṣugbọn wọn ko ni idagbasoke siwaju ati pe ko ni ipa gidi lori awọn imọ-jinlẹ ti o tẹle. Onimọ-ọgbọn ara SwedenCarolus Linnaeus ṣe agbekalẹ eto isọdi ti ọgbin ati ti ẹranko ti o tun wa ni lilo ni fọọmu ti olaju. Biotilejepe o tenumo lori fixity ti eya, rẹEto isọdi bajẹ ṣe alabapin pupọ si gbigba ti imọran ti iran ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The nla French naturalistJean-Baptiste de Monet, chevalier de Lamarck , ṣe akiyesi iwoye ti ọjọ ori rẹ pe awọn ohun alumọni ti o wa laaye duro fun ilọsiwaju kan, pẹlu awọn eniyan bi fọọmu ti o ga julọ. Lati inu ero yii o dabaa, ni awọn ọdun ibẹrẹ ti ọrundun 19th, imọran gbooro akọkọ ti itankalẹ. Awọn ohun-ara ti nwaye nipasẹ awọn akoko akoko lati isalẹ si awọn fọọmu ti o ga julọ, ilana ti o tun n lọ, nigbagbogbo n pari ni awọn eniyan. Bi awọn oganisimu ṣe ni ibamu si awọn agbegbe wọn nipasẹ awọn iṣesi wọn, awọn iyipada waye. Lilo ẹ̀yà ara tàbí ẹ̀yà ara ń fún un lókun; disuse nyorisi si obliteration. Awọn abuda ti a gba nipasẹ lilo ati ilokulo, ni ibamu si ero yii, yoo jogun. Yi arosinu, nigbamii ti a npe ni iní tiAwọn abuda ti a gba (tabi Lamarckism), jẹ atako daradara ni ọrundun 20th. Botilẹjẹpe imọ-jinlẹ rẹ ko dide ni imọlẹ ti imọ-jinlẹ nigbamii, Lamarck ṣe awọn ilowosi pataki si gbigba diẹdiẹ ti itankalẹ ti ẹda ati ki o fa ọpọlọpọ awọn ikẹkọ nigbamii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Charles Darwin ==
Oludasile ti ero igbalode ti itankalẹ jẹ Charles Darwin . Ọmọkunrin ati ọmọ-ọmọ ti awọn dokita, o forukọsilẹ bi ọmọ ile-iwe iṣoogun ni University of Edinburgh . Lẹhin ọdun meji, sibẹsibẹ, o lọ lati kawe ni University of Cambridge o si mura lati di alufaa. Oun kii ṣe ọmọ ile-iwe alailẹgbẹ, ṣugbọn o nifẹ si itan-akọọlẹ adayeba. Ni Oṣu Kejila ọjọ 27, ọdun 1831, oṣu diẹ lẹhin ayẹyẹ ipari ẹkọ rẹ lati Cambridge, o wakọ bi onimọ-jinlẹ lori HMS ''Beagle'' ni irin-ajo yika agbaye ti o duro titi di Oṣu Kẹwa Ọdun 1836. Darwin nigbagbogbo ni anfani lati lọ kuro fun awọn irin-ajo gigun si eti okun lati gba awọn apẹẹrẹ adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awari ti awọn egungun fosaili lati ọdọ awọn osin nla ti o parun ni Ilu Argentina ati akiyesi ọpọlọpọ awọn eya.finches ni awọn Galapagos Islands wà ninu awọn iṣẹlẹ ka pẹlu safikun anfani Darwin ni bi eya se pilẹṣẹ. Ni ọdun 1859 o ṣe atẹjade''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna Aṣayan Adayeba'' , iwe adehun ti o ṣe agbekalẹ ẹkọ ti itankalẹ ati, pataki julọ, ipa ti yiyan adayeba ni ṣiṣe ipinnu ipa-ọna rẹ. O ṣe atẹjade ọpọlọpọ awọn iwe miiran paapaa, paapaa''Isọkalẹ ti Eniyan ati Yiyan ni ibatan si Ibalopo'' (1871), eyiti o fa ẹkọ ti yiyan adayeba si itankalẹ eniyan .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin ni a gbọdọ rii bi oniyika ọgbọn nla ti o ṣe ifilọlẹ akoko tuntun ninu itan-akọọlẹ aṣa ti ẹda eniyan, akoko ti o jẹ ipele keji ati ipari tiIyika Copernican ti o bẹrẹ ni ọrundun 16th ati 17th labẹ idari awọn ọkunrin bii Nicolaus Copernicus , Galileo , ati Isaac Newton . Iyika Copernican samisi awọn ibẹrẹ ti ode onisáyẹnsì . Awọn iwadii ti astronomie ati fisiksi dopin awọn imọran aṣa ti agbaye . A ko ri Earth mọ bi aarin agbaye ṣugbọn a rii bi pílánẹẹti kekere kan ti o yika ọkan ninu awọn irawọ aimọye ; awọn akoko ati awọn ojo ti o mu ki awọn irugbin dagba, ati awọn iji iparun ati awọn oju-ọjọ miiran ti oju ojo, ni oye bi awọn ẹya ti awọn ilana adayeba; awọn iyipada ti awọn aye aye ni bayi ṣe alaye nipasẹ awọn ofin ti o rọrun ti o tun ṣe iṣiro fun iṣipopada awọn iṣẹ akanṣe lori Agbayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Pataki ti awọn wọnyi ati awọn awari miiran ni pe wọn yorisi eroye ti agbaye gẹgẹbi eto eto ọrọ ni išipopada ti o ṣakoso nipasẹ awọn ofin ẹda. Awọn iṣẹ ti awọn Agbaye ko to gun nilo lati wa ni Wọn si awọn ineffable ife ti a Ibawi Ẹlẹdàá; kakatimọ, yé yin hinhẹnwa adà lẹnunnuyọnẹn tọn mẹ—yèdọ zẹẹmẹ nujijọ ayidego tọn lẹ gbọn osẹ́n jọwamọ tọn lẹ dali. Awọn iṣẹlẹ ti ara gẹgẹbi awọn ṣiṣan omi, oṣupa, ati awọn ipo ti awọn aye aye le jẹ asọtẹlẹ ni bayi nigbakugba ti awọn okunfa ba ti mọ daradara. Ẹri ti Darwin kojọpọ ti n fihan pe itankalẹ ti ṣẹlẹ, pe awọn ẹda oniyatọ pin awọn baba ti o wọpọ, ati pe awọn ẹda alãye ti yipada ni pataki ni akoko itan-akọọlẹ Aye. Pàtàkì jù lọ, bí ó ti wù kí ó rí, ó nasẹ̀ dé ọ̀dọ̀ ayé alààyè èrò ti ìṣẹ̀dá gẹ́gẹ́ bí ètò ìgbékalẹ̀ ọ̀rọ̀ nínú ìṣàkóso àwọn òfin àdánidá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣaaju Darwin, ipilẹṣẹ ti awọn ohun alãye ti Earth, pẹlu awọn itara iyalẹnu wọn fun aṣamubadọgba , ni a ti sọ si awọnapẹrẹ ti Ọlọrun omcient. Ó dá ẹja inú omi, ó dá àwọn ẹyẹ lójú ọ̀run, ati oríṣìíríṣìí ẹranko ati ewéko lórí ilẹ̀. Ọlọ́run ti fún àwọn ẹ̀dá wọ̀nyí ní ìyẹ́ fún mímí, ìyẹ́ fún fífo, àti ojú fún ìríran, ó sì ní àwọn ẹyẹ àwọ̀ àwọ̀ àti òdòdó kí ènìyàn lè gbádùn wọn kí wọ́n sì mọ ọgbọ́n Ọlọ́run. Awọn onimọ-jinlẹ Kristiani, lati Aquinas siwaju, ti jiyan pe wiwa apẹrẹ, ti o han gbangba ninu awọn ẹda alãye, ṣe afihan wiwa ti Ẹlẹda giga julọ; Àríyànjiyàn láti inú ọ̀nà rẹ̀ ni “ọ̀nà karùn-ún” ti Aquinas fún ẹ̀rí wíwà Ọlọ́run . Ni 19th-orundun England awọn mẹjọWọ́n gbé iṣẹ́ àdéhùn Bridgewater lé lọ́wọ́ kí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí lè gbòòrò sí i lórí àwọn ohun àgbàyanu ti ayé, kí wọ́n sì tipa bẹ́ẹ̀ gbé “Agbára, ọgbọ́n, àti oore Ọlọ́run kalẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ó ti fara hàn nínú Ìṣẹ̀dá.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The British theologianWilliam Paley ninu ''Ẹkọ nipa Imọ-iṣe Adayeba'' rẹ (1802) lo itan-akọọlẹ ẹda, ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ-ara , ati imọ-ẹrọ miiran ti ode oni lati ṣe alayeariyanjiyan lati oniru . Bí ẹnì kan bá wá aago kan, kódà ní aṣálẹ̀ kan tí kò sí nílé, Paley sọ pé, ìṣọ̀kan tó wà nínú ọ̀pọ̀ ẹ̀yà ara rẹ̀ yóò fipá mú un láti parí èrò sí pé ògbóǹkangí olùṣọ́ ló dá a; ati, Paley si lọ lori, bi o Elo siwaju sii intricate ati pipe ni oniru ni awọn eniyan oju , pẹlu awọn oniwe-sihin lẹnsi, awọn oniwe-retina gbe ni kongẹ ijinna fun lara kan pato image, ati awọn oniwe-tobi nafu gbigbe awọn ifihan agbara si ọpọlọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan lati oniru dabi lati wa ni agbara. Wọ́n ṣe àkàbà fún gígun, ọ̀bẹ fún gígé, àti aago kan láti sọ àkókò; Apẹrẹ iṣẹ ṣiṣe wọn yori si ipari pe wọn ti jẹ aṣa nipasẹ gbẹnagbẹna, alagbẹdẹ, tabi alaṣọ. Lọ́nà kan náà, ó dà bíi pé bí àwọn ẹranko àti ewéko ṣe ń ṣiṣẹ́ ṣe kedere tó ń tọ́ka sí iṣẹ́ Ẹlẹ́dàá kan. Ogbon Darwin ni o pese alaye adayeba fun iṣeto ati apẹrẹ iṣẹ ti awọn ẹda alãye. (Fun afikun fanfa ti ariyanjiyan lati apẹrẹ ati isọdọtun rẹ ni awọn ọdun 1990, ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin gba awọn mon tiaṣamubadọgba — awọn ọwọ wa fun mimu, oju fun riran, ẹdọforo fun mimi. Ṣùgbọ́n ó fi hàn pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ewéko àti ẹranko, pẹ̀lú ìmúrasílẹ̀ tó fani mọ́ra tí wọ́n sì yàtọ̀ síra, ni a lè ṣàlàyé nípasẹ̀ ìlànà yíyàn àdánidá, láìsí ìtọ́sọ́nà sí Ẹlẹ́dàá kan tàbí aṣojú oníṣẹ́ ọnà èyíkéyìí. Aṣeyọri yii yoo jẹri lati ni awọn imunadoko ọgbọn ati ti aṣa diẹ sii ti o jinlẹ ati pipẹ ju ẹri rẹ lọpọlọpọ ti o ni idaniloju awọn akoko asiko ti otitọ itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Darwin ká yii tiAṣayan adayeba jẹ akopọ ni ''Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' bi atẹle:&lt;blockquote&gt;Gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn eniyan diẹ sii ju ti o le wa laaye, ni gbogbo ọran gbọdọ wa ni Ijakadi fun aye, boya ẹni kọọkan pẹlu omiiran ti iru kanna, tabi pẹlu awọn ẹni-kọọkan ti eya ọtọtọ, tabi pẹlu awọn ipo ti ara ti igbesi aye… Bí irúfẹ́ bẹ́ẹ̀ bá ṣẹlẹ̀, ṣé a lè máa ṣiyèméjì (láti rántí pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ èèyàn ni a bí ju bí ó ti lè yè bọ́ lọ) pé àwọn ẹnì kọ̀ọ̀kan ní àǹfààní èyíkéyìí, bí ó ti wù kí ó rí díẹ̀, ju àwọn ẹlòmíràn lọ, yóò ní àǹfààní tí ó dára jù lọ láti là á já àti ti bíbí irú wọn bí? Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, a lè nímọ̀lára ìdánilójú pé ìyàtọ̀ èyíkéyìí nínú ìpalára ìwọ̀n-ìwọ̀n tí ó kéré jù yóò jẹ́ ìparun ṣinṣin. Itọju yii ti awọn iyatọ ti o dara ati ijusile ti awọn iyatọ ipalara, Mo pe Aṣayan Adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Aṣayan adayeba ni a dabaa nipasẹ Darwin nipataki lati ṣe akọọlẹ fun iṣeto adaṣe ti awọn ẹda alãye; o jẹ ilana ti o ṣe igbega tabi ṣetọju aṣamubadọgba. Iyipada ti itiranya nipasẹ akoko ati isodipupo ti itiranya (isodipupo awọn eya) ko ni igbega taara nipasẹ yiyan adayeba, ṣugbọn wọn nigbagbogbo tẹle bi awọn ọja-ọja ti yiyan adayeba bi o ṣe n ṣe agbekalẹ aṣamubadọgba si awọn agbegbe oriṣiriṣi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn imọran ode oni =

== Abajade Darwin ==
Ìtẹ̀jáde Ìpilẹ̀ṣẹ̀ ''Àwọn Eya'' mú ìdùnnú ńláǹlà jáde ní gbangba. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, àwọn olóṣèlú, àwọn àlùfáà àti àwọn ọ̀tọ̀kùlú oríṣiríṣi ni wọ́n ń ka ìwé náà, wọ́n sì ń jíròrò rẹ̀, wọ́n ń gbèjà àwọn èrò Darwin tàbí kí wọ́n ṣe yẹ̀yẹ́. Oṣere ti o han julọ ninu awọn ariyanjiyan lẹsẹkẹsẹ lẹhin titẹjade ni onimọ-jinlẹ GẹẹsiTH Huxley , ti a mọ ni “Darwin's bulldog,” ẹniti o daabobo yii ti itankalẹ pẹlu awọn ọrọ asọye ati nigbakan awọn ọrọ mordant ni awọn iṣẹlẹ gbangba ati ninu awọn iwe lọpọlọpọ. Itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba jẹ nitootọ koko-ọrọ ayanfẹ ni awọn ile iṣọpọ awujọ ni awọn ọdun 1860 ati kọja. Ṣugbọn awọn ariyanjiyan pataki ti imọ-jinlẹ tun dide, akọkọ ni Ilu Gẹẹsi ati lẹhinna lori Kọntinenti ati ni Amẹrika .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olukopa lẹẹkọọkan ninu ijiroro naa jẹ onimọ-jinlẹ ara ilu GẹẹsiAlfred Russel Wallace , ẹniti o ti kọlu imọran ti yiyan adayeba ni ominira ati pe o ti fi iwe afọwọkọ kukuru kan ranṣẹ nipa rẹ si Darwin lati Ilu Malay Archipelago , nibiti o ti n gba awọn apẹẹrẹ ati kikọ. Ni Oṣu Keje ọjọ 1, ọdun 1858, ọdun kan ṣaaju ikede ti ''Origin'' , iwe kan ti a papọ papọ nipasẹ Wallace ati Darwin ni a gbekalẹ, laisi awọn mejeeji, si Linnean Society ni Ilu Lọndọnu—pẹlu akiyesi kekere. Kirẹditi ti o tobi ju ni a fun Darwin ju Wallace lọ fun imọran itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba; Darwin ṣe agbekalẹ ilana yii ni awọn alaye diẹ sii, ti o pese ẹri diẹ sii fun u, ati pe o jẹ iduro akọkọ fun gbigba rẹ. Awọn iwo Wallace yato si ti Darwin ni ọpọlọpọ awọn ọna, pataki julọ ni pe Wallace ko ro pe yiyan adayeba ti o to lati ṣe akọọlẹ fun ipilẹṣẹ ti eniyan , eyiti o ni oju-iwoye rẹ nilo ilowosi atọrunwa taara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọmọ Gẹ̀ẹ́sì kékeré kan tí Darwin ń gbé, tí ó ní ipa púpọ̀ ní apá ìkẹyìn ti ọ̀rúndún kọkàndínlógún àti ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún ogún, jẹ́.Herbert Spencer . Onímọ̀ ọgbọ́n orí ju onímọ̀ nípa ohun alààyè, ó di alátìlẹ́yìn onítara fún àwọn ìmọ̀ ẹfolúṣọ̀n, ó sọ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ àsọyé di ọ̀wọ̀, bí “ìwàláàyè jùlọ” (èyí tí Darwin gbé sókè ní àwọn àtúnse tí ó tẹ̀ lé e ti ''Oti'' ), ó sì ń ṣiṣẹ́ nínú àwọn ìfojúsọ́nà àwùjọ àti àkànlò-ìwòye . Awọn imọran rẹ bajẹ oye to dara ati gbigba ti ẹkọ itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba. Darwin kowe nipa awọn akiyesi Spencer:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ọ̀nà àbáyọ rẹ̀ láti tọ́jú kókó ọ̀rọ̀ kọ̀ọ̀kan tako pátápátá sí èrò inú mi…. Àwọn ìpilẹ̀ṣẹ̀ ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀ (èyí tí àwọn ènìyàn kan ti fiwera ní pàtàkì pẹ̀lú àwọn òfin Newton!) èyí tí mo gbọ́dọ̀ sọ pé ó lè níye lórí gan-an lábẹ́ ojú ìwòye ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ní irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ tí wọn kò dàbí ẹni pé wọ́n jẹ́ ti àwọn ìlò ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kankan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Julọ pernicious wà ni robi itẹsiwaju nipa Spencer ati awọn miiran ti awọn iro ti awọn &quot;Ijakadi fun aye&quot; si eda eniyan aje ati awujo aye ti o di mọ bi awujo Darwinism ( ''wo isalẹ'' Scientific gbigba ati itẹsiwaju si miiran eko ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro to ṣe pataki julọ ti o dojukọ imọ-jinlẹ itiranya Darwin ni aini imọ-jinlẹ to peye ti ogún ti yoo ṣe akọọlẹ fun itọju nipasẹ awọn iran ti awọn iyatọ lori eyiti yiyan adayeba yẹ ki o ṣiṣẹ. Awọn imọ-jinlẹ ode oni ti “dídapọ̀ ogún” dámọ̀ràn pé àwọn ọmọ wulẹ̀ kàn ní ìpíndọ́gba láàárín àwọn ìwà àwọn òbí wọn.” Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí Darwin ti mọ̀, dídàpọ̀ ogún (títí kan àbá èrò orí tirẹ̀ ti “pangenesis , ” ninu eyiti eto-ara kọọkan ati àsopọ ti ara ti ara ẹni ti o ṣabọ awọn ifunni kekere ti ara rẹ ti a kojọ ninu awọn ẹya ara ibalopo ati pinnu iṣeto ti ọmọ) ko le ṣe akọọlẹ fun itoju awọn iyatọ, nitori awọn iyatọ laarin awọn iru-ọmọ ti o yatọ yoo dinku idaji iran kọọkan, ni iyara dinku iyatọ atilẹba si aropin awọn abuda ti o wa tẹlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn sonu ọna asopọ ni Darwin ká ariyanjiyan ti a pese nipaMendelian Jiini. Nipa akoko ''ti Origin of Species'' ti a tẹjade, monk AugustinianGregor Mendel n bẹrẹ ọpọlọpọ awọn adanwo gigun pẹlu Ewa ninu ọgba ti monastery rẹ ni Brünn, Austria-Hungary (bayi Brno, Czech Republic). Awọn adanwo wọnyi ati itupalẹ awọn abajade wọn jẹ nipasẹ boṣewa eyikeyi apẹẹrẹ ti ọna imọ- jinlẹ oye . Iwe Mendel, ti a tẹjade ni ọdun 1866 ninu ''Awọn ilana'' ti Ẹgbẹ Imọ-jinlẹ Adayeba ti Brünn, ṣe agbekalẹ awọn ipilẹ ipilẹ ti imọ-jinlẹ tiajogunba ti o jẹ ṣi lọwọlọwọ. Ilana rẹ ṣe akọọlẹ fun ogún ti ibi nipasẹ awọn nkan pataki (eyiti a mọ ni bayi bi jiini s) jogun ọkan lati ọdọ obi kọọkan, eyiti ko dapọ tabi dapọ ṣugbọn pinya ni dida awọn sẹẹli ibalopo, tabi awọn ere .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn awari Mendel ko jẹ aimọ si Darwin, sibẹsibẹ, ati pe, nitootọ, wọn ko di mimọ ni gbogbogbo titi di ọdun 1900, nigbakanna wọn tun ṣe awari nipasẹ nọmba awọn onimọ-jinlẹ lori Kọntinenti. Láàárín àkókò yìí, Darwinism ní apá ìparí ọ̀rúndún kọkàndínlógún dojú kọ àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n mìíràn tí a mọ̀ síNeo-Lamarckism. Idawọle yii pin pẹlu Lamarck pataki ti lilo ati ilokulo ninu idagbasoke ati piparẹ awọn ẹya ara, ati pe o ṣafikun imọran pe agbegbe n ṣiṣẹ taara lori awọn ẹya Organic, eyiti o ṣalaye aṣamubadọgba wọn si ọna igbesi aye ati agbegbe ti ohun-ara. Awọn ti o tẹle ilana yii sọ yiyan adayeba silẹ bi alaye fun isọdi si ayika.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olokiki laarin awọn olugbeja ti yiyan adayeba ni onimọ-jinlẹ ara JamaniAugust Weismann , ẹniti o ṣe atẹjade rẹ ni awọn ọdun 1880germ plasm yii . O si yato si meji oludoti ti o ṣe soke ohun oni-ara: awọnsoma , eyiti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ara ati awọn ara, ati pilasima germ, eyiti o ni awọn sẹẹli ti o funni ni awọn ere ati nitorinaa si iru-ọmọ. Ni kutukutu idagbasoke ẹyin kan, pilasima germ di ipinya lati awọn sẹẹli somatic ti o fun laaye si iyoku ti ara. Iro yii ti iyapa radical laarin germ plasm ati soma — iyẹn ni, laarin awọn tissu ibisi ati gbogbo awọn ara ti ara miiran — tọ Weismann lati sọ pe ogún ti awọn abuda ti a gba ko ṣee ṣe, ati pe o ṣii ọna fun aṣaju rẹ ti yiyan adayeba bi ilana pataki nikan ti yoo ṣe akọọlẹ fun itankalẹ ti ẹda. Awọn ero Weismann di mimọ lẹhin 1896 biDarwinism tuntun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọnsintetiki yii ==
Atunṣe ni ọdun 1900 ti ero Mendel ti ajogunba, nipasẹ onimọ-jinlẹ Dutch ati onimọ-jiiniHugo de Vries ati awọn miiran, yori si tcnu lori ipa ti ajogunba ninu itankalẹ. De Vries dabaa imọran tuntun ti itankalẹ ti a mọ siiyipada , eyiti o ṣe pataki kuro pẹlu yiyan adayeba bi ilana itiranya pataki kan. Gẹgẹbi de Vries (ẹniti o darapọ mọ nipasẹ awọn onimọ-jiini miiran gẹgẹbi William Bateson ni England), iru iyatọ meji waye ni awọn ohun alumọni. Ọkan jẹ iyipada “arinrin” ti a ṣakiyesi laarin awọn eniyan kọọkan ti ẹda kan, eyiti ko ni abajade ayeraye ninu itankalẹ nitori pe, ni ibamu si de Vries, ko le “dari si irekọja ti aala eya [ie, si idasile ti ẹda tuntun] paapaa labẹ awọn ipo ti o lagbara julọ ati yiyan ti o tẹsiwaju.” Awọn miiran oriširiši awọn ayipada mu nipaawọn iyipada , awọn iyipada lairotẹlẹ ti awọn apilẹṣẹ ti o yọrisi awọn iyipada nla ti ẹda ara ti o si mu iru awọn ẹda tuntun jade: “Nipa bayii iru-ara titun ti nwaye lojiji, eyiti o wa ni a ṣe jade laisi igbaradi ti o han ati laisi iyipada.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada jẹ ilodi si nipasẹ ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ati ni pataki nipasẹ awọn ti a pebiometricians , mu nipasẹ awọn English statisticianKarl Pearson , ẹniti o daabobo yiyan adayeba Darwin gẹgẹbi idi pataki ti itankalẹ nipasẹ awọn ipa ikojọpọ ti kekere, ilọsiwaju, awọn iyatọ kọọkan (eyiti awọn onimọ-jinlẹ ro pe o ti kọja lati iran kan si ekeji laisi opin nipasẹ awọn ofin ilẹ-iní Mendel [ ''wo'' Mendelism ]).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ariyanjiyan laarin awọn iyipada (ti a tọka si ni akoko bi Mendelians) ati awọn onimọ-jinlẹ ti sunmọ ipinnu kan ni awọn ọdun 1920 ati 30 nipasẹ iṣẹ imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jiini. Awọn onimo ijinlẹ sayensi wọnyi lo awọn ariyanjiyan mathematiki lati fihan, akọkọ, pe iyatọ ti nlọsiwaju (ni iru awọn abuda bi iwọn ara, nọmba awọn ẹyin ti a gbe, ati bii) le ṣe alaye nipasẹ awọn ofin Mendel ati, keji, pe yiyan adayeba ti n ṣiṣẹ ni apapọ lori awọn iyatọ kekere le mu awọn ayipada itiranya pataki ni fọọmu ati iṣẹ. Iyato awọn ọmọ ẹgbẹ ti yi ẹgbẹ ti o tumq si geneticists wàRA Fisher atiJBS Haldane ni Britain atiSewall Wright ni Orilẹ Amẹrika. Iṣẹ wọn ṣe alabapin si iṣubu ti iyipada ati, pataki julọ, pese ilana ilana kan fun iṣọpọ awọn Jiini sinu ilana Darwin ti yiyan adayeba. Sibẹsibẹ iṣẹ wọn ni ipa ti o ni opin lori awọn onimọ-jinlẹ ti ode oni fun awọn idi pupọ — a ṣe agbekalẹ rẹ ni ede mathematiki ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ko le loye; o fẹrẹ jẹ imọ-jinlẹ ti iyasọtọ, pẹlu ijẹrisi imudara diẹ; ati pe o ni opin ni iwọn, ni pataki yiyọ ọpọlọpọ awọn ọran silẹ, gẹgẹbi ijuwe (ilana ti a ṣe ṣẹda awọn ẹda tuntun), ti o ṣe pataki pupọ si awọn onigbagbọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

A pataki awaridii wá ni 1937 pẹlu awọn atejade ti''Jiini ati awọn Oti ti Eya'' nipaTheodosius Dobzhansky , Ara ilu Amẹrika kan ti a bi ni Russia ati onimọ-jiini idanwo. Iwe Dobzhansky ni ilọsiwaju akọọlẹ ti o ni oye ti ilana itiranya ni awọn ofin jiini, ti o ni pẹlu ẹri adanwo ti n ṣe atilẹyin ariyanjiyan imọ-jinlẹ. ''Awọn Jiini ati Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' ni a le kà si ami-ilẹ ti o ṣe pataki julọ ninu igbekalẹ ohun ti o wa lati mọ bi imọ-ọrọ sintetiki ti itankalẹ, ni imunadoko ni apapọ yiyan adayeba Darwin ati awọn Jiini Mendelian. O ni ipa nla lori awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ adanwo, ti o gba oye tuntun ti ilana itankalẹ bi ọkan ninu iyipada jiini ninu awọn olugbe. Awọn iwulo ninu awọn ẹkọ ẹkọ itiranya jẹ iwuri pupọ, ati pe awọn ilowosi si imọran laipẹ bẹrẹ lati tẹle, ti n fa idawọle ti Jiini ati yiyan adayeba si ọpọlọpọ awọn aaye ibi-aye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onkọwe akọkọ ti o, pẹlu Dobzhansky, ni a le kà si awọn ayaworan ile ti ẹkọ sintetiki ni zoologist ti Amẹrika ti a bi ni JamaniErnst Mayr , onimọ-jinlẹ GẹẹsiJulian Huxley , onimọ-jinlẹ AmẹrikaGeorge Gaylord Simpson , ati onimọ-jinlẹ ara AmẹrikaGeorge Ledyard Stebbins . Awọn oniwadi wọnyi ṣe alabapin si ikọlu ti awọn ẹkọ ti itiranya ni awọn ilana ẹkọ ti ẹda ti aṣa ati ni diẹ ninu awọn ti n yọ jade-paapaa awọn Jiini olugbe ati, nigbamii, ilolupo itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ). Ni ọdun 1950 gbigba ti ẹkọ itankalẹ ti Darwin nipasẹ yiyan adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin awọn onimọ-jinlẹ, ati imọran sintetiki ti di itẹwọgba lọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ati awọn imọ-jinlẹ Agbayé ==
Laini iwadii ti o ṣe pataki julọ lẹhin ọdun 1950 jẹ ohun elo ti isedale molikula si awọn ikẹkọ itankalẹ. Ni ọdun 1953 onimọ-jiini AmẹrikaJames Watson ati British biophysicistFrancis Crick deduced awọn molikula be tiDNA (deoxyribonucleic acid), ohun elo ajogun ti o wa ninu awọn chromosomes ti gbogbo sẹẹli sẹẹli . Alaye nipa jiini ti wa ni koodu laarin ọna ti awọn nucleotide ti o ṣe awọn sẹẹli DNA ti o dabi ẹwọn. Alaye yi ipinnu awọn ọkọọkan tiawọn bulọọki ile amino acid ti awọn ohun elo amuaradagba , eyiti o pẹlu, laarin awọn miiran, awọn ọlọjẹ igbekalẹ gẹgẹbi collagen , awọn ọlọjẹ atẹgun bii haemoglobin , ati ọpọlọpọ awọn enzymu s lodidi fun awọn ilana igbesi aye ipilẹ ti ara-ara. Alaye jiini ti o wa ninu DNA le ṣe iwadii bayi nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni aarin-1960 yàrá imuposi bielectrophoresis ati yiyan ti awọn enzymu di wa fun iyara ati iwadi ti ko gbowolori ti awọn iyatọ laarin awọn enzymu ati awọn ọlọjẹ miiran. Awọn ohun elo ti awọn ilana wọnyi si awọn iṣoro itankalẹ jẹ ki wiwa awọn ọran ti iṣaaju ko le ṣe iwadii-fun apẹẹrẹ, ṣawari iwọn iyatọ jiini ni awọn olugbe adayeba (eyiti o ṣeto awọn aala lori agbara itiranya wọn) ati ṣiṣe ipinnu iye iyipada jiini ti o waye lakoko dida ẹda tuntun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn afiwera ti awọn ilana amino acid ti awọn ọlọjẹ ti o baamu ni awọn oriṣiriṣi oriṣiriṣi ti a pese awọn iwọn kongẹ ni iwọn ti iyatọ laarin awọn ẹda ti o wa lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ, ilọsiwaju ti o pọju lori awọn igbelewọn agbara deede ti a gba nipasẹ anatomi afiwera ati awọn ilana itiranya miiran. Ni ọdun 1968 onimọ-ara JapaneseMotoo Kimura dabaa naIlana didoju ti itankalẹ molikula, eyiti o dawọle pe, ni ipele ti awọn ilana ti awọn nucleotides ni DNA ati ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ, ọpọlọpọ awọn iyipada jẹ didoju ni ibamu; wọn ko ni ipa diẹ tabi ko si lori iṣẹ ti moleku ati nitorinaa lori amọdaju ti ẹda ara laarin agbegbe rẹ. Ti imọ-ọrọ neutrality ba tọ, o yẹ ki o wa &quot;aago molikula ” ti itankalẹ; iyẹn ni, iwọn eyiti amino acid tabi awọn ilana nucleotide ṣe iyatọ laarin awọn ẹda yẹ ki o pese iṣiro ti o ni igbẹkẹle ti akoko lati igba ti ẹda naa ti yapa. Awọn ọdun 1970 ati 80 o di mimọ diẹdiẹ pe aago molikula kii ṣe deede sibẹsibẹ, sinu ibẹrẹ ọrundun 21st o tẹsiwaju lati pese ẹri ti o gbẹkẹle julọ fun atunṣe itan-akọọlẹ itankalẹ ( ''Wo isalẹ'' Aago molikula ti itankalẹ ati Imọran didoju ti itankalẹ molikula .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-ẹrọ yàrá ti ẹda oniye DNA ati titele ti pese ọna tuntun ati agbara ti iwadii itankalẹ ni ipele molikula. Awọn eso ti imọ-ẹrọ yii bẹrẹ lati ṣajọpọ lakoko awọn ọdun 1980 ni atẹle idagbasoke ti awọn ẹrọ adaṣe DNA adaṣe adaṣe ati ipilẹṣẹ ti iṣesi pipọ polymerase (PCR), ilana ti o rọrun ati ilamẹjọ ti o gba, ni awọn wakati diẹ, awọn ọkẹ àìmọye tabi awọn aimọye ti awọn adakọ ti ọna DNA kan pato tabi pupọ. Major iwadi akitiyan bi awọnHuman Genome Project siwaju ilọsiwaju imọ-ẹrọ fun gbigba awọn ilana DNA gigun ni iyara ati laini iye owo. Ni awọn ọdun diẹ akọkọ ti ọrundun 21st, ilana DNA ni kikun — ie, imudara jiini kikun, tabi genome — ti gba fun diẹ sii ju 20 awọn oganisimu ti o ga julọ, pẹlu eniyan, eku ile ( ''Mus musculus'' ), eku ''Rattus norvegicus'' , ọti kikan ''Drosophila melanogaster'' , awọn mosquitombito , nemapheles ''ga Caenorhabditis elegans'' , parasite iba ''Plasmodium falciparum'' , igbo eweko ''Arabidopsis thaliana'' , ati iwukara ''Saccharomyces cerevisiae'' , ati fun ọpọlọpọ awọn microorganisms. Àfikún ìwádìí ní àkókò yìí ṣàwárí àwọn ọ̀nà mìíràn ti ogún, pẹ̀lúIyipada epigenetic (iyipada kemikali ti awọn Jiini kan pato tabi awọn ọlọjẹ ti o ni ibatan pẹlu Jiini), ti o le ṣe alaye agbara ohun-ara kan lati atagba awọn abuda ti o dagbasoke lakoko igbesi aye rẹ si awọn ọmọ rẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-jinlẹ Earth tun ni iriri, ni idaji keji ti ọrundun 20th, iyipada imọran kan pẹlu abajade nla si ikẹkọ itankalẹ. Yii tiawo tectonics , eyi ti a ti gbekale ninu awọn ti pẹ 1960, fi han wipe awọn iṣeto ni ati ipo ti awọn continents ati awọn okun ni o wa ìmúdàgba , kuku ju aimi, awọn ẹya ara ẹrọ ti Earth . Awọn okun dagba ati dinku, lakoko ti awọn kọnputa n fọ sinu awọn ajẹkù tabi ṣajọpọ sinu ọpọ eniyan nla. Awọn continents n gbe lori dada Earth ni awọn oṣuwọn ti awọn sẹntimita diẹ ni ọdun kan, ati pe ju awọn egbélégbè ọdun ti itan-akọọlẹ imọ-aye yii ronu jinna si oju aye , nfa awọn iyipada oju-ọjọ nla ni ọna. Awọn iyipada nla ti a ko fura tẹlẹ ti awọn agbegbe ti o kọja ti Earth jẹ, ti iwulo, ṣe afihan ninu itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye.Biogeography , iwadi ti itiranya ti ọgbin ati pinpin ẹranko , ti ni iyipada nipasẹ imọ, fun apẹẹrẹ, pe Afirika ati South America jẹ apakan ti ilẹ-ilẹ kan ni bii egbélégbè igba ọdun sẹyin ati pe iha ilẹ India ko ni asopọ pẹlu Esia titi di awọn akoko jiolojikali.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ekoloji , iwadi ti awọn ibaraẹnisọrọ ti awọn ohun alumọni pẹlu awọn agbegbe wọn, ti wa lati awọn ẹkọ-itumọ-&quot;itan-itan-aye&quot;-sinu ibawi ti ẹda ti o lagbara pẹlu ẹya-ara mathematiki ti o lagbara, mejeeji ni idagbasoke awọn awoṣe imọ-ọrọ ati ni gbigba ati igbekale data titobi. Ekoloji itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ) jẹ aaye ti nṣiṣe lọwọ ti isedale itankalẹ; Òmíràn jẹ́ ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n , ìwádìí nípa ìhùwàsí àwọn ẹranko .Sociobiology , iwadi itankalẹ ti ihuwasi awujọ, jẹ boya aaye abẹlẹ ti o ṣiṣẹ julọ ti ethology. O tun jẹ ariyanjiyan julọ, nitori itẹsiwaju rẹ si awọn awujọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipa ti aṣa ti ẹkọ itiranya =

== Gbigba imọ-jinlẹ ati itẹsiwaju si awọn ilana-iṣe miiran ==
Ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n sọ àwọn ọ̀rọ̀ nípa oríṣi mẹ́ta ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó ní í ṣe pẹ̀lú, àwọn ọ̀ràn: (1) òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n—ìyẹn ni pé, àwọn ohun alààyè ní í ṣe pẹ̀lú ìrandíran; (2) ìtàn ẹfolúṣọ̀n—àwọn kúlẹ̀kúlẹ̀ nípa ìgbà tí àwọn ìlà ìdílé pínyà síra wọn àti ti àwọn ìyípadà tó wáyé nínú ìlà ìdílé kọ̀ọ̀kan; ati (3) awọn ilana tabi awọn ilana nipasẹ eyiti iyipada itankalẹ waye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọrọ akọkọ jẹ ipilẹ julọ ati ọkan ti iṣeto pẹlu idaniloju to gaju.Darwin ṣajọ ọpọlọpọ ẹri ninu atilẹyin rẹ, ṣugbọn ẹri ti kojọpọ nigbagbogbo lati igba naa, ti o wa lati gbogbo awọn ilana ẹkọ ti ibi . Ipilẹṣẹ itiranya ti awọn oganisimu jẹ loni ipari imọ-jinlẹ ti iṣeto pẹlu iru idaniloju ti o jẹ ibatan si iru awọn imọran imọ-jinlẹ bii iyipo ti Earth , awọn iṣipopada ti awọn aye-aye, ati akopọ molikula ti ọrọ. Ìwọ̀n ìdánilójú yìí kọjá iyèméjì tí ó bọ́gbọ́n mu ni ohun tí ó túmọ̀ sí nígbà tí àwọn onímọ̀ nípa ohun alààyè sọ pé ẹfolúṣọ̀n jẹ́ “òdodo”; ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni jẹ itẹwọgba nipasẹ fere gbogbo onimọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn ẹkọ ti itankalẹ lọ jina ju idaniloju gbogbogbo pe awọn ohun alumọni n dagba. Awọn ọran keji ati kẹta — wiwa lati rii daju awọn ibatan itiranya laarin awọn oganisimu pato ati awọn iṣẹlẹ ti itan itankalẹ, ati lati ṣalaye bii ati idi ti itankalẹ ṣe waye — jẹ awọn ọran ti iwadii imọ-jinlẹ ti nṣiṣe lọwọ. Diẹ ninu awọn ipinnu ti wa ni idasilẹ daradara. Ọkan, fun apẹẹrẹ, ni pe chimpanzee ati gorilla jẹ ibatan timọtimọ si eniyan ju eyikeyi ninu awọn eya mẹta wọnyẹn lọ si obo tabi awọn obo miiran. Ipari miiran ni pe yiyan adayeba, ilana ti Darwin gbejade, ṣe alaye iṣeto ti iru awọn ẹya ara ẹrọ imudọgba gẹgẹbi oju eniyan ati awọn iyẹ awọn ẹiyẹ. Ọ̀pọ̀ ọ̀ràn kò dáni lójú, àwọn mìíràn jẹ́ àròjinlẹ̀, àwọn mìíràn sì tún wà—gẹ́gẹ́ bí àbùdá àwọn ohun alààyè àkọ́kọ́ àti nígbà tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ dé—kò jẹ́ aláìmọ́ pátápátá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati Darwin, imọ-jinlẹ ti itankalẹ ti fa ipa rẹ diẹdiẹ si awọn ilana ẹkọ ti ẹda miiran, lati fisioloji si imọ-aye ati lati biochemistry si eto eto . Gbogbo imọ-jinlẹ ni bayi pẹlu lasan ti itankalẹ. Ninu awọn ọrọ Theodosius Dobzhansky , “Ko si ohunkan ninu isedale ti o ni oye ayafi ni ina ti itankalẹ.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Oro ti ''itankalẹ'' ati imọran gbogbogbo ti iyipada nipasẹ akoko tun ti wọ inu ede ijinle sayensi daradara ju isedale isedale ati paapaa sinu ede ti o wọpọ. Astrophysicists sọrọ ti awọn itankalẹ ti awọn oorun eto tabi ti awọn Agbaye; geologists, ti awọn itankalẹ ti Earth ká inu ilohunsoke; psychologists, ti awọn itankalẹ ti awọn okan; anthropologists, ti awọn itankalẹ ti awọn asa; awọn itan-akọọlẹ aworan, ti itankalẹ ti awọn aza ayaworan; ati couturiers, ti awọn itankalẹ ti njagun. Iwọnyi ati awọn ilana-ẹkọ miiran lo ọrọ naa pẹlu iyasọtọ ti o wọpọ diẹ ti itumọ-ero ti mimu, ati boya itọsọna, yipada ni akoko akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin ọrundun 20th, awọn imọran kan pato ati awọn ilana ti a yawo lati itankalẹ ti ẹda ati awọn eto igbesi aye ni a dapọ si iwadii iṣiro, bẹrẹ pẹlu iṣẹ ti mathimatiki Amẹrika John Holland ati awọn miiran. Abajade kan ti igbiyanju yii ni idagbasoke awọn ọna fun ṣiṣẹda awọn ọna ṣiṣe ti o da lori kọnputa ti o ni oye ni awọn iṣẹ ṣiṣe ti a fun. Awọn ọna ṣiṣe wọnyi ni ọpọlọpọ awọn lilo ti o pọju, gẹgẹ bi lohun awọn iṣoro iṣiro to wulo, pese awọn ẹrọ pẹlu agbara lati kọ ẹkọ lati iriri, ati awọn ilana awoṣe ni awọn aaye bii oriṣiriṣi bii ilolupo, ajẹsara, eto-ọrọ, ati paapaa itankalẹ isedale funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati ṣe agbekalẹ awọn eto kọnputa ti o ṣe aṣoju awọn ojutu pipe si iṣoro kan labẹ ikẹkọ, onimọ-jinlẹ kọnputa ṣẹda eto ti awọn ilana igbesẹ-nipasẹ-igbesẹ, ti a pe ni algoridimu jiini tabi, ni fifẹ, algoridimu itiranya , ti o ṣafikun awọn afiwera ti awọn ilana jiini-fun apẹẹrẹ, ajogunba , iyipada , ati atunda — bakanna ti awọn ilana itiranya gẹgẹbi wiwa agbegbe ni pato . Algoridimu jẹ apẹrẹ ni igbagbogbo lati ṣe adaṣe itankalẹ ti ẹda ti olugbe ti awọn eto kọnputa kọọkan nipasẹ awọn iran ti o tẹle lati mu “amọdaju” wọn dara fun ṣiṣe iṣẹ-ṣiṣe ti a yan. Eto kọọkan ninu olugbe ibẹrẹ gba Dimegilio amọdaju ti o ṣe iwọn bawo ni o ṣe ṣe daradara ni “agbegbe” kan pato—fun apẹẹrẹ, bawo ni o ṣe dara to ṣeto atokọ ti awọn nọmba tabi pin aaye ilẹ ni apẹrẹ ile-iṣẹ tuntun kan. Nikan awọn ti o ni awọn ikun ti o ga julọ ni a yan lati “tun jade,” lati ṣe alabapin awọn ohun elo “ajogunba” — ie, koodu kọnputa — si iran ti awọn eto atẹle. Awọn ofin ti ẹda le ni iru awọn eroja gẹgẹbi atunto (awọn gbolohun ọrọ ti koodu lati awọn eto ti o dara julọ ti wa ni idapọ ati ni idapo sinu awọn eto ti iran ti nbọ) ati iyipada (awọn koodu diẹ ninu diẹ ninu awọn eto titun ti yipada ni ID). Algoridimu itiranya lẹhinna ṣe iṣiro eto kọọkan ninu iran tuntun fun amọdaju, bori awọn oṣere talaka, ati gba ẹda laaye lati waye lekan si, pẹlu iyipo ti n ṣe ararẹ ni igbagbogbo bi o ṣe fẹ. Awọn algoridimu ti itiranya jẹ irọrun ni akawe pẹlu itankalẹ ti ẹda, ṣugbọn wọn ti pese awọn ọna ṣiṣe to lagbara ati agbara fun wiwa awọn ojutu si gbogbo iru awọn iṣoro ni eto-ọrọ aje, iṣelọpọ ile-iṣẹ, ati pinpin awọn ẹru ati awọn iṣẹ. ( ''Wo tun'' itetisi atọwọda: Iṣiro itankalẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọye Darwin ti yiyan adayeba tun ti gbooro si awọn agbegbe ti ọrọ eniyan ni ita eto imọ-jinlẹ, pataki ni awọn aaye ti imọ-ọrọ oloselu ati eto-ọrọ aje. Ifaagun naa le jẹ arosọ nikan, nitori ninu ipinnu Darwin ti a pinnu, yiyan adayeba kan nikan si awọn iyatọ ajogunba ninu awọn nkan ti o ni ẹda ti ẹda — iyẹn ni, si awọn ẹda alãye. Yiyan adayeba yẹn jẹ ilana ti ẹda ni aye alãye ti awọn kan mu gẹgẹ bi idalare fun idije aibikita ati fun “walaaye ti o dara julọ” ninu ijakadi fun anfani ọrọ-aje tabi fun iselu ijọba . Darwinism Awujọ jẹ imoye awujọ ti o ni ipa ni diẹ ninu awọn iyika nipasẹ opin 19th ati ibẹrẹ awọn ọrundun 20th, nigbati o lo bi ipinya fun ẹlẹyamẹya, amunisin, ati isọdi awujọ. Ni awọn miiran opin ti awọn oselu julọ.Oniranran , Marxist theorists ti abayọ si itankalẹ nipa adayeba yiyan bi alaye fun eda eniyan ká oselu itan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwinism ni oye bi ilana ti o ṣe ojurere fun alagbara ati aṣeyọri ti o si yọ awọn alailagbara kuro ati ikuna ti lo lati ṣe idalare yiyan ati, ni awọn ọna miiran, awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ ti o ni iwọn pupọ ( ''wo'' eto-ọrọ aje ). Awọn imọ-jinlẹ wọnyi pin ni ipilẹ ayika ti o wọpọ pe idiyele gbogbo awọn ọja ọja da lori ilana Darwin kan. Awọn ọja ọja kan pato jẹ iṣiro ni awọn ofin ti iwọn eyiti wọn ṣe ibamu si awọn idiyele kan pato ti n jade lati ọdọ awọn alabara. Ni ọna kan, diẹ ninu awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ aje wọnyi ni ibamu pẹlu awọn imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ti itiranya ti o rii awọn ayanfẹ bi a ti pinnu ni ipilẹṣẹ pupọ; bii iru bẹẹ, wọn gba pe awọn aati ti awọn ọja le jẹ asọtẹlẹ ni awọn ofin ti awọn abuda eniyan ti o wa titi pupọ. Neo-Keynesian ti o jẹ alakoso ( ''wo'' awọn ọrọ-aje: Keynesian aje ) ati awọn ile-iwe ti monetarist ti ọrọ-aje ṣe awọn asọtẹlẹ ti ihuwasi macroscopic ti awọn ọrọ-aje ( ''wo'' macroeconomics ) ti o da lori ibaraẹnisọrọ ti awọn oniyipada diẹ; ipese owo , oṣuwọn afikun, ati oṣuwọn alainiṣẹ ni apapọ pinnu oṣuwọn idagbasoke eto-ọrọ aje . Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn onímọ̀ ètò ọrọ̀ ajé díẹ̀, bíi FA Hayek onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òǹrorò ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì tí a bí ní ọ̀rúndún ogún ọ̀rúndún ogún àti àwọn ọmọlẹ́yìn rẹ̀, ń sọ àsọtẹ́lẹ̀ ìlànà Darwin lórí àwọn ìfẹ́kúfẹ̀ẹ́ ẹnì kọ̀ọ̀kan tí ó jẹ́ àìdánilójú púpọ̀ tí wọ́n sì ń yí padà ní àwọn ọ̀nà tí kò tọ́ tàbí tí a kò lè sọ tẹ́lẹ̀. Gẹgẹbi wọn, awọn ọna atijọ ti iṣelọpọ awọn ẹru ati awọn iṣẹ ni a rọpo nigbagbogbo nipasẹ awọn idasilẹ ati awọn ihuwasi tuntun. Awọn onimọ-jinlẹ wọnyi jẹri pe ohun ti o nfa eto-ọrọ aje jẹ ọgbọn ti awọn eniyan kọọkan ati awọn ile-iṣẹ ati agbara wọn lati mu awọn ọja tuntun ati ti o dara julọ wa si ọja naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

 
== Esin lodi ati gbigba ==
Awọn ẹkọ ti itankalẹ ti a ti ri nipa diẹ ninu awọn eniyan bi ko ni ibamu pẹluawọn igbagbọ ẹsin , paapaa awọn tiKristiẹniti . Ni igba akọkọ ti ipin ti awọn Bibeli iwe tiJẹ́nẹ́sísì ṣàpèjúwe bí Ọlọ́run ṣe dá ayé, àwọn ohun ọ̀gbìn, ẹranko, àtàwọn èèyàn. Itumọ gangan ti Genesisi dabi ẹni pe ko ni ibamu pẹlu itankalẹ diẹdiẹ ti eniyan ati awọn ohun alumọni miiran nipasẹ awọn ilana adayeba. Ni ominira ti awọnÌtàn Bíbélì , àwọn ìgbàgbọ́ Kristẹni nínú àìleèkú ọkàn àti nínú ẹ̀dá ènìyàn gẹ́gẹ́ bí “a dá ní àwòrán Ọlọ́run” ti fara hàn sí ọ̀pọ̀lọpọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìlòdì sí ìpilẹ̀ṣẹ̀ ẹfolúṣọ̀n ènìyàn láti ọ̀dọ̀ àwọn ẹranko tí kì í ṣe ènìyàn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ikọlu ti o ni itara ti ẹsin bẹrẹ lakoko igbesi aye Darwin. Ni ọdun 1874Charles Hodge , onimọ-jinlẹ Alatẹnumọ Amẹrika kan, ti a tẹjade''Kini Darwinism? , ọkan ninu awọn ikọlu'' ti o ṣalaye julọ lori ilana itiranya. Hodge mọ ẹ̀kọ́ Darwin gẹ́gẹ́ bí “ìdánilójú tó péye jù lọ tí a lè fojú inú wò ó tí kò sì gbà pé Ọlọ́run tòótọ́ ju ti Lamarck tó ṣáájú rẹ̀ lọ.” Ó sọ pé bí wọ́n ṣe ṣe ojú èèyàn jẹ́ ẹ̀rí pé “a ti wéwèé rẹ̀ láti ọ̀dọ̀ Ẹlẹ́dàá, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí ìṣọ́ tí ń fi ẹ̀rí ìṣọ́ hàn.” Ó wá parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé “kíkọ̀ ẹ̀dá inú ìṣẹ̀dá jẹ́ kíkọ́ Ọlọ́run ní ti gidi.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

OmiiranÀwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì rí ojútùú sí ìṣòro náà nípasẹ̀ àríyànjiyàn náà pé Ọlọ́run ń ṣiṣẹ́ nípasẹ̀ àwọn ìdí agbedeméjì. Ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìṣípòpadà àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ni a lè ṣàlàyé nípa òfin òòfà àti àwọn ìlànà àdánidá míràn láìsí sẹ́ ìṣẹ̀dá àti ìpèsè Ọlọrun. Bákan náà, ẹfolúṣọ̀n ni a lè rí gẹ́gẹ́ bí ìlànà àdánidá nípasẹ̀ èyí tí Ọlọ́run fi mú àwọn ẹ̀dá alààyè sínú ìwàláàyè tí ó sì mú wọn dàgbà ní ìbámu pẹ̀lú ètò rẹ̀. Bayi,AH Strong, adari Ile-ẹkọ Imọ-jinlẹ ti Rochester ni ipinlẹ New York , kowe ninu tirẹ''Ẹ̀kọ́ Ìlànà'' (1885): “A fúnni ní ìlànà ẹfolúṣọ̀n, ṣùgbọ́n a kà á sí ọ̀nà ọgbọ́n àtọ̀runwá nìkan.” Ìran-ìran ẹ̀dá ènìyàn rírorò kò bá ipò wọn títayọlọ́lá mu gẹ́gẹ́ bí ẹ̀dá ní àwòrán Ọlọrun mu. Strong ṣe àpèjúwe kan pẹ̀lú bí Kristi ṣe sọ omi di wáìnì lọ́nà àgbàyanu, ó ní: “Wáìnì tí ó wà nínú iṣẹ́ ìyanu náà kì í ṣe omi nítorí pé wọ́n ti fi omi ṣe é, bẹ́ẹ̀ ni ènìyàn kì í ṣe òǹrorò nítorí pé òǹrorò ti ṣe ìtọrẹ díẹ̀ fún ìṣẹ̀dá rẹ̀.” Awọn ariyanjiyan fun ati lodi siIlana Darwin wa latiAwọn ẹlẹsin Roman Catholic pẹlu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní kẹ̀rẹ̀kẹ̀rẹ̀, títí di ọ̀rúndún ogún, ẹfolúṣọ̀n nípasẹ̀ yíyàn àdánidá wá di ìtẹ́wọ́gbà lọ́pọ̀lọpọ̀ àwọn òǹkọ̀wé Kristẹni. PopePius XII ninu rẹ encyclical''Humani generis'' (1950; “Ti Iran Eniyan”) jẹwọ pe itankalẹ ti ẹda ni ibamu pẹlu igbagbọ Kristian, bi o tilẹ jẹ pe o jiyan pe idasilo Ọlọrun ṣe pataki fun ẹda ẹmi eniyan. PopeJohn Paul II , ninu adirẹsi kan si Pontifical Academy of Sciences ni Oṣu Kẹwa Ọjọ 22, Ọdun 1996, kọlu itumọ awọn ọrọ Bibeli gẹgẹbi awọn alaye imọ-jinlẹ ju awọn ẹkọ ẹsin lọ, ni fifi kun:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì tuntun ti jẹ́ kí a mọ̀ pé àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n kì í ṣe àbájáde lásán mọ́ . O jẹ iyalẹnu nitootọ pe ẹkọ yii ti ni itẹwọgba ni ilọsiwaju nipasẹ awọn oniwadi, ni atẹle lẹsẹsẹ ti awọn iwadii ni awọn aaye imọ-jinlẹ. Ijọpọ, bẹni wiwa tabi ti a ṣe, ti awọn abajade ti iṣẹ ti a ṣe ni ominira jẹ ninu ararẹ ariyanjiyan pataki ni ojurere ti ilana yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Awọn iwoye ti o jọra ni a ṣe afihan nipasẹ awọn ẹgbẹ ijọsin Kristiani akọkọ miiran. Apejọ Gbogbogbo ti Ṣọọṣi Presbyterian United ni 1982 tẹwọgba ipinnu kan ti o sọ pe “awọn onimọ-jinlẹ Bibeli ati awọn ile-ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ ẹkọ . AwọnLutheran World Federation ni ọdun 1965 fi idi rẹ mulẹ pe “awọn arosinu itankalẹ wa ni ayika wa bii afẹfẹ ti a nmi ati pe ko le yọ kuro . Awọn gbolohun ọrọ ti o jọra ti ni ilọsiwaju nipasẹAwọn alaṣẹ Juu ati awọn ti awọn ẹsin pataki miiran. Ni ọdun 1984 Apejọ Ọdọọdun 95th ti Apejọ Aarin ti Awọn Rabbis Amẹrika gba ipinnu kan ti o sọ pe: “Biotilẹjẹpe awọn ilana ati awọn imọran ti itankalẹ ti ẹda jẹ ipilẹ lati loye imọ-jinlẹ… a pe awọn olukọ imọ-jinlẹ ati awọn alaṣẹ ile-iwe agbegbe ni gbogbo awọn ipinlẹ lati beere awọn iwe-ẹkọ didara ti o da lori igbalode, imọ imọ-jinlẹ ati ti o yọkuro 'ijinle sayensi' ẹda.”

Àtakò àwọn ojú ìwòye wọ̀nyí jẹ́ àwọn ẹ̀sìn Kristẹni tí wọ́n ń bá a lọ láti di ìtumọ̀ gidi kan Bibeli mú. Ikosile kukuru ti itumọ yii wa ninu Gbólóhùn ti Igbagbọ ti awọnAwujọ Iwadi Ipilẹṣẹ, ti a da ni ọdun 1963 gẹgẹbi “agbari ọjọgbọn ti awọn onimọ-jinlẹ ti oṣiṣẹ ati awọn alamọdaju ti o nifẹ ti o ni ifaramọ ṣinṣin si ẹda pataki ti imọ-jinlẹ” ( ''wo'' ẹda ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì jẹ́ Ọ̀rọ̀ Ọlọ́run tí a Kọ̀wé, àti nítorí pé ó ní ìmísí jákèjádò, gbogbo àwọn ìmúdájú rẹ̀ jẹ́ òtítọ́ ìtàn àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì nínú àwọn àfọwọ́kọ ìpilẹ̀ṣẹ̀. Si ọmọ ile-iwe ti iseda eyi tumọ si pe akọọlẹ ti ipilẹṣẹ ni Genesisi jẹ igbejade otitọ ti awọn otitọ itan ti o rọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bibeli àti àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn ti kọ ìtumọ̀ gidi kan fún ìgbà pípẹ́ gẹ́gẹ́ bí aláìṣeé ṣe , ṣùgbọ́n, nítorí Bibeli ní àwọn gbólóhùn tí kò báramu nínú. Ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ ìwé Jẹ́nẹ́sísì sọ ìtàn ìṣẹ̀dá méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ hàn. Nípasẹ̀ orí kìíní àti ẹsẹ àkọ́kọ́ orí 2 jẹ́ ìtàn ọlọ́jọ́ mẹ́fà tí a mọ̀ dunjú, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ẹ̀dá ènìyàn—àti “àkọ àti abo”—ní àwòrán ara rẹ̀ ní ọjọ́ kẹfà, lẹ́yìn dídá ìmọ́lẹ̀, Ilẹ̀ ayé, òfuurufú, ẹja, ẹyẹ , àti màlúù. Ṣùgbọ́n ní ẹsẹ 4 orí 2 ọ̀rọ̀ ìtàn tó yàtọ̀ bẹ̀rẹ̀, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ènìyàn, tí ó sì gbin ọgbà kan, tí ó sì dá àwọn ẹranko, lẹ́yìn náà ni ó sì bẹ̀rẹ̀ sí mú ìhà kan lọ́wọ́ ọkùnrin láti ṣe obìnrin.

Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bíbélì tọ́ka sí i pé Bíbélì jẹ́ aláìlèṣiṣẹ́mọ́ ní ti òtítọ́ ẹ̀sìn, kì í ṣe nínú àwọn ọ̀ràn tí kò ṣe pàtàkì sí ìgbàlà . Augustine , ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti o tobi julọ ṣe akiyesi, kowe ni ibẹrẹ 5th orundun ninu ''De Genesi ad litteram'' rẹ (''Ọrọ asọye gangan lori Genesisi'' ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;O tun n beere nigbagbogbo kini igbagbọ wa gbọdọ jẹ nipa irisi ati apẹrẹ ọrun, gẹgẹ bi Iwe Mimọ. Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ń bá a lọ ní ìjíròrò gígùn lórí àwọn ọ̀ràn wọ̀nyí, ṣùgbọ́n àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ pẹ̀lú ọgbọ́n ìjìnlẹ̀ wọn ti ṣá wọn tì. Irú àwọn kókó ẹ̀kọ́ bẹ́ẹ̀ kì í ṣe èrè kankan fún àwọn tí ń wá ìyìn. Èyí tó burú jù lọ ni pé wọ́n máa ń gba àkókò tó ṣeyebíye tó yẹ kí wọ́n fi fún ohun tó ṣàǹfààní nípa tẹ̀mí . Kini o kan mi boya ọrun dabi aaye kan ati pe Earth wa ni pipade nipasẹ rẹ ti o daduro ni aarin agbaye, tabi boya ọrun dabi disk kan ati pe Earth wa loke rẹ ti o nraba si ẹgbẹ kan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Augustine fi kún un lẹ́yìn náà nínú orí kan náà pé: “Ní ti ọ̀ràn ìrísí ọ̀run, àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ kò fẹ́ láti kọ́ àwọn ènìyàn ní àwọn òtítọ́ tí kò lè ṣàǹfààní fún ìgbàlà.” Augustine ń sọ pé ìwé Jẹ́nẹ́sísì kì í ṣe ìwé àkọ́kọ́ nípa sánmà. O jẹ iwe nipa ẹsin, ati pe kii ṣe idi ti awọn onkọwe ẹsin rẹ lati yanju awọn ibeere nipa apẹrẹ ti agbaye ti ko ṣe pataki ohunkohun si bi o ṣe le wa igbala.

Ni ọna kanna,John Paul II sọ ni ọdun 1981:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì fúnra rẹ̀ bá wa sọ̀rọ̀ nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀, kì í ṣe láti pèsè ìwé àfọwọ́kọ sáyẹ́ǹsì kan fún wa ṣùgbọ́n kí a lè sọ àjọṣe tí ó péye tí ènìyàn ní pẹ̀lú Ọlọ́run àti àgbáálá ayé . Iwe mimọ nfẹ nirọrun lati kede pe Ọlọrun ni o ṣẹda agbaye, ati pe lati le kọ ẹkọ otitọ yii o ṣe afihan ararẹ ni awọn ofin ti imọ-jinlẹ ti a lo ni akoko onkọwe. Ẹ̀kọ́ èyíkéyìí mìíràn nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé jẹ́ àjèjì sí àwọn ète inú Bíbélì, èyí tí kò fẹ́ láti kọ́ni bí a ṣe dá ọ̀run bí kò ṣe bí ènìyàn ṣe ń lọ sí ọ̀run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Àríyànjiyàn Jòhánù Paul jẹ́ ìdáhùn sáwọn KristẹniÀwọn apilẹ̀ṣẹ̀ tí wọ́n rí i nínú Jẹ́nẹ́sísì àpèjúwe gidi kan nípa bí Ọlọ́run ṣe dá ayé. Láyé òde òní, àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ òtítọ́ inú Bíbélì ti para pọ̀ di Kristẹni kéréje, àmọ́ látìgbàdégbà wọ́n ti jèrè agbára ìdarí ní gbangba àti ìṣèlú, ní pàtàkì ní Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà . Atako si ẹkọ ti itankalẹ ni Amẹrika le ṣe itọpa ni pataki si awọn agbeka meji pẹlu awọn gbongbo ọrundun 19th,Adventism ọjọ keje ( ''wo'' Adventist ) ati Pentecostalism . Ní ìbámu pẹ̀lú ìtẹnumọ́ wọn ní Ọjọ́ Ìsinmi ọjọ́ keje gẹ́gẹ́ bí ìrántí ìṣẹ̀dá Bibeli, Seventh-day Adventists ti tẹnumọ́ ìṣẹ̀dá ìgbésí-ayé láìpẹ́ àti ìṣàkóso àgbáyé ti Ìkún-omi, tí wọ́n gbàgbọ́ pé ó kó àwọn àpáta tí ń ru ẹ̀dá fosaili. Itumọ Adventist ọtọtọ yii ti Genesisi di ipilẹ lile ti “imọ-jinlẹ ẹda” ni ipari 20th orundun ati pe a dapọ si awọn ofin “iwọntunwọnsi-itọju” ti Arkansas ati Louisiana (ti a jiroro ni isalẹ). Ọ̀pọ̀ àwọn Pentecostal, tí wọ́n fọwọ́ sí ìtumọ̀ gidi ti Bíbélì ní gbogbogbòò, pẹ̀lú ti gba tí wọ́n sì ti fọwọ́ sí àwọn ìlànà ti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá, pẹ̀lú ìpilẹ̀ṣẹ̀ ti Ilẹ̀ ayé láìpẹ́ àti ìtumọ̀ nípa ilẹ̀ ayé ní ìbámu pẹ̀lú Ìkún-omi. Wọn ti yato si awọn Adventists ọjọ keje ati awọn alamọran ti imọ-jinlẹ ẹda, sibẹsibẹ, ni ifarada wọn ti awọn iwo oriṣiriṣi ati agbewọle to lopin ti wọn sọ si ariyanjiyan-ẹda ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1920, awọn onigbagbọ ti Bibeli ṣe iranlọwọ lati ni ipa diẹ sii ju awọn aṣofin ipinlẹ 20 lati jiroro lori awọn ofin antievolution, ati awọn ipinlẹ mẹrin - Arkansas, Mississippi, Oklahoma, ati Tennessee — kọ ẹkọ ti itankalẹ ni awọn ile-iwe gbogbogbo wọn. Agbẹnusọ fun awọn antievolutionists wàWilliam Jennings Bryan , ni igba mẹta oludije Democratic ti ko ni aṣeyọri fun Alakoso AMẸRIKA, ti o sọ ni 1922, “A yoo lé Darwinism kuro ni awọn ile-iwe wa.” Ni ọdun 1925 Bryan kopa ninu ibanirojọ ( ''wo'' Idanwo Awọn iwọn ) tiJohn T. Scopes , olukọ ile-iwe giga kan ni Dayton, Tennessee, ti o jẹwọ ti o ṣẹ ofin ipinle ti o lodi si ẹkọ ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni 1968 awọnIlé Ẹjọ́ Gíga Jù Lọ ti Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà kéde pé kò bá òfin mu èyíkéyìí tó bá fòfin de ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n ní àwọn ilé ẹ̀kọ́ ìjọba. Lẹhin akoko yẹn awọn onigbagbọ Kristiani ṣe agbekalẹ awọn iwe-owo ni nọmba awọn ile-igbimọ aṣofin ipinlẹ ti n paṣẹ pe ẹkọ “imọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ijinlẹ” jẹ iwọntunwọnsi nipa pipin akoko dogba siImọ ẹda . Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá fọwọ́ sí i pé gbogbo onírúurú ohun alààyè ló ṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ sí í ṣẹlẹ̀ nígbà tí Ọlọ́run dá àgbáálá ayé, pé ayé jẹ́ nǹkan bí ẹgbẹ̀rún ọdún mélòó kan péré, àti pé Ìkún-omi Bíbélì jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ gidi kan pé méjì kan ṣoṣo nínú ọ̀wọ́ ẹranko kọ̀ọ̀kan ló là á já. Ni awọn ọdun 1980Arkansas atiLouisiana kọja awọn iṣe ti o nilo itọju iwọntunwọnsi ti imọ-jinlẹ itankalẹ ati imọ-jinlẹ ẹda ni awọn ile-iwe wọn, ṣugbọn awọn alatako ṣaṣeyọri nija awọn iṣe naa bi irufin iyapa ofin t’olofin ti ijo ati ipinlẹ . Ilana Arkansas ni a sọ ni aitọ ni ile-ẹjọ apapo lẹhin igbimọ ti gbogbo eniyan ni Little Rock . Ofin Louisiana ti bẹbẹ ni gbogbo ọna si Ile-ẹjọ giga ti Orilẹ Amẹrika, eyiti o ṣe idajọ ofin “Ofin Creationism” ti Louisiana ti ko ni ofin nitori, nipa imutesiwaju igbagbọ ẹsin pe ẹda eleri kan ti o ṣẹda ẹda eniyan, eyiti o gba nipasẹ ''imọ-ọrọ ẹda-ọrọ ti ẹda'' , iṣe ti o jẹwọ fun ẹsin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ =
William Paley 's''Ẹkọ nipa Ẹkọ nipa ẹda'' , iwe nipasẹ eyiti o ti di mimọ julọ si awọn irandiran , jẹ ariyanjiyan ti o tẹsiwaju ti n ṣalaye apẹrẹ ti o han gbangba ti eniyan ati awọn ẹya wọn, ati apẹrẹ ti gbogbo iru awọn ohun alumọni, ninu ara wọn ati ninu awọn ibatan wọn si ara wọn ati si agbegbe wọn . Ipepe okuta bọtini Paley ni pe “ko le jẹ apẹrẹ laisi onise apẹẹrẹ; idawọle, laisi olupilẹṣẹ; aṣẹ, laisi yiyan;… tumọ si pe o dara si opin, ati ṣiṣe ọfiisi wọn ni ṣiṣe ipari yẹn, laisi ipari ti a ti ronu lailai.” Iwe rẹ ni awọn ipin ti a ṣe igbẹhin si apẹrẹ eka ti oju eniyan ; si awọn fireemu eda eniyan, eyi ti, o jiyan, han a kongẹ darí akanṣe ti awọn egungun, kerekere, ati isẹpo; si sisan ẹjẹ ati itusilẹ ti awọn ohun elo ẹjẹ; si anatomi afiwera ti eniyan ati ẹranko; si eto ti ngbe ounjẹ, awọn kidinrin, urethra, ati àpòòtọ; si iyẹ awọn ẹiyẹ ati awọn iyẹ ẹja; ati Elo siwaju sii. Fun diẹ ẹ sii ju awọn oju-iwe 300, Paley ṣe alaye ti o jinlẹ ati pepeye imọ-jinlẹ ni iru awọn alaye ati deede bi o ti wa ni 1802, ọdun ti atẹjade iwe naa. Lẹ́yìn ìṣàpèjúwe àṣekára rẹ̀ nípa ohun kan tàbí ìlànà ọ̀kọ̀ọ̀kan, Paley tún máa ń fa àbájáde kan náà léraléra—ọlọ́run tí ó jẹ́ onímọ̀ nípa ohun gbogbo àti alágbára gbogbo ni ó lè ṣe àkọsílẹ̀ fún àwọn ohun àgbàyanu wọ̀nyí àti fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìṣẹ̀dá tí wọ́n ní.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Lori apẹẹrẹ oju eniyan o kowe pe:&lt;blockquote&gt;Emi ko mọ ọna ti o dara julọ lati ṣafihan koko-ọrọ ti o tobi pupọ, ju ti ifiwera…oju kan, fun apẹẹrẹ, pẹlu ẹrọ imutobi kan. Niwọn igba ti idanwo ohun elo naa ṣe lọ, ẹri kanna ni pato pe oju ni a ṣe fun iran, nitori pe o wa pe a ṣe ẹrọ imutobi fun iranlọwọ. Wọn ṣe lori awọn ilana kanna; mejeeji ni titunse si awọn ofin nipa eyiti gbigbe ati isọdọtun ti awọn egungun ina ti wa ni ilana….Fun apẹẹrẹ, awọn ofin wọnyi nilo, lati le ṣe ipa kanna, pe awọn egungun ina, ni gbigbe lati omi sinu oju, yẹ ki o fa fifalẹ nipasẹ aaye rirọrun diẹ sii ju nigbati o ba jade kuro ninu afẹfẹ sinu oju. Nípa bẹ́ẹ̀, a rí i pé ojú ẹja kan, ní apá yẹn tí a ń pè ní lẹ́nsi crystalline, yípo púpọ̀ ju ojú àwọn ẹranko orí ilẹ̀ lọ. Kini ifihan gbangba ti apẹrẹ le wa ju iyatọ yii lọ? Kí ni ohun èlò ìṣirò kan ì bá ti ṣe púpọ̀ sí i láti fi ìmọ̀ rẹ̀ hàn nípa ìlànà [t] rẹ̀, ìfisílò ìmọ̀ yẹn, bíbá ohun èlò rẹ̀ dé òpin rẹ̀…láti jẹ́rìí sí ìmọ̀ràn , yíyàn, ìgbatẹnirò, ète?&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Yóò jẹ́ ohun tí kò bọ́gbọ́n mu láti sọ pé, nípa èèṣì lásán ni ojú&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;yẹ ki o ti wa ninu, akọkọ, ti awọn lẹsẹsẹ ti sihin tojú — gidigidi o yatọ, nipasẹ awọn nipasẹ awọn, ani ninu wọn nkan na, lati awọn akomo awọn ohun elo ti eyi ti awọn iyokù ti awọn ara jẹ, ni apapọ ni o kere, kq, ati pẹlu eyi ti gbogbo awọn ti awọn oniwe-dada, yi nikan ìka ti o ayafi, ti wa ni bo: keji, ti a dudu asọ tabi kanfasi-awọn nikan awo ilu ninu awọn ara ti o ti wa ni sile bi awọn ikọwe-nspreads ti o jẹ dudu ti awọn less ti a ṣẹda lẹhin ti awọn less. ina tan kaakiri nipasẹ wọn; ati ki o gbe ni awọn kongẹ geometrical ijinna ninu eyi ti, ati ninu eyi ti nikan, a pato aworan le wa ni akoso, eyun, ni concourse ti refracted egungun: kẹta, ti kan ti o tobi nafu ara ibaraẹnisọrọ laarin yi awo ati awọn ọpọlọ; laisi eyiti, iṣe ti ina lori awọ ara, bi o ti wu ki o ṣe atunṣe nipasẹ ẹya ara ẹrọ , yoo padanu si awọn idi ti aibalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Agbara ti ariyanjiyan lodi si aye ti o wa , ni ibamu si Paley, lati inu ero kan ti o pe orukọ ''ibatan'' ati pe awọn onkọwe nigbamii yoo sọ ''idiju ti ko le dinku'' . Paley kọ:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya oriṣiriṣi ba ṣe alabapin si ipa kan, tabi, eyiti o jẹ ohun kanna, nigbati ipa kan ba waye nipasẹ iṣẹ apapọ ti awọn ohun elo oriṣiriṣi, amọdaju ti iru awọn ẹya tabi awọn ohun elo si ara wọn fun idi ti iṣelọpọ, nipasẹ iṣe iṣọkan wọn, ipa naa, ni ohun ti Mo pe ni ibatan; Ati nibikibi ti a ba ṣe akiyesi eyi ni awọn iṣẹ ti ẹda tabi ti eniyan, o han si mi lati gbe pẹlu rẹ ẹri ipinnu ti oye, aniyan, aworan ... gbogbo rẹ da lori awọn iṣipopada laarin, gbogbo lori eto awọn iṣe agbedemeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;''Ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹda'' jẹ apakan ti Canon ni Cambridge fun idaji ọgọrun ọdun lẹhin iku Paley . Nípa bẹ́ẹ̀, Darwin, ẹni tí ó jẹ́ akẹ́kọ̀ọ́ gboyè jáde níbẹ̀ láàárín 1827 sí 1831, kà á pẹ̀lú èrè àti “ìdùnnú púpọ̀.” Darwin ranti ariyanjiyan ibatan ti Paley nigbati o sọ ni ''Origin of Species'' : “Ti o ba le ṣe afihan pe eyikeyi ẹya ara ẹrọ ti o nipọn wa, eyiti ko ṣee ṣe nipasẹ ọpọlọpọ, ti o tẹle, awọn iyipada diẹ, ero mi yoo bajẹ patapata.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1990 ọpọlọpọ awọn onkọwe sọji ariyanjiyan lati apẹrẹ . Idabalẹ naa, lekan si, ni pe awọn ẹda alãye n ṣe afihan “apẹrẹ ti oye” - wọn yatọ ati idiju pe wọn le ṣe alaye kii ṣe abajade ti awọn ilana adayeba ṣugbọn nikan bi awọn ọja ti “apẹrẹ oye.” Àwọn òǹkọ̀wé kan sọ ẹ̀dá yìí dọ́gba ní kedere pẹ̀lú Ọlọ́run alágbára gbogbo ẹ̀sìn Kristẹni àti àwọn ẹ̀sìn oníṣọ́ọ̀ṣì mìíràn. Awọn miiran, nitori pe wọn fẹ lati rii imọ-ọrọ ti apẹrẹ oye ti a kọ ni awọn ile-iwe gẹgẹ bi aropo si ilana ẹkọ ti itankalẹ, yago fun gbogbo itọka ti o han gbangba si Ọlọrun lati le ṣetọju ipinya laarin ẹsin ati ijọba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ipe fun olupilẹṣẹ oye jẹ asọtẹlẹ lori aye ti idiju ti ko ni idinku ninu awọn ohun alumọni. NinuIwe Michael Behe''Apoti Dudu Darwin: Ipenija Kemikali si Itankalẹ'' (1996), eto ti o ni idiju ti ko ni idinku ni asọye bi jijẹ “ti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ibaramu daradara, awọn ẹya ibaraenisepo ti o ṣe alabapin si iṣẹ ipilẹ, ninu eyiti yiyọ eyikeyi apakan ninu awọn apakan fa eto naa lati dẹkun iṣẹ ṣiṣe daradara.” Awọn alatilẹyin-apẹrẹ oninuure ti ode oni ti jiyan pe awọn ọna ṣiṣe idiju ti ko le dinku ko le jẹ abajade ti itankalẹ. Ni ibamu si Behe, “Niwọn igba ti yiyan adayeba le yan awọn eto ti o ti n ṣiṣẹ tẹlẹ, lẹhinna ti eto igbekalẹ a ko ba le ṣe agbekalẹ diẹdiẹ yoo ni lati dide bi ẹyọkan iṣọpọ , ni isunmọ kan, fun yiyan adayeba lati ni ohunkohun lati ṣiṣẹ.” Ni awọn ọrọ miiran, ayafi ti gbogbo awọn ẹya oju ba wa ni akoko kanna, oju ko le ṣiṣẹ; ko ṣe anfani fun oni-aye oniṣaaju lati ni retina nikan, tabi lẹnsi kan, ti awọn ẹya miiran ko ba ni. Oju eniyan, wọn pari, ko le ti wa ni igbesẹ kekere kan ni akoko kan, ni ọna pipọ nipasẹ eyiti yiyan adayeba n ṣiṣẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹkọ nipa apẹrẹ ọlọgbọn ti pade ọpọlọpọ awọn alariwisi, kii ṣe laarin awọn onimo ijinlẹ itankalẹ nikan ṣugbọn laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onkọwe ẹsin. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n tọ́ka sí i pé àwọn ẹ̀yà ara àti àwọn ẹ̀yà ara mìíràn nínú àwọn ẹ̀dá alààyè kò díjú lọ́nà tí kò lè dí wọn lọ́wọ́—wọn kì í wá lójijì, tàbí kí wọ́n tètè dé. Oju eniyan ko han lojiji ni gbogbo idiju rẹ lọwọlọwọ. Ipilẹṣẹ rẹ nilo isọpọ ti ọpọlọpọ awọn ẹya jiini, ọkọọkan ni ilọsiwaju iṣẹ ti iṣaju, awọn oju ti ko ni pipe. Ní nǹkan bí ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rin [700] mílíọ̀nù ọdún sẹ́yìn, àwọn baba ńlá àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yìn òde òní ti ní àwọn ẹ̀yà ara tó ní ìmọ́lẹ̀. Ìmọ̀lára ìmọ́lẹ̀ lásán—àti, lẹ́yìn náà, oríṣiríṣi ìpele agbára ìríran—jẹ́ àǹfààní fún àwọn ohun alààyè wọ̀nyí tí ń gbé ní àyíká tí ìmọ́lẹ̀ oòrùn yí ká. Gẹgẹbi a ti sọrọ ni kikun ni isalẹ ni apakan Diversity ati iparun , awọn iru oju ti o yatọ si ti wa ni ominira ni o kere ju igba 40 ninu awọn ẹranko, eyiti o ṣe afihan ni kikun, lati awọn iyipada ti ko ni idiwọn ti o jẹ ki awọn sẹẹli kọọkan tabi awọn ẹranko ti o rọrun lati ṣe akiyesi itọsọna ti ina si oju vertebrate fafa, ti o kọja nipasẹ gbogbo awọn ẹya ara ti o wa ni agbedemeji ni idiju. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti fi hàn pé àwọn àpẹẹrẹ àwọn ètò ìṣiṣẹ́ dídíjú tí kò ṣeé díwọ̀n tí a mẹ́nu kàn nípa àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òye—gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà ẹ̀jẹ̀ bíokẹ́míkà ti dídín ẹ̀jẹ̀ ( ''wo'' coagulation ) tàbí mọ́tò rotary molecular, tí a ń pè ní flagellum , nípa èyí tí àwọn sẹ́ẹ̀lì kòkòrò àrùn ń gbé—kò lè dín kù rárá; dipo, awọn ẹya ti ko ni idiju ti awọn ọna ṣiṣe kanna ni a le rii ni awọn ohun alumọni ode oni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti tọ́ka sí bákan náà pé àìpé àti àbùkù gba gbogbo ayé tó wà láàyè. Ni oju eniyan , fun apẹẹrẹ, awọn okun iṣan oju-ara ni oju ti n ṣajọpọ lori agbegbe ti retina lati dagba iṣan opiki ati bayi ṣẹda aaye afọju; squids ati octopuses ko ni abawọn yii. Apẹrẹ ti ko ni abawọn dabi pe ko ni ibamu pẹlu olupilẹṣẹ oloye ohun gbogbo. Ni ifojusọna ibawi yii , Paley dahun pe “awọn abawọn ti o han gbangba… yẹ ki o tọka si idi kan, botilẹjẹpe a ko mọ nipa rẹ.” Awọn onimọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ode ode oni ti ṣe awọn iṣeduro ti o jọra; Ni ibamu si Behe, “Ajiyan lati aipe fojufojusi iṣeeṣe pe oluṣeto le ni awọn idi pupọ, pẹlu ilọsiwaju imọ-ẹrọ nigbagbogbo ni ifasilẹlẹ si ipa keji.” Gbólóhùn yii, awọn onimọ-jinlẹ ti dahun, le ni iwulo ti ẹkọ ẹkọ, ṣugbọn o npa apẹrẹ ti oye jẹ arosọ ijinle sayensi , nitori pe o pese pẹlu apata ti ko ni agbara ti o ni agbara lodi si awọn asọtẹlẹ bii “oye” tabi “pipe” apẹrẹ kan yoo jẹ. Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ṣe ìdánwò àwọn ìdánwò rẹ̀ nípa wíwo bóyá àwọn àsọtẹ́lẹ̀ tí a mú jáde láti inú wọn jẹ́ ọ̀ràn nínú ayé tí ó ṣeé fojú rí. Itumọ ti ko le ṣe idanwo ni agbara-iyẹn, nipasẹ akiyesi tabi idanwo-kii ṣe imọ-jinlẹ. Itumọ ti laini ero yii fun awọn ile-iwe gbogbogbo AMẸRIKA ti jẹ idanimọ kii ṣe nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣugbọn nipasẹ awọn alaiṣe-imọ-jinlẹ paapaa, pẹlu awọn oloselu ati awọn oluṣe eto imulo . Oṣiṣẹ ile-igbimọ AMẸRIKA ti o lawọ Edward Kennedy kowe ni ọdun 2002 pe “apẹrẹ oye kii ṣe imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ati, nitorinaa, ko ni aye ninu eto-ẹkọ ti awọn kilasi imọ-jinlẹ ile-iwe gbogbogbo ti orilẹ-ede wa .”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, pẹ̀lú, ti tọ́ka sí i pé kì í ṣe kìkì àwọn àìpé ń bẹ nìkan ni ṣùgbọ́n bẹ́ẹ̀ náà ni àwọn àìṣeéṣe, àbùkù, àwọn ohun àjèjì, àti ìwà ìkà ń gbilẹ̀ nínú ayé ìgbésí ayé. Fun idi eyi awọn onkọwe ẹsin ti ṣofintoto ilana ti apẹrẹ ti iṣeduro ni awọn adaye, bi paynitencence ti wọn, ṣe idanimọ bi awọn abuda Ẹda. Ọkan apẹẹrẹ ti &quot;blunder&quot; jẹ agbọn eniyan, eyiti o ni awọn eyin pupọ fun iwọn rẹ; awọn molars kẹta, tabi eyin ọgbọn, nigbagbogbo ni ipa ti o nilo lati yọ kuro. Níwọ̀n bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀ ènìyàn yóò rí i pé ó ṣòro, láti sọ pé ó kéré tán, láti sọ pé ó jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ ti Ọlọ́run tí oníṣẹ́ ẹ̀rọ ènìyàn tí ó dáńgájíá kò tilẹ̀ fẹ́ láti sọ, ẹfolúṣọ̀n pèsè àkọsílẹ̀ dáradára nípa àìpé yìí. Bi iwọn ọpọlọ ti n pọ si ni akoko diẹ ninu awọn baba eniyan, atunṣe timole nigbakanna ni idinku ẹrẹkẹ ki ori ọmọ inu oyun yoo tẹsiwaju lati baamu nipasẹ ọna ibimọ ti obinrin agba. Itankalẹ dahun si awọn iwulo oni-ara kii ṣe nipasẹ apẹrẹ ti o dara julọ ṣugbọn nipasẹ tinkering, bi o ti jẹ pe—nipa iyipada awọn ẹya ti o wa tẹlẹ laiyara nipasẹ yiyan adayeba. Laibikita awọn iyipada si bakan eniyan, ọna ibimọ obinrin naa wa ni dín pupọ fun gbigbe ni irọrun ti ori ọmọ inu oyun, ati pe ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọmọ ku lakoko ibimọ nitori abajade. Imọ jẹ ki eyi ni oye bi abajade ti ilọsiwaju itiranya ti ọpọlọ eniyan; Awọn obinrin ti awọn ẹranko miiran ko ni iriri iṣoro yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye ti igbesi aye pọ ni awọn iwa “iwa”. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ apẹranjẹ ń jẹ ẹran wọn láàyè; parasites run wọn alãye ogun lati inu; ni ọpọlọpọ awọn eya ti spiders ati kokoro, awọn obirin jẹ wọn oko. Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ìsìn nígbà àtijọ́ ti kojú irú ìwà ìkà bẹ́ẹ̀ nítorí pé ó ṣòro láti ṣàlàyé nípa ọ̀nà Ọlọ́run. Evolution, ni ọna kan, wa si igbala wọn. Ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì ìgbà ayé kan pe Darwin ní “ọ̀rẹ́ aríran,” ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Roman Kátólíìkì kan sì kọ̀wé nípa “ẹ̀bùn tí Darwin fún ẹ̀kọ́ ìsìn.” Àwọn méjèèjì gbà pé àbájáde ẹfolúṣọ̀n, tí ó dà bíi pé ó mú àìní Ọlọ́run kúrò nínú ayé lákọ̀ọ́kọ́, nísinsìnyí ń mú àìní náà kúrò lọ́nà tí ó fini lọ́kàn balẹ̀ láti ṣàlàyé àìpé ayé gẹ́gẹ́ bí ìyọrísí ìṣètò Ọlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>ap64gakueaxniyja0szrhced6mvhv74</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600825</id>
      <parentid>600824</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:54:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600825</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98958" sha1="nkp4dxcd5c8jty3rgw5xrblff000dfg" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Illustration from the book Sappelen by Mark Ramen; The origin of Ruth.jpg|thumb|Itiranyàn]]
[[Fáìlì:Evolution (1925), image 09.jpg|thumb|eranko obo ati èniyàn ni asikò kanna.]]
Ìtìranyàn je nigba awa n so pé èniyàn ti wa lati eranko obo, ati eranko obo wa lati eranko adiye, ati gbogbo ohun laaye wa lati «The Big Bang» tumo si ni èdè Yoruba je «Pàùùù Nla» sugbon o po ninu àwon èniyàn Yoruba, won ko gbagbo eyi nitori won ro pé o je aimọgbọnwa. Won gbà-gbé ni Olorun.

'''itankalẹ''' , yii ni isedale postuating ti awọn orisirisi iru ti eweko, eranko, ati awọn miiran ohun alãye lori Earth ni won Oti ni miiran preexising orisi ati pe awọn iyato iyato jẹ nitori awọn iyipada ni itẹlera iran. Ẹkọ nipa itankalẹ jẹ ọkan ninu awọn bọtini pataki ti imọ-jinlẹ igbalode.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/evolution-scientific-theory/Intelligent-design-and-its-critics&lt;/ref&gt;

Oniruuru ti aye alãye jẹ iyalẹnu. Diẹ ẹ sii ju 2 million tẹlẹeya ti oganisimu ti a ti daruko ati apejuwe; ọpọlọpọ awọn miiran wa lati wa awari - lati egbélégbè mewaa si egbélégbè ogbon (10,000,000-30,000,000), ni ibamu si diẹ ninu awọn iṣiro. Ohun ti o yanilenu kii ṣe awọn nọmba nikan ṣugbọn o tun jẹ iyatọ iyalẹnu ni iwọn, apẹrẹ, ati ọna igbesi aye — lati inu awọn kokoro arun kekere , ti wọn kere ju ẹgbẹẹgbẹrun millimita kan ni iwọn ila opin, si sequoias ti o dara, ti o ga soke 100 mita (300 ẹsẹ) loke ilẹ ati iwuwo ọpọlọpọ ẹgbẹrun toonu; lati inu awọn kokoro arun ti n gbe ni awọn orisun omi gbona ni awọn iwọn otutu nitosi aaye omi ti omi si awọn elu ati awọn ewe ti n dagba lori awọn ọpọn yinyin ti Antarctica ati ninu awọn adagun omi iyọ ni -23 °C (-9 °F); ati lati omiran tube worm s ṣe awari gbigbe nitosi awọn atẹgun hydrothermal lori ilẹ okun dudu si Spider s ati awọn ohun ọgbin larkspur ti o wa lori awọn oke ti Oke Everest diẹ sii ju awọn mita 6,000 (ẹsẹ 19,700) loke ipele okun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyatọ ailopin lori igbesi aye jẹ eso ti ilana itankalẹ. Gbogbo awọn ẹda alãye ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ. Awọn eniyan ati awọn ẹran-ọsin miiran ti sọkalẹ lati inu awọn ẹda ti o ni irẹlẹ ti o gbe laaye ni ohun ti o ju egbélégbè aadojo (150,000,000) ọdun sẹyin; awọn ẹran-ọsin, awọn ẹiyẹ, awọn ẹja, awọn amphibians, ati awọn ẹja pin gẹgẹbi awọn kokoro ti inu omi ti o ngbe ni egbélégbè egbeta (600,000,000) ọdun sẹyin; ati gbogbo awọn ohun ọgbin ati awọn ẹranko nyo lati awọn kokoro-arun-bi microorganisms ti o bẹrẹ diẹ sii ju 3 bilionu ọdun sẹyin. Itankalẹ ti isedale jẹ ilana ti iran pẹlu iyipada. Awọn iran ti awọn oganisimu yipada nipasẹ awọn iran; oniruuru dide nitori awọn iran ti o sokale lati awọn baba ti o wọpọ yatọ nipasẹ akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onímọ̀ àdánidá ọmọ ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì ní ọ̀rúndún kọkàndínlógúnCharles Darwin jiyan pe awọn oganisimu wa nipasẹ itankalẹ, ati pe o pese alaye imọ-jinlẹ , ti o pe ni pataki ṣugbọn ko pe, ti bii itankalẹ ṣe waye ati idi ti o jẹ pe awọn ohun alumọni ni awọn ẹya-gẹgẹbi awọn iyẹ, awọn oju, ati awọn kidinrin — ti a ṣeto ni gbangba lati sin awọn iṣẹ kan pato. Yiyan adayeba jẹ imọran ipilẹ ninu alaye rẹ. Aṣayan adayeba waye nitori awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti o wulo diẹ sii, gẹgẹbi iran-nla tabi awọn ẹsẹ ti o yara, yọ ninu ewu dara julọ ati gbejade awọn ọmọ diẹ sii ju awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti ko ni ojurere.Genetics , imọ-jinlẹ ti a bi ni ọrundun 20th, ṣafihan ni kikun bi yiyan adayeba ṣe n ṣiṣẹ ati yori si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni ti itankalẹ. Bibẹrẹ ni awọn ọdun 1960, ibawi imọ-jinlẹ ti o ni ibatan ,isedale molikula , imọ ti ilọsiwaju pupọ ti itankalẹ ti ibi ati jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iwadii awọn iṣoro alaye ti o dabi ẹni pe ko de ọdọ nikan ni igba diẹ tẹlẹ-fun apẹẹrẹ, bawo ni awọn jiini ti eniyan ati awọn chimpanzees ṣe jọra (wọn yatọ ni iwọn 1 – 2 ogorun awọn ẹya ti o jẹ awọn Jiini).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àpilẹ̀kọ yìí ṣàlàyé ẹfolúṣọ̀n bí ó ṣe kan àwọn ohun alààyè lápapọ̀. Fun ijiroro ti itankalẹ eniyan, ''wo'' nkan naa itankalẹ eniyan . Fun itọju pipe diẹ sii ti ibawi ti o ṣe pataki si ikẹkọ itankalẹ, ''wo'' awọn nkan jiini, eniyan ati ajogunba . Awọn aaye kan pato ti itankalẹ jẹ ijiroro ninu awọn nkan ti o ni awọ ati mimicry . Awọn ohun elo ti ilana itiranya si ọgbin ati ibisi ẹranko ni a jiroro ninu awọn nkan ti ibisi ọgbin ati ibisi ẹranko . Akopọ ti itankalẹ ti igbesi aye gẹgẹbi abuda pataki ti itan-akọọlẹ Earth ni a fun ni imọ-jinlẹ agbegbe: Itankalẹ ti biosphere . Ifọrọwerọ alaye ti igbesi aye ati ironu Charles Darwin ni a rii ninu nkan Darwin, Charles .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Gbogbogbo Akopọ ==

== Ẹri fun itankalẹ ==
Darwin ati awọn onimọ-jinlẹ ti ọrundun 19th miiran rii ẹri ti o lagbara fun itankalẹ ti ẹda ni iwadii afiwera ti awọn ohun alumọni, ni pinpin agbegbe wọn, ati ninu awọn kuku fosaili ti awọn ohun alumọni ti o parun. Lati akoko Darwin, ẹri lati awọn orisun wọnyi ti di alagbara pupọ ati ni kikun , lakoko ti awọn ilana ẹkọ ti ibi ti o jade laipẹ-jiini, biochemistry , fisioloji , imọ-jinlẹ , ihuwasi ẹranko (ethology), ati paapaa isedale molikula — ti pese ẹri afikun agbara ati ijẹrisi alaye. Iye alaye nipa itan itankalẹ ti a fipamọ sinu DNA ati awọn ọlọjẹ ti awọn ohun alãye jẹ eyiti ko ni opin; awọn onimo ijinlẹ sayensi le tun ṣe alaye eyikeyi ti itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye nipasẹ idokowo akoko to ati awọn orisun yàrá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n kò bìkítà mọ́ gbígba ẹ̀rí láti ṣètìlẹ́yìn fún òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n ṣùgbọ́n kàkà bẹ́ẹ̀ wọ́n bìkítà nípa irú ìmọ̀ wo ni a lè rí gbà láti oríṣiríṣi orísun ẹ̀rí. Awọn abala atẹle yii ṣe idanimọ awọn orisun ti o munadoko julọ ati ṣapejuwe iru alaye ti wọn ti pese.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọnfosaili igbasilẹ =
Awọn onimọ-jinlẹ ti gba pada ti wọn si ṣe iwadi awọn eeku fosaili ti ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ohun alumọni ti o ngbe ni igba atijọ. Igbasilẹ fosaili yii fihan pe ọpọlọpọ iru awọn ohun alumọni ti parun yatọ pupọ ni irisi si eyikeyi ti o wa laaye ni bayi. O tun ṣe afihan awọn isọdi ti awọn oganisimu nipasẹ akoko ( ''wo'' faunal succession, law of ; geochronology: Pinpin awọn ibatan ti fossils pẹlu apata strata ), afihan iyipada wọn lati fọọmu kan si ekeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nigbati ohun-ara ba ku, o maa n run nipasẹ awọn ọna igbesi aye miiran ati nipasẹ awọn ilana oju ojo. Ni awọn akoko ṣọwọn diẹ ninu awọn ẹya ara—paapaa awọn ti o le bi ikarahun, eyín, tabi egungun—ni a tọju nipasẹ didi sinu ẹrẹ tabi aabo ni ọna miiran lati awọn aperanje ati oju ojo. Nígbẹ̀yìngbẹ́yín, wọ́n lè di èèwọ̀ kí wọ́n sì tọ́jú wọn títí ayérayé pẹ̀lú àwọn àpáta tí wọ́n ti fi wọ́n sínú rẹ̀. Awọn ọna bii ibaṣepọ radiometric - wiwọn awọn oye ti awọn ọta ipanilara adayeba ti o wa ninu awọn ohun alumọni kan lati pinnu akoko ti o kọja lati igba ti wọn ti di-jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iṣiro akoko akoko nigbati awọn apata, ati awọn fossils ti o ni nkan ṣe pẹlu wọn, ni a ṣẹda&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Radiometric ibaṣepọ tọkasi wipe Earth ti a akoso nipa 4.5 bilionu odun seyin. Awọn fossils akọkọ dabi awọn microorganisms bii kokoro arun ati cyanobacteria ( ewe-alawọ ewe bulu ); Atijọ julọ ninu awọn fossils wọnyi han ni awọn apata 3.5 bilionu ọdun ( ''wo'' Precambrian akoko ). Awọn fossils eranko ti a mọ julọ julọ , ti o to egbélégbè eedegberin (700,000,000) ọdun atijọ, wa lati inu ohun ti a npe ni Ediacara fauna , awọn ẹda kekere ti o dabi worm pẹlu awọn ara rirọ. Ọpọlọpọ awọn fossils ti o jẹ ti ọpọlọpọ awọn phyla alãye ati iṣafihan awọn egungun ti o wa ni erupe ile han ninu awọn apata ni nkan bi egbélégbè eedegbeta-ó-lé-ogóji (540,000,000) ọdun. Awọn ohun alumọni wọnyi yatọ si awọn ẹda ti o ngbe ni bayi ati awọn ti o ngbe ni awọn akoko idasi. Diẹ ninu yatọ si yato si pe awọn onimọ-jinlẹ ti ṣẹda phyla tuntun lati le ṣe iyatọ wọn. ( ''Wo'' Akoko Cambrian .) Awọn vertebrate akọkọ , awọn ẹranko ti o ni awọn ẹhin, farahan ni nkan bi egbélégbè irinwó (400,000,000) ọdun sẹyin; akọkọ mammal s, kere ju egbélégbè igba (200,000,000) odun seyin. Itan igbesi aye ti a gbasilẹ nipasẹ awọn fossils ṣe afihan awọn ẹri ti o lagbara ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Igbasilẹ fosaili ko pe. Ninu ipin kekere ti awọn ohun alumọni ti o tọju bi awọn fossils, ida kekere kan ni a ti gba pada ti a si ṣe iwadi nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ. Ni awọn igba miiran itẹlera awọn fọọmu lori akoko ti ni atunṣe ni awọn alaye. Ọkan apẹẹrẹ ni awọn itankalẹ ti awọnẹṣin . Ẹṣin naa ni a le tọpa si ẹranko ti o ni iwọn aja ti o ni awọn ika ẹsẹ pupọ lori ẹsẹ kọọkan ati eyin ti o yẹ fun lilọ kiri ayelujara; eranko yi, ti a npe niẸṣin owurọ (iwin ''Hyracotherium'' ), gbe diẹ sii ju egbélégbè aadota (50,000,000) ọdun sẹyin. Fọọmu to ṣẹṣẹ julọ, ẹṣin igbalode ( ''Equus'' ), tobi pupọ ni iwọn, jẹ ika ẹsẹ kan, o si ni awọn eyin ti o yẹ fun jijẹ. Awọn fọọmu iyipada ti wa ni ipamọ daradara bi awọn fossils, gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn iru ẹṣin ti o parun ti o wa ni awọn itọnisọna oriṣiriṣi ti ko si fi awọn ọmọ ti o wa laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lilo awọn fossils ti a gba pada, awọn onimọ-jinlẹ ti tun ṣe awọn apẹẹrẹ ti awọn iyipada itiranya ipilẹṣẹ ni fọọmu ati iṣẹ. Fun apẹẹrẹ, isalẹbakan ti reptiles ni orisirisi awọn egungun, sugbon ti osin nikan kan. Awọn egungun miiran ti o wa ninu bakan reptile ni aiṣedeede ti dagba si awọn egungun ni bayi ti a rii ni eti mammalian. Lákọ̀ọ́kọ́, irú ìyípadà bẹ́ẹ̀ lè dà bí èyí tí kò ṣeé ṣe—ó ṣòro láti ronú nípa iṣẹ́ tí irú àwọn egungun bẹ́ẹ̀ lè ti ní nígbà ìpele agbedeméjì wọn. Sibẹsibẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣe awari awọn ọna iyipada meji ti awọn ẹranko ti o dabi ẹran-ọsin, ti a petherapsid s, ti o ni isẹpo bakan meji (ie, awọn aaye mitari meji ni ẹgbẹ ni ẹgbẹ) - isẹpo kan ti o wa ninu awọn egungun ti o duro ni ẹrẹkẹ mammalian ati ekeji ti o ni igun mẹẹrin ati awọn egungun articular, eyiti o di òòlù ati anvil eti mammalian. ( ''Tún wo'' ẹran-ọsin: Skeleton .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Fun awọn alaigbagbọ alaigbagbọ ti Darwin, awọn “sonu ọna asopọ -aisi eyikeyi iru iyipada ti a mọ laarin awọn apes ati awọn eniyan-jẹ igbe ogun, bi o ti wa fun awọn eniyan ti ko ni imọran lẹhinna.hominin s-ie, awọn primates ti o jẹ ti iran eniyan lẹhin ti o yapa kuro ninu awọn idile ti o lọ si awọn apes-jẹ egbélégbè mefa (6,000,000) si egbélégbè méje (7,000,000) ọdun, wa lati Afirika, ti a si mọ ni ''Sahelanthropus'' ati ''Orrorin'' (tabi ''Praeanthropus'' ), eyiti o jẹ bipedal pupọ julọ nigbati o wa ni ilẹ ṣugbọn ti o ni awọn opolo kekere pupọ. ''Ardipithecus'' gbe ni nkan bi 4.4 milionu ọdun sẹyin, tun ni Afirika. Opolopo fosaili ku lati Oniruuru African origins ti wa ni mo ti''Australopithecus'' , hominin kan ti o han laarin 3 milionu ati 4 milionu ọdun sẹyin. ''Australopithecus'' ni iduro eniyan titọ ṣugbọn agbara cranial ti o kere ju 500 cc (deede si iwuwo ọpọlọ ti o to 500 giramu), ti o ṣe afiwe ti gorilla tabi chimpanzee ati nipa idamẹta ti eniyan. Orí rẹ̀ fi àkópọ̀ ọ̀bọ àti ànímọ́ ènìyàn hàn—iwájú orí rẹ̀ rírẹlẹ̀ àti ojú gígùn, tí ó dà bí ìnàbọ̀ ṣùgbọ́n tí eyín rẹ̀ tó bí ti ènìyàn. Miiran tete hominins gba contemporaneous pẹlu ''Australopithecus'' ni ''Kenyanthropus'' ati ''Paranthropus'' ; mejeeji ní afiwera kekere opolo, biotilejepe diẹ ninu awọn eya ti ''Paranthropus'' ní tobi ara. ''Paranthropus'' ṣe aṣoju ẹka ẹgbẹ kan ninu idile hominin ti o ti parun. Paapọ pẹlu agbara cranial ti o pọ si, awọn abuda eniyan miiran ni a ti rii ninu''Homo habilis'' , ti o ngbe nipa 1.5 milionu si 2 milionu ọdun sẹyin ni Afirika ati pe o ni agbara cranial ti o ju 600 cc (iwuwo ọpọlọ ti 600 giramu), ati ni''H. erectus'' , ti o ngbe laarin 0.5 milionu ati diẹ sii ju 1.5 milionu ọdun sẹyin, nkqwe wa ni ibigbogbo lori Afirika, Asia, ati Europe, o si ni agbara cranial ti 800 si 1,100 cc (iwuwo ọpọlọ ti 800 si 1,100 giramu). Awọn iwọn ọpọlọ ti ''H. ergaster'' , ''H. antecessor'' , ati ''H. heidelbergensis'' jẹ ni aijọju ti ọpọlọ ti ''H. erectus'' , diẹ ninu awọn eya ti o jẹ apakan ti akoko, botilẹjẹpe wọn ngbe ni awọn agbegbe oriṣiriṣi ti Ila-oorun Iwọ-oorun . ( ''Tún wo'' ẹfolúṣọ̀n ènìyàn .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn ibajọra igbekalẹ ==
Awọnegungun ìpapa, ẹṣin, ènìyàn, ẹyẹ, àti àdán jọra gan-an láìka ọ̀nà ìgbésí ayé àwọn ẹranko wọ̀nyí àti onírúurú àyíká wọn sí . Ifiweranṣẹ naa, egungun nipasẹ egungun, ni a le rii ni irọrun kii ṣe ni awọn ẹsẹ nikan ṣugbọn tun ni gbogbo apakan miiran ti ara. Lati oju-iwoye ti o wulo, ko ni oye pe ijapa yẹ ki o we, ṣiṣe ẹṣin, eniyan kọ, ati ẹyẹ tabi adan fo pẹlu awọn ẹya iwaju ti a fi awọn egungun kanna ṣe. Onimọ-ẹrọ le ṣe apẹrẹ awọn ẹsẹ to dara julọ ni ọran kọọkan. Ṣugbọn ti o ba gba pe gbogbo awọn egungun wọnyi jogun awọn ẹya wọn lati ọdọ baba ti o wọpọ ati pe wọn ti yipada nikan bi wọn ti ṣe deede si awọn ọna igbesi aye oriṣiriṣi, ibajọra ti awọn ẹya wọn jẹ oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Comparative anatomi ṣe iwadii awọnhomologies , tabi jogun afijq, laarin awọn oganisimu ni egungun be ati ninu awọn miiran awọn ẹya ara ti awọn ara. Ifiweranṣẹ ti awọn ẹya jẹ deede isunmọ laarin diẹ ninu awọn oganisimu-orisirisi awọn oriṣiriṣi ti awọn ẹiyẹ orin, fun apẹẹrẹ—ṣugbọn o kere si bi awọn ohun-ara ti a fiwera ko ni ibatan pẹkipẹki ninu itan-akọọlẹ itankalẹ wọn. Awọn ibajọra ko kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹiyẹ ju ti wọn wa laarin awọn ẹran-ọsin, ati pe wọn tun kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹja. Awọn ibajọra ninu igbekalẹ, nitorinaa, kii ṣe itankalẹ ti o farahan nikan ṣugbọn tun ṣe iranlọwọ lati ṣe atunto phylogeny , tabi itan-akọọlẹ itankalẹ, ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Anatomi afiwe tun ṣafihan idi ti ọpọlọpọ awọn ẹya ara-ara ko jẹ pipe. Gẹgẹbi awọn igun iwaju ti ijapa, ẹṣin, eniyan, awọn ẹiyẹ, ati awọn adan, awọn ẹya ara ti ara ko kere ju ti a ṣe deede nitori pe wọn ṣe atunṣe lati ẹya ti a jogun dipo ti a ṣe apẹrẹ lati awọn ohun elo &quot;aise&quot; patapata fun idi kan pato. Aipe ti awọn ẹya jẹ ẹri fun itankalẹ ati lodi si awọn ariyanjiyan antievolutionist ti o pe apẹrẹ ti oye ( ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Idagbasoke ọmọ inu oyun ati vestiges ==
Darwin ati awọn ọmọlẹhin rẹ ri atilẹyin fun itankalẹ ninu iwadi ti embryology , imọ-imọ-imọ ti o ṣe iwadi idagbasoke awọn ohun alumọni lati ẹyin ti o ni idapọ si akoko ibimọ tabi fifun.Vertebrate s, lati awọn ẹja nipasẹ awọn alangba si eniyan, ndagba ni awọn ọna ti o jọra ni awọn ipele ibẹrẹ, ṣugbọn wọn di iyatọ siwaju ati siwaju sii bi awọn ọmọ inu oyun naa ti sunmọ idagbasoke. Awọn ibajọra duro pẹ laarin awọn ohun alumọni ti o ni ibatan diẹ sii (fun apẹẹrẹ, eniyan ati awọn obo) ju laarin awọn ti ko ni ibatan si (awọn eniyan ati awọn yanyan). Awọn ilana idagbasoke ti o wọpọ ṣe afihan ibatan itankalẹ. Awọn alangba ati awọn eniyan pin ilana idagbasoke ti a jogun lati ọdọ baba nla wọn ti o jina; Ilana ti a jogun ti ọkọọkan ni a tunṣe nikan bi awọn iran iran ti o ya sọtọ ti wa ni awọn ọna oriṣiriṣi. Awọn ipele ọmọ inu oyun ti o wọpọ ti awọn ẹda meji ṣe afihan awọn idiwọ ti a fi lelẹ nipasẹ ogún ti o wọpọ, eyiti o ṣe idiwọ awọn iyipada ti ko ṣe pataki nipasẹ awọn agbegbe iyatọ ati awọn ọna igbesi aye wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn oyun ti eniyan ati awọn miiran ti kii ṣe omi omi vertebrates ṣe afihangill slits botilẹjẹpe wọn ko simi nipasẹ awọn gills. Awọn slits wọnyi wa ninu awọn ọmọ inu oyun ti gbogbo awọn vertebrates nitori pe wọn pin gẹgẹbi awọn baba ti o wọpọ ni ẹja ninu eyiti awọn ẹya wọnyi ti kọkọ wa. Awọn ọmọ inu eniyan tun ṣafihan nipasẹ ọsẹ kẹrin ti idagbasoke ni asọye daradarairu , eyi ti o de ipari ti o pọju ni ọsẹ mẹfa. Iru iru ọmọ inu oyun ni a ri ninu awọn ẹran-ọsin miiran, gẹgẹbi awọn aja, ẹṣin, ati awọn obo; ninu eda eniyan, sibẹsibẹ, awọn iru bajẹ-kukuru, taku nikan bi a rudiment ni agbalagba coccyx .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibasepo itankalẹ ti o sunmọ laarin awọn ohun alumọni ti o han ni iyatọ pupọ bi awọn agbalagba le jẹ idanimọ nigbakan nipasẹ awọn homologies ọmọ inu oyun wọn.Barnacle s, fun apẹẹrẹ, jẹ awọn crustaceans sedentary ti o han gedegbe si iru awọn crustaceans olominira gẹgẹbi awọn lobsters, shrimps, tabi copepods. Sibẹsibẹ awọn barnacles kọja nipasẹ ipele idin ti o ni ọfẹ ọfẹ, nauplius, eyiti o jẹ aibikita bi ti awọn idin crustacean miiran.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn rudiments ọmọ inu oyun ti ko ni idagbasoke ni kikun, gẹgẹbi awọn slits gill ninu eniyan, jẹ wọpọ ni gbogbo iru awọn ẹranko. Diẹ ninu awọn, sibẹsibẹ, bi iru rudiment ninu eda eniyan, tẹsiwaju bi agbalagba vestiges, afihan itankalẹ baba. Ẹya ara rudimentary ti o mọ julọ ninu eniyan ni vermiformàfikún . Ipilẹ bi worm yii so mọ apakan kukuru ti ifun ti a pe nicecum , eyi ti o wa ni aaye ibi ti awọn ifun titobi ati kekere darapọ. Àfikún vermiform ènìyàn jẹ aláìṣiṣẹ́mọ́idawọle ti ara ti o ni idagbasoke ni kikun ti o wa ninu awọn osin miiran, gẹgẹbi ehoro ati awọn herbivores miiran, nibiti cecum nla kan ati ohun elo ti o tọju cellulose ẹfọ lati jẹ ki tito nkan lẹsẹsẹ rẹ pẹlu iranlọwọ ti awọn kokoro arun. Vestiges jẹ awọn iṣẹlẹ ti awọn aipe-gẹgẹbi awọn aipe ti a rii ninu awọn ẹya ara-ti o jiyan lodi si ẹda nipasẹ apẹrẹ ṣugbọn o jẹ oye ni kikun nitori abajade itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

= Àgbègbè ti awon ohun láàyè =
Darwin tun rii ijẹrisi ti itankalẹ ni pinpin agbegbe ti awọn irugbin ati ẹranko, ati pe imọ-jinlẹ nigbamii ti fikun awọn akiyesi rẹ. Fun apẹẹrẹ, nibẹ ni o wa nipa 1,500 mọ eya ti''Drosophila'' kikan fo ni agbaye; O fẹrẹ to idamẹta ninu wọn n gbe ni Hawaii ati pe ko si ibomiiran, botilẹjẹpe lapapọ agbegbe ti archipelago kere ju ọkan-igbogun agbegbe ti California tabi Germany. Paapaa ni Hawaii diẹ sii ju awọn eya igbin 1,000 ati awọn mollusks ilẹ miiran ti ko si nibikibi miiran. Iyatọ dani yiijẹ alaye ni irọrun nipasẹ itankalẹ. Awọn erekuṣu Hawaii ti ya sọtọ pupọju ati pe wọn ti ni awọn oluṣakoso ijọba diẹ — ie, awọn ẹranko ati awọn eweko ti o de ibẹ lati ibomiiran ati awọn olugbe ti iṣeto. Awọn eya wọnyẹn ti o ṣe ijọba awọn erekuṣu naa rii ọpọlọpọ awọn aaye ilolupo ilolupo , awọn agbegbe agbegbe ti o baamu lati ṣetọju wọn ati aini awọn aperanje ti yoo ṣe idiwọ fun wọn lati isodipupo. Ni idahun, awọn eya wọnyi nyara diversified; ilana yii ti isodipupo lati le kun awọn ohun elo ilolupo ni a pe ni itankalẹ adaṣe .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọ̀kọ̀ọ̀kan àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì àgbáyé ní àkójọpọ̀ àwọn ẹranko àti ohun ọ̀gbìn tí ó yàtọ̀ tirẹ̀. Ní Áfíríkà ni àwọn rhinoceroses, erinmi, kìnnìún, hyenas, giraffes, zebras, lemurs, àwọn ọ̀bọ tí imú tóóró àti ìrù tí kò ní ìrù, chimpanzees, àti gorilla. South America , eyi ti pan lori Elo kanna latitudes bi Africa, ni o ni ko si ti awọn wọnyi eranko; dipo o ni pumas, jaguars, tapir, llamas, raccoons, opossums, armadillos, ati awọn obo pẹlu awọn imu gbooro ati awọn iru prehensile nla.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn aapọn wọnyi ti biogeography kii ṣe nitori ibamu nikan ti awọn oriṣiriṣi awọn agbegbe. Ko si idi lati gbagbọ pe awọn ẹranko South America ko dara daradara lati gbe ni Afirika tabi ti Afirika lati gbe ni South America. Awọn erekuṣu Hawaii ko dara ju awọn erekuṣu Pacific miiran lọ fun awọn fo ọti kikan, bẹẹ ni wọn ko ni alejo gbigba ju awọn ẹya miiran ti agbaye fun ọpọlọpọ awọn ohun alumọni ti ko si . Ni otitọ, botilẹjẹpe ko si awọn ẹranko nla ti o jẹ abinibi si awọn erekuṣu Hawahi, awọn ẹlẹdẹ ati ewurẹ ti pọ sibẹ bi ẹranko igbẹ lati igba ti eniyan ti ṣafihan. Àìsí ọ̀pọ̀ irú ẹ̀yà yìí láti inú àyíká ọ̀rọ̀ aájò àlejò nínú èyí tí oríṣiríṣi àjèjì ti àwọn ẹ̀yà míràn ti gbilẹ̀ ni a lè ṣàlàyé nípa àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n, èyí tí ó jẹ́wọ́ pé irú ẹ̀dá lè wà tí ó sì ń wáyé ní àwọn àgbègbè àgbègbè tí àwọn baba ńlá wọn ti ń ṣàkóso.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ==
Aaye ti isedale molikula pese alaye ti o ni alaye julọ ati ẹri ti o wa fun itankalẹ isedale. Ni awọn oniwe-unveiling ti awọn iseda tiDNA ati awọn iṣẹ ti oganisimu ni ipele ti ensaemusi ati awọn miiran amuaradagba moleku, o ti han wipe awọn wọnyi moleku mu alaye nipa ohun oganisimu ká baba. Eyi ti jẹ ki o ṣee ṣe lati tun awọn iṣẹlẹ itankalẹ ti a ko mọ tẹlẹ ati lati jẹrisi ati ṣatunṣe iwo awọn iṣẹlẹ ti a ti mọ tẹlẹ. Itọkasi pẹlu eyiti awọn iṣẹlẹ wọnyi le ṣe atunṣe jẹ idi kan ti ẹri lati isedale molikula jẹ ọranyan pupọ. Idi miiran ni pe itankalẹ molikula ti fihan gbogbo awọn ohun alumọni, lati kokoro arun si eniyan, lati ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Ìṣọ̀kan tó ṣàrà ọ̀tọ̀ kan wà nínú àwọn èròjà molecule ti àwọn ohun alààyè—nínú irú àwọn èròjà náà àti nínú àwọn ọ̀nà tí wọ́n gbà ń kó wọn jọ tí wọ́n sì ń lò ó. Ninu gbogbo awọn kokoro arun, awọn ohun ọgbin, ẹranko, ati eniyan, DNA ni ọna ti o yatọ ti paati mẹrin kannanucleotide s, ati gbogbo awọn orisirisi amuaradagba s ti wa ni sise lati orisirisi awọn akojọpọ ati awọn ọkọọkan ti kanna 20 amino acids , biotilejepe orisirisi awọn ọgọrun miiran amino acids wa tẹlẹ. Awọnkoodu jiini nipasẹ eyiti alaye ti o wa ninu DNA ti sẹẹli sẹẹli ti kọja siAwọn ọlọjẹ jẹ fere nibikibi kanna. Awọn ipa ọna iṣelọpọ ti o jọra — awọn ilana ti awọn aati biokemika ( ''wo'' iṣelọpọ agbara ) - ni lilo nipasẹ awọn ohun-ara ti o yatọ julọ lati ṣe agbejade agbara ati lati ṣe awọn paati sẹẹli.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Isokan yii ṣe afihan ilosiwaju jiini ati idile ti o wọpọ ti gbogbo awọn ohun alumọni. Ko si ọna onipin miiran lati ṣe akọọlẹ fun isokan molikula wọn nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya yiyan jẹ deede. Awọn jiini koodu Sin bi apẹẹrẹ. Ọkọọkan pato ti awọn nucleotides mẹta ninu DNA iparun n ṣiṣẹ bi apẹrẹ fun iṣelọpọ amino acid gangan kanna ni gbogbo awọn ohun alumọni. Eyi kii ṣe pataki ju bi o ṣe jẹ fun ede lati lo akojọpọ awọn lẹta kan pato lati ṣe aṣoju ohun kan pato. Bí wọ́n bá rí i pé àwọn lẹ́tà kan lára ​​àwọn lẹ́tà— ''pílánẹ́ẹ̀tì'' , ''igi'' , ''obìnrin'' —ní ìtumọ̀ kan náà nínú àwọn ìwé oríṣiríṣi, a lè ní ìdánilójú pé àwọn èdè tí a lò nínú àwọn ìwé wọ̀nyẹn jẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gene s ati awọn ọlọjẹ jẹ awọn ohun elo gigun ti o ni alaye ninu lẹsẹsẹ awọn ẹya ara wọn ni ọna kanna bi awọn gbolohun ọrọ ti ede Gẹẹsi ni alaye ni ọna ti awọn lẹta ati awọn ọrọ wọn. Awọn ilana ti o wa ninu awọn Jiini ti wa ni gbigbe lati ọdọ awọn obi si awọn ọmọ ati pe o jẹ aami kan ayafi fun awọn iyipada lẹẹkọọkan ti a ṣe nipasẹ awọn iyipada. Gẹ́gẹ́ bí àpèjúwe, ẹnì kan lè rò pé a fi ìwé méjì wéra. Awọn iwe mejeeji jẹ awọn oju-iwe 200 gigun wọn si ni nọmba kanna ti awọn ipin. Àyẹ̀wò tímọ́tímọ́ fi hàn pé ojú ìwé méjì náà jẹ́ ojú ìwé kan náà fún ojú ìwé àti ọ̀rọ̀ fún ọ̀rọ̀, àyàfi pé ọ̀rọ̀ kan lẹ́ẹ̀kọ̀ọ̀kan—sọ, ọ̀kan nínú ọgọ́rùn-ún—yàtọ̀. Awọn iwe meji ko le ti kọ ni ominira; boya ọkan ti a ti daakọ lati miiran, tabi awọn mejeeji ti a daakọ, taara tabi fi ogbon ekoro, lati kanna atilẹba iwe. Bakanna, ti paati nucleotide kọọkan ti DNA ba jẹ aṣoju nipasẹ lẹta kan, ilana pipe ti awọn nucleotides ninu DNA ti ẹda ti o ga julọ yoo nilo ọpọlọpọ awọn iwe ọgọrun ti awọn ọgọọgọrun awọn oju-iwe, pẹlu ọpọlọpọ ẹgbẹrun awọn lẹta lori oju-iwe kọọkan. Nigbati awọn “awọn oju-iwe” (tabi awọn ilana ti nucleotides) ninu “awọn iwe” (awọn ohun alumọni) ni a ṣe ayẹwo ni ọkọọkan, ifọrọranṣẹ ti o wa ninu “awọn lẹta” (nucleotides) funni ni ẹri ti ko daju ti ipilẹṣẹ ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan meji ti a gbekalẹ loke da lori awọn aaye oriṣiriṣi, botilẹjẹpe awọn mejeeji jẹri si itankalẹ. Lilo apẹrẹ alfabeti , ariyanjiyan akọkọ sọ pe awọn ede ti o lo iwe-itumọ kanna - koodu jiini kanna ati awọn amino acid 20 kanna - ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira. Ariyanjiyan keji, nipa ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides ninu DNA (ati nitorinaa ọna ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ), sọ pe awọn iwe ti o ni awọn ọrọ ti o jọra pupọ ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹ̀rí ẹfolúṣọ̀n tí a ṣípayá nípa ẹ̀dá alààyè molecule lọ pàápàá jù lọ. Iwọn ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides tabi ti amino acids le jẹ iwọn ni deede. Fun apẹẹrẹ, ninu eda eniyan ati chimpanzees, awọn amuaradagba moleku ti a npe nicytochrome c, eyiti o ṣe iṣẹ pataki ni isunmi laarin awọn sẹẹli , ni awọn amino acid 104 kanna ni ilana kanna. O yatọ si, sibẹsibẹ, lati cytochrome c ti awọn obo rhesus nipasẹ 1 amino acid, lati ti awọn ẹṣin nipasẹ 11 afikun amino acids, ati lati ti tuna nipasẹ 21 afikun amino acids. Iwọn ibajọra ṣe afihan isọdọtun ti baba ti o wọpọ. Nitorinaa, awọn itọkasi lati anatomi afiwera ati awọn ilana-iṣe miiran nipa itan-akọọlẹ itankalẹ ni a le ṣe idanwo ni awọn iwadii molikula ti DNA ati awọn ọlọjẹ nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana wọn ti nucleotides ati amino acids. ( ''Wo isalẹ'' DNA ati amuaradagba bi awọn macromolecules alaye .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣẹ ti iru idanwo yii jẹ ohun ti o lagbara; ọkọọkan awọn ẹgbẹẹgbẹrun awọn Jiini ati ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọlọjẹ ti o wa ninu ẹda ara ti n pese idanwo ominira ti itan-akọọlẹ itankalẹ oni-ara yẹn. Kii ṣe gbogbo awọn idanwo ti o ṣeeṣe ni a ti ṣe, ṣugbọn ọpọlọpọ awọn ọgọọgọrun ni a ti ṣe, ati pe ko si ẹnikan ti o funni ni ẹri ti o lodi si itankalẹ. Boya ko si imọran miiran ni eyikeyi aaye ti imọ-jinlẹ ti o ti ni idanwo lọpọlọpọ ati bi o ti jẹri ni kikun bi ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Itan-akọọlẹ itankalẹ =

== Tete ero ==
Gbogbo eniyan asa ti ni idagbasoke ara wọn alaye fun awọnipilẹṣẹ ti aye ati ti awọn eniyan ati awọn ẹda miiran. Ẹsin Juu ti aṣa ati Kristiẹniti ṣe alaye ipilẹṣẹ ti awọn ẹda alãye ati awọn iyipada wọn si tiwọnàwọn àyíká —iyẹ́, ìyẹ́, ọwọ́, òdòdó—gẹ́gẹ́ bí iṣẹ́ ọwọ́ Ọlọ́run ohun gbogbo. Awọn ọlọgbọn atijọGreece ni awọn arosọ ẹda tiwọn .Anaximander dabaa pe awọn ẹranko le yipada lati iru kan si omiiran, atiEmpedocles speculated ti won ti wa ni ṣe soke ti orisirisi awọn akojọpọ ti preexising awọn ẹya ara. Sunmọ si igbalode ti itiranya ero wà awọn igbero ti teteÀwọn Bàbá Ṣọ́ọ̀ṣì bíi Gregory ti Nazianzus àti Augustine , tí àwọn méjèèjì pa mọ́ pé kì í ṣe gbogbo irú ọ̀wọ́ ewéko àti ẹranko ni Ọlọ́run dá; kakatimọ, mẹdelẹ ko wá aimẹ to whenuho mẹ sọn nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ. Ìsúnniṣe wọn kìí ṣe ti ẹ̀dá ènìyàn bíkòṣe ti ẹ̀sìn—kì bá ti ṣeé ṣe láti kó àwọn aṣojú gbogbo irú ọ̀wọ́ sínú ọkọ̀ ojú-omi kan ṣoṣo bí ọkọ̀ Noa ; nítorí náà, àwọn irú ọ̀wọ́ kan ní láti wà kìkì lẹ́yìn Ìkún-omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọran pe awọn ohun alumọni le yipada nipasẹ awọn ilana adayeba ko ṣe iwadii bi koko-ọrọ ti ibi nipasẹAwọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti Aarin Aarin, ṣugbọn o jẹ, nigbagbogbo lairotẹlẹ, ni a gbero bi o ṣeeṣe nipasẹ ọpọlọpọ, pẹlu Albertus Magnus ati ọmọ ile-iwe rẹThomas Aquinas . Aquinas parí ọ̀rọ̀ rẹ̀, lẹ́yìn ìjíròrò tó kún rẹ́rẹ́, pé ìdàgbàsókè àwọn ẹ̀dá alààyè bí ìdin àti eṣinṣin láti inú àwọn ohun tí kò ní ẹ̀mí bíi ẹran jíjẹrà kò bá ìgbàgbọ́ Kristẹni tàbí ọgbọ́n èrò orí mu. Ṣugbọn o fi silẹ fun awọn ẹlomiran lati pinnu boya eyi ṣẹlẹ ni otitọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ero ti ilọsiwaju, paapaa igbagbọ ninu ilọsiwaju eniyan ti ko ni opin, jẹ aringbungbun siÌlànà ti ọ̀rúndún kejìdínlógún, ní pàtàkì ní ilẹ̀ Faransé láàárín àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí bíi marquis de Condorcet àti Denis Diderot àti irú àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì bíGeorges-Louis Leclerc, comte de Buffon . Ṣùgbọ́n ìgbàgbọ́ nínú ìlọsíwájú kò fi dandan yọrí sí ìdàgbàsókè àbá èrò orí ti ẹfolúṣọ̀n.Pierre-Louis Moreau de Maupertuis dabaa iran airotẹlẹ ati iparun awọn ohun alumọni gẹgẹ bi apakan ti imọ-jinlẹ rẹ ti awọn ipilẹṣẹ, ṣugbọn ko ni ilọsiwaju imọ-jinlẹ ti itankalẹ — ie, iyipada ti ẹda kan si omiran nipasẹ mimọ, awọn idi adayeba. Buffon, ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o tobi julọ ni akoko naa, ṣe akiyesi ni gbangba — o si kọ - irandiran ti o ṣeeṣe ti awọn ẹda pupọ lati ọdọ baba nla kan. O fiweranṣẹ pe awọn ohun alumọni dide lati awọn ohun alumọni Organic nipasẹ iran lẹẹkọkan, ki o le jẹ ọpọlọpọ iru awọn ẹranko ati awọn ohun ọgbin bi awọn akojọpọ ti o le yanju ti awọn ohun elo Organic.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onisegun GẹẹsiErasmus Darwin , grandfather ti Charles Darwin, ti a nṣe ninu rẹ''Zoonomia; tabi, Awọn ofin ti Igbesi aye Organic'' (1794-96) diẹ ninu awọn akiyesi itiranya, ṣugbọn wọn ko ni idagbasoke siwaju ati pe ko ni ipa gidi lori awọn imọ-jinlẹ ti o tẹle. Onimọ-ọgbọn ara SwedenCarolus Linnaeus ṣe agbekalẹ eto isọdi ti ọgbin ati ti ẹranko ti o tun wa ni lilo ni fọọmu ti olaju. Biotilejepe o tenumo lori fixity ti eya, rẹEto isọdi bajẹ ṣe alabapin pupọ si gbigba ti imọran ti iran ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The nla French naturalistJean-Baptiste de Monet, chevalier de Lamarck , ṣe akiyesi iwoye ti ọjọ ori rẹ pe awọn ohun alumọni ti o wa laaye duro fun ilọsiwaju kan, pẹlu awọn eniyan bi fọọmu ti o ga julọ. Lati inu ero yii o dabaa, ni awọn ọdun ibẹrẹ ti ọrundun 19th, imọran gbooro akọkọ ti itankalẹ. Awọn ohun-ara ti nwaye nipasẹ awọn akoko akoko lati isalẹ si awọn fọọmu ti o ga julọ, ilana ti o tun n lọ, nigbagbogbo n pari ni awọn eniyan. Bi awọn oganisimu ṣe ni ibamu si awọn agbegbe wọn nipasẹ awọn iṣesi wọn, awọn iyipada waye. Lilo ẹ̀yà ara tàbí ẹ̀yà ara ń fún un lókun; disuse nyorisi si obliteration. Awọn abuda ti a gba nipasẹ lilo ati ilokulo, ni ibamu si ero yii, yoo jogun. Yi arosinu, nigbamii ti a npe ni iní tiAwọn abuda ti a gba (tabi Lamarckism), jẹ atako daradara ni ọrundun 20th. Botilẹjẹpe imọ-jinlẹ rẹ ko dide ni imọlẹ ti imọ-jinlẹ nigbamii, Lamarck ṣe awọn ilowosi pataki si gbigba diẹdiẹ ti itankalẹ ti ẹda ati ki o fa ọpọlọpọ awọn ikẹkọ nigbamii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Charles Darwin ==
Oludasile ti ero igbalode ti itankalẹ jẹ Charles Darwin . Ọmọkunrin ati ọmọ-ọmọ ti awọn dokita, o forukọsilẹ bi ọmọ ile-iwe iṣoogun ni University of Edinburgh . Lẹhin ọdun meji, sibẹsibẹ, o lọ lati kawe ni University of Cambridge o si mura lati di alufaa. Oun kii ṣe ọmọ ile-iwe alailẹgbẹ, ṣugbọn o nifẹ si itan-akọọlẹ adayeba. Ni Oṣu Kejila ọjọ 27, ọdun 1831, oṣu diẹ lẹhin ayẹyẹ ipari ẹkọ rẹ lati Cambridge, o wakọ bi onimọ-jinlẹ lori HMS ''Beagle'' ni irin-ajo yika agbaye ti o duro titi di Oṣu Kẹwa Ọdun 1836. Darwin nigbagbogbo ni anfani lati lọ kuro fun awọn irin-ajo gigun si eti okun lati gba awọn apẹẹrẹ adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awari ti awọn egungun fosaili lati ọdọ awọn osin nla ti o parun ni Ilu Argentina ati akiyesi ọpọlọpọ awọn eya.finches ni awọn Galapagos Islands wà ninu awọn iṣẹlẹ ka pẹlu safikun anfani Darwin ni bi eya se pilẹṣẹ. Ni ọdun 1859 o ṣe atẹjade''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna Aṣayan Adayeba'' , iwe adehun ti o ṣe agbekalẹ ẹkọ ti itankalẹ ati, pataki julọ, ipa ti yiyan adayeba ni ṣiṣe ipinnu ipa-ọna rẹ. O ṣe atẹjade ọpọlọpọ awọn iwe miiran paapaa, paapaa''Isọkalẹ ti Eniyan ati Yiyan ni ibatan si Ibalopo'' (1871), eyiti o fa ẹkọ ti yiyan adayeba si itankalẹ eniyan .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin ni a gbọdọ rii bi oniyika ọgbọn nla ti o ṣe ifilọlẹ akoko tuntun ninu itan-akọọlẹ aṣa ti ẹda eniyan, akoko ti o jẹ ipele keji ati ipari tiIyika Copernican ti o bẹrẹ ni ọrundun 16th ati 17th labẹ idari awọn ọkunrin bii Nicolaus Copernicus , Galileo , ati Isaac Newton . Iyika Copernican samisi awọn ibẹrẹ ti ode onisáyẹnsì . Awọn iwadii ti astronomie ati fisiksi dopin awọn imọran aṣa ti agbaye . A ko ri Earth mọ bi aarin agbaye ṣugbọn a rii bi pílánẹẹti kekere kan ti o yika ọkan ninu awọn irawọ aimọye ; awọn akoko ati awọn ojo ti o mu ki awọn irugbin dagba, ati awọn iji iparun ati awọn oju-ọjọ miiran ti oju ojo, ni oye bi awọn ẹya ti awọn ilana adayeba; awọn iyipada ti awọn aye aye ni bayi ṣe alaye nipasẹ awọn ofin ti o rọrun ti o tun ṣe iṣiro fun iṣipopada awọn iṣẹ akanṣe lori Agbayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Pataki ti awọn wọnyi ati awọn awari miiran ni pe wọn yorisi eroye ti agbaye gẹgẹbi eto eto ọrọ ni išipopada ti o ṣakoso nipasẹ awọn ofin ẹda. Awọn iṣẹ ti awọn Agbaye ko to gun nilo lati wa ni Wọn si awọn ineffable ife ti a Ibawi Ẹlẹdàá; kakatimọ, yé yin hinhẹnwa adà lẹnunnuyọnẹn tọn mẹ—yèdọ zẹẹmẹ nujijọ ayidego tọn lẹ gbọn osẹ́n jọwamọ tọn lẹ dali. Awọn iṣẹlẹ ti ara gẹgẹbi awọn ṣiṣan omi, oṣupa, ati awọn ipo ti awọn aye aye le jẹ asọtẹlẹ ni bayi nigbakugba ti awọn okunfa ba ti mọ daradara. Ẹri ti Darwin kojọpọ ti n fihan pe itankalẹ ti ṣẹlẹ, pe awọn ẹda oniyatọ pin awọn baba ti o wọpọ, ati pe awọn ẹda alãye ti yipada ni pataki ni akoko itan-akọọlẹ Aye. Pàtàkì jù lọ, bí ó ti wù kí ó rí, ó nasẹ̀ dé ọ̀dọ̀ ayé alààyè èrò ti ìṣẹ̀dá gẹ́gẹ́ bí ètò ìgbékalẹ̀ ọ̀rọ̀ nínú ìṣàkóso àwọn òfin àdánidá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣaaju Darwin, ipilẹṣẹ ti awọn ohun alãye ti Earth, pẹlu awọn itara iyalẹnu wọn fun aṣamubadọgba , ni a ti sọ si awọnapẹrẹ ti Ọlọrun omcient. Ó dá ẹja inú omi, ó dá àwọn ẹyẹ lójú ọ̀run, ati oríṣìíríṣìí ẹranko ati ewéko lórí ilẹ̀. Ọlọ́run ti fún àwọn ẹ̀dá wọ̀nyí ní ìyẹ́ fún mímí, ìyẹ́ fún fífo, àti ojú fún ìríran, ó sì ní àwọn ẹyẹ àwọ̀ àwọ̀ àti òdòdó kí ènìyàn lè gbádùn wọn kí wọ́n sì mọ ọgbọ́n Ọlọ́run. Awọn onimọ-jinlẹ Kristiani, lati Aquinas siwaju, ti jiyan pe wiwa apẹrẹ, ti o han gbangba ninu awọn ẹda alãye, ṣe afihan wiwa ti Ẹlẹda giga julọ; Àríyànjiyàn láti inú ọ̀nà rẹ̀ ni “ọ̀nà karùn-ún” ti Aquinas fún ẹ̀rí wíwà Ọlọ́run . Ni 19th-orundun England awọn mẹjọWọ́n gbé iṣẹ́ àdéhùn Bridgewater lé lọ́wọ́ kí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí lè gbòòrò sí i lórí àwọn ohun àgbàyanu ti ayé, kí wọ́n sì tipa bẹ́ẹ̀ gbé “Agbára, ọgbọ́n, àti oore Ọlọ́run kalẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ó ti fara hàn nínú Ìṣẹ̀dá.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The British theologianWilliam Paley ninu ''Ẹkọ nipa Imọ-iṣe Adayeba'' rẹ (1802) lo itan-akọọlẹ ẹda, ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ-ara , ati imọ-ẹrọ miiran ti ode oni lati ṣe alayeariyanjiyan lati oniru . Bí ẹnì kan bá wá aago kan, kódà ní aṣálẹ̀ kan tí kò sí nílé, Paley sọ pé, ìṣọ̀kan tó wà nínú ọ̀pọ̀ ẹ̀yà ara rẹ̀ yóò fipá mú un láti parí èrò sí pé ògbóǹkangí olùṣọ́ ló dá a; ati, Paley si lọ lori, bi o Elo siwaju sii intricate ati pipe ni oniru ni awọn eniyan oju , pẹlu awọn oniwe-sihin lẹnsi, awọn oniwe-retina gbe ni kongẹ ijinna fun lara kan pato image, ati awọn oniwe-tobi nafu gbigbe awọn ifihan agbara si ọpọlọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan lati oniru dabi lati wa ni agbara. Wọ́n ṣe àkàbà fún gígun, ọ̀bẹ fún gígé, àti aago kan láti sọ àkókò; Apẹrẹ iṣẹ ṣiṣe wọn yori si ipari pe wọn ti jẹ aṣa nipasẹ gbẹnagbẹna, alagbẹdẹ, tabi alaṣọ. Lọ́nà kan náà, ó dà bíi pé bí àwọn ẹranko àti ewéko ṣe ń ṣiṣẹ́ ṣe kedere tó ń tọ́ka sí iṣẹ́ Ẹlẹ́dàá kan. Ogbon Darwin ni o pese alaye adayeba fun iṣeto ati apẹrẹ iṣẹ ti awọn ẹda alãye. (Fun afikun fanfa ti ariyanjiyan lati apẹrẹ ati isọdọtun rẹ ni awọn ọdun 1990, ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin gba awọn mon tiaṣamubadọgba — awọn ọwọ wa fun mimu, oju fun riran, ẹdọforo fun mimi. Ṣùgbọ́n ó fi hàn pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ewéko àti ẹranko, pẹ̀lú ìmúrasílẹ̀ tó fani mọ́ra tí wọ́n sì yàtọ̀ síra, ni a lè ṣàlàyé nípasẹ̀ ìlànà yíyàn àdánidá, láìsí ìtọ́sọ́nà sí Ẹlẹ́dàá kan tàbí aṣojú oníṣẹ́ ọnà èyíkéyìí. Aṣeyọri yii yoo jẹri lati ni awọn imunadoko ọgbọn ati ti aṣa diẹ sii ti o jinlẹ ati pipẹ ju ẹri rẹ lọpọlọpọ ti o ni idaniloju awọn akoko asiko ti otitọ itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Darwin ká yii tiAṣayan adayeba jẹ akopọ ni ''Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' bi atẹle:&lt;blockquote&gt;Gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn eniyan diẹ sii ju ti o le wa laaye, ni gbogbo ọran gbọdọ wa ni Ijakadi fun aye, boya ẹni kọọkan pẹlu omiiran ti iru kanna, tabi pẹlu awọn ẹni-kọọkan ti eya ọtọtọ, tabi pẹlu awọn ipo ti ara ti igbesi aye… Bí irúfẹ́ bẹ́ẹ̀ bá ṣẹlẹ̀, ṣé a lè máa ṣiyèméjì (láti rántí pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ èèyàn ni a bí ju bí ó ti lè yè bọ́ lọ) pé àwọn ẹnì kọ̀ọ̀kan ní àǹfààní èyíkéyìí, bí ó ti wù kí ó rí díẹ̀, ju àwọn ẹlòmíràn lọ, yóò ní àǹfààní tí ó dára jù lọ láti là á já àti ti bíbí irú wọn bí? Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, a lè nímọ̀lára ìdánilójú pé ìyàtọ̀ èyíkéyìí nínú ìpalára ìwọ̀n-ìwọ̀n tí ó kéré jù yóò jẹ́ ìparun ṣinṣin. Itọju yii ti awọn iyatọ ti o dara ati ijusile ti awọn iyatọ ipalara, Mo pe Aṣayan Adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Aṣayan adayeba ni a dabaa nipasẹ Darwin nipataki lati ṣe akọọlẹ fun iṣeto adaṣe ti awọn ẹda alãye; o jẹ ilana ti o ṣe igbega tabi ṣetọju aṣamubadọgba. Iyipada ti itiranya nipasẹ akoko ati isodipupo ti itiranya (isodipupo awọn eya) ko ni igbega taara nipasẹ yiyan adayeba, ṣugbọn wọn nigbagbogbo tẹle bi awọn ọja-ọja ti yiyan adayeba bi o ṣe n ṣe agbekalẹ aṣamubadọgba si awọn agbegbe oriṣiriṣi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn imọran ode oni =

== Abajade Darwin ==
Ìtẹ̀jáde Ìpilẹ̀ṣẹ̀ ''Àwọn Eya'' mú ìdùnnú ńláǹlà jáde ní gbangba. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, àwọn olóṣèlú, àwọn àlùfáà àti àwọn ọ̀tọ̀kùlú oríṣiríṣi ni wọ́n ń ka ìwé náà, wọ́n sì ń jíròrò rẹ̀, wọ́n ń gbèjà àwọn èrò Darwin tàbí kí wọ́n ṣe yẹ̀yẹ́. Oṣere ti o han julọ ninu awọn ariyanjiyan lẹsẹkẹsẹ lẹhin titẹjade ni onimọ-jinlẹ GẹẹsiTH Huxley , ti a mọ ni “Darwin's bulldog,” ẹniti o daabobo yii ti itankalẹ pẹlu awọn ọrọ asọye ati nigbakan awọn ọrọ mordant ni awọn iṣẹlẹ gbangba ati ninu awọn iwe lọpọlọpọ. Itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba jẹ nitootọ koko-ọrọ ayanfẹ ni awọn ile iṣọpọ awujọ ni awọn ọdun 1860 ati kọja. Ṣugbọn awọn ariyanjiyan pataki ti imọ-jinlẹ tun dide, akọkọ ni Ilu Gẹẹsi ati lẹhinna lori Kọntinenti ati ni Amẹrika .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olukopa lẹẹkọọkan ninu ijiroro naa jẹ onimọ-jinlẹ ara ilu GẹẹsiAlfred Russel Wallace , ẹniti o ti kọlu imọran ti yiyan adayeba ni ominira ati pe o ti fi iwe afọwọkọ kukuru kan ranṣẹ nipa rẹ si Darwin lati Ilu Malay Archipelago , nibiti o ti n gba awọn apẹẹrẹ ati kikọ. Ni Oṣu Keje ọjọ 1, ọdun 1858, ọdun kan ṣaaju ikede ti ''Origin'' , iwe kan ti a papọ papọ nipasẹ Wallace ati Darwin ni a gbekalẹ, laisi awọn mejeeji, si Linnean Society ni Ilu Lọndọnu—pẹlu akiyesi kekere. Kirẹditi ti o tobi ju ni a fun Darwin ju Wallace lọ fun imọran itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba; Darwin ṣe agbekalẹ ilana yii ni awọn alaye diẹ sii, ti o pese ẹri diẹ sii fun u, ati pe o jẹ iduro akọkọ fun gbigba rẹ. Awọn iwo Wallace yato si ti Darwin ni ọpọlọpọ awọn ọna, pataki julọ ni pe Wallace ko ro pe yiyan adayeba ti o to lati ṣe akọọlẹ fun ipilẹṣẹ ti eniyan , eyiti o ni oju-iwoye rẹ nilo ilowosi atọrunwa taara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọmọ Gẹ̀ẹ́sì kékeré kan tí Darwin ń gbé, tí ó ní ipa púpọ̀ ní apá ìkẹyìn ti ọ̀rúndún kọkàndínlógún àti ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún ogún, jẹ́.Herbert Spencer . Onímọ̀ ọgbọ́n orí ju onímọ̀ nípa ohun alààyè, ó di alátìlẹ́yìn onítara fún àwọn ìmọ̀ ẹfolúṣọ̀n, ó sọ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ àsọyé di ọ̀wọ̀, bí “ìwàláàyè jùlọ” (èyí tí Darwin gbé sókè ní àwọn àtúnse tí ó tẹ̀ lé e ti ''Oti'' ), ó sì ń ṣiṣẹ́ nínú àwọn ìfojúsọ́nà àwùjọ àti àkànlò-ìwòye . Awọn imọran rẹ bajẹ oye to dara ati gbigba ti ẹkọ itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba. Darwin kowe nipa awọn akiyesi Spencer:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ọ̀nà àbáyọ rẹ̀ láti tọ́jú kókó ọ̀rọ̀ kọ̀ọ̀kan tako pátápátá sí èrò inú mi…. Àwọn ìpilẹ̀ṣẹ̀ ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀ (èyí tí àwọn ènìyàn kan ti fiwera ní pàtàkì pẹ̀lú àwọn òfin Newton!) èyí tí mo gbọ́dọ̀ sọ pé ó lè níye lórí gan-an lábẹ́ ojú ìwòye ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ní irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ tí wọn kò dàbí ẹni pé wọ́n jẹ́ ti àwọn ìlò ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kankan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Julọ pernicious wà ni robi itẹsiwaju nipa Spencer ati awọn miiran ti awọn iro ti awọn &quot;Ijakadi fun aye&quot; si eda eniyan aje ati awujo aye ti o di mọ bi awujo Darwinism ( ''wo isalẹ'' Scientific gbigba ati itẹsiwaju si miiran eko ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro to ṣe pataki julọ ti o dojukọ imọ-jinlẹ itiranya Darwin ni aini imọ-jinlẹ to peye ti ogún ti yoo ṣe akọọlẹ fun itọju nipasẹ awọn iran ti awọn iyatọ lori eyiti yiyan adayeba yẹ ki o ṣiṣẹ. Awọn imọ-jinlẹ ode oni ti “dídapọ̀ ogún” dámọ̀ràn pé àwọn ọmọ wulẹ̀ kàn ní ìpíndọ́gba láàárín àwọn ìwà àwọn òbí wọn.” Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí Darwin ti mọ̀, dídàpọ̀ ogún (títí kan àbá èrò orí tirẹ̀ ti “pangenesis , ” ninu eyiti eto-ara kọọkan ati àsopọ ti ara ti ara ẹni ti o ṣabọ awọn ifunni kekere ti ara rẹ ti a kojọ ninu awọn ẹya ara ibalopo ati pinnu iṣeto ti ọmọ) ko le ṣe akọọlẹ fun itoju awọn iyatọ, nitori awọn iyatọ laarin awọn iru-ọmọ ti o yatọ yoo dinku idaji iran kọọkan, ni iyara dinku iyatọ atilẹba si aropin awọn abuda ti o wa tẹlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn sonu ọna asopọ ni Darwin ká ariyanjiyan ti a pese nipaMendelian Jiini. Nipa akoko ''ti Origin of Species'' ti a tẹjade, monk AugustinianGregor Mendel n bẹrẹ ọpọlọpọ awọn adanwo gigun pẹlu Ewa ninu ọgba ti monastery rẹ ni Brünn, Austria-Hungary (bayi Brno, Czech Republic). Awọn adanwo wọnyi ati itupalẹ awọn abajade wọn jẹ nipasẹ boṣewa eyikeyi apẹẹrẹ ti ọna imọ- jinlẹ oye . Iwe Mendel, ti a tẹjade ni ọdun 1866 ninu ''Awọn ilana'' ti Ẹgbẹ Imọ-jinlẹ Adayeba ti Brünn, ṣe agbekalẹ awọn ipilẹ ipilẹ ti imọ-jinlẹ tiajogunba ti o jẹ ṣi lọwọlọwọ. Ilana rẹ ṣe akọọlẹ fun ogún ti ibi nipasẹ awọn nkan pataki (eyiti a mọ ni bayi bi jiini s) jogun ọkan lati ọdọ obi kọọkan, eyiti ko dapọ tabi dapọ ṣugbọn pinya ni dida awọn sẹẹli ibalopo, tabi awọn ere .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn awari Mendel ko jẹ aimọ si Darwin, sibẹsibẹ, ati pe, nitootọ, wọn ko di mimọ ni gbogbogbo titi di ọdun 1900, nigbakanna wọn tun ṣe awari nipasẹ nọmba awọn onimọ-jinlẹ lori Kọntinenti. Láàárín àkókò yìí, Darwinism ní apá ìparí ọ̀rúndún kọkàndínlógún dojú kọ àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n mìíràn tí a mọ̀ síNeo-Lamarckism. Idawọle yii pin pẹlu Lamarck pataki ti lilo ati ilokulo ninu idagbasoke ati piparẹ awọn ẹya ara, ati pe o ṣafikun imọran pe agbegbe n ṣiṣẹ taara lori awọn ẹya Organic, eyiti o ṣalaye aṣamubadọgba wọn si ọna igbesi aye ati agbegbe ti ohun-ara. Awọn ti o tẹle ilana yii sọ yiyan adayeba silẹ bi alaye fun isọdi si ayika.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olokiki laarin awọn olugbeja ti yiyan adayeba ni onimọ-jinlẹ ara JamaniAugust Weismann , ẹniti o ṣe atẹjade rẹ ni awọn ọdun 1880germ plasm yii . O si yato si meji oludoti ti o ṣe soke ohun oni-ara: awọnsoma , eyiti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ara ati awọn ara, ati pilasima germ, eyiti o ni awọn sẹẹli ti o funni ni awọn ere ati nitorinaa si iru-ọmọ. Ni kutukutu idagbasoke ẹyin kan, pilasima germ di ipinya lati awọn sẹẹli somatic ti o fun laaye si iyoku ti ara. Iro yii ti iyapa radical laarin germ plasm ati soma — iyẹn ni, laarin awọn tissu ibisi ati gbogbo awọn ara ti ara miiran — tọ Weismann lati sọ pe ogún ti awọn abuda ti a gba ko ṣee ṣe, ati pe o ṣii ọna fun aṣaju rẹ ti yiyan adayeba bi ilana pataki nikan ti yoo ṣe akọọlẹ fun itankalẹ ti ẹda. Awọn ero Weismann di mimọ lẹhin 1896 biDarwinism tuntun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọnsintetiki yii ==
Atunṣe ni ọdun 1900 ti ero Mendel ti ajogunba, nipasẹ onimọ-jinlẹ Dutch ati onimọ-jiiniHugo de Vries ati awọn miiran, yori si tcnu lori ipa ti ajogunba ninu itankalẹ. De Vries dabaa imọran tuntun ti itankalẹ ti a mọ siiyipada , eyiti o ṣe pataki kuro pẹlu yiyan adayeba bi ilana itiranya pataki kan. Gẹgẹbi de Vries (ẹniti o darapọ mọ nipasẹ awọn onimọ-jiini miiran gẹgẹbi William Bateson ni England), iru iyatọ meji waye ni awọn ohun alumọni. Ọkan jẹ iyipada “arinrin” ti a ṣakiyesi laarin awọn eniyan kọọkan ti ẹda kan, eyiti ko ni abajade ayeraye ninu itankalẹ nitori pe, ni ibamu si de Vries, ko le “dari si irekọja ti aala eya [ie, si idasile ti ẹda tuntun] paapaa labẹ awọn ipo ti o lagbara julọ ati yiyan ti o tẹsiwaju.” Awọn miiran oriširiši awọn ayipada mu nipaawọn iyipada , awọn iyipada lairotẹlẹ ti awọn apilẹṣẹ ti o yọrisi awọn iyipada nla ti ẹda ara ti o si mu iru awọn ẹda tuntun jade: “Nipa bayii iru-ara titun ti nwaye lojiji, eyiti o wa ni a ṣe jade laisi igbaradi ti o han ati laisi iyipada.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada jẹ ilodi si nipasẹ ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ati ni pataki nipasẹ awọn ti a pebiometricians , mu nipasẹ awọn English statisticianKarl Pearson , ẹniti o daabobo yiyan adayeba Darwin gẹgẹbi idi pataki ti itankalẹ nipasẹ awọn ipa ikojọpọ ti kekere, ilọsiwaju, awọn iyatọ kọọkan (eyiti awọn onimọ-jinlẹ ro pe o ti kọja lati iran kan si ekeji laisi opin nipasẹ awọn ofin ilẹ-iní Mendel [ ''wo'' Mendelism ]).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ariyanjiyan laarin awọn iyipada (ti a tọka si ni akoko bi Mendelians) ati awọn onimọ-jinlẹ ti sunmọ ipinnu kan ni awọn ọdun 1920 ati 30 nipasẹ iṣẹ imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jiini. Awọn onimo ijinlẹ sayensi wọnyi lo awọn ariyanjiyan mathematiki lati fihan, akọkọ, pe iyatọ ti nlọsiwaju (ni iru awọn abuda bi iwọn ara, nọmba awọn ẹyin ti a gbe, ati bii) le ṣe alaye nipasẹ awọn ofin Mendel ati, keji, pe yiyan adayeba ti n ṣiṣẹ ni apapọ lori awọn iyatọ kekere le mu awọn ayipada itiranya pataki ni fọọmu ati iṣẹ. Iyato awọn ọmọ ẹgbẹ ti yi ẹgbẹ ti o tumq si geneticists wàRA Fisher atiJBS Haldane ni Britain atiSewall Wright ni Orilẹ Amẹrika. Iṣẹ wọn ṣe alabapin si iṣubu ti iyipada ati, pataki julọ, pese ilana ilana kan fun iṣọpọ awọn Jiini sinu ilana Darwin ti yiyan adayeba. Sibẹsibẹ iṣẹ wọn ni ipa ti o ni opin lori awọn onimọ-jinlẹ ti ode oni fun awọn idi pupọ — a ṣe agbekalẹ rẹ ni ede mathematiki ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ko le loye; o fẹrẹ jẹ imọ-jinlẹ ti iyasọtọ, pẹlu ijẹrisi imudara diẹ; ati pe o ni opin ni iwọn, ni pataki yiyọ ọpọlọpọ awọn ọran silẹ, gẹgẹbi ijuwe (ilana ti a ṣe ṣẹda awọn ẹda tuntun), ti o ṣe pataki pupọ si awọn onigbagbọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

A pataki awaridii wá ni 1937 pẹlu awọn atejade ti''Jiini ati awọn Oti ti Eya'' nipaTheodosius Dobzhansky , Ara ilu Amẹrika kan ti a bi ni Russia ati onimọ-jiini idanwo. Iwe Dobzhansky ni ilọsiwaju akọọlẹ ti o ni oye ti ilana itiranya ni awọn ofin jiini, ti o ni pẹlu ẹri adanwo ti n ṣe atilẹyin ariyanjiyan imọ-jinlẹ. ''Awọn Jiini ati Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' ni a le kà si ami-ilẹ ti o ṣe pataki julọ ninu igbekalẹ ohun ti o wa lati mọ bi imọ-ọrọ sintetiki ti itankalẹ, ni imunadoko ni apapọ yiyan adayeba Darwin ati awọn Jiini Mendelian. O ni ipa nla lori awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ adanwo, ti o gba oye tuntun ti ilana itankalẹ bi ọkan ninu iyipada jiini ninu awọn olugbe. Awọn iwulo ninu awọn ẹkọ ẹkọ itiranya jẹ iwuri pupọ, ati pe awọn ilowosi si imọran laipẹ bẹrẹ lati tẹle, ti n fa idawọle ti Jiini ati yiyan adayeba si ọpọlọpọ awọn aaye ibi-aye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onkọwe akọkọ ti o, pẹlu Dobzhansky, ni a le kà si awọn ayaworan ile ti ẹkọ sintetiki ni zoologist ti Amẹrika ti a bi ni JamaniErnst Mayr , onimọ-jinlẹ GẹẹsiJulian Huxley , onimọ-jinlẹ AmẹrikaGeorge Gaylord Simpson , ati onimọ-jinlẹ ara AmẹrikaGeorge Ledyard Stebbins . Awọn oniwadi wọnyi ṣe alabapin si ikọlu ti awọn ẹkọ ti itiranya ni awọn ilana ẹkọ ti ẹda ti aṣa ati ni diẹ ninu awọn ti n yọ jade-paapaa awọn Jiini olugbe ati, nigbamii, ilolupo itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ). Ni ọdun 1950 gbigba ti ẹkọ itankalẹ ti Darwin nipasẹ yiyan adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin awọn onimọ-jinlẹ, ati imọran sintetiki ti di itẹwọgba lọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ati awọn imọ-jinlẹ Agbayé ==
Laini iwadii ti o ṣe pataki julọ lẹhin ọdun 1950 jẹ ohun elo ti isedale molikula si awọn ikẹkọ itankalẹ. Ni ọdun 1953 onimọ-jiini AmẹrikaJames Watson ati British biophysicistFrancis Crick deduced awọn molikula be tiDNA (deoxyribonucleic acid), ohun elo ajogun ti o wa ninu awọn chromosomes ti gbogbo sẹẹli sẹẹli . Alaye nipa jiini ti wa ni koodu laarin ọna ti awọn nucleotide ti o ṣe awọn sẹẹli DNA ti o dabi ẹwọn. Alaye yi ipinnu awọn ọkọọkan tiawọn bulọọki ile amino acid ti awọn ohun elo amuaradagba , eyiti o pẹlu, laarin awọn miiran, awọn ọlọjẹ igbekalẹ gẹgẹbi collagen , awọn ọlọjẹ atẹgun bii haemoglobin , ati ọpọlọpọ awọn enzymu s lodidi fun awọn ilana igbesi aye ipilẹ ti ara-ara. Alaye jiini ti o wa ninu DNA le ṣe iwadii bayi nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni aarin-1960 yàrá imuposi bielectrophoresis ati yiyan ti awọn enzymu di wa fun iyara ati iwadi ti ko gbowolori ti awọn iyatọ laarin awọn enzymu ati awọn ọlọjẹ miiran. Awọn ohun elo ti awọn ilana wọnyi si awọn iṣoro itankalẹ jẹ ki wiwa awọn ọran ti iṣaaju ko le ṣe iwadii-fun apẹẹrẹ, ṣawari iwọn iyatọ jiini ni awọn olugbe adayeba (eyiti o ṣeto awọn aala lori agbara itiranya wọn) ati ṣiṣe ipinnu iye iyipada jiini ti o waye lakoko dida ẹda tuntun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn afiwera ti awọn ilana amino acid ti awọn ọlọjẹ ti o baamu ni awọn oriṣiriṣi oriṣiriṣi ti a pese awọn iwọn kongẹ ni iwọn ti iyatọ laarin awọn ẹda ti o wa lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ, ilọsiwaju ti o pọju lori awọn igbelewọn agbara deede ti a gba nipasẹ anatomi afiwera ati awọn ilana itiranya miiran. Ni ọdun 1968 onimọ-ara JapaneseMotoo Kimura dabaa naIlana didoju ti itankalẹ molikula, eyiti o dawọle pe, ni ipele ti awọn ilana ti awọn nucleotides ni DNA ati ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ, ọpọlọpọ awọn iyipada jẹ didoju ni ibamu; wọn ko ni ipa diẹ tabi ko si lori iṣẹ ti moleku ati nitorinaa lori amọdaju ti ẹda ara laarin agbegbe rẹ. Ti imọ-ọrọ neutrality ba tọ, o yẹ ki o wa &quot;aago molikula ” ti itankalẹ; iyẹn ni, iwọn eyiti amino acid tabi awọn ilana nucleotide ṣe iyatọ laarin awọn ẹda yẹ ki o pese iṣiro ti o ni igbẹkẹle ti akoko lati igba ti ẹda naa ti yapa. Awọn ọdun 1970 ati 80 o di mimọ diẹdiẹ pe aago molikula kii ṣe deede sibẹsibẹ, sinu ibẹrẹ ọrundun 21st o tẹsiwaju lati pese ẹri ti o gbẹkẹle julọ fun atunṣe itan-akọọlẹ itankalẹ ( ''Wo isalẹ'' Aago molikula ti itankalẹ ati Imọran didoju ti itankalẹ molikula .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-ẹrọ yàrá ti ẹda oniye DNA ati titele ti pese ọna tuntun ati agbara ti iwadii itankalẹ ni ipele molikula. Awọn eso ti imọ-ẹrọ yii bẹrẹ lati ṣajọpọ lakoko awọn ọdun 1980 ni atẹle idagbasoke ti awọn ẹrọ adaṣe DNA adaṣe adaṣe ati ipilẹṣẹ ti iṣesi pipọ polymerase (PCR), ilana ti o rọrun ati ilamẹjọ ti o gba, ni awọn wakati diẹ, awọn ọkẹ àìmọye tabi awọn aimọye ti awọn adakọ ti ọna DNA kan pato tabi pupọ. Major iwadi akitiyan bi awọnHuman Genome Project siwaju ilọsiwaju imọ-ẹrọ fun gbigba awọn ilana DNA gigun ni iyara ati laini iye owo. Ni awọn ọdun diẹ akọkọ ti ọrundun 21st, ilana DNA ni kikun — ie, imudara jiini kikun, tabi genome — ti gba fun diẹ sii ju 20 awọn oganisimu ti o ga julọ, pẹlu eniyan, eku ile ( ''Mus musculus'' ), eku ''Rattus norvegicus'' , ọti kikan ''Drosophila melanogaster'' , awọn mosquitombito , nemapheles ''ga Caenorhabditis elegans'' , parasite iba ''Plasmodium falciparum'' , igbo eweko ''Arabidopsis thaliana'' , ati iwukara ''Saccharomyces cerevisiae'' , ati fun ọpọlọpọ awọn microorganisms. Àfikún ìwádìí ní àkókò yìí ṣàwárí àwọn ọ̀nà mìíràn ti ogún, pẹ̀lúIyipada epigenetic (iyipada kemikali ti awọn Jiini kan pato tabi awọn ọlọjẹ ti o ni ibatan pẹlu Jiini), ti o le ṣe alaye agbara ohun-ara kan lati atagba awọn abuda ti o dagbasoke lakoko igbesi aye rẹ si awọn ọmọ rẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-jinlẹ Earth tun ni iriri, ni idaji keji ti ọrundun 20th, iyipada imọran kan pẹlu abajade nla si ikẹkọ itankalẹ. Yii tiawo tectonics , eyi ti a ti gbekale ninu awọn ti pẹ 1960, fi han wipe awọn iṣeto ni ati ipo ti awọn continents ati awọn okun ni o wa ìmúdàgba , kuku ju aimi, awọn ẹya ara ẹrọ ti Earth . Awọn okun dagba ati dinku, lakoko ti awọn kọnputa n fọ sinu awọn ajẹkù tabi ṣajọpọ sinu ọpọ eniyan nla. Awọn continents n gbe lori dada Earth ni awọn oṣuwọn ti awọn sẹntimita diẹ ni ọdun kan, ati pe ju awọn egbélégbè ọdun ti itan-akọọlẹ imọ-aye yii ronu jinna si oju aye , nfa awọn iyipada oju-ọjọ nla ni ọna. Awọn iyipada nla ti a ko fura tẹlẹ ti awọn agbegbe ti o kọja ti Earth jẹ, ti iwulo, ṣe afihan ninu itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye.Biogeography , iwadi ti itiranya ti ọgbin ati pinpin ẹranko , ti ni iyipada nipasẹ imọ, fun apẹẹrẹ, pe Afirika ati South America jẹ apakan ti ilẹ-ilẹ kan ni bii egbélégbè igba ọdun sẹyin ati pe iha ilẹ India ko ni asopọ pẹlu Esia titi di awọn akoko jiolojikali.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ekoloji , iwadi ti awọn ibaraẹnisọrọ ti awọn ohun alumọni pẹlu awọn agbegbe wọn, ti wa lati awọn ẹkọ-itumọ-&quot;itan-itan-aye&quot;-sinu ibawi ti ẹda ti o lagbara pẹlu ẹya-ara mathematiki ti o lagbara, mejeeji ni idagbasoke awọn awoṣe imọ-ọrọ ati ni gbigba ati igbekale data titobi. Ekoloji itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ) jẹ aaye ti nṣiṣe lọwọ ti isedale itankalẹ; Òmíràn jẹ́ ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n , ìwádìí nípa ìhùwàsí àwọn ẹranko .Sociobiology , iwadi itankalẹ ti ihuwasi awujọ, jẹ boya aaye abẹlẹ ti o ṣiṣẹ julọ ti ethology. O tun jẹ ariyanjiyan julọ, nitori itẹsiwaju rẹ si awọn awujọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipa ti aṣa ti ẹkọ itiranya =

== Gbigba imọ-jinlẹ ati itẹsiwaju si awọn ilana-iṣe miiran ==
Ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n sọ àwọn ọ̀rọ̀ nípa oríṣi mẹ́ta ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó ní í ṣe pẹ̀lú, àwọn ọ̀ràn: (1) òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n—ìyẹn ni pé, àwọn ohun alààyè ní í ṣe pẹ̀lú ìrandíran; (2) ìtàn ẹfolúṣọ̀n—àwọn kúlẹ̀kúlẹ̀ nípa ìgbà tí àwọn ìlà ìdílé pínyà síra wọn àti ti àwọn ìyípadà tó wáyé nínú ìlà ìdílé kọ̀ọ̀kan; ati (3) awọn ilana tabi awọn ilana nipasẹ eyiti iyipada itankalẹ waye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọrọ akọkọ jẹ ipilẹ julọ ati ọkan ti iṣeto pẹlu idaniloju to gaju.Darwin ṣajọ ọpọlọpọ ẹri ninu atilẹyin rẹ, ṣugbọn ẹri ti kojọpọ nigbagbogbo lati igba naa, ti o wa lati gbogbo awọn ilana ẹkọ ti ibi . Ipilẹṣẹ itiranya ti awọn oganisimu jẹ loni ipari imọ-jinlẹ ti iṣeto pẹlu iru idaniloju ti o jẹ ibatan si iru awọn imọran imọ-jinlẹ bii iyipo ti Earth , awọn iṣipopada ti awọn aye-aye, ati akopọ molikula ti ọrọ. Ìwọ̀n ìdánilójú yìí kọjá iyèméjì tí ó bọ́gbọ́n mu ni ohun tí ó túmọ̀ sí nígbà tí àwọn onímọ̀ nípa ohun alààyè sọ pé ẹfolúṣọ̀n jẹ́ “òdodo”; ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni jẹ itẹwọgba nipasẹ fere gbogbo onimọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn ẹkọ ti itankalẹ lọ jina ju idaniloju gbogbogbo pe awọn ohun alumọni n dagba. Awọn ọran keji ati kẹta — wiwa lati rii daju awọn ibatan itiranya laarin awọn oganisimu pato ati awọn iṣẹlẹ ti itan itankalẹ, ati lati ṣalaye bii ati idi ti itankalẹ ṣe waye — jẹ awọn ọran ti iwadii imọ-jinlẹ ti nṣiṣe lọwọ. Diẹ ninu awọn ipinnu ti wa ni idasilẹ daradara. Ọkan, fun apẹẹrẹ, ni pe chimpanzee ati gorilla jẹ ibatan timọtimọ si eniyan ju eyikeyi ninu awọn eya mẹta wọnyẹn lọ si obo tabi awọn obo miiran. Ipari miiran ni pe yiyan adayeba, ilana ti Darwin gbejade, ṣe alaye iṣeto ti iru awọn ẹya ara ẹrọ imudọgba gẹgẹbi oju eniyan ati awọn iyẹ awọn ẹiyẹ. Ọ̀pọ̀ ọ̀ràn kò dáni lójú, àwọn mìíràn jẹ́ àròjinlẹ̀, àwọn mìíràn sì tún wà—gẹ́gẹ́ bí àbùdá àwọn ohun alààyè àkọ́kọ́ àti nígbà tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ dé—kò jẹ́ aláìmọ́ pátápátá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati Darwin, imọ-jinlẹ ti itankalẹ ti fa ipa rẹ diẹdiẹ si awọn ilana ẹkọ ti ẹda miiran, lati fisioloji si imọ-aye ati lati biochemistry si eto eto . Gbogbo imọ-jinlẹ ni bayi pẹlu lasan ti itankalẹ. Ninu awọn ọrọ Theodosius Dobzhansky , “Ko si ohunkan ninu isedale ti o ni oye ayafi ni ina ti itankalẹ.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Oro ti ''itankalẹ'' ati imọran gbogbogbo ti iyipada nipasẹ akoko tun ti wọ inu ede ijinle sayensi daradara ju isedale isedale ati paapaa sinu ede ti o wọpọ. Astrophysicists sọrọ ti awọn itankalẹ ti awọn oorun eto tabi ti awọn Agbaye; geologists, ti awọn itankalẹ ti Earth ká inu ilohunsoke; psychologists, ti awọn itankalẹ ti awọn okan; anthropologists, ti awọn itankalẹ ti awọn asa; awọn itan-akọọlẹ aworan, ti itankalẹ ti awọn aza ayaworan; ati couturiers, ti awọn itankalẹ ti njagun. Iwọnyi ati awọn ilana-ẹkọ miiran lo ọrọ naa pẹlu iyasọtọ ti o wọpọ diẹ ti itumọ-ero ti mimu, ati boya itọsọna, yipada ni akoko akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin ọrundun 20th, awọn imọran kan pato ati awọn ilana ti a yawo lati itankalẹ ti ẹda ati awọn eto igbesi aye ni a dapọ si iwadii iṣiro, bẹrẹ pẹlu iṣẹ ti mathimatiki Amẹrika John Holland ati awọn miiran. Abajade kan ti igbiyanju yii ni idagbasoke awọn ọna fun ṣiṣẹda awọn ọna ṣiṣe ti o da lori kọnputa ti o ni oye ni awọn iṣẹ ṣiṣe ti a fun. Awọn ọna ṣiṣe wọnyi ni ọpọlọpọ awọn lilo ti o pọju, gẹgẹ bi lohun awọn iṣoro iṣiro to wulo, pese awọn ẹrọ pẹlu agbara lati kọ ẹkọ lati iriri, ati awọn ilana awoṣe ni awọn aaye bii oriṣiriṣi bii ilolupo, ajẹsara, eto-ọrọ, ati paapaa itankalẹ isedale funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati ṣe agbekalẹ awọn eto kọnputa ti o ṣe aṣoju awọn ojutu pipe si iṣoro kan labẹ ikẹkọ, onimọ-jinlẹ kọnputa ṣẹda eto ti awọn ilana igbesẹ-nipasẹ-igbesẹ, ti a pe ni algoridimu jiini tabi, ni fifẹ, algoridimu itiranya , ti o ṣafikun awọn afiwera ti awọn ilana jiini-fun apẹẹrẹ, ajogunba , iyipada , ati atunda — bakanna ti awọn ilana itiranya gẹgẹbi wiwa agbegbe ni pato . Algoridimu jẹ apẹrẹ ni igbagbogbo lati ṣe adaṣe itankalẹ ti ẹda ti olugbe ti awọn eto kọnputa kọọkan nipasẹ awọn iran ti o tẹle lati mu “amọdaju” wọn dara fun ṣiṣe iṣẹ-ṣiṣe ti a yan. Eto kọọkan ninu olugbe ibẹrẹ gba Dimegilio amọdaju ti o ṣe iwọn bawo ni o ṣe ṣe daradara ni “agbegbe” kan pato—fun apẹẹrẹ, bawo ni o ṣe dara to ṣeto atokọ ti awọn nọmba tabi pin aaye ilẹ ni apẹrẹ ile-iṣẹ tuntun kan. Nikan awọn ti o ni awọn ikun ti o ga julọ ni a yan lati “tun jade,” lati ṣe alabapin awọn ohun elo “ajogunba” — ie, koodu kọnputa — si iran ti awọn eto atẹle. Awọn ofin ti ẹda le ni iru awọn eroja gẹgẹbi atunto (awọn gbolohun ọrọ ti koodu lati awọn eto ti o dara julọ ti wa ni idapọ ati ni idapo sinu awọn eto ti iran ti nbọ) ati iyipada (awọn koodu diẹ ninu diẹ ninu awọn eto titun ti yipada ni ID). Algoridimu itiranya lẹhinna ṣe iṣiro eto kọọkan ninu iran tuntun fun amọdaju, bori awọn oṣere talaka, ati gba ẹda laaye lati waye lekan si, pẹlu iyipo ti n ṣe ararẹ ni igbagbogbo bi o ṣe fẹ. Awọn algoridimu ti itiranya jẹ irọrun ni akawe pẹlu itankalẹ ti ẹda, ṣugbọn wọn ti pese awọn ọna ṣiṣe to lagbara ati agbara fun wiwa awọn ojutu si gbogbo iru awọn iṣoro ni eto-ọrọ aje, iṣelọpọ ile-iṣẹ, ati pinpin awọn ẹru ati awọn iṣẹ. ( ''Wo tun'' itetisi atọwọda: Iṣiro itankalẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọye Darwin ti yiyan adayeba tun ti gbooro si awọn agbegbe ti ọrọ eniyan ni ita eto imọ-jinlẹ, pataki ni awọn aaye ti imọ-ọrọ oloselu ati eto-ọrọ aje. Ifaagun naa le jẹ arosọ nikan, nitori ninu ipinnu Darwin ti a pinnu, yiyan adayeba kan nikan si awọn iyatọ ajogunba ninu awọn nkan ti o ni ẹda ti ẹda — iyẹn ni, si awọn ẹda alãye. Yiyan adayeba yẹn jẹ ilana ti ẹda ni aye alãye ti awọn kan mu gẹgẹ bi idalare fun idije aibikita ati fun “walaaye ti o dara julọ” ninu ijakadi fun anfani ọrọ-aje tabi fun iselu ijọba . Darwinism Awujọ jẹ imoye awujọ ti o ni ipa ni diẹ ninu awọn iyika nipasẹ opin 19th ati ibẹrẹ awọn ọrundun 20th, nigbati o lo bi ipinya fun ẹlẹyamẹya, amunisin, ati isọdi awujọ. Ni awọn miiran opin ti awọn oselu julọ.Oniranran , Marxist theorists ti abayọ si itankalẹ nipa adayeba yiyan bi alaye fun eda eniyan ká oselu itan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwinism ni oye bi ilana ti o ṣe ojurere fun alagbara ati aṣeyọri ti o si yọ awọn alailagbara kuro ati ikuna ti lo lati ṣe idalare yiyan ati, ni awọn ọna miiran, awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ ti o ni iwọn pupọ ( ''wo'' eto-ọrọ aje ). Awọn imọ-jinlẹ wọnyi pin ni ipilẹ ayika ti o wọpọ pe idiyele gbogbo awọn ọja ọja da lori ilana Darwin kan. Awọn ọja ọja kan pato jẹ iṣiro ni awọn ofin ti iwọn eyiti wọn ṣe ibamu si awọn idiyele kan pato ti n jade lati ọdọ awọn alabara. Ni ọna kan, diẹ ninu awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ aje wọnyi ni ibamu pẹlu awọn imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ti itiranya ti o rii awọn ayanfẹ bi a ti pinnu ni ipilẹṣẹ pupọ; bii iru bẹẹ, wọn gba pe awọn aati ti awọn ọja le jẹ asọtẹlẹ ni awọn ofin ti awọn abuda eniyan ti o wa titi pupọ. Neo-Keynesian ti o jẹ alakoso ( ''wo'' awọn ọrọ-aje: Keynesian aje ) ati awọn ile-iwe ti monetarist ti ọrọ-aje ṣe awọn asọtẹlẹ ti ihuwasi macroscopic ti awọn ọrọ-aje ( ''wo'' macroeconomics ) ti o da lori ibaraẹnisọrọ ti awọn oniyipada diẹ; ipese owo , oṣuwọn afikun, ati oṣuwọn alainiṣẹ ni apapọ pinnu oṣuwọn idagbasoke eto-ọrọ aje . Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn onímọ̀ ètò ọrọ̀ ajé díẹ̀, bíi FA Hayek onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òǹrorò ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì tí a bí ní ọ̀rúndún ogún ọ̀rúndún ogún àti àwọn ọmọlẹ́yìn rẹ̀, ń sọ àsọtẹ́lẹ̀ ìlànà Darwin lórí àwọn ìfẹ́kúfẹ̀ẹ́ ẹnì kọ̀ọ̀kan tí ó jẹ́ àìdánilójú púpọ̀ tí wọ́n sì ń yí padà ní àwọn ọ̀nà tí kò tọ́ tàbí tí a kò lè sọ tẹ́lẹ̀. Gẹgẹbi wọn, awọn ọna atijọ ti iṣelọpọ awọn ẹru ati awọn iṣẹ ni a rọpo nigbagbogbo nipasẹ awọn idasilẹ ati awọn ihuwasi tuntun. Awọn onimọ-jinlẹ wọnyi jẹri pe ohun ti o nfa eto-ọrọ aje jẹ ọgbọn ti awọn eniyan kọọkan ati awọn ile-iṣẹ ati agbara wọn lati mu awọn ọja tuntun ati ti o dara julọ wa si ọja naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

 
== Esin lodi ati gbigba ==
Awọn ẹkọ ti itankalẹ ti a ti ri nipa diẹ ninu awọn eniyan bi ko ni ibamu pẹluawọn igbagbọ ẹsin , paapaa awọn tiKristiẹniti . Ni igba akọkọ ti ipin ti awọn Bibeli iwe tiJẹ́nẹ́sísì ṣàpèjúwe bí Ọlọ́run ṣe dá ayé, àwọn ohun ọ̀gbìn, ẹranko, àtàwọn èèyàn. Itumọ gangan ti Genesisi dabi ẹni pe ko ni ibamu pẹlu itankalẹ diẹdiẹ ti eniyan ati awọn ohun alumọni miiran nipasẹ awọn ilana adayeba. Ni ominira ti awọnÌtàn Bíbélì , àwọn ìgbàgbọ́ Kristẹni nínú àìleèkú ọkàn àti nínú ẹ̀dá ènìyàn gẹ́gẹ́ bí “a dá ní àwòrán Ọlọ́run” ti fara hàn sí ọ̀pọ̀lọpọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìlòdì sí ìpilẹ̀ṣẹ̀ ẹfolúṣọ̀n ènìyàn láti ọ̀dọ̀ àwọn ẹranko tí kì í ṣe ènìyàn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ikọlu ti o ni itara ti ẹsin bẹrẹ lakoko igbesi aye Darwin. Ni ọdun 1874Charles Hodge , onimọ-jinlẹ Alatẹnumọ Amẹrika kan, ti a tẹjade''Kini Darwinism? , ọkan ninu awọn ikọlu'' ti o ṣalaye julọ lori ilana itiranya. Hodge mọ ẹ̀kọ́ Darwin gẹ́gẹ́ bí “ìdánilójú tó péye jù lọ tí a lè fojú inú wò ó tí kò sì gbà pé Ọlọ́run tòótọ́ ju ti Lamarck tó ṣáájú rẹ̀ lọ.” Ó sọ pé bí wọ́n ṣe ṣe ojú èèyàn jẹ́ ẹ̀rí pé “a ti wéwèé rẹ̀ láti ọ̀dọ̀ Ẹlẹ́dàá, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí ìṣọ́ tí ń fi ẹ̀rí ìṣọ́ hàn.” Ó wá parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé “kíkọ̀ ẹ̀dá inú ìṣẹ̀dá jẹ́ kíkọ́ Ọlọ́run ní ti gidi.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

OmiiranÀwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì rí ojútùú sí ìṣòro náà nípasẹ̀ àríyànjiyàn náà pé Ọlọ́run ń ṣiṣẹ́ nípasẹ̀ àwọn ìdí agbedeméjì. Ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìṣípòpadà àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ni a lè ṣàlàyé nípa òfin òòfà àti àwọn ìlànà àdánidá míràn láìsí sẹ́ ìṣẹ̀dá àti ìpèsè Ọlọrun. Bákan náà, ẹfolúṣọ̀n ni a lè rí gẹ́gẹ́ bí ìlànà àdánidá nípasẹ̀ èyí tí Ọlọ́run fi mú àwọn ẹ̀dá alààyè sínú ìwàláàyè tí ó sì mú wọn dàgbà ní ìbámu pẹ̀lú ètò rẹ̀. Bayi,AH Strong, adari Ile-ẹkọ Imọ-jinlẹ ti Rochester ni ipinlẹ New York , kowe ninu tirẹ''Ẹ̀kọ́ Ìlànà'' (1885): “A fúnni ní ìlànà ẹfolúṣọ̀n, ṣùgbọ́n a kà á sí ọ̀nà ọgbọ́n àtọ̀runwá nìkan.” Ìran-ìran ẹ̀dá ènìyàn rírorò kò bá ipò wọn títayọlọ́lá mu gẹ́gẹ́ bí ẹ̀dá ní àwòrán Ọlọrun mu. Strong ṣe àpèjúwe kan pẹ̀lú bí Kristi ṣe sọ omi di wáìnì lọ́nà àgbàyanu, ó ní: “Wáìnì tí ó wà nínú iṣẹ́ ìyanu náà kì í ṣe omi nítorí pé wọ́n ti fi omi ṣe é, bẹ́ẹ̀ ni ènìyàn kì í ṣe òǹrorò nítorí pé òǹrorò ti ṣe ìtọrẹ díẹ̀ fún ìṣẹ̀dá rẹ̀.” Awọn ariyanjiyan fun ati lodi siIlana Darwin wa latiAwọn ẹlẹsin Roman Catholic pẹlu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní kẹ̀rẹ̀kẹ̀rẹ̀, títí di ọ̀rúndún ogún, ẹfolúṣọ̀n nípasẹ̀ yíyàn àdánidá wá di ìtẹ́wọ́gbà lọ́pọ̀lọpọ̀ àwọn òǹkọ̀wé Kristẹni. PopePius XII ninu rẹ encyclical''Humani generis'' (1950; “Ti Iran Eniyan”) jẹwọ pe itankalẹ ti ẹda ni ibamu pẹlu igbagbọ Kristian, bi o tilẹ jẹ pe o jiyan pe idasilo Ọlọrun ṣe pataki fun ẹda ẹmi eniyan. PopeJohn Paul II , ninu adirẹsi kan si Pontifical Academy of Sciences ni Oṣu Kẹwa Ọjọ 22, Ọdun 1996, kọlu itumọ awọn ọrọ Bibeli gẹgẹbi awọn alaye imọ-jinlẹ ju awọn ẹkọ ẹsin lọ, ni fifi kun:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì tuntun ti jẹ́ kí a mọ̀ pé àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n kì í ṣe àbájáde lásán mọ́ . O jẹ iyalẹnu nitootọ pe ẹkọ yii ti ni itẹwọgba ni ilọsiwaju nipasẹ awọn oniwadi, ni atẹle lẹsẹsẹ ti awọn iwadii ni awọn aaye imọ-jinlẹ. Ijọpọ, bẹni wiwa tabi ti a ṣe, ti awọn abajade ti iṣẹ ti a ṣe ni ominira jẹ ninu ararẹ ariyanjiyan pataki ni ojurere ti ilana yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Awọn iwoye ti o jọra ni a ṣe afihan nipasẹ awọn ẹgbẹ ijọsin Kristiani akọkọ miiran. Apejọ Gbogbogbo ti Ṣọọṣi Presbyterian United ni 1982 tẹwọgba ipinnu kan ti o sọ pe “awọn onimọ-jinlẹ Bibeli ati awọn ile-ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ ẹkọ . AwọnLutheran World Federation ni ọdun 1965 fi idi rẹ mulẹ pe “awọn arosinu itankalẹ wa ni ayika wa bii afẹfẹ ti a nmi ati pe ko le yọ kuro . Awọn gbolohun ọrọ ti o jọra ti ni ilọsiwaju nipasẹAwọn alaṣẹ Juu ati awọn ti awọn ẹsin pataki miiran. Ni ọdun 1984 Apejọ Ọdọọdun 95th ti Apejọ Aarin ti Awọn Rabbis Amẹrika gba ipinnu kan ti o sọ pe: “Biotilẹjẹpe awọn ilana ati awọn imọran ti itankalẹ ti ẹda jẹ ipilẹ lati loye imọ-jinlẹ… a pe awọn olukọ imọ-jinlẹ ati awọn alaṣẹ ile-iwe agbegbe ni gbogbo awọn ipinlẹ lati beere awọn iwe-ẹkọ didara ti o da lori igbalode, imọ imọ-jinlẹ ati ti o yọkuro 'ijinle sayensi' ẹda.”

Àtakò àwọn ojú ìwòye wọ̀nyí jẹ́ àwọn ẹ̀sìn Kristẹni tí wọ́n ń bá a lọ láti di ìtumọ̀ gidi kan Bibeli mú. Ikosile kukuru ti itumọ yii wa ninu Gbólóhùn ti Igbagbọ ti awọnAwujọ Iwadi Ipilẹṣẹ, ti a da ni ọdun 1963 gẹgẹbi “agbari ọjọgbọn ti awọn onimọ-jinlẹ ti oṣiṣẹ ati awọn alamọdaju ti o nifẹ ti o ni ifaramọ ṣinṣin si ẹda pataki ti imọ-jinlẹ” ( ''wo'' ẹda ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì jẹ́ Ọ̀rọ̀ Ọlọ́run tí a Kọ̀wé, àti nítorí pé ó ní ìmísí jákèjádò, gbogbo àwọn ìmúdájú rẹ̀ jẹ́ òtítọ́ ìtàn àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì nínú àwọn àfọwọ́kọ ìpilẹ̀ṣẹ̀. Si ọmọ ile-iwe ti iseda eyi tumọ si pe akọọlẹ ti ipilẹṣẹ ni Genesisi jẹ igbejade otitọ ti awọn otitọ itan ti o rọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bibeli àti àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn ti kọ ìtumọ̀ gidi kan fún ìgbà pípẹ́ gẹ́gẹ́ bí aláìṣeé ṣe , ṣùgbọ́n, nítorí Bibeli ní àwọn gbólóhùn tí kò báramu nínú. Ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ ìwé Jẹ́nẹ́sísì sọ ìtàn ìṣẹ̀dá méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ hàn. Nípasẹ̀ orí kìíní àti ẹsẹ àkọ́kọ́ orí 2 jẹ́ ìtàn ọlọ́jọ́ mẹ́fà tí a mọ̀ dunjú, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ẹ̀dá ènìyàn—àti “àkọ àti abo”—ní àwòrán ara rẹ̀ ní ọjọ́ kẹfà, lẹ́yìn dídá ìmọ́lẹ̀, Ilẹ̀ ayé, òfuurufú, ẹja, ẹyẹ , àti màlúù. Ṣùgbọ́n ní ẹsẹ 4 orí 2 ọ̀rọ̀ ìtàn tó yàtọ̀ bẹ̀rẹ̀, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ènìyàn, tí ó sì gbin ọgbà kan, tí ó sì dá àwọn ẹranko, lẹ́yìn náà ni ó sì bẹ̀rẹ̀ sí mú ìhà kan lọ́wọ́ ọkùnrin láti ṣe obìnrin.

Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bíbélì tọ́ka sí i pé Bíbélì jẹ́ aláìlèṣiṣẹ́mọ́ ní ti òtítọ́ ẹ̀sìn, kì í ṣe nínú àwọn ọ̀ràn tí kò ṣe pàtàkì sí ìgbàlà . Augustine , ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti o tobi julọ ṣe akiyesi, kowe ni ibẹrẹ 5th orundun ninu ''De Genesi ad litteram'' rẹ (''Ọrọ asọye gangan lori Genesisi'' ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;O tun n beere nigbagbogbo kini igbagbọ wa gbọdọ jẹ nipa irisi ati apẹrẹ ọrun, gẹgẹ bi Iwe Mimọ. Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ń bá a lọ ní ìjíròrò gígùn lórí àwọn ọ̀ràn wọ̀nyí, ṣùgbọ́n àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ pẹ̀lú ọgbọ́n ìjìnlẹ̀ wọn ti ṣá wọn tì. Irú àwọn kókó ẹ̀kọ́ bẹ́ẹ̀ kì í ṣe èrè kankan fún àwọn tí ń wá ìyìn. Èyí tó burú jù lọ ni pé wọ́n máa ń gba àkókò tó ṣeyebíye tó yẹ kí wọ́n fi fún ohun tó ṣàǹfààní nípa tẹ̀mí . Kini o kan mi boya ọrun dabi aaye kan ati pe Earth wa ni pipade nipasẹ rẹ ti o daduro ni aarin agbaye, tabi boya ọrun dabi disk kan ati pe Earth wa loke rẹ ti o nraba si ẹgbẹ kan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Augustine fi kún un lẹ́yìn náà nínú orí kan náà pé: “Ní ti ọ̀ràn ìrísí ọ̀run, àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ kò fẹ́ láti kọ́ àwọn ènìyàn ní àwọn òtítọ́ tí kò lè ṣàǹfààní fún ìgbàlà.” Augustine ń sọ pé ìwé Jẹ́nẹ́sísì kì í ṣe ìwé àkọ́kọ́ nípa sánmà. O jẹ iwe nipa ẹsin, ati pe kii ṣe idi ti awọn onkọwe ẹsin rẹ lati yanju awọn ibeere nipa apẹrẹ ti agbaye ti ko ṣe pataki ohunkohun si bi o ṣe le wa igbala.

Ni ọna kanna,John Paul II sọ ni ọdun 1981:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì fúnra rẹ̀ bá wa sọ̀rọ̀ nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀, kì í ṣe láti pèsè ìwé àfọwọ́kọ sáyẹ́ǹsì kan fún wa ṣùgbọ́n kí a lè sọ àjọṣe tí ó péye tí ènìyàn ní pẹ̀lú Ọlọ́run àti àgbáálá ayé . Iwe mimọ nfẹ nirọrun lati kede pe Ọlọrun ni o ṣẹda agbaye, ati pe lati le kọ ẹkọ otitọ yii o ṣe afihan ararẹ ni awọn ofin ti imọ-jinlẹ ti a lo ni akoko onkọwe. Ẹ̀kọ́ èyíkéyìí mìíràn nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé jẹ́ àjèjì sí àwọn ète inú Bíbélì, èyí tí kò fẹ́ láti kọ́ni bí a ṣe dá ọ̀run bí kò ṣe bí ènìyàn ṣe ń lọ sí ọ̀run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Àríyànjiyàn Jòhánù Paul jẹ́ ìdáhùn sáwọn KristẹniÀwọn apilẹ̀ṣẹ̀ tí wọ́n rí i nínú Jẹ́nẹ́sísì àpèjúwe gidi kan nípa bí Ọlọ́run ṣe dá ayé. Láyé òde òní, àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ òtítọ́ inú Bíbélì ti para pọ̀ di Kristẹni kéréje, àmọ́ látìgbàdégbà wọ́n ti jèrè agbára ìdarí ní gbangba àti ìṣèlú, ní pàtàkì ní Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà . Atako si ẹkọ ti itankalẹ ni Amẹrika le ṣe itọpa ni pataki si awọn agbeka meji pẹlu awọn gbongbo ọrundun 19th,Adventism ọjọ keje ( ''wo'' Adventist ) ati Pentecostalism . Ní ìbámu pẹ̀lú ìtẹnumọ́ wọn ní Ọjọ́ Ìsinmi ọjọ́ keje gẹ́gẹ́ bí ìrántí ìṣẹ̀dá Bibeli, Seventh-day Adventists ti tẹnumọ́ ìṣẹ̀dá ìgbésí-ayé láìpẹ́ àti ìṣàkóso àgbáyé ti Ìkún-omi, tí wọ́n gbàgbọ́ pé ó kó àwọn àpáta tí ń ru ẹ̀dá fosaili. Itumọ Adventist ọtọtọ yii ti Genesisi di ipilẹ lile ti “imọ-jinlẹ ẹda” ni ipari 20th orundun ati pe a dapọ si awọn ofin “iwọntunwọnsi-itọju” ti Arkansas ati Louisiana (ti a jiroro ni isalẹ). Ọ̀pọ̀ àwọn Pentecostal, tí wọ́n fọwọ́ sí ìtumọ̀ gidi ti Bíbélì ní gbogbogbòò, pẹ̀lú ti gba tí wọ́n sì ti fọwọ́ sí àwọn ìlànà ti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá, pẹ̀lú ìpilẹ̀ṣẹ̀ ti Ilẹ̀ ayé láìpẹ́ àti ìtumọ̀ nípa ilẹ̀ ayé ní ìbámu pẹ̀lú Ìkún-omi. Wọn ti yato si awọn Adventists ọjọ keje ati awọn alamọran ti imọ-jinlẹ ẹda, sibẹsibẹ, ni ifarada wọn ti awọn iwo oriṣiriṣi ati agbewọle to lopin ti wọn sọ si ariyanjiyan-ẹda ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1920, awọn onigbagbọ ti Bibeli ṣe iranlọwọ lati ni ipa diẹ sii ju awọn aṣofin ipinlẹ 20 lati jiroro lori awọn ofin antievolution, ati awọn ipinlẹ mẹrin - Arkansas, Mississippi, Oklahoma, ati Tennessee — kọ ẹkọ ti itankalẹ ni awọn ile-iwe gbogbogbo wọn. Agbẹnusọ fun awọn antievolutionists wàWilliam Jennings Bryan , ni igba mẹta oludije Democratic ti ko ni aṣeyọri fun Alakoso AMẸRIKA, ti o sọ ni 1922, “A yoo lé Darwinism kuro ni awọn ile-iwe wa.” Ni ọdun 1925 Bryan kopa ninu ibanirojọ ( ''wo'' Idanwo Awọn iwọn ) tiJohn T. Scopes , olukọ ile-iwe giga kan ni Dayton, Tennessee, ti o jẹwọ ti o ṣẹ ofin ipinle ti o lodi si ẹkọ ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni 1968 awọnIlé Ẹjọ́ Gíga Jù Lọ ti Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà kéde pé kò bá òfin mu èyíkéyìí tó bá fòfin de ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n ní àwọn ilé ẹ̀kọ́ ìjọba. Lẹhin akoko yẹn awọn onigbagbọ Kristiani ṣe agbekalẹ awọn iwe-owo ni nọmba awọn ile-igbimọ aṣofin ipinlẹ ti n paṣẹ pe ẹkọ “imọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ijinlẹ” jẹ iwọntunwọnsi nipa pipin akoko dogba siImọ ẹda . Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá fọwọ́ sí i pé gbogbo onírúurú ohun alààyè ló ṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ sí í ṣẹlẹ̀ nígbà tí Ọlọ́run dá àgbáálá ayé, pé ayé jẹ́ nǹkan bí ẹgbẹ̀rún ọdún mélòó kan péré, àti pé Ìkún-omi Bíbélì jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ gidi kan pé méjì kan ṣoṣo nínú ọ̀wọ́ ẹranko kọ̀ọ̀kan ló là á já. Ni awọn ọdun 1980Arkansas atiLouisiana kọja awọn iṣe ti o nilo itọju iwọntunwọnsi ti imọ-jinlẹ itankalẹ ati imọ-jinlẹ ẹda ni awọn ile-iwe wọn, ṣugbọn awọn alatako ṣaṣeyọri nija awọn iṣe naa bi irufin iyapa ofin t’olofin ti ijo ati ipinlẹ . Ilana Arkansas ni a sọ ni aitọ ni ile-ẹjọ apapo lẹhin igbimọ ti gbogbo eniyan ni Little Rock . Ofin Louisiana ti bẹbẹ ni gbogbo ọna si Ile-ẹjọ giga ti Orilẹ Amẹrika, eyiti o ṣe idajọ ofin “Ofin Creationism” ti Louisiana ti ko ni ofin nitori, nipa imutesiwaju igbagbọ ẹsin pe ẹda eleri kan ti o ṣẹda ẹda eniyan, eyiti o gba nipasẹ ''imọ-ọrọ ẹda-ọrọ ti ẹda'' , iṣe ti o jẹwọ fun ẹsin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ =
William Paley 's''Ẹkọ nipa Ẹkọ nipa ẹda'' , iwe nipasẹ eyiti o ti di mimọ julọ si awọn irandiran , jẹ ariyanjiyan ti o tẹsiwaju ti n ṣalaye apẹrẹ ti o han gbangba ti eniyan ati awọn ẹya wọn, ati apẹrẹ ti gbogbo iru awọn ohun alumọni, ninu ara wọn ati ninu awọn ibatan wọn si ara wọn ati si agbegbe wọn . Ipepe okuta bọtini Paley ni pe “ko le jẹ apẹrẹ laisi onise apẹẹrẹ; idawọle, laisi olupilẹṣẹ; aṣẹ, laisi yiyan;… tumọ si pe o dara si opin, ati ṣiṣe ọfiisi wọn ni ṣiṣe ipari yẹn, laisi ipari ti a ti ronu lailai.” Iwe rẹ ni awọn ipin ti a ṣe igbẹhin si apẹrẹ eka ti oju eniyan ; si awọn fireemu eda eniyan, eyi ti, o jiyan, han a kongẹ darí akanṣe ti awọn egungun, kerekere, ati isẹpo; si sisan ẹjẹ ati itusilẹ ti awọn ohun elo ẹjẹ; si anatomi afiwera ti eniyan ati ẹranko; si eto ti ngbe ounjẹ, awọn kidinrin, urethra, ati àpòòtọ; si iyẹ awọn ẹiyẹ ati awọn iyẹ ẹja; ati Elo siwaju sii. Fun diẹ ẹ sii ju awọn oju-iwe 300, Paley ṣe alaye ti o jinlẹ ati pepeye imọ-jinlẹ ni iru awọn alaye ati deede bi o ti wa ni 1802, ọdun ti atẹjade iwe naa. Lẹ́yìn ìṣàpèjúwe àṣekára rẹ̀ nípa ohun kan tàbí ìlànà ọ̀kọ̀ọ̀kan, Paley tún máa ń fa àbájáde kan náà léraléra—ọlọ́run tí ó jẹ́ onímọ̀ nípa ohun gbogbo àti alágbára gbogbo ni ó lè ṣe àkọsílẹ̀ fún àwọn ohun àgbàyanu wọ̀nyí àti fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìṣẹ̀dá tí wọ́n ní.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Lori apẹẹrẹ oju eniyan o kowe pe:&lt;blockquote&gt;Emi ko mọ ọna ti o dara julọ lati ṣafihan koko-ọrọ ti o tobi pupọ, ju ti ifiwera…oju kan, fun apẹẹrẹ, pẹlu ẹrọ imutobi kan. Niwọn igba ti idanwo ohun elo naa ṣe lọ, ẹri kanna ni pato pe oju ni a ṣe fun iran, nitori pe o wa pe a ṣe ẹrọ imutobi fun iranlọwọ. Wọn ṣe lori awọn ilana kanna; mejeeji ni titunse si awọn ofin nipa eyiti gbigbe ati isọdọtun ti awọn egungun ina ti wa ni ilana….Fun apẹẹrẹ, awọn ofin wọnyi nilo, lati le ṣe ipa kanna, pe awọn egungun ina, ni gbigbe lati omi sinu oju, yẹ ki o fa fifalẹ nipasẹ aaye rirọrun diẹ sii ju nigbati o ba jade kuro ninu afẹfẹ sinu oju. Nípa bẹ́ẹ̀, a rí i pé ojú ẹja kan, ní apá yẹn tí a ń pè ní lẹ́nsi crystalline, yípo púpọ̀ ju ojú àwọn ẹranko orí ilẹ̀ lọ. Kini ifihan gbangba ti apẹrẹ le wa ju iyatọ yii lọ? Kí ni ohun èlò ìṣirò kan ì bá ti ṣe púpọ̀ sí i láti fi ìmọ̀ rẹ̀ hàn nípa ìlànà [t] rẹ̀, ìfisílò ìmọ̀ yẹn, bíbá ohun èlò rẹ̀ dé òpin rẹ̀…láti jẹ́rìí sí ìmọ̀ràn , yíyàn, ìgbatẹnirò, ète?&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Yóò jẹ́ ohun tí kò bọ́gbọ́n mu láti sọ pé, nípa èèṣì lásán ni ojú&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;yẹ ki o ti wa ninu, akọkọ, ti awọn lẹsẹsẹ ti sihin tojú — gidigidi o yatọ, nipasẹ awọn nipasẹ awọn, ani ninu wọn nkan na, lati awọn akomo awọn ohun elo ti eyi ti awọn iyokù ti awọn ara jẹ, ni apapọ ni o kere, kq, ati pẹlu eyi ti gbogbo awọn ti awọn oniwe-dada, yi nikan ìka ti o ayafi, ti wa ni bo: keji, ti a dudu asọ tabi kanfasi-awọn nikan awo ilu ninu awọn ara ti o ti wa ni sile bi awọn ikọwe-nspreads ti o jẹ dudu ti awọn less ti a ṣẹda lẹhin ti awọn less. ina tan kaakiri nipasẹ wọn; ati ki o gbe ni awọn kongẹ geometrical ijinna ninu eyi ti, ati ninu eyi ti nikan, a pato aworan le wa ni akoso, eyun, ni concourse ti refracted egungun: kẹta, ti kan ti o tobi nafu ara ibaraẹnisọrọ laarin yi awo ati awọn ọpọlọ; laisi eyiti, iṣe ti ina lori awọ ara, bi o ti wu ki o ṣe atunṣe nipasẹ ẹya ara ẹrọ , yoo padanu si awọn idi ti aibalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Agbara ti ariyanjiyan lodi si aye ti o wa , ni ibamu si Paley, lati inu ero kan ti o pe orukọ ''ibatan'' ati pe awọn onkọwe nigbamii yoo sọ ''idiju ti ko le dinku'' . Paley kọ:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya oriṣiriṣi ba ṣe alabapin si ipa kan, tabi, eyiti o jẹ ohun kanna, nigbati ipa kan ba waye nipasẹ iṣẹ apapọ ti awọn ohun elo oriṣiriṣi, amọdaju ti iru awọn ẹya tabi awọn ohun elo si ara wọn fun idi ti iṣelọpọ, nipasẹ iṣe iṣọkan wọn, ipa naa, ni ohun ti Mo pe ni ibatan; Ati nibikibi ti a ba ṣe akiyesi eyi ni awọn iṣẹ ti ẹda tabi ti eniyan, o han si mi lati gbe pẹlu rẹ ẹri ipinnu ti oye, aniyan, aworan ... gbogbo rẹ da lori awọn iṣipopada laarin, gbogbo lori eto awọn iṣe agbedemeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;''Ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹda'' jẹ apakan ti Canon ni Cambridge fun idaji ọgọrun ọdun lẹhin iku Paley . Nípa bẹ́ẹ̀, Darwin, ẹni tí ó jẹ́ akẹ́kọ̀ọ́ gboyè jáde níbẹ̀ láàárín 1827 sí 1831, kà á pẹ̀lú èrè àti “ìdùnnú púpọ̀.” Darwin ranti ariyanjiyan ibatan ti Paley nigbati o sọ ni ''Origin of Species'' : “Ti o ba le ṣe afihan pe eyikeyi ẹya ara ẹrọ ti o nipọn wa, eyiti ko ṣee ṣe nipasẹ ọpọlọpọ, ti o tẹle, awọn iyipada diẹ, ero mi yoo bajẹ patapata.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1990 ọpọlọpọ awọn onkọwe sọji ariyanjiyan lati apẹrẹ . Idabalẹ naa, lekan si, ni pe awọn ẹda alãye n ṣe afihan “apẹrẹ ti oye” - wọn yatọ ati idiju pe wọn le ṣe alaye kii ṣe abajade ti awọn ilana adayeba ṣugbọn nikan bi awọn ọja ti “apẹrẹ oye.” Àwọn òǹkọ̀wé kan sọ ẹ̀dá yìí dọ́gba ní kedere pẹ̀lú Ọlọ́run alágbára gbogbo ẹ̀sìn Kristẹni àti àwọn ẹ̀sìn oníṣọ́ọ̀ṣì mìíràn. Awọn miiran, nitori pe wọn fẹ lati rii imọ-ọrọ ti apẹrẹ oye ti a kọ ni awọn ile-iwe gẹgẹ bi aropo si ilana ẹkọ ti itankalẹ, yago fun gbogbo itọka ti o han gbangba si Ọlọrun lati le ṣetọju ipinya laarin ẹsin ati ijọba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ipe fun olupilẹṣẹ oye jẹ asọtẹlẹ lori aye ti idiju ti ko ni idinku ninu awọn ohun alumọni. NinuIwe Michael Behe''Apoti Dudu Darwin: Ipenija Kemikali si Itankalẹ'' (1996), eto ti o ni idiju ti ko ni idinku ni asọye bi jijẹ “ti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ibaramu daradara, awọn ẹya ibaraenisepo ti o ṣe alabapin si iṣẹ ipilẹ, ninu eyiti yiyọ eyikeyi apakan ninu awọn apakan fa eto naa lati dẹkun iṣẹ ṣiṣe daradara.” Awọn alatilẹyin-apẹrẹ oninuure ti ode oni ti jiyan pe awọn ọna ṣiṣe idiju ti ko le dinku ko le jẹ abajade ti itankalẹ. Ni ibamu si Behe, “Niwọn igba ti yiyan adayeba le yan awọn eto ti o ti n ṣiṣẹ tẹlẹ, lẹhinna ti eto igbekalẹ a ko ba le ṣe agbekalẹ diẹdiẹ yoo ni lati dide bi ẹyọkan iṣọpọ , ni isunmọ kan, fun yiyan adayeba lati ni ohunkohun lati ṣiṣẹ.” Ni awọn ọrọ miiran, ayafi ti gbogbo awọn ẹya oju ba wa ni akoko kanna, oju ko le ṣiṣẹ; ko ṣe anfani fun oni-aye oniṣaaju lati ni retina nikan, tabi lẹnsi kan, ti awọn ẹya miiran ko ba ni. Oju eniyan, wọn pari, ko le ti wa ni igbesẹ kekere kan ni akoko kan, ni ọna pipọ nipasẹ eyiti yiyan adayeba n ṣiṣẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹkọ nipa apẹrẹ ọlọgbọn ti pade ọpọlọpọ awọn alariwisi, kii ṣe laarin awọn onimo ijinlẹ itankalẹ nikan ṣugbọn laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onkọwe ẹsin. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n tọ́ka sí i pé àwọn ẹ̀yà ara àti àwọn ẹ̀yà ara mìíràn nínú àwọn ẹ̀dá alààyè kò díjú lọ́nà tí kò lè dí wọn lọ́wọ́—wọn kì í wá lójijì, tàbí kí wọ́n tètè dé. Oju eniyan ko han lojiji ni gbogbo idiju rẹ lọwọlọwọ. Ipilẹṣẹ rẹ nilo isọpọ ti ọpọlọpọ awọn ẹya jiini, ọkọọkan ni ilọsiwaju iṣẹ ti iṣaju, awọn oju ti ko ni pipe. Ní nǹkan bí ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rin [700] mílíọ̀nù ọdún sẹ́yìn, àwọn baba ńlá àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yìn òde òní ti ní àwọn ẹ̀yà ara tó ní ìmọ́lẹ̀. Ìmọ̀lára ìmọ́lẹ̀ lásán—àti, lẹ́yìn náà, oríṣiríṣi ìpele agbára ìríran—jẹ́ àǹfààní fún àwọn ohun alààyè wọ̀nyí tí ń gbé ní àyíká tí ìmọ́lẹ̀ oòrùn yí ká. Gẹgẹbi a ti sọrọ ni kikun ni isalẹ ni apakan Diversity ati iparun , awọn iru oju ti o yatọ si ti wa ni ominira ni o kere ju igba 40 ninu awọn ẹranko, eyiti o ṣe afihan ni kikun, lati awọn iyipada ti ko ni idiwọn ti o jẹ ki awọn sẹẹli kọọkan tabi awọn ẹranko ti o rọrun lati ṣe akiyesi itọsọna ti ina si oju vertebrate fafa, ti o kọja nipasẹ gbogbo awọn ẹya ara ti o wa ni agbedemeji ni idiju. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti fi hàn pé àwọn àpẹẹrẹ àwọn ètò ìṣiṣẹ́ dídíjú tí kò ṣeé díwọ̀n tí a mẹ́nu kàn nípa àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òye—gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà ẹ̀jẹ̀ bíokẹ́míkà ti dídín ẹ̀jẹ̀ ( ''wo'' coagulation ) tàbí mọ́tò rotary molecular, tí a ń pè ní flagellum , nípa èyí tí àwọn sẹ́ẹ̀lì kòkòrò àrùn ń gbé—kò lè dín kù rárá; dipo, awọn ẹya ti ko ni idiju ti awọn ọna ṣiṣe kanna ni a le rii ni awọn ohun alumọni ode oni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti tọ́ka sí bákan náà pé àìpé àti àbùkù gba gbogbo ayé tó wà láàyè. Ni oju eniyan , fun apẹẹrẹ, awọn okun iṣan oju-ara ni oju ti n ṣajọpọ lori agbegbe ti retina lati dagba iṣan opiki ati bayi ṣẹda aaye afọju; squids ati octopuses ko ni abawọn yii. Apẹrẹ ti ko ni abawọn dabi pe ko ni ibamu pẹlu olupilẹṣẹ oloye ohun gbogbo. Ni ifojusọna ibawi yii , Paley dahun pe “awọn abawọn ti o han gbangba… yẹ ki o tọka si idi kan, botilẹjẹpe a ko mọ nipa rẹ.” Awọn onimọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ode ode oni ti ṣe awọn iṣeduro ti o jọra; Ni ibamu si Behe, “Ajiyan lati aipe fojufojusi iṣeeṣe pe oluṣeto le ni awọn idi pupọ, pẹlu ilọsiwaju imọ-ẹrọ nigbagbogbo ni ifasilẹlẹ si ipa keji.” Gbólóhùn yii, awọn onimọ-jinlẹ ti dahun, le ni iwulo ti ẹkọ ẹkọ, ṣugbọn o npa apẹrẹ ti oye jẹ arosọ ijinle sayensi , nitori pe o pese pẹlu apata ti ko ni agbara ti o ni agbara lodi si awọn asọtẹlẹ bii “oye” tabi “pipe” apẹrẹ kan yoo jẹ. Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ṣe ìdánwò àwọn ìdánwò rẹ̀ nípa wíwo bóyá àwọn àsọtẹ́lẹ̀ tí a mú jáde láti inú wọn jẹ́ ọ̀ràn nínú ayé tí ó ṣeé fojú rí. Itumọ ti ko le ṣe idanwo ni agbara-iyẹn, nipasẹ akiyesi tabi idanwo-kii ṣe imọ-jinlẹ. Itumọ ti laini ero yii fun awọn ile-iwe gbogbogbo AMẸRIKA ti jẹ idanimọ kii ṣe nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣugbọn nipasẹ awọn alaiṣe-imọ-jinlẹ paapaa, pẹlu awọn oloselu ati awọn oluṣe eto imulo . Oṣiṣẹ ile-igbimọ AMẸRIKA ti o lawọ Edward Kennedy kowe ni ọdun 2002 pe “apẹrẹ oye kii ṣe imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ati, nitorinaa, ko ni aye ninu eto-ẹkọ ti awọn kilasi imọ-jinlẹ ile-iwe gbogbogbo ti orilẹ-ede wa .”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, pẹ̀lú, ti tọ́ka sí i pé kì í ṣe kìkì àwọn àìpé ń bẹ nìkan ni ṣùgbọ́n bẹ́ẹ̀ náà ni àwọn àìṣeéṣe, àbùkù, àwọn ohun àjèjì, àti ìwà ìkà ń gbilẹ̀ nínú ayé ìgbésí ayé. Fun idi eyi awọn onkọwe ẹsin ti ṣofintoto ilana ti apẹrẹ ti iṣeduro ni awọn adaye, bi paynitencence ti wọn, ṣe idanimọ bi awọn abuda Ẹda. Ọkan apẹẹrẹ ti &quot;blunder&quot; jẹ agbọn eniyan, eyiti o ni awọn eyin pupọ fun iwọn rẹ; awọn molars kẹta, tabi eyin ọgbọn, nigbagbogbo ni ipa ti o nilo lati yọ kuro. Níwọ̀n bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀ ènìyàn yóò rí i pé ó ṣòro, láti sọ pé ó kéré tán, láti sọ pé ó jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ ti Ọlọ́run tí oníṣẹ́ ẹ̀rọ ènìyàn tí ó dáńgájíá kò tilẹ̀ fẹ́ láti sọ, ẹfolúṣọ̀n pèsè àkọsílẹ̀ dáradára nípa àìpé yìí. Bi iwọn ọpọlọ ti n pọ si ni akoko diẹ ninu awọn baba eniyan, atunṣe timole nigbakanna ni idinku ẹrẹkẹ ki ori ọmọ inu oyun yoo tẹsiwaju lati baamu nipasẹ ọna ibimọ ti obinrin agba. Itankalẹ dahun si awọn iwulo oni-ara kii ṣe nipasẹ apẹrẹ ti o dara julọ ṣugbọn nipasẹ tinkering, bi o ti jẹ pe—nipa iyipada awọn ẹya ti o wa tẹlẹ laiyara nipasẹ yiyan adayeba. Laibikita awọn iyipada si bakan eniyan, ọna ibimọ obinrin naa wa ni dín pupọ fun gbigbe ni irọrun ti ori ọmọ inu oyun, ati pe ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọmọ ku lakoko ibimọ nitori abajade. Imọ jẹ ki eyi ni oye bi abajade ti ilọsiwaju itiranya ti ọpọlọ eniyan; Awọn obinrin ti awọn ẹranko miiran ko ni iriri iṣoro yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye ti igbesi aye pọ ni awọn iwa “iwa”. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ apẹranjẹ ń jẹ ẹran wọn láàyè; parasites run wọn alãye ogun lati inu; ni ọpọlọpọ awọn eya ti spiders ati kokoro, awọn obirin jẹ wọn oko. Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ìsìn nígbà àtijọ́ ti kojú irú ìwà ìkà bẹ́ẹ̀ nítorí pé ó ṣòro láti ṣàlàyé nípa ọ̀nà Ọlọ́run. Evolution, ni ọna kan, wa si igbala wọn. Ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì ìgbà ayé kan pe Darwin ní “ọ̀rẹ́ aríran,” ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Roman Kátólíìkì kan sì kọ̀wé nípa “ẹ̀bùn tí Darwin fún ẹ̀kọ́ ìsìn.” Àwọn méjèèjì gbà pé àbájáde ẹfolúṣọ̀n, tí ó dà bíi pé ó mú àìní Ọlọ́run kúrò nínú ayé lákọ̀ọ́kọ́, nísinsìnyí ń mú àìní náà kúrò lọ́nà tí ó fini lọ́kàn balẹ̀ láti ṣàlàyé àìpé ayé gẹ́gẹ́ bí ìyọrísí ìṣètò Ọlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>nkp4dxcd5c8jty3rgw5xrblff000dfg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600826</id>
      <parentid>600825</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:56:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600826</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99090" sha1="o9in1wl0nqyd3g4r8y047b15nz1gska" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Illustration from the book Sappelen by Mark Ramen; The origin of Ruth.jpg|thumb|Itiranyàn]]
[[Fáìlì:Evolution (1925), image 09.jpg|thumb|eranko obo ati èniyàn ni asikò kanna.]]
Ìtìranyàn je nigba awa n so pé èniyàn ti wa lati eranko obo, ati eranko obo wa lati eranko adiye, ati gbogbo ohun laaye wa lati «The Big Bang» tumo si ni èdè Yoruba je «Pàùùù Nla» sugbon o po ninu àwon èniyàn Yoruba, won ko gbagbo eyi nitori won ro pé o je aimọgbọnwa. Won gbà-gbé ni Olorun.

'''itankalẹ''' , yii ni isedale postuating ti awọn orisirisi iru ti eweko, eranko, ati awọn miiran ohun alãye lori Earth ni won Oti ni miiran preexising orisi ati pe awọn iyato iyato jẹ nitori awọn iyipada ni itẹlera iran. Ẹkọ nipa itankalẹ jẹ ọkan ninu awọn bọtini pataki ti imọ-jinlẹ igbalode.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/evolution-scientific-theory/Intelligent-design-and-its-critics&lt;/ref&gt;

Oniruuru ti aye alãye jẹ iyalẹnu. Diẹ ẹ sii ju 2 million tẹlẹeya ti oganisimu ti a ti daruko ati apejuwe; ọpọlọpọ awọn miiran wa lati wa awari - lati egbélégbè mewaa si egbélégbè ogbon (10,000,000-30,000,000), ni ibamu si diẹ ninu awọn iṣiro. Ohun ti o yanilenu kii ṣe awọn nọmba nikan ṣugbọn o tun jẹ iyatọ iyalẹnu ni iwọn, apẹrẹ, ati ọna igbesi aye — lati inu awọn kokoro arun kekere , ti wọn kere ju ẹgbẹẹgbẹrun millimita kan ni iwọn ila opin, si sequoias ti o dara, ti o ga soke 100 mita (300 ẹsẹ) loke ilẹ ati iwuwo ọpọlọpọ ẹgbẹrun toonu; lati inu awọn kokoro arun ti n gbe ni awọn orisun omi gbona ni awọn iwọn otutu nitosi aaye omi ti omi si awọn elu ati awọn ewe ti n dagba lori awọn ọpọn yinyin ti Antarctica ati ninu awọn adagun omi iyọ ni -23 °C (-9 °F); ati lati omiran tube worm s ṣe awari gbigbe nitosi awọn atẹgun hydrothermal lori ilẹ okun dudu si Spider s ati awọn ohun ọgbin larkspur ti o wa lori awọn oke ti Oke Everest diẹ sii ju awọn mita 6,000 (ẹsẹ 19,700) loke ipele okun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyatọ ailopin lori igbesi aye jẹ eso ti ilana itankalẹ. Gbogbo awọn ẹda alãye ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ. Awọn eniyan ati awọn ẹran-ọsin miiran ti sọkalẹ lati inu awọn ẹda ti o ni irẹlẹ ti o gbe laaye ni ohun ti o ju egbélégbè aadojo (150,000,000) ọdun sẹyin; awọn ẹran-ọsin, awọn ẹiyẹ, awọn ẹja, awọn amphibians, ati awọn ẹja pin gẹgẹbi awọn kokoro ti inu omi ti o ngbe ni egbélégbè egbeta (600,000,000) ọdun sẹyin; ati gbogbo awọn ohun ọgbin ati awọn ẹranko nyo lati awọn kokoro-arun-bi microorganisms ti o bẹrẹ diẹ sii ju 3 bilionu ọdun sẹyin. Itankalẹ ti isedale jẹ ilana ti iran pẹlu iyipada. Awọn iran ti awọn oganisimu yipada nipasẹ awọn iran; oniruuru dide nitori awọn iran ti o sokale lati awọn baba ti o wọpọ yatọ nipasẹ akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onímọ̀ àdánidá ọmọ ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì ní ọ̀rúndún kọkàndínlógúnCharles Darwin jiyan pe awọn oganisimu wa nipasẹ itankalẹ, ati pe o pese alaye imọ-jinlẹ , ti o pe ni pataki ṣugbọn ko pe, ti bii itankalẹ ṣe waye ati idi ti o jẹ pe awọn ohun alumọni ni awọn ẹya-gẹgẹbi awọn iyẹ, awọn oju, ati awọn kidinrin — ti a ṣeto ni gbangba lati sin awọn iṣẹ kan pato. Yiyan adayeba jẹ imọran ipilẹ ninu alaye rẹ. Aṣayan adayeba waye nitori awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti o wulo diẹ sii, gẹgẹbi iran-nla tabi awọn ẹsẹ ti o yara, yọ ninu ewu dara julọ ati gbejade awọn ọmọ diẹ sii ju awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti ko ni ojurere.Genetics , imọ-jinlẹ ti a bi ni ọrundun 20th, ṣafihan ni kikun bi yiyan adayeba ṣe n ṣiṣẹ ati yori si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni ti itankalẹ. Bibẹrẹ ni awọn ọdun 1960, ibawi imọ-jinlẹ ti o ni ibatan ,isedale molikula , imọ ti ilọsiwaju pupọ ti itankalẹ ti ibi ati jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iwadii awọn iṣoro alaye ti o dabi ẹni pe ko de ọdọ nikan ni igba diẹ tẹlẹ-fun apẹẹrẹ, bawo ni awọn jiini ti eniyan ati awọn chimpanzees ṣe jọra (wọn yatọ ni iwọn 1 – 2 ogorun awọn ẹya ti o jẹ awọn Jiini).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àpilẹ̀kọ yìí ṣàlàyé ẹfolúṣọ̀n bí ó ṣe kan àwọn ohun alààyè lápapọ̀. Fun ijiroro ti itankalẹ eniyan, ''wo'' nkan naa itankalẹ eniyan . Fun itọju pipe diẹ sii ti ibawi ti o ṣe pataki si ikẹkọ itankalẹ, ''wo'' awọn nkan jiini, eniyan ati ajogunba . Awọn aaye kan pato ti itankalẹ jẹ ijiroro ninu awọn nkan ti o ni awọ ati mimicry . Awọn ohun elo ti ilana itiranya si ọgbin ati ibisi ẹranko ni a jiroro ninu awọn nkan ti ibisi ọgbin ati ibisi ẹranko . Akopọ ti itankalẹ ti igbesi aye gẹgẹbi abuda pataki ti itan-akọọlẹ Earth ni a fun ni imọ-jinlẹ agbegbe: Itankalẹ ti biosphere . Ifọrọwerọ alaye ti igbesi aye ati ironu Charles Darwin ni a rii ninu nkan Darwin, Charles .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Gbogbogbo Akopọ ==

== Ẹri fun itankalẹ ==
Darwin ati awọn onimọ-jinlẹ ti ọrundun 19th miiran rii ẹri ti o lagbara fun itankalẹ ti ẹda ni iwadii afiwera ti awọn ohun alumọni, ni pinpin agbegbe wọn, ati ninu awọn kuku fosaili ti awọn ohun alumọni ti o parun. Lati akoko Darwin, ẹri lati awọn orisun wọnyi ti di alagbara pupọ ati ni kikun , lakoko ti awọn ilana ẹkọ ti ibi ti o jade laipẹ-jiini, biochemistry , fisioloji , imọ-jinlẹ , ihuwasi ẹranko (ethology), ati paapaa isedale molikula — ti pese ẹri afikun agbara ati ijẹrisi alaye. Iye alaye nipa itan itankalẹ ti a fipamọ sinu DNA ati awọn ọlọjẹ ti awọn ohun alãye jẹ eyiti ko ni opin; awọn onimo ijinlẹ sayensi le tun ṣe alaye eyikeyi ti itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye nipasẹ idokowo akoko to ati awọn orisun yàrá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n kò bìkítà mọ́ gbígba ẹ̀rí láti ṣètìlẹ́yìn fún òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n ṣùgbọ́n kàkà bẹ́ẹ̀ wọ́n bìkítà nípa irú ìmọ̀ wo ni a lè rí gbà láti oríṣiríṣi orísun ẹ̀rí. Awọn abala atẹle yii ṣe idanimọ awọn orisun ti o munadoko julọ ati ṣapejuwe iru alaye ti wọn ti pese.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọnfosaili igbasilẹ =
Awọn onimọ-jinlẹ ti gba pada ti wọn si ṣe iwadi awọn eeku fosaili ti ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ohun alumọni ti o ngbe ni igba atijọ. Igbasilẹ fosaili yii fihan pe ọpọlọpọ iru awọn ohun alumọni ti parun yatọ pupọ ni irisi si eyikeyi ti o wa laaye ni bayi. O tun ṣe afihan awọn isọdi ti awọn oganisimu nipasẹ akoko ( ''wo'' faunal succession, law of ; geochronology: Pinpin awọn ibatan ti fossils pẹlu apata strata ), afihan iyipada wọn lati fọọmu kan si ekeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nigbati ohun-ara ba ku, o maa n run nipasẹ awọn ọna igbesi aye miiran ati nipasẹ awọn ilana oju ojo. Ni awọn akoko ṣọwọn diẹ ninu awọn ẹya ara—paapaa awọn ti o le bi ikarahun, eyín, tabi egungun—ni a tọju nipasẹ didi sinu ẹrẹ tabi aabo ni ọna miiran lati awọn aperanje ati oju ojo. Nígbẹ̀yìngbẹ́yín, wọ́n lè di èèwọ̀ kí wọ́n sì tọ́jú wọn títí ayérayé pẹ̀lú àwọn àpáta tí wọ́n ti fi wọ́n sínú rẹ̀. Awọn ọna bii ibaṣepọ radiometric - wiwọn awọn oye ti awọn ọta ipanilara adayeba ti o wa ninu awọn ohun alumọni kan lati pinnu akoko ti o kọja lati igba ti wọn ti di-jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iṣiro akoko akoko nigbati awọn apata, ati awọn fossils ti o ni nkan ṣe pẹlu wọn, ni a ṣẹda&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Radiometric ibaṣepọ tọkasi wipe Earth ti a akoso nipa 4.5 bilionu odun seyin. Awọn fossils akọkọ dabi awọn microorganisms bii kokoro arun ati cyanobacteria ( ewe-alawọ ewe bulu ); Atijọ julọ ninu awọn fossils wọnyi han ni awọn apata 3.5 bilionu ọdun ( ''wo'' Precambrian akoko ). Awọn fossils eranko ti a mọ julọ julọ , ti o to egbélégbè eedegberin (700,000,000) ọdun atijọ, wa lati inu ohun ti a npe ni Ediacara fauna , awọn ẹda kekere ti o dabi worm pẹlu awọn ara rirọ. Ọpọlọpọ awọn fossils ti o jẹ ti ọpọlọpọ awọn phyla alãye ati iṣafihan awọn egungun ti o wa ni erupe ile han ninu awọn apata ni nkan bi egbélégbè eedegbeta-ó-lé-ogóji (540,000,000) ọdun. Awọn ohun alumọni wọnyi yatọ si awọn ẹda ti o ngbe ni bayi ati awọn ti o ngbe ni awọn akoko idasi. Diẹ ninu yatọ si yato si pe awọn onimọ-jinlẹ ti ṣẹda phyla tuntun lati le ṣe iyatọ wọn. ( ''Wo'' Akoko Cambrian .) Awọn vertebrate akọkọ , awọn ẹranko ti o ni awọn ẹhin, farahan ni nkan bi egbélégbè irinwó (400,000,000) ọdun sẹyin; akọkọ mammal s, kere ju egbélégbè igba (200,000,000) odun seyin. Itan igbesi aye ti a gbasilẹ nipasẹ awọn fossils ṣe afihan awọn ẹri ti o lagbara ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Igbasilẹ fosaili ko pe. Ninu ipin kekere ti awọn ohun alumọni ti o tọju bi awọn fossils, ida kekere kan ni a ti gba pada ti a si ṣe iwadi nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ. Ni awọn igba miiran itẹlera awọn fọọmu lori akoko ti ni atunṣe ni awọn alaye. Ọkan apẹẹrẹ ni awọn itankalẹ ti awọnẹṣin . Ẹṣin naa ni a le tọpa si ẹranko ti o ni iwọn aja ti o ni awọn ika ẹsẹ pupọ lori ẹsẹ kọọkan ati eyin ti o yẹ fun lilọ kiri ayelujara; eranko yi, ti a npe niẸṣin owurọ (iwin ''Hyracotherium'' ), gbe diẹ sii ju egbélégbè aadota (50,000,000) ọdun sẹyin. Fọọmu to ṣẹṣẹ julọ, ẹṣin igbalode ( ''Equus'' ), tobi pupọ ni iwọn, jẹ ika ẹsẹ kan, o si ni awọn eyin ti o yẹ fun jijẹ. Awọn fọọmu iyipada ti wa ni ipamọ daradara bi awọn fossils, gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn iru ẹṣin ti o parun ti o wa ni awọn itọnisọna oriṣiriṣi ti ko si fi awọn ọmọ ti o wa laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lilo awọn fossils ti a gba pada, awọn onimọ-jinlẹ ti tun ṣe awọn apẹẹrẹ ti awọn iyipada itiranya ipilẹṣẹ ni fọọmu ati iṣẹ. Fun apẹẹrẹ, isalẹbakan ti reptiles ni orisirisi awọn egungun, sugbon ti osin nikan kan. Awọn egungun miiran ti o wa ninu bakan reptile ni aiṣedeede ti dagba si awọn egungun ni bayi ti a rii ni eti mammalian. Lákọ̀ọ́kọ́, irú ìyípadà bẹ́ẹ̀ lè dà bí èyí tí kò ṣeé ṣe—ó ṣòro láti ronú nípa iṣẹ́ tí irú àwọn egungun bẹ́ẹ̀ lè ti ní nígbà ìpele agbedeméjì wọn. Sibẹsibẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣe awari awọn ọna iyipada meji ti awọn ẹranko ti o dabi ẹran-ọsin, ti a petherapsid s, ti o ni isẹpo bakan meji (ie, awọn aaye mitari meji ni ẹgbẹ ni ẹgbẹ) - isẹpo kan ti o wa ninu awọn egungun ti o duro ni ẹrẹkẹ mammalian ati ekeji ti o ni igun mẹẹrin ati awọn egungun articular, eyiti o di òòlù ati anvil eti mammalian. ( ''Tún wo'' ẹran-ọsin: Skeleton .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Fun awọn alaigbagbọ alaigbagbọ ti Darwin, awọn “sonu ọna asopọ -aisi eyikeyi iru iyipada ti a mọ laarin awọn apes ati awọn eniyan-jẹ igbe ogun, bi o ti wa fun awọn eniyan ti ko ni imọran lẹhinna.hominin s-ie, awọn primates ti o jẹ ti iran eniyan lẹhin ti o yapa kuro ninu awọn idile ti o lọ si awọn apes-jẹ egbélégbè mefa (6,000,000) si egbélégbè méje (7,000,000) ọdun, wa lati Afirika, ti a si mọ ni ''Sahelanthropus'' ati ''Orrorin'' (tabi ''Praeanthropus'' ), eyiti o jẹ bipedal pupọ julọ nigbati o wa ni ilẹ ṣugbọn ti o ni awọn opolo kekere pupọ. ''Ardipithecus'' gbe ni nkan bi egbélégbè 4.4 (4,400,000) ọdun sẹyin, tun ni Afirika. Opolopo fosaili ku lati Oniruuru African origins ti wa ni mo ti''Australopithecus'' , hominin kan ti o han laarin egbélégbè meta (3,000,000 ati egbélégbè merin (4,000,000) ọdun sẹyin. ''Australopithecus'' ni iduro eniyan titọ ṣugbọn agbara cranial ti o kere ju 500 cc (deede si iwuwo ọpọlọ ti o to 500 giramu), ti o ṣe afiwe ti gorilla tabi chimpanzee ati nipa idamẹta ti eniyan. Orí rẹ̀ fi àkópọ̀ ọ̀bọ àti ànímọ́ ènìyàn hàn—iwájú orí rẹ̀ rírẹlẹ̀ àti ojú gígùn, tí ó dà bí ìnàbọ̀ ṣùgbọ́n tí eyín rẹ̀ tó bí ti ènìyàn. Miiran tete hominins gba contemporaneous pẹlu ''Australopithecus'' ni ''Kenyanthropus'' ati ''Paranthropus'' ; mejeeji ní afiwera kekere opolo, biotilejepe diẹ ninu awọn eya ti ''Paranthropus'' ní tobi ara. ''Paranthropus'' ṣe aṣoju ẹka ẹgbẹ kan ninu idile hominin ti o ti parun. Paapọ pẹlu agbara cranial ti o pọ si, awọn abuda eniyan miiran ni a ti rii ninu''Homo habilis'' , ti o ngbe nipa egbélégbè 1.5 (1,500,000)  si egbélégbè meji (2,000,000) ọdun sẹyin ni Afirika ati pe o ni agbara cranial ti o ju 600 cc (iwuwo ọpọlọ ti 600 giramu), ati ni''H. erectus'' , ti o ngbe laarin idaji ti egbélégbè (500,000) ati diẹ sii ju egbélégbè 1.5 (1,500,000) ọdun sẹyin, nkqwe wa ni ibigbogbo lori Afirika, Asia, ati Europe, o si ni agbara cranial ti 800 si 1,100 cc (iwuwo ọpọlọ ti 800 si 1,100 giramu). Awọn iwọn ọpọlọ ti ''H. ergaster'' , ''H. antecessor'' , ati ''H. heidelbergensis'' jẹ ni aijọju ti ọpọlọ ti ''H. erectus'' , diẹ ninu awọn eya ti o jẹ apakan ti akoko, botilẹjẹpe wọn ngbe ni awọn agbegbe oriṣiriṣi ti Ila-oorun Iwọ-oorun . ( ''Tún wo'' ẹfolúṣọ̀n ènìyàn .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn ibajọra igbekalẹ ==
Awọnegungun ìpapa, ẹṣin, ènìyàn, ẹyẹ, àti àdán jọra gan-an láìka ọ̀nà ìgbésí ayé àwọn ẹranko wọ̀nyí àti onírúurú àyíká wọn sí . Ifiweranṣẹ naa, egungun nipasẹ egungun, ni a le rii ni irọrun kii ṣe ni awọn ẹsẹ nikan ṣugbọn tun ni gbogbo apakan miiran ti ara. Lati oju-iwoye ti o wulo, ko ni oye pe ijapa yẹ ki o we, ṣiṣe ẹṣin, eniyan kọ, ati ẹyẹ tabi adan fo pẹlu awọn ẹya iwaju ti a fi awọn egungun kanna ṣe. Onimọ-ẹrọ le ṣe apẹrẹ awọn ẹsẹ to dara julọ ni ọran kọọkan. Ṣugbọn ti o ba gba pe gbogbo awọn egungun wọnyi jogun awọn ẹya wọn lati ọdọ baba ti o wọpọ ati pe wọn ti yipada nikan bi wọn ti ṣe deede si awọn ọna igbesi aye oriṣiriṣi, ibajọra ti awọn ẹya wọn jẹ oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Comparative anatomi ṣe iwadii awọnhomologies , tabi jogun afijq, laarin awọn oganisimu ni egungun be ati ninu awọn miiran awọn ẹya ara ti awọn ara. Ifiweranṣẹ ti awọn ẹya jẹ deede isunmọ laarin diẹ ninu awọn oganisimu-orisirisi awọn oriṣiriṣi ti awọn ẹiyẹ orin, fun apẹẹrẹ—ṣugbọn o kere si bi awọn ohun-ara ti a fiwera ko ni ibatan pẹkipẹki ninu itan-akọọlẹ itankalẹ wọn. Awọn ibajọra ko kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹiyẹ ju ti wọn wa laarin awọn ẹran-ọsin, ati pe wọn tun kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹja. Awọn ibajọra ninu igbekalẹ, nitorinaa, kii ṣe itankalẹ ti o farahan nikan ṣugbọn tun ṣe iranlọwọ lati ṣe atunto phylogeny , tabi itan-akọọlẹ itankalẹ, ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Anatomi afiwe tun ṣafihan idi ti ọpọlọpọ awọn ẹya ara-ara ko jẹ pipe. Gẹgẹbi awọn igun iwaju ti ijapa, ẹṣin, eniyan, awọn ẹiyẹ, ati awọn adan, awọn ẹya ara ti ara ko kere ju ti a ṣe deede nitori pe wọn ṣe atunṣe lati ẹya ti a jogun dipo ti a ṣe apẹrẹ lati awọn ohun elo &quot;aise&quot; patapata fun idi kan pato. Aipe ti awọn ẹya jẹ ẹri fun itankalẹ ati lodi si awọn ariyanjiyan antievolutionist ti o pe apẹrẹ ti oye ( ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Idagbasoke ọmọ inu oyun ati vestiges ==
Darwin ati awọn ọmọlẹhin rẹ ri atilẹyin fun itankalẹ ninu iwadi ti embryology , imọ-imọ-imọ ti o ṣe iwadi idagbasoke awọn ohun alumọni lati ẹyin ti o ni idapọ si akoko ibimọ tabi fifun.Vertebrate s, lati awọn ẹja nipasẹ awọn alangba si eniyan, ndagba ni awọn ọna ti o jọra ni awọn ipele ibẹrẹ, ṣugbọn wọn di iyatọ siwaju ati siwaju sii bi awọn ọmọ inu oyun naa ti sunmọ idagbasoke. Awọn ibajọra duro pẹ laarin awọn ohun alumọni ti o ni ibatan diẹ sii (fun apẹẹrẹ, eniyan ati awọn obo) ju laarin awọn ti ko ni ibatan si (awọn eniyan ati awọn yanyan). Awọn ilana idagbasoke ti o wọpọ ṣe afihan ibatan itankalẹ. Awọn alangba ati awọn eniyan pin ilana idagbasoke ti a jogun lati ọdọ baba nla wọn ti o jina; Ilana ti a jogun ti ọkọọkan ni a tunṣe nikan bi awọn iran iran ti o ya sọtọ ti wa ni awọn ọna oriṣiriṣi. Awọn ipele ọmọ inu oyun ti o wọpọ ti awọn ẹda meji ṣe afihan awọn idiwọ ti a fi lelẹ nipasẹ ogún ti o wọpọ, eyiti o ṣe idiwọ awọn iyipada ti ko ṣe pataki nipasẹ awọn agbegbe iyatọ ati awọn ọna igbesi aye wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn oyun ti eniyan ati awọn miiran ti kii ṣe omi omi vertebrates ṣe afihangill slits botilẹjẹpe wọn ko simi nipasẹ awọn gills. Awọn slits wọnyi wa ninu awọn ọmọ inu oyun ti gbogbo awọn vertebrates nitori pe wọn pin gẹgẹbi awọn baba ti o wọpọ ni ẹja ninu eyiti awọn ẹya wọnyi ti kọkọ wa. Awọn ọmọ inu eniyan tun ṣafihan nipasẹ ọsẹ kẹrin ti idagbasoke ni asọye daradarairu , eyi ti o de ipari ti o pọju ni ọsẹ mẹfa. Iru iru ọmọ inu oyun ni a ri ninu awọn ẹran-ọsin miiran, gẹgẹbi awọn aja, ẹṣin, ati awọn obo; ninu eda eniyan, sibẹsibẹ, awọn iru bajẹ-kukuru, taku nikan bi a rudiment ni agbalagba coccyx .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibasepo itankalẹ ti o sunmọ laarin awọn ohun alumọni ti o han ni iyatọ pupọ bi awọn agbalagba le jẹ idanimọ nigbakan nipasẹ awọn homologies ọmọ inu oyun wọn.Barnacle s, fun apẹẹrẹ, jẹ awọn crustaceans sedentary ti o han gedegbe si iru awọn crustaceans olominira gẹgẹbi awọn lobsters, shrimps, tabi copepods. Sibẹsibẹ awọn barnacles kọja nipasẹ ipele idin ti o ni ọfẹ ọfẹ, nauplius, eyiti o jẹ aibikita bi ti awọn idin crustacean miiran.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn rudiments ọmọ inu oyun ti ko ni idagbasoke ni kikun, gẹgẹbi awọn slits gill ninu eniyan, jẹ wọpọ ni gbogbo iru awọn ẹranko. Diẹ ninu awọn, sibẹsibẹ, bi iru rudiment ninu eda eniyan, tẹsiwaju bi agbalagba vestiges, afihan itankalẹ baba. Ẹya ara rudimentary ti o mọ julọ ninu eniyan ni vermiformàfikún . Ipilẹ bi worm yii so mọ apakan kukuru ti ifun ti a pe nicecum , eyi ti o wa ni aaye ibi ti awọn ifun titobi ati kekere darapọ. Àfikún vermiform ènìyàn jẹ aláìṣiṣẹ́mọ́idawọle ti ara ti o ni idagbasoke ni kikun ti o wa ninu awọn osin miiran, gẹgẹbi ehoro ati awọn herbivores miiran, nibiti cecum nla kan ati ohun elo ti o tọju cellulose ẹfọ lati jẹ ki tito nkan lẹsẹsẹ rẹ pẹlu iranlọwọ ti awọn kokoro arun. Vestiges jẹ awọn iṣẹlẹ ti awọn aipe-gẹgẹbi awọn aipe ti a rii ninu awọn ẹya ara-ti o jiyan lodi si ẹda nipasẹ apẹrẹ ṣugbọn o jẹ oye ni kikun nitori abajade itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

= Àgbègbè ti awon ohun láàyè =
Darwin tun rii ijẹrisi ti itankalẹ ni pinpin agbegbe ti awọn irugbin ati ẹranko, ati pe imọ-jinlẹ nigbamii ti fikun awọn akiyesi rẹ. Fun apẹẹrẹ, nibẹ ni o wa nipa 1,500 mọ eya ti''Drosophila'' kikan fo ni agbaye; O fẹrẹ to idamẹta ninu wọn n gbe ni Hawaii ati pe ko si ibomiiran, botilẹjẹpe lapapọ agbegbe ti archipelago kere ju ọkan-igbogun agbegbe ti California tabi Germany. Paapaa ni Hawaii diẹ sii ju awọn eya igbin 1,000 ati awọn mollusks ilẹ miiran ti ko si nibikibi miiran. Iyatọ dani yiijẹ alaye ni irọrun nipasẹ itankalẹ. Awọn erekuṣu Hawaii ti ya sọtọ pupọju ati pe wọn ti ni awọn oluṣakoso ijọba diẹ — ie, awọn ẹranko ati awọn eweko ti o de ibẹ lati ibomiiran ati awọn olugbe ti iṣeto. Awọn eya wọnyẹn ti o ṣe ijọba awọn erekuṣu naa rii ọpọlọpọ awọn aaye ilolupo ilolupo , awọn agbegbe agbegbe ti o baamu lati ṣetọju wọn ati aini awọn aperanje ti yoo ṣe idiwọ fun wọn lati isodipupo. Ni idahun, awọn eya wọnyi nyara diversified; ilana yii ti isodipupo lati le kun awọn ohun elo ilolupo ni a pe ni itankalẹ adaṣe .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọ̀kọ̀ọ̀kan àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì àgbáyé ní àkójọpọ̀ àwọn ẹranko àti ohun ọ̀gbìn tí ó yàtọ̀ tirẹ̀. Ní Áfíríkà ni àwọn rhinoceroses, erinmi, kìnnìún, hyenas, giraffes, zebras, lemurs, àwọn ọ̀bọ tí imú tóóró àti ìrù tí kò ní ìrù, chimpanzees, àti gorilla. South America , eyi ti pan lori Elo kanna latitudes bi Africa, ni o ni ko si ti awọn wọnyi eranko; dipo o ni pumas, jaguars, tapir, llamas, raccoons, opossums, armadillos, ati awọn obo pẹlu awọn imu gbooro ati awọn iru prehensile nla.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn aapọn wọnyi ti biogeography kii ṣe nitori ibamu nikan ti awọn oriṣiriṣi awọn agbegbe. Ko si idi lati gbagbọ pe awọn ẹranko South America ko dara daradara lati gbe ni Afirika tabi ti Afirika lati gbe ni South America. Awọn erekuṣu Hawaii ko dara ju awọn erekuṣu Pacific miiran lọ fun awọn fo ọti kikan, bẹẹ ni wọn ko ni alejo gbigba ju awọn ẹya miiran ti agbaye fun ọpọlọpọ awọn ohun alumọni ti ko si . Ni otitọ, botilẹjẹpe ko si awọn ẹranko nla ti o jẹ abinibi si awọn erekuṣu Hawahi, awọn ẹlẹdẹ ati ewurẹ ti pọ sibẹ bi ẹranko igbẹ lati igba ti eniyan ti ṣafihan. Àìsí ọ̀pọ̀ irú ẹ̀yà yìí láti inú àyíká ọ̀rọ̀ aájò àlejò nínú èyí tí oríṣiríṣi àjèjì ti àwọn ẹ̀yà míràn ti gbilẹ̀ ni a lè ṣàlàyé nípa àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n, èyí tí ó jẹ́wọ́ pé irú ẹ̀dá lè wà tí ó sì ń wáyé ní àwọn àgbègbè àgbègbè tí àwọn baba ńlá wọn ti ń ṣàkóso.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ==
Aaye ti isedale molikula pese alaye ti o ni alaye julọ ati ẹri ti o wa fun itankalẹ isedale. Ni awọn oniwe-unveiling ti awọn iseda tiDNA ati awọn iṣẹ ti oganisimu ni ipele ti ensaemusi ati awọn miiran amuaradagba moleku, o ti han wipe awọn wọnyi moleku mu alaye nipa ohun oganisimu ká baba. Eyi ti jẹ ki o ṣee ṣe lati tun awọn iṣẹlẹ itankalẹ ti a ko mọ tẹlẹ ati lati jẹrisi ati ṣatunṣe iwo awọn iṣẹlẹ ti a ti mọ tẹlẹ. Itọkasi pẹlu eyiti awọn iṣẹlẹ wọnyi le ṣe atunṣe jẹ idi kan ti ẹri lati isedale molikula jẹ ọranyan pupọ. Idi miiran ni pe itankalẹ molikula ti fihan gbogbo awọn ohun alumọni, lati kokoro arun si eniyan, lati ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Ìṣọ̀kan tó ṣàrà ọ̀tọ̀ kan wà nínú àwọn èròjà molecule ti àwọn ohun alààyè—nínú irú àwọn èròjà náà àti nínú àwọn ọ̀nà tí wọ́n gbà ń kó wọn jọ tí wọ́n sì ń lò ó. Ninu gbogbo awọn kokoro arun, awọn ohun ọgbin, ẹranko, ati eniyan, DNA ni ọna ti o yatọ ti paati mẹrin kannanucleotide s, ati gbogbo awọn orisirisi amuaradagba s ti wa ni sise lati orisirisi awọn akojọpọ ati awọn ọkọọkan ti kanna 20 amino acids , biotilejepe orisirisi awọn ọgọrun miiran amino acids wa tẹlẹ. Awọnkoodu jiini nipasẹ eyiti alaye ti o wa ninu DNA ti sẹẹli sẹẹli ti kọja siAwọn ọlọjẹ jẹ fere nibikibi kanna. Awọn ipa ọna iṣelọpọ ti o jọra — awọn ilana ti awọn aati biokemika ( ''wo'' iṣelọpọ agbara ) - ni lilo nipasẹ awọn ohun-ara ti o yatọ julọ lati ṣe agbejade agbara ati lati ṣe awọn paati sẹẹli.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Isokan yii ṣe afihan ilosiwaju jiini ati idile ti o wọpọ ti gbogbo awọn ohun alumọni. Ko si ọna onipin miiran lati ṣe akọọlẹ fun isokan molikula wọn nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya yiyan jẹ deede. Awọn jiini koodu Sin bi apẹẹrẹ. Ọkọọkan pato ti awọn nucleotides mẹta ninu DNA iparun n ṣiṣẹ bi apẹrẹ fun iṣelọpọ amino acid gangan kanna ni gbogbo awọn ohun alumọni. Eyi kii ṣe pataki ju bi o ṣe jẹ fun ede lati lo akojọpọ awọn lẹta kan pato lati ṣe aṣoju ohun kan pato. Bí wọ́n bá rí i pé àwọn lẹ́tà kan lára ​​àwọn lẹ́tà— ''pílánẹ́ẹ̀tì'' , ''igi'' , ''obìnrin'' —ní ìtumọ̀ kan náà nínú àwọn ìwé oríṣiríṣi, a lè ní ìdánilójú pé àwọn èdè tí a lò nínú àwọn ìwé wọ̀nyẹn jẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gene s ati awọn ọlọjẹ jẹ awọn ohun elo gigun ti o ni alaye ninu lẹsẹsẹ awọn ẹya ara wọn ni ọna kanna bi awọn gbolohun ọrọ ti ede Gẹẹsi ni alaye ni ọna ti awọn lẹta ati awọn ọrọ wọn. Awọn ilana ti o wa ninu awọn Jiini ti wa ni gbigbe lati ọdọ awọn obi si awọn ọmọ ati pe o jẹ aami kan ayafi fun awọn iyipada lẹẹkọọkan ti a ṣe nipasẹ awọn iyipada. Gẹ́gẹ́ bí àpèjúwe, ẹnì kan lè rò pé a fi ìwé méjì wéra. Awọn iwe mejeeji jẹ awọn oju-iwe 200 gigun wọn si ni nọmba kanna ti awọn ipin. Àyẹ̀wò tímọ́tímọ́ fi hàn pé ojú ìwé méjì náà jẹ́ ojú ìwé kan náà fún ojú ìwé àti ọ̀rọ̀ fún ọ̀rọ̀, àyàfi pé ọ̀rọ̀ kan lẹ́ẹ̀kọ̀ọ̀kan—sọ, ọ̀kan nínú ọgọ́rùn-ún—yàtọ̀. Awọn iwe meji ko le ti kọ ni ominira; boya ọkan ti a ti daakọ lati miiran, tabi awọn mejeeji ti a daakọ, taara tabi fi ogbon ekoro, lati kanna atilẹba iwe. Bakanna, ti paati nucleotide kọọkan ti DNA ba jẹ aṣoju nipasẹ lẹta kan, ilana pipe ti awọn nucleotides ninu DNA ti ẹda ti o ga julọ yoo nilo ọpọlọpọ awọn iwe ọgọrun ti awọn ọgọọgọrun awọn oju-iwe, pẹlu ọpọlọpọ ẹgbẹrun awọn lẹta lori oju-iwe kọọkan. Nigbati awọn “awọn oju-iwe” (tabi awọn ilana ti nucleotides) ninu “awọn iwe” (awọn ohun alumọni) ni a ṣe ayẹwo ni ọkọọkan, ifọrọranṣẹ ti o wa ninu “awọn lẹta” (nucleotides) funni ni ẹri ti ko daju ti ipilẹṣẹ ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan meji ti a gbekalẹ loke da lori awọn aaye oriṣiriṣi, botilẹjẹpe awọn mejeeji jẹri si itankalẹ. Lilo apẹrẹ alfabeti , ariyanjiyan akọkọ sọ pe awọn ede ti o lo iwe-itumọ kanna - koodu jiini kanna ati awọn amino acid 20 kanna - ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira. Ariyanjiyan keji, nipa ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides ninu DNA (ati nitorinaa ọna ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ), sọ pe awọn iwe ti o ni awọn ọrọ ti o jọra pupọ ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹ̀rí ẹfolúṣọ̀n tí a ṣípayá nípa ẹ̀dá alààyè molecule lọ pàápàá jù lọ. Iwọn ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides tabi ti amino acids le jẹ iwọn ni deede. Fun apẹẹrẹ, ninu eda eniyan ati chimpanzees, awọn amuaradagba moleku ti a npe nicytochrome c, eyiti o ṣe iṣẹ pataki ni isunmi laarin awọn sẹẹli , ni awọn amino acid 104 kanna ni ilana kanna. O yatọ si, sibẹsibẹ, lati cytochrome c ti awọn obo rhesus nipasẹ 1 amino acid, lati ti awọn ẹṣin nipasẹ 11 afikun amino acids, ati lati ti tuna nipasẹ 21 afikun amino acids. Iwọn ibajọra ṣe afihan isọdọtun ti baba ti o wọpọ. Nitorinaa, awọn itọkasi lati anatomi afiwera ati awọn ilana-iṣe miiran nipa itan-akọọlẹ itankalẹ ni a le ṣe idanwo ni awọn iwadii molikula ti DNA ati awọn ọlọjẹ nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana wọn ti nucleotides ati amino acids. ( ''Wo isalẹ'' DNA ati amuaradagba bi awọn macromolecules alaye .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣẹ ti iru idanwo yii jẹ ohun ti o lagbara; ọkọọkan awọn ẹgbẹẹgbẹrun awọn Jiini ati ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọlọjẹ ti o wa ninu ẹda ara ti n pese idanwo ominira ti itan-akọọlẹ itankalẹ oni-ara yẹn. Kii ṣe gbogbo awọn idanwo ti o ṣeeṣe ni a ti ṣe, ṣugbọn ọpọlọpọ awọn ọgọọgọrun ni a ti ṣe, ati pe ko si ẹnikan ti o funni ni ẹri ti o lodi si itankalẹ. Boya ko si imọran miiran ni eyikeyi aaye ti imọ-jinlẹ ti o ti ni idanwo lọpọlọpọ ati bi o ti jẹri ni kikun bi ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Itan-akọọlẹ itankalẹ =

== Tete ero ==
Gbogbo eniyan asa ti ni idagbasoke ara wọn alaye fun awọnipilẹṣẹ ti aye ati ti awọn eniyan ati awọn ẹda miiran. Ẹsin Juu ti aṣa ati Kristiẹniti ṣe alaye ipilẹṣẹ ti awọn ẹda alãye ati awọn iyipada wọn si tiwọnàwọn àyíká —iyẹ́, ìyẹ́, ọwọ́, òdòdó—gẹ́gẹ́ bí iṣẹ́ ọwọ́ Ọlọ́run ohun gbogbo. Awọn ọlọgbọn atijọGreece ni awọn arosọ ẹda tiwọn .Anaximander dabaa pe awọn ẹranko le yipada lati iru kan si omiiran, atiEmpedocles speculated ti won ti wa ni ṣe soke ti orisirisi awọn akojọpọ ti preexising awọn ẹya ara. Sunmọ si igbalode ti itiranya ero wà awọn igbero ti teteÀwọn Bàbá Ṣọ́ọ̀ṣì bíi Gregory ti Nazianzus àti Augustine , tí àwọn méjèèjì pa mọ́ pé kì í ṣe gbogbo irú ọ̀wọ́ ewéko àti ẹranko ni Ọlọ́run dá; kakatimọ, mẹdelẹ ko wá aimẹ to whenuho mẹ sọn nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ. Ìsúnniṣe wọn kìí ṣe ti ẹ̀dá ènìyàn bíkòṣe ti ẹ̀sìn—kì bá ti ṣeé ṣe láti kó àwọn aṣojú gbogbo irú ọ̀wọ́ sínú ọkọ̀ ojú-omi kan ṣoṣo bí ọkọ̀ Noa ; nítorí náà, àwọn irú ọ̀wọ́ kan ní láti wà kìkì lẹ́yìn Ìkún-omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọran pe awọn ohun alumọni le yipada nipasẹ awọn ilana adayeba ko ṣe iwadii bi koko-ọrọ ti ibi nipasẹAwọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti Aarin Aarin, ṣugbọn o jẹ, nigbagbogbo lairotẹlẹ, ni a gbero bi o ṣeeṣe nipasẹ ọpọlọpọ, pẹlu Albertus Magnus ati ọmọ ile-iwe rẹThomas Aquinas . Aquinas parí ọ̀rọ̀ rẹ̀, lẹ́yìn ìjíròrò tó kún rẹ́rẹ́, pé ìdàgbàsókè àwọn ẹ̀dá alààyè bí ìdin àti eṣinṣin láti inú àwọn ohun tí kò ní ẹ̀mí bíi ẹran jíjẹrà kò bá ìgbàgbọ́ Kristẹni tàbí ọgbọ́n èrò orí mu. Ṣugbọn o fi silẹ fun awọn ẹlomiran lati pinnu boya eyi ṣẹlẹ ni otitọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ero ti ilọsiwaju, paapaa igbagbọ ninu ilọsiwaju eniyan ti ko ni opin, jẹ aringbungbun siÌlànà ti ọ̀rúndún kejìdínlógún, ní pàtàkì ní ilẹ̀ Faransé láàárín àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí bíi marquis de Condorcet àti Denis Diderot àti irú àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì bíGeorges-Louis Leclerc, comte de Buffon . Ṣùgbọ́n ìgbàgbọ́ nínú ìlọsíwájú kò fi dandan yọrí sí ìdàgbàsókè àbá èrò orí ti ẹfolúṣọ̀n.Pierre-Louis Moreau de Maupertuis dabaa iran airotẹlẹ ati iparun awọn ohun alumọni gẹgẹ bi apakan ti imọ-jinlẹ rẹ ti awọn ipilẹṣẹ, ṣugbọn ko ni ilọsiwaju imọ-jinlẹ ti itankalẹ — ie, iyipada ti ẹda kan si omiran nipasẹ mimọ, awọn idi adayeba. Buffon, ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o tobi julọ ni akoko naa, ṣe akiyesi ni gbangba — o si kọ - irandiran ti o ṣeeṣe ti awọn ẹda pupọ lati ọdọ baba nla kan. O fiweranṣẹ pe awọn ohun alumọni dide lati awọn ohun alumọni Organic nipasẹ iran lẹẹkọkan, ki o le jẹ ọpọlọpọ iru awọn ẹranko ati awọn ohun ọgbin bi awọn akojọpọ ti o le yanju ti awọn ohun elo Organic.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onisegun GẹẹsiErasmus Darwin , grandfather ti Charles Darwin, ti a nṣe ninu rẹ''Zoonomia; tabi, Awọn ofin ti Igbesi aye Organic'' (1794-96) diẹ ninu awọn akiyesi itiranya, ṣugbọn wọn ko ni idagbasoke siwaju ati pe ko ni ipa gidi lori awọn imọ-jinlẹ ti o tẹle. Onimọ-ọgbọn ara SwedenCarolus Linnaeus ṣe agbekalẹ eto isọdi ti ọgbin ati ti ẹranko ti o tun wa ni lilo ni fọọmu ti olaju. Biotilejepe o tenumo lori fixity ti eya, rẹEto isọdi bajẹ ṣe alabapin pupọ si gbigba ti imọran ti iran ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The nla French naturalistJean-Baptiste de Monet, chevalier de Lamarck , ṣe akiyesi iwoye ti ọjọ ori rẹ pe awọn ohun alumọni ti o wa laaye duro fun ilọsiwaju kan, pẹlu awọn eniyan bi fọọmu ti o ga julọ. Lati inu ero yii o dabaa, ni awọn ọdun ibẹrẹ ti ọrundun 19th, imọran gbooro akọkọ ti itankalẹ. Awọn ohun-ara ti nwaye nipasẹ awọn akoko akoko lati isalẹ si awọn fọọmu ti o ga julọ, ilana ti o tun n lọ, nigbagbogbo n pari ni awọn eniyan. Bi awọn oganisimu ṣe ni ibamu si awọn agbegbe wọn nipasẹ awọn iṣesi wọn, awọn iyipada waye. Lilo ẹ̀yà ara tàbí ẹ̀yà ara ń fún un lókun; disuse nyorisi si obliteration. Awọn abuda ti a gba nipasẹ lilo ati ilokulo, ni ibamu si ero yii, yoo jogun. Yi arosinu, nigbamii ti a npe ni iní tiAwọn abuda ti a gba (tabi Lamarckism), jẹ atako daradara ni ọrundun 20th. Botilẹjẹpe imọ-jinlẹ rẹ ko dide ni imọlẹ ti imọ-jinlẹ nigbamii, Lamarck ṣe awọn ilowosi pataki si gbigba diẹdiẹ ti itankalẹ ti ẹda ati ki o fa ọpọlọpọ awọn ikẹkọ nigbamii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Charles Darwin ==
Oludasile ti ero igbalode ti itankalẹ jẹ Charles Darwin . Ọmọkunrin ati ọmọ-ọmọ ti awọn dokita, o forukọsilẹ bi ọmọ ile-iwe iṣoogun ni University of Edinburgh . Lẹhin ọdun meji, sibẹsibẹ, o lọ lati kawe ni University of Cambridge o si mura lati di alufaa. Oun kii ṣe ọmọ ile-iwe alailẹgbẹ, ṣugbọn o nifẹ si itan-akọọlẹ adayeba. Ni Oṣu Kejila ọjọ 27, ọdun 1831, oṣu diẹ lẹhin ayẹyẹ ipari ẹkọ rẹ lati Cambridge, o wakọ bi onimọ-jinlẹ lori HMS ''Beagle'' ni irin-ajo yika agbaye ti o duro titi di Oṣu Kẹwa Ọdun 1836. Darwin nigbagbogbo ni anfani lati lọ kuro fun awọn irin-ajo gigun si eti okun lati gba awọn apẹẹrẹ adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awari ti awọn egungun fosaili lati ọdọ awọn osin nla ti o parun ni Ilu Argentina ati akiyesi ọpọlọpọ awọn eya.finches ni awọn Galapagos Islands wà ninu awọn iṣẹlẹ ka pẹlu safikun anfani Darwin ni bi eya se pilẹṣẹ. Ni ọdun 1859 o ṣe atẹjade''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna Aṣayan Adayeba'' , iwe adehun ti o ṣe agbekalẹ ẹkọ ti itankalẹ ati, pataki julọ, ipa ti yiyan adayeba ni ṣiṣe ipinnu ipa-ọna rẹ. O ṣe atẹjade ọpọlọpọ awọn iwe miiran paapaa, paapaa''Isọkalẹ ti Eniyan ati Yiyan ni ibatan si Ibalopo'' (1871), eyiti o fa ẹkọ ti yiyan adayeba si itankalẹ eniyan .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin ni a gbọdọ rii bi oniyika ọgbọn nla ti o ṣe ifilọlẹ akoko tuntun ninu itan-akọọlẹ aṣa ti ẹda eniyan, akoko ti o jẹ ipele keji ati ipari tiIyika Copernican ti o bẹrẹ ni ọrundun 16th ati 17th labẹ idari awọn ọkunrin bii Nicolaus Copernicus , Galileo , ati Isaac Newton . Iyika Copernican samisi awọn ibẹrẹ ti ode onisáyẹnsì . Awọn iwadii ti astronomie ati fisiksi dopin awọn imọran aṣa ti agbaye . A ko ri Earth mọ bi aarin agbaye ṣugbọn a rii bi pílánẹẹti kekere kan ti o yika ọkan ninu awọn irawọ aimọye ; awọn akoko ati awọn ojo ti o mu ki awọn irugbin dagba, ati awọn iji iparun ati awọn oju-ọjọ miiran ti oju ojo, ni oye bi awọn ẹya ti awọn ilana adayeba; awọn iyipada ti awọn aye aye ni bayi ṣe alaye nipasẹ awọn ofin ti o rọrun ti o tun ṣe iṣiro fun iṣipopada awọn iṣẹ akanṣe lori Agbayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Pataki ti awọn wọnyi ati awọn awari miiran ni pe wọn yorisi eroye ti agbaye gẹgẹbi eto eto ọrọ ni išipopada ti o ṣakoso nipasẹ awọn ofin ẹda. Awọn iṣẹ ti awọn Agbaye ko to gun nilo lati wa ni Wọn si awọn ineffable ife ti a Ibawi Ẹlẹdàá; kakatimọ, yé yin hinhẹnwa adà lẹnunnuyọnẹn tọn mẹ—yèdọ zẹẹmẹ nujijọ ayidego tọn lẹ gbọn osẹ́n jọwamọ tọn lẹ dali. Awọn iṣẹlẹ ti ara gẹgẹbi awọn ṣiṣan omi, oṣupa, ati awọn ipo ti awọn aye aye le jẹ asọtẹlẹ ni bayi nigbakugba ti awọn okunfa ba ti mọ daradara. Ẹri ti Darwin kojọpọ ti n fihan pe itankalẹ ti ṣẹlẹ, pe awọn ẹda oniyatọ pin awọn baba ti o wọpọ, ati pe awọn ẹda alãye ti yipada ni pataki ni akoko itan-akọọlẹ Aye. Pàtàkì jù lọ, bí ó ti wù kí ó rí, ó nasẹ̀ dé ọ̀dọ̀ ayé alààyè èrò ti ìṣẹ̀dá gẹ́gẹ́ bí ètò ìgbékalẹ̀ ọ̀rọ̀ nínú ìṣàkóso àwọn òfin àdánidá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣaaju Darwin, ipilẹṣẹ ti awọn ohun alãye ti Earth, pẹlu awọn itara iyalẹnu wọn fun aṣamubadọgba , ni a ti sọ si awọnapẹrẹ ti Ọlọrun omcient. Ó dá ẹja inú omi, ó dá àwọn ẹyẹ lójú ọ̀run, ati oríṣìíríṣìí ẹranko ati ewéko lórí ilẹ̀. Ọlọ́run ti fún àwọn ẹ̀dá wọ̀nyí ní ìyẹ́ fún mímí, ìyẹ́ fún fífo, àti ojú fún ìríran, ó sì ní àwọn ẹyẹ àwọ̀ àwọ̀ àti òdòdó kí ènìyàn lè gbádùn wọn kí wọ́n sì mọ ọgbọ́n Ọlọ́run. Awọn onimọ-jinlẹ Kristiani, lati Aquinas siwaju, ti jiyan pe wiwa apẹrẹ, ti o han gbangba ninu awọn ẹda alãye, ṣe afihan wiwa ti Ẹlẹda giga julọ; Àríyànjiyàn láti inú ọ̀nà rẹ̀ ni “ọ̀nà karùn-ún” ti Aquinas fún ẹ̀rí wíwà Ọlọ́run . Ni 19th-orundun England awọn mẹjọWọ́n gbé iṣẹ́ àdéhùn Bridgewater lé lọ́wọ́ kí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí lè gbòòrò sí i lórí àwọn ohun àgbàyanu ti ayé, kí wọ́n sì tipa bẹ́ẹ̀ gbé “Agbára, ọgbọ́n, àti oore Ọlọ́run kalẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ó ti fara hàn nínú Ìṣẹ̀dá.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The British theologianWilliam Paley ninu ''Ẹkọ nipa Imọ-iṣe Adayeba'' rẹ (1802) lo itan-akọọlẹ ẹda, ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ-ara , ati imọ-ẹrọ miiran ti ode oni lati ṣe alayeariyanjiyan lati oniru . Bí ẹnì kan bá wá aago kan, kódà ní aṣálẹ̀ kan tí kò sí nílé, Paley sọ pé, ìṣọ̀kan tó wà nínú ọ̀pọ̀ ẹ̀yà ara rẹ̀ yóò fipá mú un láti parí èrò sí pé ògbóǹkangí olùṣọ́ ló dá a; ati, Paley si lọ lori, bi o Elo siwaju sii intricate ati pipe ni oniru ni awọn eniyan oju , pẹlu awọn oniwe-sihin lẹnsi, awọn oniwe-retina gbe ni kongẹ ijinna fun lara kan pato image, ati awọn oniwe-tobi nafu gbigbe awọn ifihan agbara si ọpọlọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan lati oniru dabi lati wa ni agbara. Wọ́n ṣe àkàbà fún gígun, ọ̀bẹ fún gígé, àti aago kan láti sọ àkókò; Apẹrẹ iṣẹ ṣiṣe wọn yori si ipari pe wọn ti jẹ aṣa nipasẹ gbẹnagbẹna, alagbẹdẹ, tabi alaṣọ. Lọ́nà kan náà, ó dà bíi pé bí àwọn ẹranko àti ewéko ṣe ń ṣiṣẹ́ ṣe kedere tó ń tọ́ka sí iṣẹ́ Ẹlẹ́dàá kan. Ogbon Darwin ni o pese alaye adayeba fun iṣeto ati apẹrẹ iṣẹ ti awọn ẹda alãye. (Fun afikun fanfa ti ariyanjiyan lati apẹrẹ ati isọdọtun rẹ ni awọn ọdun 1990, ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin gba awọn mon tiaṣamubadọgba — awọn ọwọ wa fun mimu, oju fun riran, ẹdọforo fun mimi. Ṣùgbọ́n ó fi hàn pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ewéko àti ẹranko, pẹ̀lú ìmúrasílẹ̀ tó fani mọ́ra tí wọ́n sì yàtọ̀ síra, ni a lè ṣàlàyé nípasẹ̀ ìlànà yíyàn àdánidá, láìsí ìtọ́sọ́nà sí Ẹlẹ́dàá kan tàbí aṣojú oníṣẹ́ ọnà èyíkéyìí. Aṣeyọri yii yoo jẹri lati ni awọn imunadoko ọgbọn ati ti aṣa diẹ sii ti o jinlẹ ati pipẹ ju ẹri rẹ lọpọlọpọ ti o ni idaniloju awọn akoko asiko ti otitọ itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Darwin ká yii tiAṣayan adayeba jẹ akopọ ni ''Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' bi atẹle:&lt;blockquote&gt;Gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn eniyan diẹ sii ju ti o le wa laaye, ni gbogbo ọran gbọdọ wa ni Ijakadi fun aye, boya ẹni kọọkan pẹlu omiiran ti iru kanna, tabi pẹlu awọn ẹni-kọọkan ti eya ọtọtọ, tabi pẹlu awọn ipo ti ara ti igbesi aye… Bí irúfẹ́ bẹ́ẹ̀ bá ṣẹlẹ̀, ṣé a lè máa ṣiyèméjì (láti rántí pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ èèyàn ni a bí ju bí ó ti lè yè bọ́ lọ) pé àwọn ẹnì kọ̀ọ̀kan ní àǹfààní èyíkéyìí, bí ó ti wù kí ó rí díẹ̀, ju àwọn ẹlòmíràn lọ, yóò ní àǹfààní tí ó dára jù lọ láti là á já àti ti bíbí irú wọn bí? Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, a lè nímọ̀lára ìdánilójú pé ìyàtọ̀ èyíkéyìí nínú ìpalára ìwọ̀n-ìwọ̀n tí ó kéré jù yóò jẹ́ ìparun ṣinṣin. Itọju yii ti awọn iyatọ ti o dara ati ijusile ti awọn iyatọ ipalara, Mo pe Aṣayan Adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Aṣayan adayeba ni a dabaa nipasẹ Darwin nipataki lati ṣe akọọlẹ fun iṣeto adaṣe ti awọn ẹda alãye; o jẹ ilana ti o ṣe igbega tabi ṣetọju aṣamubadọgba. Iyipada ti itiranya nipasẹ akoko ati isodipupo ti itiranya (isodipupo awọn eya) ko ni igbega taara nipasẹ yiyan adayeba, ṣugbọn wọn nigbagbogbo tẹle bi awọn ọja-ọja ti yiyan adayeba bi o ṣe n ṣe agbekalẹ aṣamubadọgba si awọn agbegbe oriṣiriṣi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn imọran ode oni =

== Abajade Darwin ==
Ìtẹ̀jáde Ìpilẹ̀ṣẹ̀ ''Àwọn Eya'' mú ìdùnnú ńláǹlà jáde ní gbangba. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, àwọn olóṣèlú, àwọn àlùfáà àti àwọn ọ̀tọ̀kùlú oríṣiríṣi ni wọ́n ń ka ìwé náà, wọ́n sì ń jíròrò rẹ̀, wọ́n ń gbèjà àwọn èrò Darwin tàbí kí wọ́n ṣe yẹ̀yẹ́. Oṣere ti o han julọ ninu awọn ariyanjiyan lẹsẹkẹsẹ lẹhin titẹjade ni onimọ-jinlẹ GẹẹsiTH Huxley , ti a mọ ni “Darwin's bulldog,” ẹniti o daabobo yii ti itankalẹ pẹlu awọn ọrọ asọye ati nigbakan awọn ọrọ mordant ni awọn iṣẹlẹ gbangba ati ninu awọn iwe lọpọlọpọ. Itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba jẹ nitootọ koko-ọrọ ayanfẹ ni awọn ile iṣọpọ awujọ ni awọn ọdun 1860 ati kọja. Ṣugbọn awọn ariyanjiyan pataki ti imọ-jinlẹ tun dide, akọkọ ni Ilu Gẹẹsi ati lẹhinna lori Kọntinenti ati ni Amẹrika .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olukopa lẹẹkọọkan ninu ijiroro naa jẹ onimọ-jinlẹ ara ilu GẹẹsiAlfred Russel Wallace , ẹniti o ti kọlu imọran ti yiyan adayeba ni ominira ati pe o ti fi iwe afọwọkọ kukuru kan ranṣẹ nipa rẹ si Darwin lati Ilu Malay Archipelago , nibiti o ti n gba awọn apẹẹrẹ ati kikọ. Ni Oṣu Keje ọjọ 1, ọdun 1858, ọdun kan ṣaaju ikede ti ''Origin'' , iwe kan ti a papọ papọ nipasẹ Wallace ati Darwin ni a gbekalẹ, laisi awọn mejeeji, si Linnean Society ni Ilu Lọndọnu—pẹlu akiyesi kekere. Kirẹditi ti o tobi ju ni a fun Darwin ju Wallace lọ fun imọran itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba; Darwin ṣe agbekalẹ ilana yii ni awọn alaye diẹ sii, ti o pese ẹri diẹ sii fun u, ati pe o jẹ iduro akọkọ fun gbigba rẹ. Awọn iwo Wallace yato si ti Darwin ni ọpọlọpọ awọn ọna, pataki julọ ni pe Wallace ko ro pe yiyan adayeba ti o to lati ṣe akọọlẹ fun ipilẹṣẹ ti eniyan , eyiti o ni oju-iwoye rẹ nilo ilowosi atọrunwa taara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọmọ Gẹ̀ẹ́sì kékeré kan tí Darwin ń gbé, tí ó ní ipa púpọ̀ ní apá ìkẹyìn ti ọ̀rúndún kọkàndínlógún àti ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún ogún, jẹ́.Herbert Spencer . Onímọ̀ ọgbọ́n orí ju onímọ̀ nípa ohun alààyè, ó di alátìlẹ́yìn onítara fún àwọn ìmọ̀ ẹfolúṣọ̀n, ó sọ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ àsọyé di ọ̀wọ̀, bí “ìwàláàyè jùlọ” (èyí tí Darwin gbé sókè ní àwọn àtúnse tí ó tẹ̀ lé e ti ''Oti'' ), ó sì ń ṣiṣẹ́ nínú àwọn ìfojúsọ́nà àwùjọ àti àkànlò-ìwòye . Awọn imọran rẹ bajẹ oye to dara ati gbigba ti ẹkọ itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba. Darwin kowe nipa awọn akiyesi Spencer:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ọ̀nà àbáyọ rẹ̀ láti tọ́jú kókó ọ̀rọ̀ kọ̀ọ̀kan tako pátápátá sí èrò inú mi…. Àwọn ìpilẹ̀ṣẹ̀ ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀ (èyí tí àwọn ènìyàn kan ti fiwera ní pàtàkì pẹ̀lú àwọn òfin Newton!) èyí tí mo gbọ́dọ̀ sọ pé ó lè níye lórí gan-an lábẹ́ ojú ìwòye ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ní irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ tí wọn kò dàbí ẹni pé wọ́n jẹ́ ti àwọn ìlò ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kankan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Julọ pernicious wà ni robi itẹsiwaju nipa Spencer ati awọn miiran ti awọn iro ti awọn &quot;Ijakadi fun aye&quot; si eda eniyan aje ati awujo aye ti o di mọ bi awujo Darwinism ( ''wo isalẹ'' Scientific gbigba ati itẹsiwaju si miiran eko ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro to ṣe pataki julọ ti o dojukọ imọ-jinlẹ itiranya Darwin ni aini imọ-jinlẹ to peye ti ogún ti yoo ṣe akọọlẹ fun itọju nipasẹ awọn iran ti awọn iyatọ lori eyiti yiyan adayeba yẹ ki o ṣiṣẹ. Awọn imọ-jinlẹ ode oni ti “dídapọ̀ ogún” dámọ̀ràn pé àwọn ọmọ wulẹ̀ kàn ní ìpíndọ́gba láàárín àwọn ìwà àwọn òbí wọn.” Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí Darwin ti mọ̀, dídàpọ̀ ogún (títí kan àbá èrò orí tirẹ̀ ti “pangenesis , ” ninu eyiti eto-ara kọọkan ati àsopọ ti ara ti ara ẹni ti o ṣabọ awọn ifunni kekere ti ara rẹ ti a kojọ ninu awọn ẹya ara ibalopo ati pinnu iṣeto ti ọmọ) ko le ṣe akọọlẹ fun itoju awọn iyatọ, nitori awọn iyatọ laarin awọn iru-ọmọ ti o yatọ yoo dinku idaji iran kọọkan, ni iyara dinku iyatọ atilẹba si aropin awọn abuda ti o wa tẹlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn sonu ọna asopọ ni Darwin ká ariyanjiyan ti a pese nipaMendelian Jiini. Nipa akoko ''ti Origin of Species'' ti a tẹjade, monk AugustinianGregor Mendel n bẹrẹ ọpọlọpọ awọn adanwo gigun pẹlu Ewa ninu ọgba ti monastery rẹ ni Brünn, Austria-Hungary (bayi Brno, Czech Republic). Awọn adanwo wọnyi ati itupalẹ awọn abajade wọn jẹ nipasẹ boṣewa eyikeyi apẹẹrẹ ti ọna imọ- jinlẹ oye . Iwe Mendel, ti a tẹjade ni ọdun 1866 ninu ''Awọn ilana'' ti Ẹgbẹ Imọ-jinlẹ Adayeba ti Brünn, ṣe agbekalẹ awọn ipilẹ ipilẹ ti imọ-jinlẹ tiajogunba ti o jẹ ṣi lọwọlọwọ. Ilana rẹ ṣe akọọlẹ fun ogún ti ibi nipasẹ awọn nkan pataki (eyiti a mọ ni bayi bi jiini s) jogun ọkan lati ọdọ obi kọọkan, eyiti ko dapọ tabi dapọ ṣugbọn pinya ni dida awọn sẹẹli ibalopo, tabi awọn ere .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn awari Mendel ko jẹ aimọ si Darwin, sibẹsibẹ, ati pe, nitootọ, wọn ko di mimọ ni gbogbogbo titi di ọdun 1900, nigbakanna wọn tun ṣe awari nipasẹ nọmba awọn onimọ-jinlẹ lori Kọntinenti. Láàárín àkókò yìí, Darwinism ní apá ìparí ọ̀rúndún kọkàndínlógún dojú kọ àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n mìíràn tí a mọ̀ síNeo-Lamarckism. Idawọle yii pin pẹlu Lamarck pataki ti lilo ati ilokulo ninu idagbasoke ati piparẹ awọn ẹya ara, ati pe o ṣafikun imọran pe agbegbe n ṣiṣẹ taara lori awọn ẹya Organic, eyiti o ṣalaye aṣamubadọgba wọn si ọna igbesi aye ati agbegbe ti ohun-ara. Awọn ti o tẹle ilana yii sọ yiyan adayeba silẹ bi alaye fun isọdi si ayika.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olokiki laarin awọn olugbeja ti yiyan adayeba ni onimọ-jinlẹ ara JamaniAugust Weismann , ẹniti o ṣe atẹjade rẹ ni awọn ọdun 1880germ plasm yii . O si yato si meji oludoti ti o ṣe soke ohun oni-ara: awọnsoma , eyiti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ara ati awọn ara, ati pilasima germ, eyiti o ni awọn sẹẹli ti o funni ni awọn ere ati nitorinaa si iru-ọmọ. Ni kutukutu idagbasoke ẹyin kan, pilasima germ di ipinya lati awọn sẹẹli somatic ti o fun laaye si iyoku ti ara. Iro yii ti iyapa radical laarin germ plasm ati soma — iyẹn ni, laarin awọn tissu ibisi ati gbogbo awọn ara ti ara miiran — tọ Weismann lati sọ pe ogún ti awọn abuda ti a gba ko ṣee ṣe, ati pe o ṣii ọna fun aṣaju rẹ ti yiyan adayeba bi ilana pataki nikan ti yoo ṣe akọọlẹ fun itankalẹ ti ẹda. Awọn ero Weismann di mimọ lẹhin 1896 biDarwinism tuntun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọnsintetiki yii ==
Atunṣe ni ọdun 1900 ti ero Mendel ti ajogunba, nipasẹ onimọ-jinlẹ Dutch ati onimọ-jiiniHugo de Vries ati awọn miiran, yori si tcnu lori ipa ti ajogunba ninu itankalẹ. De Vries dabaa imọran tuntun ti itankalẹ ti a mọ siiyipada , eyiti o ṣe pataki kuro pẹlu yiyan adayeba bi ilana itiranya pataki kan. Gẹgẹbi de Vries (ẹniti o darapọ mọ nipasẹ awọn onimọ-jiini miiran gẹgẹbi William Bateson ni England), iru iyatọ meji waye ni awọn ohun alumọni. Ọkan jẹ iyipada “arinrin” ti a ṣakiyesi laarin awọn eniyan kọọkan ti ẹda kan, eyiti ko ni abajade ayeraye ninu itankalẹ nitori pe, ni ibamu si de Vries, ko le “dari si irekọja ti aala eya [ie, si idasile ti ẹda tuntun] paapaa labẹ awọn ipo ti o lagbara julọ ati yiyan ti o tẹsiwaju.” Awọn miiran oriširiši awọn ayipada mu nipaawọn iyipada , awọn iyipada lairotẹlẹ ti awọn apilẹṣẹ ti o yọrisi awọn iyipada nla ti ẹda ara ti o si mu iru awọn ẹda tuntun jade: “Nipa bayii iru-ara titun ti nwaye lojiji, eyiti o wa ni a ṣe jade laisi igbaradi ti o han ati laisi iyipada.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada jẹ ilodi si nipasẹ ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ati ni pataki nipasẹ awọn ti a pebiometricians , mu nipasẹ awọn English statisticianKarl Pearson , ẹniti o daabobo yiyan adayeba Darwin gẹgẹbi idi pataki ti itankalẹ nipasẹ awọn ipa ikojọpọ ti kekere, ilọsiwaju, awọn iyatọ kọọkan (eyiti awọn onimọ-jinlẹ ro pe o ti kọja lati iran kan si ekeji laisi opin nipasẹ awọn ofin ilẹ-iní Mendel [ ''wo'' Mendelism ]).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ariyanjiyan laarin awọn iyipada (ti a tọka si ni akoko bi Mendelians) ati awọn onimọ-jinlẹ ti sunmọ ipinnu kan ni awọn ọdun 1920 ati 30 nipasẹ iṣẹ imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jiini. Awọn onimo ijinlẹ sayensi wọnyi lo awọn ariyanjiyan mathematiki lati fihan, akọkọ, pe iyatọ ti nlọsiwaju (ni iru awọn abuda bi iwọn ara, nọmba awọn ẹyin ti a gbe, ati bii) le ṣe alaye nipasẹ awọn ofin Mendel ati, keji, pe yiyan adayeba ti n ṣiṣẹ ni apapọ lori awọn iyatọ kekere le mu awọn ayipada itiranya pataki ni fọọmu ati iṣẹ. Iyato awọn ọmọ ẹgbẹ ti yi ẹgbẹ ti o tumq si geneticists wàRA Fisher atiJBS Haldane ni Britain atiSewall Wright ni Orilẹ Amẹrika. Iṣẹ wọn ṣe alabapin si iṣubu ti iyipada ati, pataki julọ, pese ilana ilana kan fun iṣọpọ awọn Jiini sinu ilana Darwin ti yiyan adayeba. Sibẹsibẹ iṣẹ wọn ni ipa ti o ni opin lori awọn onimọ-jinlẹ ti ode oni fun awọn idi pupọ — a ṣe agbekalẹ rẹ ni ede mathematiki ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ko le loye; o fẹrẹ jẹ imọ-jinlẹ ti iyasọtọ, pẹlu ijẹrisi imudara diẹ; ati pe o ni opin ni iwọn, ni pataki yiyọ ọpọlọpọ awọn ọran silẹ, gẹgẹbi ijuwe (ilana ti a ṣe ṣẹda awọn ẹda tuntun), ti o ṣe pataki pupọ si awọn onigbagbọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

A pataki awaridii wá ni 1937 pẹlu awọn atejade ti''Jiini ati awọn Oti ti Eya'' nipaTheodosius Dobzhansky , Ara ilu Amẹrika kan ti a bi ni Russia ati onimọ-jiini idanwo. Iwe Dobzhansky ni ilọsiwaju akọọlẹ ti o ni oye ti ilana itiranya ni awọn ofin jiini, ti o ni pẹlu ẹri adanwo ti n ṣe atilẹyin ariyanjiyan imọ-jinlẹ. ''Awọn Jiini ati Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' ni a le kà si ami-ilẹ ti o ṣe pataki julọ ninu igbekalẹ ohun ti o wa lati mọ bi imọ-ọrọ sintetiki ti itankalẹ, ni imunadoko ni apapọ yiyan adayeba Darwin ati awọn Jiini Mendelian. O ni ipa nla lori awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ adanwo, ti o gba oye tuntun ti ilana itankalẹ bi ọkan ninu iyipada jiini ninu awọn olugbe. Awọn iwulo ninu awọn ẹkọ ẹkọ itiranya jẹ iwuri pupọ, ati pe awọn ilowosi si imọran laipẹ bẹrẹ lati tẹle, ti n fa idawọle ti Jiini ati yiyan adayeba si ọpọlọpọ awọn aaye ibi-aye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onkọwe akọkọ ti o, pẹlu Dobzhansky, ni a le kà si awọn ayaworan ile ti ẹkọ sintetiki ni zoologist ti Amẹrika ti a bi ni JamaniErnst Mayr , onimọ-jinlẹ GẹẹsiJulian Huxley , onimọ-jinlẹ AmẹrikaGeorge Gaylord Simpson , ati onimọ-jinlẹ ara AmẹrikaGeorge Ledyard Stebbins . Awọn oniwadi wọnyi ṣe alabapin si ikọlu ti awọn ẹkọ ti itiranya ni awọn ilana ẹkọ ti ẹda ti aṣa ati ni diẹ ninu awọn ti n yọ jade-paapaa awọn Jiini olugbe ati, nigbamii, ilolupo itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ). Ni ọdun 1950 gbigba ti ẹkọ itankalẹ ti Darwin nipasẹ yiyan adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin awọn onimọ-jinlẹ, ati imọran sintetiki ti di itẹwọgba lọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ati awọn imọ-jinlẹ Agbayé ==
Laini iwadii ti o ṣe pataki julọ lẹhin ọdun 1950 jẹ ohun elo ti isedale molikula si awọn ikẹkọ itankalẹ. Ni ọdun 1953 onimọ-jiini AmẹrikaJames Watson ati British biophysicistFrancis Crick deduced awọn molikula be tiDNA (deoxyribonucleic acid), ohun elo ajogun ti o wa ninu awọn chromosomes ti gbogbo sẹẹli sẹẹli . Alaye nipa jiini ti wa ni koodu laarin ọna ti awọn nucleotide ti o ṣe awọn sẹẹli DNA ti o dabi ẹwọn. Alaye yi ipinnu awọn ọkọọkan tiawọn bulọọki ile amino acid ti awọn ohun elo amuaradagba , eyiti o pẹlu, laarin awọn miiran, awọn ọlọjẹ igbekalẹ gẹgẹbi collagen , awọn ọlọjẹ atẹgun bii haemoglobin , ati ọpọlọpọ awọn enzymu s lodidi fun awọn ilana igbesi aye ipilẹ ti ara-ara. Alaye jiini ti o wa ninu DNA le ṣe iwadii bayi nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni aarin-1960 yàrá imuposi bielectrophoresis ati yiyan ti awọn enzymu di wa fun iyara ati iwadi ti ko gbowolori ti awọn iyatọ laarin awọn enzymu ati awọn ọlọjẹ miiran. Awọn ohun elo ti awọn ilana wọnyi si awọn iṣoro itankalẹ jẹ ki wiwa awọn ọran ti iṣaaju ko le ṣe iwadii-fun apẹẹrẹ, ṣawari iwọn iyatọ jiini ni awọn olugbe adayeba (eyiti o ṣeto awọn aala lori agbara itiranya wọn) ati ṣiṣe ipinnu iye iyipada jiini ti o waye lakoko dida ẹda tuntun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn afiwera ti awọn ilana amino acid ti awọn ọlọjẹ ti o baamu ni awọn oriṣiriṣi oriṣiriṣi ti a pese awọn iwọn kongẹ ni iwọn ti iyatọ laarin awọn ẹda ti o wa lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ, ilọsiwaju ti o pọju lori awọn igbelewọn agbara deede ti a gba nipasẹ anatomi afiwera ati awọn ilana itiranya miiran. Ni ọdun 1968 onimọ-ara JapaneseMotoo Kimura dabaa naIlana didoju ti itankalẹ molikula, eyiti o dawọle pe, ni ipele ti awọn ilana ti awọn nucleotides ni DNA ati ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ, ọpọlọpọ awọn iyipada jẹ didoju ni ibamu; wọn ko ni ipa diẹ tabi ko si lori iṣẹ ti moleku ati nitorinaa lori amọdaju ti ẹda ara laarin agbegbe rẹ. Ti imọ-ọrọ neutrality ba tọ, o yẹ ki o wa &quot;aago molikula ” ti itankalẹ; iyẹn ni, iwọn eyiti amino acid tabi awọn ilana nucleotide ṣe iyatọ laarin awọn ẹda yẹ ki o pese iṣiro ti o ni igbẹkẹle ti akoko lati igba ti ẹda naa ti yapa. Awọn ọdun 1970 ati 80 o di mimọ diẹdiẹ pe aago molikula kii ṣe deede sibẹsibẹ, sinu ibẹrẹ ọrundun 21st o tẹsiwaju lati pese ẹri ti o gbẹkẹle julọ fun atunṣe itan-akọọlẹ itankalẹ ( ''Wo isalẹ'' Aago molikula ti itankalẹ ati Imọran didoju ti itankalẹ molikula .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-ẹrọ yàrá ti ẹda oniye DNA ati titele ti pese ọna tuntun ati agbara ti iwadii itankalẹ ni ipele molikula. Awọn eso ti imọ-ẹrọ yii bẹrẹ lati ṣajọpọ lakoko awọn ọdun 1980 ni atẹle idagbasoke ti awọn ẹrọ adaṣe DNA adaṣe adaṣe ati ipilẹṣẹ ti iṣesi pipọ polymerase (PCR), ilana ti o rọrun ati ilamẹjọ ti o gba, ni awọn wakati diẹ, awọn ọkẹ àìmọye tabi awọn aimọye ti awọn adakọ ti ọna DNA kan pato tabi pupọ. Major iwadi akitiyan bi awọnHuman Genome Project siwaju ilọsiwaju imọ-ẹrọ fun gbigba awọn ilana DNA gigun ni iyara ati laini iye owo. Ni awọn ọdun diẹ akọkọ ti ọrundun 21st, ilana DNA ni kikun — ie, imudara jiini kikun, tabi genome — ti gba fun diẹ sii ju 20 awọn oganisimu ti o ga julọ, pẹlu eniyan, eku ile ( ''Mus musculus'' ), eku ''Rattus norvegicus'' , ọti kikan ''Drosophila melanogaster'' , awọn mosquitombito , nemapheles ''ga Caenorhabditis elegans'' , parasite iba ''Plasmodium falciparum'' , igbo eweko ''Arabidopsis thaliana'' , ati iwukara ''Saccharomyces cerevisiae'' , ati fun ọpọlọpọ awọn microorganisms. Àfikún ìwádìí ní àkókò yìí ṣàwárí àwọn ọ̀nà mìíràn ti ogún, pẹ̀lúIyipada epigenetic (iyipada kemikali ti awọn Jiini kan pato tabi awọn ọlọjẹ ti o ni ibatan pẹlu Jiini), ti o le ṣe alaye agbara ohun-ara kan lati atagba awọn abuda ti o dagbasoke lakoko igbesi aye rẹ si awọn ọmọ rẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-jinlẹ Earth tun ni iriri, ni idaji keji ti ọrundun 20th, iyipada imọran kan pẹlu abajade nla si ikẹkọ itankalẹ. Yii tiawo tectonics , eyi ti a ti gbekale ninu awọn ti pẹ 1960, fi han wipe awọn iṣeto ni ati ipo ti awọn continents ati awọn okun ni o wa ìmúdàgba , kuku ju aimi, awọn ẹya ara ẹrọ ti Earth . Awọn okun dagba ati dinku, lakoko ti awọn kọnputa n fọ sinu awọn ajẹkù tabi ṣajọpọ sinu ọpọ eniyan nla. Awọn continents n gbe lori dada Earth ni awọn oṣuwọn ti awọn sẹntimita diẹ ni ọdun kan, ati pe ju awọn egbélégbè ọdun ti itan-akọọlẹ imọ-aye yii ronu jinna si oju aye , nfa awọn iyipada oju-ọjọ nla ni ọna. Awọn iyipada nla ti a ko fura tẹlẹ ti awọn agbegbe ti o kọja ti Earth jẹ, ti iwulo, ṣe afihan ninu itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye.Biogeography , iwadi ti itiranya ti ọgbin ati pinpin ẹranko , ti ni iyipada nipasẹ imọ, fun apẹẹrẹ, pe Afirika ati South America jẹ apakan ti ilẹ-ilẹ kan ni bii egbélégbè igba ọdun sẹyin ati pe iha ilẹ India ko ni asopọ pẹlu Esia titi di awọn akoko jiolojikali.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ekoloji , iwadi ti awọn ibaraẹnisọrọ ti awọn ohun alumọni pẹlu awọn agbegbe wọn, ti wa lati awọn ẹkọ-itumọ-&quot;itan-itan-aye&quot;-sinu ibawi ti ẹda ti o lagbara pẹlu ẹya-ara mathematiki ti o lagbara, mejeeji ni idagbasoke awọn awoṣe imọ-ọrọ ati ni gbigba ati igbekale data titobi. Ekoloji itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ) jẹ aaye ti nṣiṣe lọwọ ti isedale itankalẹ; Òmíràn jẹ́ ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n , ìwádìí nípa ìhùwàsí àwọn ẹranko .Sociobiology , iwadi itankalẹ ti ihuwasi awujọ, jẹ boya aaye abẹlẹ ti o ṣiṣẹ julọ ti ethology. O tun jẹ ariyanjiyan julọ, nitori itẹsiwaju rẹ si awọn awujọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipa ti aṣa ti ẹkọ itiranya =

== Gbigba imọ-jinlẹ ati itẹsiwaju si awọn ilana-iṣe miiran ==
Ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n sọ àwọn ọ̀rọ̀ nípa oríṣi mẹ́ta ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó ní í ṣe pẹ̀lú, àwọn ọ̀ràn: (1) òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n—ìyẹn ni pé, àwọn ohun alààyè ní í ṣe pẹ̀lú ìrandíran; (2) ìtàn ẹfolúṣọ̀n—àwọn kúlẹ̀kúlẹ̀ nípa ìgbà tí àwọn ìlà ìdílé pínyà síra wọn àti ti àwọn ìyípadà tó wáyé nínú ìlà ìdílé kọ̀ọ̀kan; ati (3) awọn ilana tabi awọn ilana nipasẹ eyiti iyipada itankalẹ waye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọrọ akọkọ jẹ ipilẹ julọ ati ọkan ti iṣeto pẹlu idaniloju to gaju.Darwin ṣajọ ọpọlọpọ ẹri ninu atilẹyin rẹ, ṣugbọn ẹri ti kojọpọ nigbagbogbo lati igba naa, ti o wa lati gbogbo awọn ilana ẹkọ ti ibi . Ipilẹṣẹ itiranya ti awọn oganisimu jẹ loni ipari imọ-jinlẹ ti iṣeto pẹlu iru idaniloju ti o jẹ ibatan si iru awọn imọran imọ-jinlẹ bii iyipo ti Earth , awọn iṣipopada ti awọn aye-aye, ati akopọ molikula ti ọrọ. Ìwọ̀n ìdánilójú yìí kọjá iyèméjì tí ó bọ́gbọ́n mu ni ohun tí ó túmọ̀ sí nígbà tí àwọn onímọ̀ nípa ohun alààyè sọ pé ẹfolúṣọ̀n jẹ́ “òdodo”; ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni jẹ itẹwọgba nipasẹ fere gbogbo onimọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn ẹkọ ti itankalẹ lọ jina ju idaniloju gbogbogbo pe awọn ohun alumọni n dagba. Awọn ọran keji ati kẹta — wiwa lati rii daju awọn ibatan itiranya laarin awọn oganisimu pato ati awọn iṣẹlẹ ti itan itankalẹ, ati lati ṣalaye bii ati idi ti itankalẹ ṣe waye — jẹ awọn ọran ti iwadii imọ-jinlẹ ti nṣiṣe lọwọ. Diẹ ninu awọn ipinnu ti wa ni idasilẹ daradara. Ọkan, fun apẹẹrẹ, ni pe chimpanzee ati gorilla jẹ ibatan timọtimọ si eniyan ju eyikeyi ninu awọn eya mẹta wọnyẹn lọ si obo tabi awọn obo miiran. Ipari miiran ni pe yiyan adayeba, ilana ti Darwin gbejade, ṣe alaye iṣeto ti iru awọn ẹya ara ẹrọ imudọgba gẹgẹbi oju eniyan ati awọn iyẹ awọn ẹiyẹ. Ọ̀pọ̀ ọ̀ràn kò dáni lójú, àwọn mìíràn jẹ́ àròjinlẹ̀, àwọn mìíràn sì tún wà—gẹ́gẹ́ bí àbùdá àwọn ohun alààyè àkọ́kọ́ àti nígbà tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ dé—kò jẹ́ aláìmọ́ pátápátá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati Darwin, imọ-jinlẹ ti itankalẹ ti fa ipa rẹ diẹdiẹ si awọn ilana ẹkọ ti ẹda miiran, lati fisioloji si imọ-aye ati lati biochemistry si eto eto . Gbogbo imọ-jinlẹ ni bayi pẹlu lasan ti itankalẹ. Ninu awọn ọrọ Theodosius Dobzhansky , “Ko si ohunkan ninu isedale ti o ni oye ayafi ni ina ti itankalẹ.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Oro ti ''itankalẹ'' ati imọran gbogbogbo ti iyipada nipasẹ akoko tun ti wọ inu ede ijinle sayensi daradara ju isedale isedale ati paapaa sinu ede ti o wọpọ. Astrophysicists sọrọ ti awọn itankalẹ ti awọn oorun eto tabi ti awọn Agbaye; geologists, ti awọn itankalẹ ti Earth ká inu ilohunsoke; psychologists, ti awọn itankalẹ ti awọn okan; anthropologists, ti awọn itankalẹ ti awọn asa; awọn itan-akọọlẹ aworan, ti itankalẹ ti awọn aza ayaworan; ati couturiers, ti awọn itankalẹ ti njagun. Iwọnyi ati awọn ilana-ẹkọ miiran lo ọrọ naa pẹlu iyasọtọ ti o wọpọ diẹ ti itumọ-ero ti mimu, ati boya itọsọna, yipada ni akoko akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin ọrundun 20th, awọn imọran kan pato ati awọn ilana ti a yawo lati itankalẹ ti ẹda ati awọn eto igbesi aye ni a dapọ si iwadii iṣiro, bẹrẹ pẹlu iṣẹ ti mathimatiki Amẹrika John Holland ati awọn miiran. Abajade kan ti igbiyanju yii ni idagbasoke awọn ọna fun ṣiṣẹda awọn ọna ṣiṣe ti o da lori kọnputa ti o ni oye ni awọn iṣẹ ṣiṣe ti a fun. Awọn ọna ṣiṣe wọnyi ni ọpọlọpọ awọn lilo ti o pọju, gẹgẹ bi lohun awọn iṣoro iṣiro to wulo, pese awọn ẹrọ pẹlu agbara lati kọ ẹkọ lati iriri, ati awọn ilana awoṣe ni awọn aaye bii oriṣiriṣi bii ilolupo, ajẹsara, eto-ọrọ, ati paapaa itankalẹ isedale funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati ṣe agbekalẹ awọn eto kọnputa ti o ṣe aṣoju awọn ojutu pipe si iṣoro kan labẹ ikẹkọ, onimọ-jinlẹ kọnputa ṣẹda eto ti awọn ilana igbesẹ-nipasẹ-igbesẹ, ti a pe ni algoridimu jiini tabi, ni fifẹ, algoridimu itiranya , ti o ṣafikun awọn afiwera ti awọn ilana jiini-fun apẹẹrẹ, ajogunba , iyipada , ati atunda — bakanna ti awọn ilana itiranya gẹgẹbi wiwa agbegbe ni pato . Algoridimu jẹ apẹrẹ ni igbagbogbo lati ṣe adaṣe itankalẹ ti ẹda ti olugbe ti awọn eto kọnputa kọọkan nipasẹ awọn iran ti o tẹle lati mu “amọdaju” wọn dara fun ṣiṣe iṣẹ-ṣiṣe ti a yan. Eto kọọkan ninu olugbe ibẹrẹ gba Dimegilio amọdaju ti o ṣe iwọn bawo ni o ṣe ṣe daradara ni “agbegbe” kan pato—fun apẹẹrẹ, bawo ni o ṣe dara to ṣeto atokọ ti awọn nọmba tabi pin aaye ilẹ ni apẹrẹ ile-iṣẹ tuntun kan. Nikan awọn ti o ni awọn ikun ti o ga julọ ni a yan lati “tun jade,” lati ṣe alabapin awọn ohun elo “ajogunba” — ie, koodu kọnputa — si iran ti awọn eto atẹle. Awọn ofin ti ẹda le ni iru awọn eroja gẹgẹbi atunto (awọn gbolohun ọrọ ti koodu lati awọn eto ti o dara julọ ti wa ni idapọ ati ni idapo sinu awọn eto ti iran ti nbọ) ati iyipada (awọn koodu diẹ ninu diẹ ninu awọn eto titun ti yipada ni ID). Algoridimu itiranya lẹhinna ṣe iṣiro eto kọọkan ninu iran tuntun fun amọdaju, bori awọn oṣere talaka, ati gba ẹda laaye lati waye lekan si, pẹlu iyipo ti n ṣe ararẹ ni igbagbogbo bi o ṣe fẹ. Awọn algoridimu ti itiranya jẹ irọrun ni akawe pẹlu itankalẹ ti ẹda, ṣugbọn wọn ti pese awọn ọna ṣiṣe to lagbara ati agbara fun wiwa awọn ojutu si gbogbo iru awọn iṣoro ni eto-ọrọ aje, iṣelọpọ ile-iṣẹ, ati pinpin awọn ẹru ati awọn iṣẹ. ( ''Wo tun'' itetisi atọwọda: Iṣiro itankalẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọye Darwin ti yiyan adayeba tun ti gbooro si awọn agbegbe ti ọrọ eniyan ni ita eto imọ-jinlẹ, pataki ni awọn aaye ti imọ-ọrọ oloselu ati eto-ọrọ aje. Ifaagun naa le jẹ arosọ nikan, nitori ninu ipinnu Darwin ti a pinnu, yiyan adayeba kan nikan si awọn iyatọ ajogunba ninu awọn nkan ti o ni ẹda ti ẹda — iyẹn ni, si awọn ẹda alãye. Yiyan adayeba yẹn jẹ ilana ti ẹda ni aye alãye ti awọn kan mu gẹgẹ bi idalare fun idije aibikita ati fun “walaaye ti o dara julọ” ninu ijakadi fun anfani ọrọ-aje tabi fun iselu ijọba . Darwinism Awujọ jẹ imoye awujọ ti o ni ipa ni diẹ ninu awọn iyika nipasẹ opin 19th ati ibẹrẹ awọn ọrundun 20th, nigbati o lo bi ipinya fun ẹlẹyamẹya, amunisin, ati isọdi awujọ. Ni awọn miiran opin ti awọn oselu julọ.Oniranran , Marxist theorists ti abayọ si itankalẹ nipa adayeba yiyan bi alaye fun eda eniyan ká oselu itan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwinism ni oye bi ilana ti o ṣe ojurere fun alagbara ati aṣeyọri ti o si yọ awọn alailagbara kuro ati ikuna ti lo lati ṣe idalare yiyan ati, ni awọn ọna miiran, awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ ti o ni iwọn pupọ ( ''wo'' eto-ọrọ aje ). Awọn imọ-jinlẹ wọnyi pin ni ipilẹ ayika ti o wọpọ pe idiyele gbogbo awọn ọja ọja da lori ilana Darwin kan. Awọn ọja ọja kan pato jẹ iṣiro ni awọn ofin ti iwọn eyiti wọn ṣe ibamu si awọn idiyele kan pato ti n jade lati ọdọ awọn alabara. Ni ọna kan, diẹ ninu awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ aje wọnyi ni ibamu pẹlu awọn imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ti itiranya ti o rii awọn ayanfẹ bi a ti pinnu ni ipilẹṣẹ pupọ; bii iru bẹẹ, wọn gba pe awọn aati ti awọn ọja le jẹ asọtẹlẹ ni awọn ofin ti awọn abuda eniyan ti o wa titi pupọ. Neo-Keynesian ti o jẹ alakoso ( ''wo'' awọn ọrọ-aje: Keynesian aje ) ati awọn ile-iwe ti monetarist ti ọrọ-aje ṣe awọn asọtẹlẹ ti ihuwasi macroscopic ti awọn ọrọ-aje ( ''wo'' macroeconomics ) ti o da lori ibaraẹnisọrọ ti awọn oniyipada diẹ; ipese owo , oṣuwọn afikun, ati oṣuwọn alainiṣẹ ni apapọ pinnu oṣuwọn idagbasoke eto-ọrọ aje . Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn onímọ̀ ètò ọrọ̀ ajé díẹ̀, bíi FA Hayek onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òǹrorò ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì tí a bí ní ọ̀rúndún ogún ọ̀rúndún ogún àti àwọn ọmọlẹ́yìn rẹ̀, ń sọ àsọtẹ́lẹ̀ ìlànà Darwin lórí àwọn ìfẹ́kúfẹ̀ẹ́ ẹnì kọ̀ọ̀kan tí ó jẹ́ àìdánilójú púpọ̀ tí wọ́n sì ń yí padà ní àwọn ọ̀nà tí kò tọ́ tàbí tí a kò lè sọ tẹ́lẹ̀. Gẹgẹbi wọn, awọn ọna atijọ ti iṣelọpọ awọn ẹru ati awọn iṣẹ ni a rọpo nigbagbogbo nipasẹ awọn idasilẹ ati awọn ihuwasi tuntun. Awọn onimọ-jinlẹ wọnyi jẹri pe ohun ti o nfa eto-ọrọ aje jẹ ọgbọn ti awọn eniyan kọọkan ati awọn ile-iṣẹ ati agbara wọn lati mu awọn ọja tuntun ati ti o dara julọ wa si ọja naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

 
== Esin lodi ati gbigba ==
Awọn ẹkọ ti itankalẹ ti a ti ri nipa diẹ ninu awọn eniyan bi ko ni ibamu pẹluawọn igbagbọ ẹsin , paapaa awọn tiKristiẹniti . Ni igba akọkọ ti ipin ti awọn Bibeli iwe tiJẹ́nẹ́sísì ṣàpèjúwe bí Ọlọ́run ṣe dá ayé, àwọn ohun ọ̀gbìn, ẹranko, àtàwọn èèyàn. Itumọ gangan ti Genesisi dabi ẹni pe ko ni ibamu pẹlu itankalẹ diẹdiẹ ti eniyan ati awọn ohun alumọni miiran nipasẹ awọn ilana adayeba. Ni ominira ti awọnÌtàn Bíbélì , àwọn ìgbàgbọ́ Kristẹni nínú àìleèkú ọkàn àti nínú ẹ̀dá ènìyàn gẹ́gẹ́ bí “a dá ní àwòrán Ọlọ́run” ti fara hàn sí ọ̀pọ̀lọpọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìlòdì sí ìpilẹ̀ṣẹ̀ ẹfolúṣọ̀n ènìyàn láti ọ̀dọ̀ àwọn ẹranko tí kì í ṣe ènìyàn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ikọlu ti o ni itara ti ẹsin bẹrẹ lakoko igbesi aye Darwin. Ni ọdun 1874Charles Hodge , onimọ-jinlẹ Alatẹnumọ Amẹrika kan, ti a tẹjade''Kini Darwinism? , ọkan ninu awọn ikọlu'' ti o ṣalaye julọ lori ilana itiranya. Hodge mọ ẹ̀kọ́ Darwin gẹ́gẹ́ bí “ìdánilójú tó péye jù lọ tí a lè fojú inú wò ó tí kò sì gbà pé Ọlọ́run tòótọ́ ju ti Lamarck tó ṣáájú rẹ̀ lọ.” Ó sọ pé bí wọ́n ṣe ṣe ojú èèyàn jẹ́ ẹ̀rí pé “a ti wéwèé rẹ̀ láti ọ̀dọ̀ Ẹlẹ́dàá, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí ìṣọ́ tí ń fi ẹ̀rí ìṣọ́ hàn.” Ó wá parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé “kíkọ̀ ẹ̀dá inú ìṣẹ̀dá jẹ́ kíkọ́ Ọlọ́run ní ti gidi.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

OmiiranÀwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì rí ojútùú sí ìṣòro náà nípasẹ̀ àríyànjiyàn náà pé Ọlọ́run ń ṣiṣẹ́ nípasẹ̀ àwọn ìdí agbedeméjì. Ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìṣípòpadà àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ni a lè ṣàlàyé nípa òfin òòfà àti àwọn ìlànà àdánidá míràn láìsí sẹ́ ìṣẹ̀dá àti ìpèsè Ọlọrun. Bákan náà, ẹfolúṣọ̀n ni a lè rí gẹ́gẹ́ bí ìlànà àdánidá nípasẹ̀ èyí tí Ọlọ́run fi mú àwọn ẹ̀dá alààyè sínú ìwàláàyè tí ó sì mú wọn dàgbà ní ìbámu pẹ̀lú ètò rẹ̀. Bayi,AH Strong, adari Ile-ẹkọ Imọ-jinlẹ ti Rochester ni ipinlẹ New York , kowe ninu tirẹ''Ẹ̀kọ́ Ìlànà'' (1885): “A fúnni ní ìlànà ẹfolúṣọ̀n, ṣùgbọ́n a kà á sí ọ̀nà ọgbọ́n àtọ̀runwá nìkan.” Ìran-ìran ẹ̀dá ènìyàn rírorò kò bá ipò wọn títayọlọ́lá mu gẹ́gẹ́ bí ẹ̀dá ní àwòrán Ọlọrun mu. Strong ṣe àpèjúwe kan pẹ̀lú bí Kristi ṣe sọ omi di wáìnì lọ́nà àgbàyanu, ó ní: “Wáìnì tí ó wà nínú iṣẹ́ ìyanu náà kì í ṣe omi nítorí pé wọ́n ti fi omi ṣe é, bẹ́ẹ̀ ni ènìyàn kì í ṣe òǹrorò nítorí pé òǹrorò ti ṣe ìtọrẹ díẹ̀ fún ìṣẹ̀dá rẹ̀.” Awọn ariyanjiyan fun ati lodi siIlana Darwin wa latiAwọn ẹlẹsin Roman Catholic pẹlu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní kẹ̀rẹ̀kẹ̀rẹ̀, títí di ọ̀rúndún ogún, ẹfolúṣọ̀n nípasẹ̀ yíyàn àdánidá wá di ìtẹ́wọ́gbà lọ́pọ̀lọpọ̀ àwọn òǹkọ̀wé Kristẹni. PopePius XII ninu rẹ encyclical''Humani generis'' (1950; “Ti Iran Eniyan”) jẹwọ pe itankalẹ ti ẹda ni ibamu pẹlu igbagbọ Kristian, bi o tilẹ jẹ pe o jiyan pe idasilo Ọlọrun ṣe pataki fun ẹda ẹmi eniyan. PopeJohn Paul II , ninu adirẹsi kan si Pontifical Academy of Sciences ni Oṣu Kẹwa Ọjọ 22, Ọdun 1996, kọlu itumọ awọn ọrọ Bibeli gẹgẹbi awọn alaye imọ-jinlẹ ju awọn ẹkọ ẹsin lọ, ni fifi kun:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì tuntun ti jẹ́ kí a mọ̀ pé àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n kì í ṣe àbájáde lásán mọ́ . O jẹ iyalẹnu nitootọ pe ẹkọ yii ti ni itẹwọgba ni ilọsiwaju nipasẹ awọn oniwadi, ni atẹle lẹsẹsẹ ti awọn iwadii ni awọn aaye imọ-jinlẹ. Ijọpọ, bẹni wiwa tabi ti a ṣe, ti awọn abajade ti iṣẹ ti a ṣe ni ominira jẹ ninu ararẹ ariyanjiyan pataki ni ojurere ti ilana yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Awọn iwoye ti o jọra ni a ṣe afihan nipasẹ awọn ẹgbẹ ijọsin Kristiani akọkọ miiran. Apejọ Gbogbogbo ti Ṣọọṣi Presbyterian United ni 1982 tẹwọgba ipinnu kan ti o sọ pe “awọn onimọ-jinlẹ Bibeli ati awọn ile-ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ ẹkọ . AwọnLutheran World Federation ni ọdun 1965 fi idi rẹ mulẹ pe “awọn arosinu itankalẹ wa ni ayika wa bii afẹfẹ ti a nmi ati pe ko le yọ kuro . Awọn gbolohun ọrọ ti o jọra ti ni ilọsiwaju nipasẹAwọn alaṣẹ Juu ati awọn ti awọn ẹsin pataki miiran. Ni ọdun 1984 Apejọ Ọdọọdun 95th ti Apejọ Aarin ti Awọn Rabbis Amẹrika gba ipinnu kan ti o sọ pe: “Biotilẹjẹpe awọn ilana ati awọn imọran ti itankalẹ ti ẹda jẹ ipilẹ lati loye imọ-jinlẹ… a pe awọn olukọ imọ-jinlẹ ati awọn alaṣẹ ile-iwe agbegbe ni gbogbo awọn ipinlẹ lati beere awọn iwe-ẹkọ didara ti o da lori igbalode, imọ imọ-jinlẹ ati ti o yọkuro 'ijinle sayensi' ẹda.”

Àtakò àwọn ojú ìwòye wọ̀nyí jẹ́ àwọn ẹ̀sìn Kristẹni tí wọ́n ń bá a lọ láti di ìtumọ̀ gidi kan Bibeli mú. Ikosile kukuru ti itumọ yii wa ninu Gbólóhùn ti Igbagbọ ti awọnAwujọ Iwadi Ipilẹṣẹ, ti a da ni ọdun 1963 gẹgẹbi “agbari ọjọgbọn ti awọn onimọ-jinlẹ ti oṣiṣẹ ati awọn alamọdaju ti o nifẹ ti o ni ifaramọ ṣinṣin si ẹda pataki ti imọ-jinlẹ” ( ''wo'' ẹda ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì jẹ́ Ọ̀rọ̀ Ọlọ́run tí a Kọ̀wé, àti nítorí pé ó ní ìmísí jákèjádò, gbogbo àwọn ìmúdájú rẹ̀ jẹ́ òtítọ́ ìtàn àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì nínú àwọn àfọwọ́kọ ìpilẹ̀ṣẹ̀. Si ọmọ ile-iwe ti iseda eyi tumọ si pe akọọlẹ ti ipilẹṣẹ ni Genesisi jẹ igbejade otitọ ti awọn otitọ itan ti o rọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bibeli àti àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn ti kọ ìtumọ̀ gidi kan fún ìgbà pípẹ́ gẹ́gẹ́ bí aláìṣeé ṣe , ṣùgbọ́n, nítorí Bibeli ní àwọn gbólóhùn tí kò báramu nínú. Ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ ìwé Jẹ́nẹ́sísì sọ ìtàn ìṣẹ̀dá méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ hàn. Nípasẹ̀ orí kìíní àti ẹsẹ àkọ́kọ́ orí 2 jẹ́ ìtàn ọlọ́jọ́ mẹ́fà tí a mọ̀ dunjú, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ẹ̀dá ènìyàn—àti “àkọ àti abo”—ní àwòrán ara rẹ̀ ní ọjọ́ kẹfà, lẹ́yìn dídá ìmọ́lẹ̀, Ilẹ̀ ayé, òfuurufú, ẹja, ẹyẹ , àti màlúù. Ṣùgbọ́n ní ẹsẹ 4 orí 2 ọ̀rọ̀ ìtàn tó yàtọ̀ bẹ̀rẹ̀, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ènìyàn, tí ó sì gbin ọgbà kan, tí ó sì dá àwọn ẹranko, lẹ́yìn náà ni ó sì bẹ̀rẹ̀ sí mú ìhà kan lọ́wọ́ ọkùnrin láti ṣe obìnrin.

Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bíbélì tọ́ka sí i pé Bíbélì jẹ́ aláìlèṣiṣẹ́mọ́ ní ti òtítọ́ ẹ̀sìn, kì í ṣe nínú àwọn ọ̀ràn tí kò ṣe pàtàkì sí ìgbàlà . Augustine , ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti o tobi julọ ṣe akiyesi, kowe ni ibẹrẹ 5th orundun ninu ''De Genesi ad litteram'' rẹ (''Ọrọ asọye gangan lori Genesisi'' ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;O tun n beere nigbagbogbo kini igbagbọ wa gbọdọ jẹ nipa irisi ati apẹrẹ ọrun, gẹgẹ bi Iwe Mimọ. Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ń bá a lọ ní ìjíròrò gígùn lórí àwọn ọ̀ràn wọ̀nyí, ṣùgbọ́n àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ pẹ̀lú ọgbọ́n ìjìnlẹ̀ wọn ti ṣá wọn tì. Irú àwọn kókó ẹ̀kọ́ bẹ́ẹ̀ kì í ṣe èrè kankan fún àwọn tí ń wá ìyìn. Èyí tó burú jù lọ ni pé wọ́n máa ń gba àkókò tó ṣeyebíye tó yẹ kí wọ́n fi fún ohun tó ṣàǹfààní nípa tẹ̀mí . Kini o kan mi boya ọrun dabi aaye kan ati pe Earth wa ni pipade nipasẹ rẹ ti o daduro ni aarin agbaye, tabi boya ọrun dabi disk kan ati pe Earth wa loke rẹ ti o nraba si ẹgbẹ kan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Augustine fi kún un lẹ́yìn náà nínú orí kan náà pé: “Ní ti ọ̀ràn ìrísí ọ̀run, àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ kò fẹ́ láti kọ́ àwọn ènìyàn ní àwọn òtítọ́ tí kò lè ṣàǹfààní fún ìgbàlà.” Augustine ń sọ pé ìwé Jẹ́nẹ́sísì kì í ṣe ìwé àkọ́kọ́ nípa sánmà. O jẹ iwe nipa ẹsin, ati pe kii ṣe idi ti awọn onkọwe ẹsin rẹ lati yanju awọn ibeere nipa apẹrẹ ti agbaye ti ko ṣe pataki ohunkohun si bi o ṣe le wa igbala.

Ni ọna kanna,John Paul II sọ ni ọdun 1981:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì fúnra rẹ̀ bá wa sọ̀rọ̀ nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀, kì í ṣe láti pèsè ìwé àfọwọ́kọ sáyẹ́ǹsì kan fún wa ṣùgbọ́n kí a lè sọ àjọṣe tí ó péye tí ènìyàn ní pẹ̀lú Ọlọ́run àti àgbáálá ayé . Iwe mimọ nfẹ nirọrun lati kede pe Ọlọrun ni o ṣẹda agbaye, ati pe lati le kọ ẹkọ otitọ yii o ṣe afihan ararẹ ni awọn ofin ti imọ-jinlẹ ti a lo ni akoko onkọwe. Ẹ̀kọ́ èyíkéyìí mìíràn nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé jẹ́ àjèjì sí àwọn ète inú Bíbélì, èyí tí kò fẹ́ láti kọ́ni bí a ṣe dá ọ̀run bí kò ṣe bí ènìyàn ṣe ń lọ sí ọ̀run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Àríyànjiyàn Jòhánù Paul jẹ́ ìdáhùn sáwọn KristẹniÀwọn apilẹ̀ṣẹ̀ tí wọ́n rí i nínú Jẹ́nẹ́sísì àpèjúwe gidi kan nípa bí Ọlọ́run ṣe dá ayé. Láyé òde òní, àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ òtítọ́ inú Bíbélì ti para pọ̀ di Kristẹni kéréje, àmọ́ látìgbàdégbà wọ́n ti jèrè agbára ìdarí ní gbangba àti ìṣèlú, ní pàtàkì ní Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà . Atako si ẹkọ ti itankalẹ ni Amẹrika le ṣe itọpa ni pataki si awọn agbeka meji pẹlu awọn gbongbo ọrundun 19th,Adventism ọjọ keje ( ''wo'' Adventist ) ati Pentecostalism . Ní ìbámu pẹ̀lú ìtẹnumọ́ wọn ní Ọjọ́ Ìsinmi ọjọ́ keje gẹ́gẹ́ bí ìrántí ìṣẹ̀dá Bibeli, Seventh-day Adventists ti tẹnumọ́ ìṣẹ̀dá ìgbésí-ayé láìpẹ́ àti ìṣàkóso àgbáyé ti Ìkún-omi, tí wọ́n gbàgbọ́ pé ó kó àwọn àpáta tí ń ru ẹ̀dá fosaili. Itumọ Adventist ọtọtọ yii ti Genesisi di ipilẹ lile ti “imọ-jinlẹ ẹda” ni ipari 20th orundun ati pe a dapọ si awọn ofin “iwọntunwọnsi-itọju” ti Arkansas ati Louisiana (ti a jiroro ni isalẹ). Ọ̀pọ̀ àwọn Pentecostal, tí wọ́n fọwọ́ sí ìtumọ̀ gidi ti Bíbélì ní gbogbogbòò, pẹ̀lú ti gba tí wọ́n sì ti fọwọ́ sí àwọn ìlànà ti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá, pẹ̀lú ìpilẹ̀ṣẹ̀ ti Ilẹ̀ ayé láìpẹ́ àti ìtumọ̀ nípa ilẹ̀ ayé ní ìbámu pẹ̀lú Ìkún-omi. Wọn ti yato si awọn Adventists ọjọ keje ati awọn alamọran ti imọ-jinlẹ ẹda, sibẹsibẹ, ni ifarada wọn ti awọn iwo oriṣiriṣi ati agbewọle to lopin ti wọn sọ si ariyanjiyan-ẹda ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1920, awọn onigbagbọ ti Bibeli ṣe iranlọwọ lati ni ipa diẹ sii ju awọn aṣofin ipinlẹ 20 lati jiroro lori awọn ofin antievolution, ati awọn ipinlẹ mẹrin - Arkansas, Mississippi, Oklahoma, ati Tennessee — kọ ẹkọ ti itankalẹ ni awọn ile-iwe gbogbogbo wọn. Agbẹnusọ fun awọn antievolutionists wàWilliam Jennings Bryan , ni igba mẹta oludije Democratic ti ko ni aṣeyọri fun Alakoso AMẸRIKA, ti o sọ ni 1922, “A yoo lé Darwinism kuro ni awọn ile-iwe wa.” Ni ọdun 1925 Bryan kopa ninu ibanirojọ ( ''wo'' Idanwo Awọn iwọn ) tiJohn T. Scopes , olukọ ile-iwe giga kan ni Dayton, Tennessee, ti o jẹwọ ti o ṣẹ ofin ipinle ti o lodi si ẹkọ ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni 1968 awọnIlé Ẹjọ́ Gíga Jù Lọ ti Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà kéde pé kò bá òfin mu èyíkéyìí tó bá fòfin de ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n ní àwọn ilé ẹ̀kọ́ ìjọba. Lẹhin akoko yẹn awọn onigbagbọ Kristiani ṣe agbekalẹ awọn iwe-owo ni nọmba awọn ile-igbimọ aṣofin ipinlẹ ti n paṣẹ pe ẹkọ “imọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ijinlẹ” jẹ iwọntunwọnsi nipa pipin akoko dogba siImọ ẹda . Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá fọwọ́ sí i pé gbogbo onírúurú ohun alààyè ló ṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ sí í ṣẹlẹ̀ nígbà tí Ọlọ́run dá àgbáálá ayé, pé ayé jẹ́ nǹkan bí ẹgbẹ̀rún ọdún mélòó kan péré, àti pé Ìkún-omi Bíbélì jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ gidi kan pé méjì kan ṣoṣo nínú ọ̀wọ́ ẹranko kọ̀ọ̀kan ló là á já. Ni awọn ọdun 1980Arkansas atiLouisiana kọja awọn iṣe ti o nilo itọju iwọntunwọnsi ti imọ-jinlẹ itankalẹ ati imọ-jinlẹ ẹda ni awọn ile-iwe wọn, ṣugbọn awọn alatako ṣaṣeyọri nija awọn iṣe naa bi irufin iyapa ofin t’olofin ti ijo ati ipinlẹ . Ilana Arkansas ni a sọ ni aitọ ni ile-ẹjọ apapo lẹhin igbimọ ti gbogbo eniyan ni Little Rock . Ofin Louisiana ti bẹbẹ ni gbogbo ọna si Ile-ẹjọ giga ti Orilẹ Amẹrika, eyiti o ṣe idajọ ofin “Ofin Creationism” ti Louisiana ti ko ni ofin nitori, nipa imutesiwaju igbagbọ ẹsin pe ẹda eleri kan ti o ṣẹda ẹda eniyan, eyiti o gba nipasẹ ''imọ-ọrọ ẹda-ọrọ ti ẹda'' , iṣe ti o jẹwọ fun ẹsin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ =
William Paley 's''Ẹkọ nipa Ẹkọ nipa ẹda'' , iwe nipasẹ eyiti o ti di mimọ julọ si awọn irandiran , jẹ ariyanjiyan ti o tẹsiwaju ti n ṣalaye apẹrẹ ti o han gbangba ti eniyan ati awọn ẹya wọn, ati apẹrẹ ti gbogbo iru awọn ohun alumọni, ninu ara wọn ati ninu awọn ibatan wọn si ara wọn ati si agbegbe wọn . Ipepe okuta bọtini Paley ni pe “ko le jẹ apẹrẹ laisi onise apẹẹrẹ; idawọle, laisi olupilẹṣẹ; aṣẹ, laisi yiyan;… tumọ si pe o dara si opin, ati ṣiṣe ọfiisi wọn ni ṣiṣe ipari yẹn, laisi ipari ti a ti ronu lailai.” Iwe rẹ ni awọn ipin ti a ṣe igbẹhin si apẹrẹ eka ti oju eniyan ; si awọn fireemu eda eniyan, eyi ti, o jiyan, han a kongẹ darí akanṣe ti awọn egungun, kerekere, ati isẹpo; si sisan ẹjẹ ati itusilẹ ti awọn ohun elo ẹjẹ; si anatomi afiwera ti eniyan ati ẹranko; si eto ti ngbe ounjẹ, awọn kidinrin, urethra, ati àpòòtọ; si iyẹ awọn ẹiyẹ ati awọn iyẹ ẹja; ati Elo siwaju sii. Fun diẹ ẹ sii ju awọn oju-iwe 300, Paley ṣe alaye ti o jinlẹ ati pepeye imọ-jinlẹ ni iru awọn alaye ati deede bi o ti wa ni 1802, ọdun ti atẹjade iwe naa. Lẹ́yìn ìṣàpèjúwe àṣekára rẹ̀ nípa ohun kan tàbí ìlànà ọ̀kọ̀ọ̀kan, Paley tún máa ń fa àbájáde kan náà léraléra—ọlọ́run tí ó jẹ́ onímọ̀ nípa ohun gbogbo àti alágbára gbogbo ni ó lè ṣe àkọsílẹ̀ fún àwọn ohun àgbàyanu wọ̀nyí àti fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìṣẹ̀dá tí wọ́n ní.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Lori apẹẹrẹ oju eniyan o kowe pe:&lt;blockquote&gt;Emi ko mọ ọna ti o dara julọ lati ṣafihan koko-ọrọ ti o tobi pupọ, ju ti ifiwera…oju kan, fun apẹẹrẹ, pẹlu ẹrọ imutobi kan. Niwọn igba ti idanwo ohun elo naa ṣe lọ, ẹri kanna ni pato pe oju ni a ṣe fun iran, nitori pe o wa pe a ṣe ẹrọ imutobi fun iranlọwọ. Wọn ṣe lori awọn ilana kanna; mejeeji ni titunse si awọn ofin nipa eyiti gbigbe ati isọdọtun ti awọn egungun ina ti wa ni ilana….Fun apẹẹrẹ, awọn ofin wọnyi nilo, lati le ṣe ipa kanna, pe awọn egungun ina, ni gbigbe lati omi sinu oju, yẹ ki o fa fifalẹ nipasẹ aaye rirọrun diẹ sii ju nigbati o ba jade kuro ninu afẹfẹ sinu oju. Nípa bẹ́ẹ̀, a rí i pé ojú ẹja kan, ní apá yẹn tí a ń pè ní lẹ́nsi crystalline, yípo púpọ̀ ju ojú àwọn ẹranko orí ilẹ̀ lọ. Kini ifihan gbangba ti apẹrẹ le wa ju iyatọ yii lọ? Kí ni ohun èlò ìṣirò kan ì bá ti ṣe púpọ̀ sí i láti fi ìmọ̀ rẹ̀ hàn nípa ìlànà [t] rẹ̀, ìfisílò ìmọ̀ yẹn, bíbá ohun èlò rẹ̀ dé òpin rẹ̀…láti jẹ́rìí sí ìmọ̀ràn , yíyàn, ìgbatẹnirò, ète?&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Yóò jẹ́ ohun tí kò bọ́gbọ́n mu láti sọ pé, nípa èèṣì lásán ni ojú&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;yẹ ki o ti wa ninu, akọkọ, ti awọn lẹsẹsẹ ti sihin tojú — gidigidi o yatọ, nipasẹ awọn nipasẹ awọn, ani ninu wọn nkan na, lati awọn akomo awọn ohun elo ti eyi ti awọn iyokù ti awọn ara jẹ, ni apapọ ni o kere, kq, ati pẹlu eyi ti gbogbo awọn ti awọn oniwe-dada, yi nikan ìka ti o ayafi, ti wa ni bo: keji, ti a dudu asọ tabi kanfasi-awọn nikan awo ilu ninu awọn ara ti o ti wa ni sile bi awọn ikọwe-nspreads ti o jẹ dudu ti awọn less ti a ṣẹda lẹhin ti awọn less. ina tan kaakiri nipasẹ wọn; ati ki o gbe ni awọn kongẹ geometrical ijinna ninu eyi ti, ati ninu eyi ti nikan, a pato aworan le wa ni akoso, eyun, ni concourse ti refracted egungun: kẹta, ti kan ti o tobi nafu ara ibaraẹnisọrọ laarin yi awo ati awọn ọpọlọ; laisi eyiti, iṣe ti ina lori awọ ara, bi o ti wu ki o ṣe atunṣe nipasẹ ẹya ara ẹrọ , yoo padanu si awọn idi ti aibalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Agbara ti ariyanjiyan lodi si aye ti o wa , ni ibamu si Paley, lati inu ero kan ti o pe orukọ ''ibatan'' ati pe awọn onkọwe nigbamii yoo sọ ''idiju ti ko le dinku'' . Paley kọ:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya oriṣiriṣi ba ṣe alabapin si ipa kan, tabi, eyiti o jẹ ohun kanna, nigbati ipa kan ba waye nipasẹ iṣẹ apapọ ti awọn ohun elo oriṣiriṣi, amọdaju ti iru awọn ẹya tabi awọn ohun elo si ara wọn fun idi ti iṣelọpọ, nipasẹ iṣe iṣọkan wọn, ipa naa, ni ohun ti Mo pe ni ibatan; Ati nibikibi ti a ba ṣe akiyesi eyi ni awọn iṣẹ ti ẹda tabi ti eniyan, o han si mi lati gbe pẹlu rẹ ẹri ipinnu ti oye, aniyan, aworan ... gbogbo rẹ da lori awọn iṣipopada laarin, gbogbo lori eto awọn iṣe agbedemeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;''Ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹda'' jẹ apakan ti Canon ni Cambridge fun idaji ọgọrun ọdun lẹhin iku Paley . Nípa bẹ́ẹ̀, Darwin, ẹni tí ó jẹ́ akẹ́kọ̀ọ́ gboyè jáde níbẹ̀ láàárín 1827 sí 1831, kà á pẹ̀lú èrè àti “ìdùnnú púpọ̀.” Darwin ranti ariyanjiyan ibatan ti Paley nigbati o sọ ni ''Origin of Species'' : “Ti o ba le ṣe afihan pe eyikeyi ẹya ara ẹrọ ti o nipọn wa, eyiti ko ṣee ṣe nipasẹ ọpọlọpọ, ti o tẹle, awọn iyipada diẹ, ero mi yoo bajẹ patapata.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1990 ọpọlọpọ awọn onkọwe sọji ariyanjiyan lati apẹrẹ . Idabalẹ naa, lekan si, ni pe awọn ẹda alãye n ṣe afihan “apẹrẹ ti oye” - wọn yatọ ati idiju pe wọn le ṣe alaye kii ṣe abajade ti awọn ilana adayeba ṣugbọn nikan bi awọn ọja ti “apẹrẹ oye.” Àwọn òǹkọ̀wé kan sọ ẹ̀dá yìí dọ́gba ní kedere pẹ̀lú Ọlọ́run alágbára gbogbo ẹ̀sìn Kristẹni àti àwọn ẹ̀sìn oníṣọ́ọ̀ṣì mìíràn. Awọn miiran, nitori pe wọn fẹ lati rii imọ-ọrọ ti apẹrẹ oye ti a kọ ni awọn ile-iwe gẹgẹ bi aropo si ilana ẹkọ ti itankalẹ, yago fun gbogbo itọka ti o han gbangba si Ọlọrun lati le ṣetọju ipinya laarin ẹsin ati ijọba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ipe fun olupilẹṣẹ oye jẹ asọtẹlẹ lori aye ti idiju ti ko ni idinku ninu awọn ohun alumọni. NinuIwe Michael Behe''Apoti Dudu Darwin: Ipenija Kemikali si Itankalẹ'' (1996), eto ti o ni idiju ti ko ni idinku ni asọye bi jijẹ “ti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ibaramu daradara, awọn ẹya ibaraenisepo ti o ṣe alabapin si iṣẹ ipilẹ, ninu eyiti yiyọ eyikeyi apakan ninu awọn apakan fa eto naa lati dẹkun iṣẹ ṣiṣe daradara.” Awọn alatilẹyin-apẹrẹ oninuure ti ode oni ti jiyan pe awọn ọna ṣiṣe idiju ti ko le dinku ko le jẹ abajade ti itankalẹ. Ni ibamu si Behe, “Niwọn igba ti yiyan adayeba le yan awọn eto ti o ti n ṣiṣẹ tẹlẹ, lẹhinna ti eto igbekalẹ a ko ba le ṣe agbekalẹ diẹdiẹ yoo ni lati dide bi ẹyọkan iṣọpọ , ni isunmọ kan, fun yiyan adayeba lati ni ohunkohun lati ṣiṣẹ.” Ni awọn ọrọ miiran, ayafi ti gbogbo awọn ẹya oju ba wa ni akoko kanna, oju ko le ṣiṣẹ; ko ṣe anfani fun oni-aye oniṣaaju lati ni retina nikan, tabi lẹnsi kan, ti awọn ẹya miiran ko ba ni. Oju eniyan, wọn pari, ko le ti wa ni igbesẹ kekere kan ni akoko kan, ni ọna pipọ nipasẹ eyiti yiyan adayeba n ṣiṣẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹkọ nipa apẹrẹ ọlọgbọn ti pade ọpọlọpọ awọn alariwisi, kii ṣe laarin awọn onimo ijinlẹ itankalẹ nikan ṣugbọn laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onkọwe ẹsin. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n tọ́ka sí i pé àwọn ẹ̀yà ara àti àwọn ẹ̀yà ara mìíràn nínú àwọn ẹ̀dá alààyè kò díjú lọ́nà tí kò lè dí wọn lọ́wọ́—wọn kì í wá lójijì, tàbí kí wọ́n tètè dé. Oju eniyan ko han lojiji ni gbogbo idiju rẹ lọwọlọwọ. Ipilẹṣẹ rẹ nilo isọpọ ti ọpọlọpọ awọn ẹya jiini, ọkọọkan ni ilọsiwaju iṣẹ ti iṣaju, awọn oju ti ko ni pipe. Ní nǹkan bí ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rin [700] mílíọ̀nù ọdún sẹ́yìn, àwọn baba ńlá àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yìn òde òní ti ní àwọn ẹ̀yà ara tó ní ìmọ́lẹ̀. Ìmọ̀lára ìmọ́lẹ̀ lásán—àti, lẹ́yìn náà, oríṣiríṣi ìpele agbára ìríran—jẹ́ àǹfààní fún àwọn ohun alààyè wọ̀nyí tí ń gbé ní àyíká tí ìmọ́lẹ̀ oòrùn yí ká. Gẹgẹbi a ti sọrọ ni kikun ni isalẹ ni apakan Diversity ati iparun , awọn iru oju ti o yatọ si ti wa ni ominira ni o kere ju igba 40 ninu awọn ẹranko, eyiti o ṣe afihan ni kikun, lati awọn iyipada ti ko ni idiwọn ti o jẹ ki awọn sẹẹli kọọkan tabi awọn ẹranko ti o rọrun lati ṣe akiyesi itọsọna ti ina si oju vertebrate fafa, ti o kọja nipasẹ gbogbo awọn ẹya ara ti o wa ni agbedemeji ni idiju. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti fi hàn pé àwọn àpẹẹrẹ àwọn ètò ìṣiṣẹ́ dídíjú tí kò ṣeé díwọ̀n tí a mẹ́nu kàn nípa àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òye—gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà ẹ̀jẹ̀ bíokẹ́míkà ti dídín ẹ̀jẹ̀ ( ''wo'' coagulation ) tàbí mọ́tò rotary molecular, tí a ń pè ní flagellum , nípa èyí tí àwọn sẹ́ẹ̀lì kòkòrò àrùn ń gbé—kò lè dín kù rárá; dipo, awọn ẹya ti ko ni idiju ti awọn ọna ṣiṣe kanna ni a le rii ni awọn ohun alumọni ode oni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti tọ́ka sí bákan náà pé àìpé àti àbùkù gba gbogbo ayé tó wà láàyè. Ni oju eniyan , fun apẹẹrẹ, awọn okun iṣan oju-ara ni oju ti n ṣajọpọ lori agbegbe ti retina lati dagba iṣan opiki ati bayi ṣẹda aaye afọju; squids ati octopuses ko ni abawọn yii. Apẹrẹ ti ko ni abawọn dabi pe ko ni ibamu pẹlu olupilẹṣẹ oloye ohun gbogbo. Ni ifojusọna ibawi yii , Paley dahun pe “awọn abawọn ti o han gbangba… yẹ ki o tọka si idi kan, botilẹjẹpe a ko mọ nipa rẹ.” Awọn onimọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ode ode oni ti ṣe awọn iṣeduro ti o jọra; Ni ibamu si Behe, “Ajiyan lati aipe fojufojusi iṣeeṣe pe oluṣeto le ni awọn idi pupọ, pẹlu ilọsiwaju imọ-ẹrọ nigbagbogbo ni ifasilẹlẹ si ipa keji.” Gbólóhùn yii, awọn onimọ-jinlẹ ti dahun, le ni iwulo ti ẹkọ ẹkọ, ṣugbọn o npa apẹrẹ ti oye jẹ arosọ ijinle sayensi , nitori pe o pese pẹlu apata ti ko ni agbara ti o ni agbara lodi si awọn asọtẹlẹ bii “oye” tabi “pipe” apẹrẹ kan yoo jẹ. Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ṣe ìdánwò àwọn ìdánwò rẹ̀ nípa wíwo bóyá àwọn àsọtẹ́lẹ̀ tí a mú jáde láti inú wọn jẹ́ ọ̀ràn nínú ayé tí ó ṣeé fojú rí. Itumọ ti ko le ṣe idanwo ni agbara-iyẹn, nipasẹ akiyesi tabi idanwo-kii ṣe imọ-jinlẹ. Itumọ ti laini ero yii fun awọn ile-iwe gbogbogbo AMẸRIKA ti jẹ idanimọ kii ṣe nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣugbọn nipasẹ awọn alaiṣe-imọ-jinlẹ paapaa, pẹlu awọn oloselu ati awọn oluṣe eto imulo . Oṣiṣẹ ile-igbimọ AMẸRIKA ti o lawọ Edward Kennedy kowe ni ọdun 2002 pe “apẹrẹ oye kii ṣe imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ati, nitorinaa, ko ni aye ninu eto-ẹkọ ti awọn kilasi imọ-jinlẹ ile-iwe gbogbogbo ti orilẹ-ede wa .”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, pẹ̀lú, ti tọ́ka sí i pé kì í ṣe kìkì àwọn àìpé ń bẹ nìkan ni ṣùgbọ́n bẹ́ẹ̀ náà ni àwọn àìṣeéṣe, àbùkù, àwọn ohun àjèjì, àti ìwà ìkà ń gbilẹ̀ nínú ayé ìgbésí ayé. Fun idi eyi awọn onkọwe ẹsin ti ṣofintoto ilana ti apẹrẹ ti iṣeduro ni awọn adaye, bi paynitencence ti wọn, ṣe idanimọ bi awọn abuda Ẹda. Ọkan apẹẹrẹ ti &quot;blunder&quot; jẹ agbọn eniyan, eyiti o ni awọn eyin pupọ fun iwọn rẹ; awọn molars kẹta, tabi eyin ọgbọn, nigbagbogbo ni ipa ti o nilo lati yọ kuro. Níwọ̀n bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀ ènìyàn yóò rí i pé ó ṣòro, láti sọ pé ó kéré tán, láti sọ pé ó jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ ti Ọlọ́run tí oníṣẹ́ ẹ̀rọ ènìyàn tí ó dáńgájíá kò tilẹ̀ fẹ́ láti sọ, ẹfolúṣọ̀n pèsè àkọsílẹ̀ dáradára nípa àìpé yìí. Bi iwọn ọpọlọ ti n pọ si ni akoko diẹ ninu awọn baba eniyan, atunṣe timole nigbakanna ni idinku ẹrẹkẹ ki ori ọmọ inu oyun yoo tẹsiwaju lati baamu nipasẹ ọna ibimọ ti obinrin agba. Itankalẹ dahun si awọn iwulo oni-ara kii ṣe nipasẹ apẹrẹ ti o dara julọ ṣugbọn nipasẹ tinkering, bi o ti jẹ pe—nipa iyipada awọn ẹya ti o wa tẹlẹ laiyara nipasẹ yiyan adayeba. Laibikita awọn iyipada si bakan eniyan, ọna ibimọ obinrin naa wa ni dín pupọ fun gbigbe ni irọrun ti ori ọmọ inu oyun, ati pe ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọmọ ku lakoko ibimọ nitori abajade. Imọ jẹ ki eyi ni oye bi abajade ti ilọsiwaju itiranya ti ọpọlọ eniyan; Awọn obinrin ti awọn ẹranko miiran ko ni iriri iṣoro yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye ti igbesi aye pọ ni awọn iwa “iwa”. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ apẹranjẹ ń jẹ ẹran wọn láàyè; parasites run wọn alãye ogun lati inu; ni ọpọlọpọ awọn eya ti spiders ati kokoro, awọn obirin jẹ wọn oko. Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ìsìn nígbà àtijọ́ ti kojú irú ìwà ìkà bẹ́ẹ̀ nítorí pé ó ṣòro láti ṣàlàyé nípa ọ̀nà Ọlọ́run. Evolution, ni ọna kan, wa si igbala wọn. Ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì ìgbà ayé kan pe Darwin ní “ọ̀rẹ́ aríran,” ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Roman Kátólíìkì kan sì kọ̀wé nípa “ẹ̀bùn tí Darwin fún ẹ̀kọ́ ìsìn.” Àwọn méjèèjì gbà pé àbájáde ẹfolúṣọ̀n, tí ó dà bíi pé ó mú àìní Ọlọ́run kúrò nínú ayé lákọ̀ọ́kọ́, nísinsìnyí ń mú àìní náà kúrò lọ́nà tí ó fini lọ́kàn balẹ̀ láti ṣàlàyé àìpé ayé gẹ́gẹ́ bí ìyọrísí ìṣètò Ọlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>o9in1wl0nqyd3g4r8y047b15nz1gska</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600827</id>
      <parentid>600826</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:56:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600827</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99088" sha1="ewjc6j8w2a7l29cmw5iln75clw01dmo" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Illustration from the book Sappelen by Mark Ramen; The origin of Ruth.jpg|thumb|Itiranyàn]]
[[Fáìlì:Evolution (1925), image 09.jpg|thumb|eranko obo ati èniyàn ni asikò kanna.]]
Ìtìranyàn je nigba awa n so pé èniyàn ti wa lati eranko obo, ati eranko obo wa lati eranko adiye, ati gbogbo ohun laaye wa lati «The Big Bang» tumo si ni èdè Yoruba je «Pàùùù Nla» sugbon o po ninu àwon èniyàn Yoruba, won ko gbagbo eyi nitori won ro pé o je aimọgbọnwa. Won gbà-gbé ni Olorun.

'''itankalẹ''' , yii ni isedale postuating ti awọn orisirisi iru ti eweko, eranko, ati awọn miiran ohun alãye lori Earth ni won Oti ni miiran preexising orisi ati pe awọn iyato iyato jẹ nitori awọn iyipada ni itẹlera iran. Ẹkọ nipa itankalẹ jẹ ọkan ninu awọn bọtini pataki ti imọ-jinlẹ igbalode.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/evolution-scientific-theory/Intelligent-design-and-its-critics&lt;/ref&gt;

Oniruuru ti aye alãye jẹ iyalẹnu. Diẹ ẹ sii ju 2 million tẹlẹeya ti oganisimu ti a ti daruko ati apejuwe; ọpọlọpọ awọn miiran wa lati wa awari - lati egbélégbè mewaa si egbélégbè ogbon (10,000,000-30,000,000), ni ibamu si diẹ ninu awọn iṣiro. Ohun ti o yanilenu kii ṣe awọn nọmba nikan ṣugbọn o tun jẹ iyatọ iyalẹnu ni iwọn, apẹrẹ, ati ọna igbesi aye — lati inu awọn kokoro arun kekere , ti wọn kere ju ẹgbẹẹgbẹrun millimita kan ni iwọn ila opin, si sequoias ti o dara, ti o ga soke 100 mita (300 ẹsẹ) loke ilẹ ati iwuwo ọpọlọpọ ẹgbẹrun toonu; lati inu awọn kokoro arun ti n gbe ni awọn orisun omi gbona ni awọn iwọn otutu nitosi aaye omi ti omi si awọn elu ati awọn ewe ti n dagba lori awọn ọpọn yinyin ti Antarctica ati ninu awọn adagun omi iyọ ni -23 °C (-9 °F); ati lati omiran tube worm s ṣe awari gbigbe nitosi awọn atẹgun hydrothermal lori ilẹ okun dudu si Spider s ati awọn ohun ọgbin larkspur ti o wa lori awọn oke ti Oke Everest diẹ sii ju awọn mita 6,000 (ẹsẹ 19,700) loke ipele okun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyatọ ailopin lori igbesi aye jẹ eso ti ilana itankalẹ. Gbogbo awọn ẹda alãye ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ. Awọn eniyan ati awọn ẹran-ọsin miiran ti sọkalẹ lati inu awọn ẹda ti o ni irẹlẹ ti o gbe laaye ni ohun ti o ju egbélégbè aadojo (150,000,000) ọdun sẹyin; awọn ẹran-ọsin, awọn ẹiyẹ, awọn ẹja, awọn amphibians, ati awọn ẹja pin gẹgẹbi awọn kokoro ti inu omi ti o ngbe ni egbélégbè egbeta (600,000,000) ọdun sẹyin; ati gbogbo awọn ohun ọgbin ati awọn ẹranko nyo lati awọn kokoro-arun-bi microorganisms ti o bẹrẹ diẹ sii ju 3 bilionu ọdun sẹyin. Itankalẹ ti isedale jẹ ilana ti iran pẹlu iyipada. Awọn iran ti awọn oganisimu yipada nipasẹ awọn iran; oniruuru dide nitori awọn iran ti o sokale lati awọn baba ti o wọpọ yatọ nipasẹ akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onímọ̀ àdánidá ọmọ ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì ní ọ̀rúndún kọkàndínlógúnCharles Darwin jiyan pe awọn oganisimu wa nipasẹ itankalẹ, ati pe o pese alaye imọ-jinlẹ , ti o pe ni pataki ṣugbọn ko pe, ti bii itankalẹ ṣe waye ati idi ti o jẹ pe awọn ohun alumọni ni awọn ẹya-gẹgẹbi awọn iyẹ, awọn oju, ati awọn kidinrin — ti a ṣeto ni gbangba lati sin awọn iṣẹ kan pato. Yiyan adayeba jẹ imọran ipilẹ ninu alaye rẹ. Aṣayan adayeba waye nitori awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti o wulo diẹ sii, gẹgẹbi iran-nla tabi awọn ẹsẹ ti o yara, yọ ninu ewu dara julọ ati gbejade awọn ọmọ diẹ sii ju awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti ko ni ojurere.Genetics , imọ-jinlẹ ti a bi ni ọrundun 20th, ṣafihan ni kikun bi yiyan adayeba ṣe n ṣiṣẹ ati yori si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni ti itankalẹ. Bibẹrẹ ni awọn ọdun 1960, ibawi imọ-jinlẹ ti o ni ibatan ,isedale molikula , imọ ti ilọsiwaju pupọ ti itankalẹ ti ibi ati jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iwadii awọn iṣoro alaye ti o dabi ẹni pe ko de ọdọ nikan ni igba diẹ tẹlẹ-fun apẹẹrẹ, bawo ni awọn jiini ti eniyan ati awọn chimpanzees ṣe jọra (wọn yatọ ni iwọn 1 – 2 ogorun awọn ẹya ti o jẹ awọn Jiini).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àpilẹ̀kọ yìí ṣàlàyé ẹfolúṣọ̀n bí ó ṣe kan àwọn ohun alààyè lápapọ̀. Fun ijiroro ti itankalẹ eniyan, ''wo'' nkan naa itankalẹ eniyan . Fun itọju pipe diẹ sii ti ibawi ti o ṣe pataki si ikẹkọ itankalẹ, ''wo'' awọn nkan jiini, eniyan ati ajogunba . Awọn aaye kan pato ti itankalẹ jẹ ijiroro ninu awọn nkan ti o ni awọ ati mimicry . Awọn ohun elo ti ilana itiranya si ọgbin ati ibisi ẹranko ni a jiroro ninu awọn nkan ti ibisi ọgbin ati ibisi ẹranko . Akopọ ti itankalẹ ti igbesi aye gẹgẹbi abuda pataki ti itan-akọọlẹ Earth ni a fun ni imọ-jinlẹ agbegbe: Itankalẹ ti biosphere . Ifọrọwerọ alaye ti igbesi aye ati ironu Charles Darwin ni a rii ninu nkan Darwin, Charles .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Gbogbogbo Akopọ ==

== Ẹri fun itankalẹ ==
Darwin ati awọn onimọ-jinlẹ ti ọrundun 19th miiran rii ẹri ti o lagbara fun itankalẹ ti ẹda ni iwadii afiwera ti awọn ohun alumọni, ni pinpin agbegbe wọn, ati ninu awọn kuku fosaili ti awọn ohun alumọni ti o parun. Lati akoko Darwin, ẹri lati awọn orisun wọnyi ti di alagbara pupọ ati ni kikun , lakoko ti awọn ilana ẹkọ ti ibi ti o jade laipẹ-jiini, biochemistry , fisioloji , imọ-jinlẹ , ihuwasi ẹranko (ethology), ati paapaa isedale molikula — ti pese ẹri afikun agbara ati ijẹrisi alaye. Iye alaye nipa itan itankalẹ ti a fipamọ sinu DNA ati awọn ọlọjẹ ti awọn ohun alãye jẹ eyiti ko ni opin; awọn onimo ijinlẹ sayensi le tun ṣe alaye eyikeyi ti itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye nipasẹ idokowo akoko to ati awọn orisun yàrá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n kò bìkítà mọ́ gbígba ẹ̀rí láti ṣètìlẹ́yìn fún òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n ṣùgbọ́n kàkà bẹ́ẹ̀ wọ́n bìkítà nípa irú ìmọ̀ wo ni a lè rí gbà láti oríṣiríṣi orísun ẹ̀rí. Awọn abala atẹle yii ṣe idanimọ awọn orisun ti o munadoko julọ ati ṣapejuwe iru alaye ti wọn ti pese.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọnfosaili igbasilẹ =
Awọn onimọ-jinlẹ ti gba pada ti wọn si ṣe iwadi awọn eeku fosaili ti ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ohun alumọni ti o ngbe ni igba atijọ. Igbasilẹ fosaili yii fihan pe ọpọlọpọ iru awọn ohun alumọni ti parun yatọ pupọ ni irisi si eyikeyi ti o wa laaye ni bayi. O tun ṣe afihan awọn isọdi ti awọn oganisimu nipasẹ akoko ( ''wo'' faunal succession, law of ; geochronology: Pinpin awọn ibatan ti fossils pẹlu apata strata ), afihan iyipada wọn lati fọọmu kan si ekeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nigbati ohun-ara ba ku, o maa n run nipasẹ awọn ọna igbesi aye miiran ati nipasẹ awọn ilana oju ojo. Ni awọn akoko ṣọwọn diẹ ninu awọn ẹya ara—paapaa awọn ti o le bi ikarahun, eyín, tabi egungun—ni a tọju nipasẹ didi sinu ẹrẹ tabi aabo ni ọna miiran lati awọn aperanje ati oju ojo. Nígbẹ̀yìngbẹ́yín, wọ́n lè di èèwọ̀ kí wọ́n sì tọ́jú wọn títí ayérayé pẹ̀lú àwọn àpáta tí wọ́n ti fi wọ́n sínú rẹ̀. Awọn ọna bii ibaṣepọ radiometric - wiwọn awọn oye ti awọn ọta ipanilara adayeba ti o wa ninu awọn ohun alumọni kan lati pinnu akoko ti o kọja lati igba ti wọn ti di-jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iṣiro akoko akoko nigbati awọn apata, ati awọn fossils ti o ni nkan ṣe pẹlu wọn, ni a ṣẹda&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Radiometric ibaṣepọ tọkasi wipe Earth ti a akoso nipa 4.5 bilionu odun seyin. Awọn fossils akọkọ dabi awọn microorganisms bii kokoro arun ati cyanobacteria ( ewe-alawọ ewe bulu ); Atijọ julọ ninu awọn fossils wọnyi han ni awọn apata 3.5 bilionu ọdun ( ''wo'' Precambrian akoko ). Awọn fossils eranko ti a mọ julọ julọ , ti o to egbélégbè eedegberin (700,000,000) ọdun atijọ, wa lati inu ohun ti a npe ni Ediacara fauna , awọn ẹda kekere ti o dabi worm pẹlu awọn ara rirọ. Ọpọlọpọ awọn fossils ti o jẹ ti ọpọlọpọ awọn phyla alãye ati iṣafihan awọn egungun ti o wa ni erupe ile han ninu awọn apata ni nkan bi egbélégbè eedegbeta-ó-lé-ogóji (540,000,000) ọdun. Awọn ohun alumọni wọnyi yatọ si awọn ẹda ti o ngbe ni bayi ati awọn ti o ngbe ni awọn akoko idasi. Diẹ ninu yatọ si yato si pe awọn onimọ-jinlẹ ti ṣẹda phyla tuntun lati le ṣe iyatọ wọn. ( ''Wo'' Akoko Cambrian .) Awọn vertebrate akọkọ , awọn ẹranko ti o ni awọn ẹhin, farahan ni nkan bi egbélégbè irinwó (400,000,000) ọdun sẹyin; akọkọ mammal s, kere ju egbélégbè igba (200,000,000) odun seyin. Itan igbesi aye ti a gbasilẹ nipasẹ awọn fossils ṣe afihan awọn ẹri ti o lagbara ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Igbasilẹ fosaili ko pe. Ninu ipin kekere ti awọn ohun alumọni ti o tọju bi awọn fossils, ida kekere kan ni a ti gba pada ti a si ṣe iwadi nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ. Ni awọn igba miiran itẹlera awọn fọọmu lori akoko ti ni atunṣe ni awọn alaye. Ọkan apẹẹrẹ ni awọn itankalẹ ti awọnẹṣin . Ẹṣin naa ni a le tọpa si ẹranko ti o ni iwọn aja ti o ni awọn ika ẹsẹ pupọ lori ẹsẹ kọọkan ati eyin ti o yẹ fun lilọ kiri ayelujara; eranko yi, ti a npe niẸṣin owurọ (iwin ''Hyracotherium'' ), gbe diẹ sii ju egbélégbè aadota (50,000,000) ọdun sẹyin. Fọọmu to ṣẹṣẹ julọ, ẹṣin igbalode ( ''Equus'' ), tobi pupọ ni iwọn, jẹ ika ẹsẹ kan, o si ni awọn eyin ti o yẹ fun jijẹ. Awọn fọọmu iyipada ti wa ni ipamọ daradara bi awọn fossils, gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn iru ẹṣin ti o parun ti o wa ni awọn itọnisọna oriṣiriṣi ti ko si fi awọn ọmọ ti o wa laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lilo awọn fossils ti a gba pada, awọn onimọ-jinlẹ ti tun ṣe awọn apẹẹrẹ ti awọn iyipada itiranya ipilẹṣẹ ni fọọmu ati iṣẹ. Fun apẹẹrẹ, isalẹbakan ti reptiles ni orisirisi awọn egungun, sugbon ti osin nikan kan. Awọn egungun miiran ti o wa ninu bakan reptile ni aiṣedeede ti dagba si awọn egungun ni bayi ti a rii ni eti mammalian. Lákọ̀ọ́kọ́, irú ìyípadà bẹ́ẹ̀ lè dà bí èyí tí kò ṣeé ṣe—ó ṣòro láti ronú nípa iṣẹ́ tí irú àwọn egungun bẹ́ẹ̀ lè ti ní nígbà ìpele agbedeméjì wọn. Sibẹsibẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣe awari awọn ọna iyipada meji ti awọn ẹranko ti o dabi ẹran-ọsin, ti a petherapsid s, ti o ni isẹpo bakan meji (ie, awọn aaye mitari meji ni ẹgbẹ ni ẹgbẹ) - isẹpo kan ti o wa ninu awọn egungun ti o duro ni ẹrẹkẹ mammalian ati ekeji ti o ni igun mẹẹrin ati awọn egungun articular, eyiti o di òòlù ati anvil eti mammalian. ( ''Tún wo'' ẹran-ọsin: Skeleton .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Fun awọn alaigbagbọ alaigbagbọ ti Darwin, awọn “sonu ọna asopọ -aisi eyikeyi iru iyipada ti a mọ laarin awọn apes ati awọn eniyan-jẹ igbe ogun, bi o ti wa fun awọn eniyan ti ko ni imọran lẹhinna.hominin s-ie, awọn primates ti o jẹ ti iran eniyan lẹhin ti o yapa kuro ninu awọn idile ti o lọ si awọn apes-jẹ egbélégbè mefa (6,000,000) si egbélégbè méje (7,000,000) ọdun, wa lati Afirika, ti a si mọ ni ''Sahelanthropus'' ati ''Orrorin'' (tabi ''Praeanthropus'' ), eyiti o jẹ bipedal pupọ julọ nigbati o wa ni ilẹ ṣugbọn ti o ni awọn opolo kekere pupọ. ''Ardipithecus'' gbe ni nkan bi egbélégbè 4.4 (4,400,000) ọdun sẹyin, tun ni Afirika. Opolopo fosaili ku lati Oniruuru African origins ti wa ni mo ti''Australopithecus'' , hominin kan ti o han laarin egbélégbè meta (3,000,000 ati egbélégbè merin (4,000,000) ọdun sẹyin. ''Australopithecus'' ni iduro eniyan titọ ṣugbọn agbara cranial ti o kere ju 500 cc (deede si iwuwo ọpọlọ ti o to 500 giramu), ti o ṣe afiwe ti gorilla tabi chimpanzee ati nipa idamẹta ti eniyan. Orí rẹ̀ fi àkópọ̀ ọ̀bọ àti ànímọ́ ènìyàn hàn—iwájú orí rẹ̀ rírẹlẹ̀ àti ojú gígùn, tí ó dà bí ìnàbọ̀ ṣùgbọ́n tí eyín rẹ̀ tó bí ti ènìyàn. Miiran tete hominins gba contemporaneous pẹlu ''Australopithecus'' ni ''Kenyanthropus'' ati ''Paranthropus'' ; mejeeji ní afiwera kekere opolo, biotilejepe diẹ ninu awọn eya ti ''Paranthropus'' ní tobi ara. ''Paranthropus'' ṣe aṣoju ẹka ẹgbẹ kan ninu idile hominin ti o ti parun. Paapọ pẹlu agbara cranial ti o pọ si, awọn abuda eniyan miiran ni a ti rii ninu''Homo habilis'' , ti o ngbe nipa egbélégbè 1.5 (1,500,000)  si egbélégbè meji (2,000,000) ọdun sẹyin ni Afirika ati pe o ni agbara cranial ti o ju 600 cc (iwuwo ọpọlọ ti 600 giramu), ati ni''H. erectus'' , ti o ngbe laarin idaji ti egbélégbè (500,000) ati diẹ sii ju egbélégbè 1.5 (1,500,000) ọdun sẹyin, nkqwe wa ni ibigbogbo lori Afirika, Asia, ati Europe, o si ni agbara cranial ti 800 si 1,100 cc (iwuwo ọpọlọ ti 800 si 1,100 giramu). Awọn iwọn ọpọlọ ti ''H. ergaster'' , ''H. antecessor'' , ati ''H. heidelbergensis'' jẹ ni aijọju ti ọpọlọ ti ''H. erectus'' , diẹ ninu awọn eya ti o jẹ apakan ti akoko, botilẹjẹpe wọn ngbe ni awọn agbegbe oriṣiriṣi ti Ila-oorun Iwọ-oorun . ( ''Tún wo'' ẹfolúṣọ̀n ènìyàn .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn ibajọra igbekalẹ ==
Awọnegungun ìpapa, ẹṣin, ènìyàn, ẹyẹ, àti àdán jọra gan-an láìka ọ̀nà ìgbésí ayé àwọn ẹranko wọ̀nyí àti onírúurú àyíká wọn sí . Ifiweranṣẹ naa, egungun nipasẹ egungun, ni a le rii ni irọrun kii ṣe ni awọn ẹsẹ nikan ṣugbọn tun ni gbogbo apakan miiran ti ara. Lati oju-iwoye ti o wulo, ko ni oye pe ijapa yẹ ki o we, ṣiṣe ẹṣin, eniyan kọ, ati ẹyẹ tabi adan fo pẹlu awọn ẹya iwaju ti a fi awọn egungun kanna ṣe. Onimọ-ẹrọ le ṣe apẹrẹ awọn ẹsẹ to dara julọ ni ọran kọọkan. Ṣugbọn ti o ba gba pe gbogbo awọn egungun wọnyi jogun awọn ẹya wọn lati ọdọ baba ti o wọpọ ati pe wọn ti yipada nikan bi wọn ti ṣe deede si awọn ọna igbesi aye oriṣiriṣi, ibajọra ti awọn ẹya wọn jẹ oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Comparative anatomi ṣe iwadii awọnhomologies , tabi jogun afijq, laarin awọn oganisimu ni egungun be ati ninu awọn miiran awọn ẹya ara ti awọn ara. Ifiweranṣẹ ti awọn ẹya jẹ deede isunmọ laarin diẹ ninu awọn oganisimu-orisirisi awọn oriṣiriṣi ti awọn ẹiyẹ orin, fun apẹẹrẹ—ṣugbọn o kere si bi awọn ohun-ara ti a fiwera ko ni ibatan pẹkipẹki ninu itan-akọọlẹ itankalẹ wọn. Awọn ibajọra ko kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹiyẹ ju ti wọn wa laarin awọn ẹran-ọsin, ati pe wọn tun kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹja. Awọn ibajọra ninu igbekalẹ, nitorinaa, kii ṣe itankalẹ ti o farahan nikan ṣugbọn tun ṣe iranlọwọ lati ṣe atunto phylogeny , tabi itan-akọọlẹ itankalẹ, ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Anatomi afiwe tun ṣafihan idi ti ọpọlọpọ awọn ẹya ara-ara ko jẹ pipe. Gẹgẹbi awọn igun iwaju ti ijapa, ẹṣin, eniyan, awọn ẹiyẹ, ati awọn adan, awọn ẹya ara ti ara ko kere ju ti a ṣe deede nitori pe wọn ṣe atunṣe lati ẹya ti a jogun dipo ti a ṣe apẹrẹ lati awọn ohun elo &quot;aise&quot; patapata fun idi kan pato. Aipe ti awọn ẹya jẹ ẹri fun itankalẹ ati lodi si awọn ariyanjiyan antievolutionist ti o pe apẹrẹ ti oye ( ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Idagbasoke ọmọ inu oyun ati vestiges ==
Darwin ati awọn ọmọlẹhin rẹ ri atilẹyin fun itankalẹ ninu iwadi ti embryology , imọ-imọ-imọ ti o ṣe iwadi idagbasoke awọn ohun alumọni lati ẹyin ti o ni idapọ si akoko ibimọ tabi fifun.Vertebrate s, lati awọn ẹja nipasẹ awọn alangba si eniyan, ndagba ni awọn ọna ti o jọra ni awọn ipele ibẹrẹ, ṣugbọn wọn di iyatọ siwaju ati siwaju sii bi awọn ọmọ inu oyun naa ti sunmọ idagbasoke. Awọn ibajọra duro pẹ laarin awọn ohun alumọni ti o ni ibatan diẹ sii (fun apẹẹrẹ, eniyan ati awọn obo) ju laarin awọn ti ko ni ibatan si (awọn eniyan ati awọn yanyan). Awọn ilana idagbasoke ti o wọpọ ṣe afihan ibatan itankalẹ. Awọn alangba ati awọn eniyan pin ilana idagbasoke ti a jogun lati ọdọ baba nla wọn ti o jina; Ilana ti a jogun ti ọkọọkan ni a tunṣe nikan bi awọn iran iran ti o ya sọtọ ti wa ni awọn ọna oriṣiriṣi. Awọn ipele ọmọ inu oyun ti o wọpọ ti awọn ẹda meji ṣe afihan awọn idiwọ ti a fi lelẹ nipasẹ ogún ti o wọpọ, eyiti o ṣe idiwọ awọn iyipada ti ko ṣe pataki nipasẹ awọn agbegbe iyatọ ati awọn ọna igbesi aye wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn oyun ti eniyan ati awọn miiran ti kii ṣe omi omi vertebrates ṣe afihangill slits botilẹjẹpe wọn ko simi nipasẹ awọn gills. Awọn slits wọnyi wa ninu awọn ọmọ inu oyun ti gbogbo awọn vertebrates nitori pe wọn pin gẹgẹbi awọn baba ti o wọpọ ni ẹja ninu eyiti awọn ẹya wọnyi ti kọkọ wa. Awọn ọmọ inu eniyan tun ṣafihan nipasẹ ọsẹ kẹrin ti idagbasoke ni asọye daradarairu , eyi ti o de ipari ti o pọju ni ọsẹ mẹfa. Iru iru ọmọ inu oyun ni a ri ninu awọn ẹran-ọsin miiran, gẹgẹbi awọn aja, ẹṣin, ati awọn obo; ninu eda eniyan, sibẹsibẹ, awọn iru bajẹ-kukuru, taku nikan bi a rudiment ni agbalagba coccyx .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibasepo itankalẹ ti o sunmọ laarin awọn ohun alumọni ti o han ni iyatọ pupọ bi awọn agbalagba le jẹ idanimọ nigbakan nipasẹ awọn homologies ọmọ inu oyun wọn.Barnacle s, fun apẹẹrẹ, jẹ awọn crustaceans sedentary ti o han gedegbe si iru awọn crustaceans olominira gẹgẹbi awọn lobsters, shrimps, tabi copepods. Sibẹsibẹ awọn barnacles kọja nipasẹ ipele idin ti o ni ọfẹ ọfẹ, nauplius, eyiti o jẹ aibikita bi ti awọn idin crustacean miiran.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn rudiments ọmọ inu oyun ti ko ni idagbasoke ni kikun, gẹgẹbi awọn slits gill ninu eniyan, jẹ wọpọ ni gbogbo iru awọn ẹranko. Diẹ ninu awọn, sibẹsibẹ, bi iru rudiment ninu eda eniyan, tẹsiwaju bi agbalagba vestiges, afihan itankalẹ baba. Ẹya ara rudimentary ti o mọ julọ ninu eniyan ni vermiformàfikún . Ipilẹ bi worm yii so mọ apakan kukuru ti ifun ti a pe nicecum , eyi ti o wa ni aaye ibi ti awọn ifun titobi ati kekere darapọ. Àfikún vermiform ènìyàn jẹ aláìṣiṣẹ́mọ́idawọle ti ara ti o ni idagbasoke ni kikun ti o wa ninu awọn osin miiran, gẹgẹbi ehoro ati awọn herbivores miiran, nibiti cecum nla kan ati ohun elo ti o tọju cellulose ẹfọ lati jẹ ki tito nkan lẹsẹsẹ rẹ pẹlu iranlọwọ ti awọn kokoro arun. Vestiges jẹ awọn iṣẹlẹ ti awọn aipe-gẹgẹbi awọn aipe ti a rii ninu awọn ẹya ara-ti o jiyan lodi si ẹda nipasẹ apẹrẹ ṣugbọn o jẹ oye ni kikun nitori abajade itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

= Àgbègbè ti awon ohun láàyè =
Darwin tun rii ijẹrisi ti itankalẹ ni pinpin agbegbe ti awọn irugbin ati ẹranko, ati pe imọ-jinlẹ nigbamii ti fikun awọn akiyesi rẹ. Fun apẹẹrẹ, nibẹ ni o wa nipa 1,500 mọ eya ti''Drosophila'' kikan fo ni agbaye; O fẹrẹ to idamẹta ninu wọn n gbe ni Hawaii ati pe ko si ibomiiran, botilẹjẹpe lapapọ agbegbe ti archipelago kere ju ọkan-igbogun agbegbe ti California tabi Germany. Paapaa ni Hawaii diẹ sii ju awọn eya igbin 1,000 ati awọn mollusks ilẹ miiran ti ko si nibikibi miiran. Iyatọ dani yiijẹ alaye ni irọrun nipasẹ itankalẹ. Awọn erekuṣu Hawaii ti ya sọtọ pupọju ati pe wọn ti ni awọn oluṣakoso ijọba diẹ — ie, awọn ẹranko ati awọn eweko ti o de ibẹ lati ibomiiran ati awọn olugbe ti iṣeto. Awọn eya wọnyẹn ti o ṣe ijọba awọn erekuṣu naa rii ọpọlọpọ awọn aaye ilolupo ilolupo , awọn agbegbe agbegbe ti o baamu lati ṣetọju wọn ati aini awọn aperanje ti yoo ṣe idiwọ fun wọn lati isodipupo. Ni idahun, awọn eya wọnyi nyara diversified; ilana yii ti isodipupo lati le kun awọn ohun elo ilolupo ni a pe ni itankalẹ adaṣe .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọ̀kọ̀ọ̀kan àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì àgbáyé ní àkójọpọ̀ àwọn ẹranko àti ohun ọ̀gbìn tí ó yàtọ̀ tirẹ̀. Ní Áfíríkà ni àwọn rhinoceroses, erinmi, kìnnìún, hyenas, giraffes, zebras, lemurs, àwọn ọ̀bọ tí imú tóóró àti ìrù tí kò ní ìrù, chimpanzees, àti gorilla. South America , eyi ti pan lori Elo kanna latitudes bi Africa, ni o ni ko si ti awọn wọnyi eranko; dipo o ni pumas, jaguars, tapir, llamas, raccoons, opossums, armadillos, ati awọn obo pẹlu awọn imu gbooro ati awọn iru prehensile nla.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn aapọn wọnyi ti biogeography kii ṣe nitori ibamu nikan ti awọn oriṣiriṣi awọn agbegbe. Ko si idi lati gbagbọ pe awọn ẹranko South America ko dara daradara lati gbe ni Afirika tabi ti Afirika lati gbe ni South America. Awọn erekuṣu Hawaii ko dara ju awọn erekuṣu Pacific miiran lọ fun awọn fo ọti kikan, bẹẹ ni wọn ko ni alejo gbigba ju awọn ẹya miiran ti agbaye fun ọpọlọpọ awọn ohun alumọni ti ko si . Ni otitọ, botilẹjẹpe ko si awọn ẹranko nla ti o jẹ abinibi si awọn erekuṣu Hawahi, awọn ẹlẹdẹ ati ewurẹ ti pọ sibẹ bi ẹranko igbẹ lati igba ti eniyan ti ṣafihan. Àìsí ọ̀pọ̀ irú ẹ̀yà yìí láti inú àyíká ọ̀rọ̀ aájò àlejò nínú èyí tí oríṣiríṣi àjèjì ti àwọn ẹ̀yà míràn ti gbilẹ̀ ni a lè ṣàlàyé nípa àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n, èyí tí ó jẹ́wọ́ pé irú ẹ̀dá lè wà tí ó sì ń wáyé ní àwọn àgbègbè àgbègbè tí àwọn baba ńlá wọn ti ń ṣàkóso.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ==
Aaye ti isedale molikula pese alaye ti o ni alaye julọ ati ẹri ti o wa fun itankalẹ isedale. Ni awọn oniwe-unveiling ti awọn iseda tiDNA ati awọn iṣẹ ti oganisimu ni ipele ti ensaemusi ati awọn miiran amuaradagba moleku, o ti han wipe awọn wọnyi moleku mu alaye nipa ohun oganisimu ká baba. Eyi ti jẹ ki o ṣee ṣe lati tun awọn iṣẹlẹ itankalẹ ti a ko mọ tẹlẹ ati lati jẹrisi ati ṣatunṣe iwo awọn iṣẹlẹ ti a ti mọ tẹlẹ. Itọkasi pẹlu eyiti awọn iṣẹlẹ wọnyi le ṣe atunṣe jẹ idi kan ti ẹri lati isedale molikula jẹ ọranyan pupọ. Idi miiran ni pe itankalẹ molikula ti fihan gbogbo awọn ohun alumọni, lati kokoro arun si eniyan, lati ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Ìṣọ̀kan tó ṣàrà ọ̀tọ̀ kan wà nínú àwọn èròjà molecule ti àwọn ohun alààyè—nínú irú àwọn èròjà náà àti nínú àwọn ọ̀nà tí wọ́n gbà ń kó wọn jọ tí wọ́n sì ń lò ó. Ninu gbogbo awọn kokoro arun, awọn ohun ọgbin, ẹranko, ati eniyan, DNA ni ọna ti o yatọ ti paati mẹrin kannanucleotide s, ati gbogbo awọn orisirisi amuaradagba s ti wa ni sise lati orisirisi awọn akojọpọ ati awọn ọkọọkan ti kanna 20 amino acids , biotilejepe orisirisi awọn ọgọrun miiran amino acids wa tẹlẹ. Awọnkoodu jiini nipasẹ eyiti alaye ti o wa ninu DNA ti sẹẹli sẹẹli ti kọja siAwọn ọlọjẹ jẹ fere nibikibi kanna. Awọn ipa ọna iṣelọpọ ti o jọra — awọn ilana ti awọn aati biokemika ( ''wo'' iṣelọpọ agbara ) - ni lilo nipasẹ awọn ohun-ara ti o yatọ julọ lati ṣe agbejade agbara ati lati ṣe awọn paati sẹẹli.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Isokan yii ṣe afihan ilosiwaju jiini ati idile ti o wọpọ ti gbogbo awọn ohun alumọni. Ko si ọna onipin miiran lati ṣe akọọlẹ fun isokan molikula wọn nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya yiyan jẹ deede. Awọn jiini koodu Sin bi apẹẹrẹ. Ọkọọkan pato ti awọn nucleotides mẹta ninu DNA iparun n ṣiṣẹ bi apẹrẹ fun iṣelọpọ amino acid gangan kanna ni gbogbo awọn ohun alumọni. Eyi kii ṣe pataki ju bi o ṣe jẹ fun ede lati lo akojọpọ awọn lẹta kan pato lati ṣe aṣoju ohun kan pato. Bí wọ́n bá rí i pé àwọn lẹ́tà kan lára ​​àwọn lẹ́tà— ''pílánẹ́ẹ̀tì'' , ''igi'' , ''obìnrin'' —ní ìtumọ̀ kan náà nínú àwọn ìwé oríṣiríṣi, a lè ní ìdánilójú pé àwọn èdè tí a lò nínú àwọn ìwé wọ̀nyẹn jẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gene s ati awọn ọlọjẹ jẹ awọn ohun elo gigun ti o ni alaye ninu lẹsẹsẹ awọn ẹya ara wọn ni ọna kanna bi awọn gbolohun ọrọ ti ede Gẹẹsi ni alaye ni ọna ti awọn lẹta ati awọn ọrọ wọn. Awọn ilana ti o wa ninu awọn Jiini ti wa ni gbigbe lati ọdọ awọn obi si awọn ọmọ ati pe o jẹ aami kan ayafi fun awọn iyipada lẹẹkọọkan ti a ṣe nipasẹ awọn iyipada. Gẹ́gẹ́ bí àpèjúwe, ẹnì kan lè rò pé a fi ìwé méjì wéra. Awọn iwe mejeeji jẹ awọn oju-iwe 200 gigun wọn si ni nọmba kanna ti awọn ipin. Àyẹ̀wò tímọ́tímọ́ fi hàn pé ojú ìwé méjì náà jẹ́ ojú ìwé kan náà fún ojú ìwé àti ọ̀rọ̀ fún ọ̀rọ̀, àyàfi pé ọ̀rọ̀ kan lẹ́ẹ̀kọ̀ọ̀kan—sọ, ọ̀kan nínú ọgọ́rùn-ún—yàtọ̀. Awọn iwe meji ko le ti kọ ni ominira; boya ọkan ti a ti daakọ lati miiran, tabi awọn mejeeji ti a daakọ, taara tabi fi ogbon ekoro, lati kanna atilẹba iwe. Bakanna, ti paati nucleotide kọọkan ti DNA ba jẹ aṣoju nipasẹ lẹta kan, ilana pipe ti awọn nucleotides ninu DNA ti ẹda ti o ga julọ yoo nilo ọpọlọpọ awọn iwe ọgọrun ti awọn ọgọọgọrun awọn oju-iwe, pẹlu ọpọlọpọ ẹgbẹrun awọn lẹta lori oju-iwe kọọkan. Nigbati awọn “awọn oju-iwe” (tabi awọn ilana ti nucleotides) ninu “awọn iwe” (awọn ohun alumọni) ni a ṣe ayẹwo ni ọkọọkan, ifọrọranṣẹ ti o wa ninu “awọn lẹta” (nucleotides) funni ni ẹri ti ko daju ti ipilẹṣẹ ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan meji ti a gbekalẹ loke da lori awọn aaye oriṣiriṣi, botilẹjẹpe awọn mejeeji jẹri si itankalẹ. Lilo apẹrẹ alfabeti , ariyanjiyan akọkọ sọ pe awọn ede ti o lo iwe-itumọ kanna - koodu jiini kanna ati awọn amino acid 20 kanna - ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira. Ariyanjiyan keji, nipa ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides ninu DNA (ati nitorinaa ọna ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ), sọ pe awọn iwe ti o ni awọn ọrọ ti o jọra pupọ ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹ̀rí ẹfolúṣọ̀n tí a ṣípayá nípa ẹ̀dá alààyè molecule lọ pàápàá jù lọ. Iwọn ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides tabi ti amino acids le jẹ iwọn ni deede. Fun apẹẹrẹ, ninu eda eniyan ati chimpanzees, awọn amuaradagba moleku ti a npe nicytochrome c, eyiti o ṣe iṣẹ pataki ni isunmi laarin awọn sẹẹli , ni awọn amino acid 104 kanna ni ilana kanna. O yatọ si, sibẹsibẹ, lati cytochrome c ti awọn obo rhesus nipasẹ 1 amino acid, lati ti awọn ẹṣin nipasẹ 11 afikun amino acids, ati lati ti tuna nipasẹ 21 afikun amino acids. Iwọn ibajọra ṣe afihan isọdọtun ti baba ti o wọpọ. Nitorinaa, awọn itọkasi lati anatomi afiwera ati awọn ilana-iṣe miiran nipa itan-akọọlẹ itankalẹ ni a le ṣe idanwo ni awọn iwadii molikula ti DNA ati awọn ọlọjẹ nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana wọn ti nucleotides ati amino acids. ( ''Wo isalẹ'' DNA ati amuaradagba bi awọn macromolecules alaye .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣẹ ti iru idanwo yii jẹ ohun ti o lagbara; ọkọọkan awọn ẹgbẹẹgbẹrun awọn Jiini ati ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọlọjẹ ti o wa ninu ẹda ara ti n pese idanwo ominira ti itan-akọọlẹ itankalẹ oni-ara yẹn. Kii ṣe gbogbo awọn idanwo ti o ṣeeṣe ni a ti ṣe, ṣugbọn ọpọlọpọ awọn ọgọọgọrun ni a ti ṣe, ati pe ko si ẹnikan ti o funni ni ẹri ti o lodi si itankalẹ. Boya ko si imọran miiran ni eyikeyi aaye ti imọ-jinlẹ ti o ti ni idanwo lọpọlọpọ ati bi o ti jẹri ni kikun bi ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Itan-akọọlẹ itankalẹ =

== Tete ero ==
Gbogbo eniyan asa ti ni idagbasoke ara wọn alaye fun awọnipilẹṣẹ ti aye ati ti awọn eniyan ati awọn ẹda miiran. Ẹsin Juu ti aṣa ati Kristiẹniti ṣe alaye ipilẹṣẹ ti awọn ẹda alãye ati awọn iyipada wọn si tiwọnàwọn àyíká —iyẹ́, ìyẹ́, ọwọ́, òdòdó—gẹ́gẹ́ bí iṣẹ́ ọwọ́ Ọlọ́run ohun gbogbo. Awọn ọlọgbọn atijọGreece ni awọn arosọ ẹda tiwọn .Anaximander dabaa pe awọn ẹranko le yipada lati iru kan si omiiran, atiEmpedocles speculated ti won ti wa ni ṣe soke ti orisirisi awọn akojọpọ ti preexising awọn ẹya ara. Sunmọ si igbalode ti itiranya ero wà awọn igbero ti teteÀwọn Bàbá Ṣọ́ọ̀ṣì bíi Gregory ti Nazianzus àti Augustine , tí àwọn méjèèjì pa mọ́ pé kì í ṣe gbogbo irú ọ̀wọ́ ewéko àti ẹranko ni Ọlọ́run dá; kakatimọ, mẹdelẹ ko wá aimẹ to whenuho mẹ sọn nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ. Ìsúnniṣe wọn kìí ṣe ti ẹ̀dá ènìyàn bíkòṣe ti ẹ̀sìn—kì bá ti ṣeé ṣe láti kó àwọn aṣojú gbogbo irú ọ̀wọ́ sínú ọkọ̀ ojú-omi kan ṣoṣo bí ọkọ̀ Noa ; nítorí náà, àwọn irú ọ̀wọ́ kan ní láti wà kìkì lẹ́yìn Ìkún-omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọran pe awọn ohun alumọni le yipada nipasẹ awọn ilana adayeba ko ṣe iwadii bi koko-ọrọ ti ibi nipasẹAwọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti Aarin Aarin, ṣugbọn o jẹ, nigbagbogbo lairotẹlẹ, ni a gbero bi o ṣeeṣe nipasẹ ọpọlọpọ, pẹlu Albertus Magnus ati ọmọ ile-iwe rẹThomas Aquinas . Aquinas parí ọ̀rọ̀ rẹ̀, lẹ́yìn ìjíròrò tó kún rẹ́rẹ́, pé ìdàgbàsókè àwọn ẹ̀dá alààyè bí ìdin àti eṣinṣin láti inú àwọn ohun tí kò ní ẹ̀mí bíi ẹran jíjẹrà kò bá ìgbàgbọ́ Kristẹni tàbí ọgbọ́n èrò orí mu. Ṣugbọn o fi silẹ fun awọn ẹlomiran lati pinnu boya eyi ṣẹlẹ ni otitọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ero ti ilọsiwaju, paapaa igbagbọ ninu ilọsiwaju eniyan ti ko ni opin, jẹ aringbungbun siÌlànà ti ọ̀rúndún kejìdínlógún, ní pàtàkì ní ilẹ̀ Faransé láàárín àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí bíi marquis de Condorcet àti Denis Diderot àti irú àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì bíGeorges-Louis Leclerc, comte de Buffon . Ṣùgbọ́n ìgbàgbọ́ nínú ìlọsíwájú kò fi dandan yọrí sí ìdàgbàsókè àbá èrò orí ti ẹfolúṣọ̀n.Pierre-Louis Moreau de Maupertuis dabaa iran airotẹlẹ ati iparun awọn ohun alumọni gẹgẹ bi apakan ti imọ-jinlẹ rẹ ti awọn ipilẹṣẹ, ṣugbọn ko ni ilọsiwaju imọ-jinlẹ ti itankalẹ — ie, iyipada ti ẹda kan si omiran nipasẹ mimọ, awọn idi adayeba. Buffon, ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o tobi julọ ni akoko naa, ṣe akiyesi ni gbangba — o si kọ - irandiran ti o ṣeeṣe ti awọn ẹda pupọ lati ọdọ baba nla kan. O fiweranṣẹ pe awọn ohun alumọni dide lati awọn ohun alumọni Organic nipasẹ iran lẹẹkọkan, ki o le jẹ ọpọlọpọ iru awọn ẹranko ati awọn ohun ọgbin bi awọn akojọpọ ti o le yanju ti awọn ohun elo Organic.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onisegun GẹẹsiErasmus Darwin , grandfather ti Charles Darwin, ti a nṣe ninu rẹ''Zoonomia; tabi, Awọn ofin ti Igbesi aye Organic'' (1794-96) diẹ ninu awọn akiyesi itiranya, ṣugbọn wọn ko ni idagbasoke siwaju ati pe ko ni ipa gidi lori awọn imọ-jinlẹ ti o tẹle. Onimọ-ọgbọn ara SwedenCarolus Linnaeus ṣe agbekalẹ eto isọdi ti ọgbin ati ti ẹranko ti o tun wa ni lilo ni fọọmu ti olaju. Biotilejepe o tenumo lori fixity ti eya, rẹEto isọdi bajẹ ṣe alabapin pupọ si gbigba ti imọran ti iran ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The nla French naturalistJean-Baptiste de Monet, chevalier de Lamarck , ṣe akiyesi iwoye ti ọjọ ori rẹ pe awọn ohun alumọni ti o wa laaye duro fun ilọsiwaju kan, pẹlu awọn eniyan bi fọọmu ti o ga julọ. Lati inu ero yii o dabaa, ni awọn ọdun ibẹrẹ ti ọrundun 19th, imọran gbooro akọkọ ti itankalẹ. Awọn ohun-ara ti nwaye nipasẹ awọn akoko akoko lati isalẹ si awọn fọọmu ti o ga julọ, ilana ti o tun n lọ, nigbagbogbo n pari ni awọn eniyan. Bi awọn oganisimu ṣe ni ibamu si awọn agbegbe wọn nipasẹ awọn iṣesi wọn, awọn iyipada waye. Lilo ẹ̀yà ara tàbí ẹ̀yà ara ń fún un lókun; disuse nyorisi si obliteration. Awọn abuda ti a gba nipasẹ lilo ati ilokulo, ni ibamu si ero yii, yoo jogun. Yi arosinu, nigbamii ti a npe ni iní tiAwọn abuda ti a gba (tabi Lamarckism), jẹ atako daradara ni ọrundun 20th. Botilẹjẹpe imọ-jinlẹ rẹ ko dide ni imọlẹ ti imọ-jinlẹ nigbamii, Lamarck ṣe awọn ilowosi pataki si gbigba diẹdiẹ ti itankalẹ ti ẹda ati ki o fa ọpọlọpọ awọn ikẹkọ nigbamii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Charles Darwin ==
Oludasile ti ero igbalode ti itankalẹ jẹ Charles Darwin . Ọmọkunrin ati ọmọ-ọmọ ti awọn dokita, o forukọsilẹ bi ọmọ ile-iwe iṣoogun ni University of Edinburgh . Lẹhin ọdun meji, sibẹsibẹ, o lọ lati kawe ni University of Cambridge o si mura lati di alufaa. Oun kii ṣe ọmọ ile-iwe alailẹgbẹ, ṣugbọn o nifẹ si itan-akọọlẹ adayeba. Ni Oṣu Kejila ọjọ 27, ọdun 1831, oṣu diẹ lẹhin ayẹyẹ ipari ẹkọ rẹ lati Cambridge, o wakọ bi onimọ-jinlẹ lori HMS ''Beagle'' ni irin-ajo yika agbaye ti o duro titi di Oṣu Kẹwa Ọdun 1836. Darwin nigbagbogbo ni anfani lati lọ kuro fun awọn irin-ajo gigun si eti okun lati gba awọn apẹẹrẹ adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awari ti awọn egungun fosaili lati ọdọ awọn osin nla ti o parun ni Ilu Argentina ati akiyesi ọpọlọpọ awọn eya.finches ni awọn Galapagos Islands wà ninu awọn iṣẹlẹ ka pẹlu safikun anfani Darwin ni bi eya se pilẹṣẹ. Ni ọdun 1859 o ṣe atẹjade''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna Aṣayan Adayeba'' , iwe adehun ti o ṣe agbekalẹ ẹkọ ti itankalẹ ati, pataki julọ, ipa ti yiyan adayeba ni ṣiṣe ipinnu ipa-ọna rẹ. O ṣe atẹjade ọpọlọpọ awọn iwe miiran paapaa, paapaa''Isọkalẹ ti Eniyan ati Yiyan ni ibatan si Ibalopo'' (1871), eyiti o fa ẹkọ ti yiyan adayeba si itankalẹ eniyan .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin ni a gbọdọ rii bi oniyika ọgbọn nla ti o ṣe ifilọlẹ akoko tuntun ninu itan-akọọlẹ aṣa ti ẹda eniyan, akoko ti o jẹ ipele keji ati ipari tiIyika Copernican ti o bẹrẹ ni ọrundun 16th ati 17th labẹ idari awọn ọkunrin bii Nicolaus Copernicus , Galileo , ati Isaac Newton . Iyika Copernican samisi awọn ibẹrẹ ti ode onisáyẹnsì . Awọn iwadii ti astronomie ati fisiksi dopin awọn imọran aṣa ti agbaye . A ko ri Earth mọ bi aarin agbaye ṣugbọn a rii bi pílánẹẹti kekere kan ti o yika ọkan ninu awọn irawọ aimọye ; awọn akoko ati awọn ojo ti o mu ki awọn irugbin dagba, ati awọn iji iparun ati awọn oju-ọjọ miiran ti oju ojo, ni oye bi awọn ẹya ti awọn ilana adayeba; awọn iyipada ti awọn aye aye ni bayi ṣe alaye nipasẹ awọn ofin ti o rọrun ti o tun ṣe iṣiro fun iṣipopada awọn iṣẹ akanṣe lori Agbayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Pataki ti awọn wọnyi ati awọn awari miiran ni pe wọn yorisi eroye ti agbaye gẹgẹbi eto eto ọrọ ni išipopada ti o ṣakoso nipasẹ awọn ofin ẹda. Awọn iṣẹ ti awọn Agbaye ko to gun nilo lati wa ni Wọn si awọn ineffable ife ti a Ibawi Ẹlẹdàá; kakatimọ, yé yin hinhẹnwa adà lẹnunnuyọnẹn tọn mẹ—yèdọ zẹẹmẹ nujijọ ayidego tọn lẹ gbọn osẹ́n jọwamọ tọn lẹ dali. Awọn iṣẹlẹ ti ara gẹgẹbi awọn ṣiṣan omi, oṣupa, ati awọn ipo ti awọn aye aye le jẹ asọtẹlẹ ni bayi nigbakugba ti awọn okunfa ba ti mọ daradara. Ẹri ti Darwin kojọpọ ti n fihan pe itankalẹ ti ṣẹlẹ, pe awọn ẹda oniyatọ pin awọn baba ti o wọpọ, ati pe awọn ẹda alãye ti yipada ni pataki ni akoko itan-akọọlẹ Aye. Pàtàkì jù lọ, bí ó ti wù kí ó rí, ó nasẹ̀ dé ọ̀dọ̀ ayé alààyè èrò ti ìṣẹ̀dá gẹ́gẹ́ bí ètò ìgbékalẹ̀ ọ̀rọ̀ nínú ìṣàkóso àwọn òfin àdánidá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣaaju Darwin, ipilẹṣẹ ti awọn ohun alãye ti Earth, pẹlu awọn itara iyalẹnu wọn fun aṣamubadọgba , ni a ti sọ si awọnapẹrẹ ti Ọlọrun omcient. Ó dá ẹja inú omi, ó dá àwọn ẹyẹ lójú ọ̀run, ati oríṣìíríṣìí ẹranko ati ewéko lórí ilẹ̀. Ọlọ́run ti fún àwọn ẹ̀dá wọ̀nyí ní ìyẹ́ fún mímí, ìyẹ́ fún fífo, àti ojú fún ìríran, ó sì ní àwọn ẹyẹ àwọ̀ àwọ̀ àti òdòdó kí ènìyàn lè gbádùn wọn kí wọ́n sì mọ ọgbọ́n Ọlọ́run. Awọn onimọ-jinlẹ Kristiani, lati Aquinas siwaju, ti jiyan pe wiwa apẹrẹ, ti o han gbangba ninu awọn ẹda alãye, ṣe afihan wiwa ti Ẹlẹda giga julọ; Àríyànjiyàn láti inú ọ̀nà rẹ̀ ni “ọ̀nà karùn-ún” ti Aquinas fún ẹ̀rí wíwà Ọlọ́run . Ni 19th-orundun England awọn mẹjọWọ́n gbé iṣẹ́ àdéhùn Bridgewater lé lọ́wọ́ kí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí lè gbòòrò sí i lórí àwọn ohun àgbàyanu ti ayé, kí wọ́n sì tipa bẹ́ẹ̀ gbé “Agbára, ọgbọ́n, àti oore Ọlọ́run kalẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ó ti fara hàn nínú Ìṣẹ̀dá.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The British theologianWilliam Paley ninu ''Ẹkọ nipa Imọ-iṣe Adayeba'' rẹ (1802) lo itan-akọọlẹ ẹda, ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ-ara , ati imọ-ẹrọ miiran ti ode oni lati ṣe alayeariyanjiyan lati oniru . Bí ẹnì kan bá wá aago kan, kódà ní aṣálẹ̀ kan tí kò sí nílé, Paley sọ pé, ìṣọ̀kan tó wà nínú ọ̀pọ̀ ẹ̀yà ara rẹ̀ yóò fipá mú un láti parí èrò sí pé ògbóǹkangí olùṣọ́ ló dá a; ati, Paley si lọ lori, bi o Elo siwaju sii intricate ati pipe ni oniru ni awọn eniyan oju , pẹlu awọn oniwe-sihin lẹnsi, awọn oniwe-retina gbe ni kongẹ ijinna fun lara kan pato image, ati awọn oniwe-tobi nafu gbigbe awọn ifihan agbara si ọpọlọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan lati oniru dabi lati wa ni agbara. Wọ́n ṣe àkàbà fún gígun, ọ̀bẹ fún gígé, àti aago kan láti sọ àkókò; Apẹrẹ iṣẹ ṣiṣe wọn yori si ipari pe wọn ti jẹ aṣa nipasẹ gbẹnagbẹna, alagbẹdẹ, tabi alaṣọ. Lọ́nà kan náà, ó dà bíi pé bí àwọn ẹranko àti ewéko ṣe ń ṣiṣẹ́ ṣe kedere tó ń tọ́ka sí iṣẹ́ Ẹlẹ́dàá kan. Ogbon Darwin ni o pese alaye adayeba fun iṣeto ati apẹrẹ iṣẹ ti awọn ẹda alãye. (Fun afikun fanfa ti ariyanjiyan lati apẹrẹ ati isọdọtun rẹ ni awọn ọdun 1990, ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin gba awọn mon tiaṣamubadọgba — awọn ọwọ wa fun mimu, oju fun riran, ẹdọforo fun mimi. Ṣùgbọ́n ó fi hàn pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ewéko àti ẹranko, pẹ̀lú ìmúrasílẹ̀ tó fani mọ́ra tí wọ́n sì yàtọ̀ síra, ni a lè ṣàlàyé nípasẹ̀ ìlànà yíyàn àdánidá, láìsí ìtọ́sọ́nà sí Ẹlẹ́dàá kan tàbí aṣojú oníṣẹ́ ọnà èyíkéyìí. Aṣeyọri yii yoo jẹri lati ni awọn imunadoko ọgbọn ati ti aṣa diẹ sii ti o jinlẹ ati pipẹ ju ẹri rẹ lọpọlọpọ ti o ni idaniloju awọn akoko asiko ti otitọ itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Darwin ká yii tiAṣayan adayeba jẹ akopọ ni ''Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' bi atẹle:&lt;blockquote&gt;Gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn eniyan diẹ sii ju ti o le wa laaye, ni gbogbo ọran gbọdọ wa ni Ijakadi fun aye, boya ẹni kọọkan pẹlu omiiran ti iru kanna, tabi pẹlu awọn ẹni-kọọkan ti eya ọtọtọ, tabi pẹlu awọn ipo ti ara ti igbesi aye… Bí irúfẹ́ bẹ́ẹ̀ bá ṣẹlẹ̀, ṣé a lè máa ṣiyèméjì (láti rántí pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ èèyàn ni a bí ju bí ó ti lè yè bọ́ lọ) pé àwọn ẹnì kọ̀ọ̀kan ní àǹfààní èyíkéyìí, bí ó ti wù kí ó rí díẹ̀, ju àwọn ẹlòmíràn lọ, yóò ní àǹfààní tí ó dára jù lọ láti là á já àti ti bíbí irú wọn bí? Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, a lè nímọ̀lára ìdánilójú pé ìyàtọ̀ èyíkéyìí nínú ìpalára ìwọ̀n-ìwọ̀n tí ó kéré jù yóò jẹ́ ìparun ṣinṣin. Itọju yii ti awọn iyatọ ti o dara ati ijusile ti awọn iyatọ ipalara, Mo pe Aṣayan Adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Aṣayan adayeba ni a dabaa nipasẹ Darwin nipataki lati ṣe akọọlẹ fun iṣeto adaṣe ti awọn ẹda alãye; o jẹ ilana ti o ṣe igbega tabi ṣetọju aṣamubadọgba. Iyipada ti itiranya nipasẹ akoko ati isodipupo ti itiranya (isodipupo awọn eya) ko ni igbega taara nipasẹ yiyan adayeba, ṣugbọn wọn nigbagbogbo tẹle bi awọn ọja-ọja ti yiyan adayeba bi o ṣe n ṣe agbekalẹ aṣamubadọgba si awọn agbegbe oriṣiriṣi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn imọran ode oni =

== Abajade Darwin ==
Ìtẹ̀jáde Ìpilẹ̀ṣẹ̀ ''Àwọn Eya'' mú ìdùnnú ńláǹlà jáde ní gbangba. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, àwọn olóṣèlú, àwọn àlùfáà àti àwọn ọ̀tọ̀kùlú oríṣiríṣi ni wọ́n ń ka ìwé náà, wọ́n sì ń jíròrò rẹ̀, wọ́n ń gbèjà àwọn èrò Darwin tàbí kí wọ́n ṣe yẹ̀yẹ́. Oṣere ti o han julọ ninu awọn ariyanjiyan lẹsẹkẹsẹ lẹhin titẹjade ni onimọ-jinlẹ GẹẹsiTH Huxley , ti a mọ ni “Darwin's bulldog,” ẹniti o daabobo yii ti itankalẹ pẹlu awọn ọrọ asọye ati nigbakan awọn ọrọ mordant ni awọn iṣẹlẹ gbangba ati ninu awọn iwe lọpọlọpọ. Itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba jẹ nitootọ koko-ọrọ ayanfẹ ni awọn ile iṣọpọ awujọ ni awọn ọdun 1860 ati kọja. Ṣugbọn awọn ariyanjiyan pataki ti imọ-jinlẹ tun dide, akọkọ ni Ilu Gẹẹsi ati lẹhinna lori Kọntinenti ati ni Amẹrika .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olukopa lẹẹkọọkan ninu ijiroro naa jẹ onimọ-jinlẹ ara ilu GẹẹsiAlfred Russel Wallace , ẹniti o ti kọlu imọran ti yiyan adayeba ni ominira ati pe o ti fi iwe afọwọkọ kukuru kan ranṣẹ nipa rẹ si Darwin lati Ilu Malay Archipelago , nibiti o ti n gba awọn apẹẹrẹ ati kikọ. Ni Oṣu Keje ọjọ 1, ọdun 1858, ọdun kan ṣaaju ikede ti ''Origin'' , iwe kan ti a papọ papọ nipasẹ Wallace ati Darwin ni a gbekalẹ, laisi awọn mejeeji, si Linnean Society ni Ilu Lọndọnu—pẹlu akiyesi kekere. Kirẹditi ti o tobi ju ni a fun Darwin ju Wallace lọ fun imọran itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba; Darwin ṣe agbekalẹ ilana yii ni awọn alaye diẹ sii, ti o pese ẹri diẹ sii fun u, ati pe o jẹ iduro akọkọ fun gbigba rẹ. Awọn iwo Wallace yato si ti Darwin ni ọpọlọpọ awọn ọna, pataki julọ ni pe Wallace ko ro pe yiyan adayeba ti o to lati ṣe akọọlẹ fun ipilẹṣẹ ti eniyan , eyiti o ni oju-iwoye rẹ nilo ilowosi atọrunwa taara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọmọ Gẹ̀ẹ́sì kékeré kan tí Darwin ń gbé, tí ó ní ipa púpọ̀ ní apá ìkẹyìn ti ọ̀rúndún kọkàndínlógún àti ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún ogún, jẹ́.Herbert Spencer . Onímọ̀ ọgbọ́n orí ju onímọ̀ nípa ohun alààyè, ó di alátìlẹ́yìn onítara fún àwọn ìmọ̀ ẹfolúṣọ̀n, ó sọ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ àsọyé di ọ̀wọ̀, bí “ìwàláàyè jùlọ” (èyí tí Darwin gbé sókè ní àwọn àtúnse tí ó tẹ̀ lé e ti ''Oti'' ), ó sì ń ṣiṣẹ́ nínú àwọn ìfojúsọ́nà àwùjọ àti àkànlò-ìwòye . Awọn imọran rẹ bajẹ oye to dara ati gbigba ti ẹkọ itankalẹ nipasẹ yiyan adayeba. Darwin kowe nipa awọn akiyesi Spencer:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ọ̀nà àbáyọ rẹ̀ láti tọ́jú kókó ọ̀rọ̀ kọ̀ọ̀kan tako pátápátá sí èrò inú mi…. Àwọn ìpilẹ̀ṣẹ̀ ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀ (èyí tí àwọn ènìyàn kan ti fiwera ní pàtàkì pẹ̀lú àwọn òfin Newton!) èyí tí mo gbọ́dọ̀ sọ pé ó lè níye lórí gan-an lábẹ́ ojú ìwòye ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ní irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ tí wọn kò dàbí ẹni pé wọ́n jẹ́ ti àwọn ìlò ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kankan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Julọ pernicious wà ni robi itẹsiwaju nipa Spencer ati awọn miiran ti awọn iro ti awọn &quot;Ijakadi fun aye&quot; si eda eniyan aje ati awujo aye ti o di mọ bi awujo Darwinism ( ''wo isalẹ'' Scientific gbigba ati itẹsiwaju si miiran eko ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro to ṣe pataki julọ ti o dojukọ imọ-jinlẹ itiranya Darwin ni aini imọ-jinlẹ to peye ti ogún ti yoo ṣe akọọlẹ fun itọju nipasẹ awọn iran ti awọn iyatọ lori eyiti yiyan adayeba yẹ ki o ṣiṣẹ. Awọn imọ-jinlẹ ode oni ti “dídapọ̀ ogún” dámọ̀ràn pé àwọn ọmọ wulẹ̀ kàn ní ìpíndọ́gba láàárín àwọn ìwà àwọn òbí wọn.” Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí Darwin ti mọ̀, dídàpọ̀ ogún (títí kan àbá èrò orí tirẹ̀ ti “pangenesis , ” ninu eyiti eto-ara kọọkan ati àsopọ ti ara ti ara ẹni ti o ṣabọ awọn ifunni kekere ti ara rẹ ti a kojọ ninu awọn ẹya ara ibalopo ati pinnu iṣeto ti ọmọ) ko le ṣe akọọlẹ fun itoju awọn iyatọ, nitori awọn iyatọ laarin awọn iru-ọmọ ti o yatọ yoo dinku idaji iran kọọkan, ni iyara dinku iyatọ atilẹba si aropin awọn abuda ti o wa tẹlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn sonu ọna asopọ ni Darwin ká ariyanjiyan ti a pese nipaMendelian Jiini. Nipa akoko ''ti Origin of Species'' ti a tẹjade, monk AugustinianGregor Mendel n bẹrẹ ọpọlọpọ awọn adanwo gigun pẹlu Ewa ninu ọgba ti monastery rẹ ni Brünn, Austria-Hungary (bayi Brno, Czech Republic). Awọn adanwo wọnyi ati itupalẹ awọn abajade wọn jẹ nipasẹ boṣewa eyikeyi apẹẹrẹ ti ọna imọ- jinlẹ oye . Iwe Mendel, ti a tẹjade ni ọdun 1866 ninu ''Awọn ilana'' ti Ẹgbẹ Imọ-jinlẹ Adayeba ti Brünn, ṣe agbekalẹ awọn ipilẹ ipilẹ ti imọ-jinlẹ tiajogunba ti o jẹ ṣi lọwọlọwọ. Ilana rẹ ṣe akọọlẹ fun ogún ti ibi nipasẹ awọn nkan pataki (eyiti a mọ ni bayi bi jiini s) jogun ọkan lati ọdọ obi kọọkan, eyiti ko dapọ tabi dapọ ṣugbọn pinya ni dida awọn sẹẹli ibalopo, tabi awọn ere .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn awari Mendel ko jẹ aimọ si Darwin, sibẹsibẹ, ati pe, nitootọ, wọn ko di mimọ ni gbogbogbo titi di ọdun 1900, nigbakanna wọn tun ṣe awari nipasẹ nọmba awọn onimọ-jinlẹ lori Kọntinenti. Láàárín àkókò yìí, Darwinism ní apá ìparí ọ̀rúndún kọkàndínlógún dojú kọ àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n mìíràn tí a mọ̀ síNeo-Lamarckism. Idawọle yii pin pẹlu Lamarck pataki ti lilo ati ilokulo ninu idagbasoke ati piparẹ awọn ẹya ara, ati pe o ṣafikun imọran pe agbegbe n ṣiṣẹ taara lori awọn ẹya Organic, eyiti o ṣalaye aṣamubadọgba wọn si ọna igbesi aye ati agbegbe ti ohun-ara. Awọn ti o tẹle ilana yii sọ yiyan adayeba silẹ bi alaye fun isọdi si ayika.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olokiki laarin awọn olugbeja ti yiyan adayeba ni onimọ-jinlẹ ara JamaniAugust Weismann , ẹniti o ṣe atẹjade rẹ ni awọn ọdun 1880germ plasm yii . O si yato si meji oludoti ti o ṣe soke ohun oni-ara: awọnsoma , eyiti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ara ati awọn ara, ati pilasima germ, eyiti o ni awọn sẹẹli ti o funni ni awọn ere ati nitorinaa si iru-ọmọ. Ni kutukutu idagbasoke ẹyin kan, pilasima germ di ipinya lati awọn sẹẹli somatic ti o fun laaye si iyoku ti ara. Iro yii ti iyapa radical laarin germ plasm ati soma — iyẹn ni, laarin awọn tissu ibisi ati gbogbo awọn ara ti ara miiran — tọ Weismann lati sọ pe ogún ti awọn abuda ti a gba ko ṣee ṣe, ati pe o ṣii ọna fun aṣaju rẹ ti yiyan adayeba bi ilana pataki nikan ti yoo ṣe akọọlẹ fun itankalẹ ti ẹda. Awọn ero Weismann di mimọ lẹhin 1896 biDarwinism tuntun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọnsintetiki yii ==
Atunṣe ni ọdun 1900 ti ero Mendel ti ajogunba, nipasẹ onimọ-jinlẹ Dutch ati onimọ-jiiniHugo de Vries ati awọn miiran, yori si tcnu lori ipa ti ajogunba ninu itankalẹ. De Vries dabaa imọran tuntun ti itankalẹ ti a mọ siiyipada , eyiti o ṣe pataki kuro pẹlu yiyan adayeba bi ilana itiranya pataki kan. Gẹgẹbi de Vries (ẹniti o darapọ mọ nipasẹ awọn onimọ-jiini miiran gẹgẹbi William Bateson ni England), iru iyatọ meji waye ni awọn ohun alumọni. Ọkan jẹ iyipada “arinrin” ti a ṣakiyesi laarin awọn eniyan kọọkan ti ẹda kan, eyiti ko ni abajade ayeraye ninu itankalẹ nitori pe, ni ibamu si de Vries, ko le “dari si irekọja ti aala eya [ie, si idasile ti ẹda tuntun] paapaa labẹ awọn ipo ti o lagbara julọ ati yiyan ti o tẹsiwaju.” Awọn miiran oriširiši awọn ayipada mu nipaawọn iyipada , awọn iyipada lairotẹlẹ ti awọn apilẹṣẹ ti o yọrisi awọn iyipada nla ti ẹda ara ti o si mu iru awọn ẹda tuntun jade: “Nipa bayii iru-ara titun ti nwaye lojiji, eyiti o wa ni a ṣe jade laisi igbaradi ti o han ati laisi iyipada.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada jẹ ilodi si nipasẹ ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ati ni pataki nipasẹ awọn ti a pebiometricians , mu nipasẹ awọn English statisticianKarl Pearson , ẹniti o daabobo yiyan adayeba Darwin gẹgẹbi idi pataki ti itankalẹ nipasẹ awọn ipa ikojọpọ ti kekere, ilọsiwaju, awọn iyatọ kọọkan (eyiti awọn onimọ-jinlẹ ro pe o ti kọja lati iran kan si ekeji laisi opin nipasẹ awọn ofin ilẹ-iní Mendel [ ''wo'' Mendelism ]).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ariyanjiyan laarin awọn iyipada (ti a tọka si ni akoko bi Mendelians) ati awọn onimọ-jinlẹ ti sunmọ ipinnu kan ni awọn ọdun 1920 ati 30 nipasẹ iṣẹ imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jiini. Awọn onimo ijinlẹ sayensi wọnyi lo awọn ariyanjiyan mathematiki lati fihan, akọkọ, pe iyatọ ti nlọsiwaju (ni iru awọn abuda bi iwọn ara, nọmba awọn ẹyin ti a gbe, ati bii) le ṣe alaye nipasẹ awọn ofin Mendel ati, keji, pe yiyan adayeba ti n ṣiṣẹ ni apapọ lori awọn iyatọ kekere le mu awọn ayipada itiranya pataki ni fọọmu ati iṣẹ. Iyato awọn ọmọ ẹgbẹ ti yi ẹgbẹ ti o tumq si geneticists wàRA Fisher atiJBS Haldane ni Britain atiSewall Wright ni Orilẹ Amẹrika. Iṣẹ wọn ṣe alabapin si iṣubu ti iyipada ati, pataki julọ, pese ilana ilana kan fun iṣọpọ awọn Jiini sinu ilana Darwin ti yiyan adayeba. Sibẹsibẹ iṣẹ wọn ni ipa ti o ni opin lori awọn onimọ-jinlẹ ti ode oni fun awọn idi pupọ — a ṣe agbekalẹ rẹ ni ede mathematiki ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ko le loye; o fẹrẹ jẹ imọ-jinlẹ ti iyasọtọ, pẹlu ijẹrisi imudara diẹ; ati pe o ni opin ni iwọn, ni pataki yiyọ ọpọlọpọ awọn ọran silẹ, gẹgẹbi ijuwe (ilana ti a ṣe ṣẹda awọn ẹda tuntun), ti o ṣe pataki pupọ si awọn onigbagbọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

A pataki awaridii wá ni 1937 pẹlu awọn atejade ti''Jiini ati awọn Oti ti Eya'' nipaTheodosius Dobzhansky , Ara ilu Amẹrika kan ti a bi ni Russia ati onimọ-jiini idanwo. Iwe Dobzhansky ni ilọsiwaju akọọlẹ ti o ni oye ti ilana itiranya ni awọn ofin jiini, ti o ni pẹlu ẹri adanwo ti n ṣe atilẹyin ariyanjiyan imọ-jinlẹ. ''Awọn Jiini ati Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' ni a le kà si ami-ilẹ ti o ṣe pataki julọ ninu igbekalẹ ohun ti o wa lati mọ bi imọ-ọrọ sintetiki ti itankalẹ, ni imunadoko ni apapọ yiyan adayeba Darwin ati awọn Jiini Mendelian. O ni ipa nla lori awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ adanwo, ti o gba oye tuntun ti ilana itankalẹ bi ọkan ninu iyipada jiini ninu awọn olugbe. Awọn iwulo ninu awọn ẹkọ ẹkọ itiranya jẹ iwuri pupọ, ati pe awọn ilowosi si imọran laipẹ bẹrẹ lati tẹle, ti n fa idawọle ti Jiini ati yiyan adayeba si ọpọlọpọ awọn aaye ibi-aye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onkọwe akọkọ ti o, pẹlu Dobzhansky, ni a le kà si awọn ayaworan ile ti ẹkọ sintetiki ni zoologist ti Amẹrika ti a bi ni JamaniErnst Mayr , onimọ-jinlẹ GẹẹsiJulian Huxley , onimọ-jinlẹ AmẹrikaGeorge Gaylord Simpson , ati onimọ-jinlẹ ara AmẹrikaGeorge Ledyard Stebbins . Awọn oniwadi wọnyi ṣe alabapin si ikọlu ti awọn ẹkọ ti itiranya ni awọn ilana ẹkọ ti ẹda ti aṣa ati ni diẹ ninu awọn ti n yọ jade-paapaa awọn Jiini olugbe ati, nigbamii, ilolupo itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ). Ni ọdun 1950 gbigba ti ẹkọ itankalẹ ti Darwin nipasẹ yiyan adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin awọn onimọ-jinlẹ, ati imọran sintetiki ti di itẹwọgba lọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ati awọn imọ-jinlẹ Agbayé ==
Laini iwadii ti o ṣe pataki julọ lẹhin ọdun 1950 jẹ ohun elo ti isedale molikula si awọn ikẹkọ itankalẹ. Ni ọdun 1953 onimọ-jiini AmẹrikaJames Watson ati British biophysicistFrancis Crick deduced awọn molikula be tiDNA (deoxyribonucleic acid), ohun elo ajogun ti o wa ninu awọn chromosomes ti gbogbo sẹẹli sẹẹli . Alaye nipa jiini ti wa ni koodu laarin ọna ti awọn nucleotide ti o ṣe awọn sẹẹli DNA ti o dabi ẹwọn. Alaye yi ipinnu awọn ọkọọkan tiawọn bulọọki ile amino acid ti awọn ohun elo amuaradagba , eyiti o pẹlu, laarin awọn miiran, awọn ọlọjẹ igbekalẹ gẹgẹbi collagen , awọn ọlọjẹ atẹgun bii haemoglobin , ati ọpọlọpọ awọn enzymu s lodidi fun awọn ilana igbesi aye ipilẹ ti ara-ara. Alaye jiini ti o wa ninu DNA le ṣe iwadii bayi nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni aarin-1960 yàrá imuposi bielectrophoresis ati yiyan ti awọn enzymu di wa fun iyara ati iwadi ti ko gbowolori ti awọn iyatọ laarin awọn enzymu ati awọn ọlọjẹ miiran. Awọn ohun elo ti awọn ilana wọnyi si awọn iṣoro itankalẹ jẹ ki wiwa awọn ọran ti iṣaaju ko le ṣe iwadii-fun apẹẹrẹ, ṣawari iwọn iyatọ jiini ni awọn olugbe adayeba (eyiti o ṣeto awọn aala lori agbara itiranya wọn) ati ṣiṣe ipinnu iye iyipada jiini ti o waye lakoko dida ẹda tuntun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn afiwera ti awọn ilana amino acid ti awọn ọlọjẹ ti o baamu ni awọn oriṣiriṣi oriṣiriṣi ti a pese awọn iwọn kongẹ ni iwọn ti iyatọ laarin awọn ẹda ti o wa lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ, ilọsiwaju ti o pọju lori awọn igbelewọn agbara deede ti a gba nipasẹ anatomi afiwera ati awọn ilana itiranya miiran. Ni ọdun 1968 onimọ-ara JapaneseMotoo Kimura dabaa naIlana didoju ti itankalẹ molikula, eyiti o dawọle pe, ni ipele ti awọn ilana ti awọn nucleotides ni DNA ati ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ, ọpọlọpọ awọn iyipada jẹ didoju ni ibamu; wọn ko ni ipa diẹ tabi ko si lori iṣẹ ti moleku ati nitorinaa lori amọdaju ti ẹda ara laarin agbegbe rẹ. Ti imọ-ọrọ neutrality ba tọ, o yẹ ki o wa &quot;aago molikula ” ti itankalẹ; iyẹn ni, iwọn eyiti amino acid tabi awọn ilana nucleotide ṣe iyatọ laarin awọn ẹda yẹ ki o pese iṣiro ti o ni igbẹkẹle ti akoko lati igba ti ẹda naa ti yapa. Awọn ọdun 1970 ati 80 o di mimọ diẹdiẹ pe aago molikula kii ṣe deede sibẹsibẹ, sinu ibẹrẹ ọrundun 21st o tẹsiwaju lati pese ẹri ti o gbẹkẹle julọ fun atunṣe itan-akọọlẹ itankalẹ ( ''Wo isalẹ'' Aago molikula ti itankalẹ ati Imọran didoju ti itankalẹ molikula .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-ẹrọ yàrá ti ẹda oniye DNA ati titele ti pese ọna tuntun ati agbara ti iwadii itankalẹ ni ipele molikula. Awọn eso ti imọ-ẹrọ yii bẹrẹ lati ṣajọpọ lakoko awọn ọdun 1980 ni atẹle idagbasoke ti awọn ẹrọ adaṣe DNA adaṣe adaṣe ati ipilẹṣẹ ti iṣesi pipọ polymerase (PCR), ilana ti o rọrun ati ilamẹjọ ti o gba, ni awọn wakati diẹ, awọn ọkẹ àìmọye tabi awọn aimọye ti awọn adakọ ti ọna DNA kan pato tabi pupọ. Major iwadi akitiyan bi awọnHuman Genome Project siwaju ilọsiwaju imọ-ẹrọ fun gbigba awọn ilana DNA gigun ni iyara ati laini iye owo. Ni awọn ọdun diẹ akọkọ ti ọrundun 21st, ilana DNA ni kikun — ie, imudara jiini kikun, tabi genome — ti gba fun diẹ sii ju 20 awọn oganisimu ti o ga julọ, pẹlu eniyan, eku ile ( ''Mus musculus'' ), eku ''Rattus norvegicus'' , ọti kikan ''Drosophila melanogaster'' , awọn mosquitombito , nemapheles ''ga Caenorhabditis elegans'' , parasite iba ''Plasmodium falciparum'' , igbo eweko ''Arabidopsis thaliana'' , ati iwukara ''Saccharomyces cerevisiae'' , ati fun ọpọlọpọ awọn microorganisms. Àfikún ìwádìí ní àkókò yìí ṣàwárí àwọn ọ̀nà mìíràn ti ogún, pẹ̀lúIyipada epigenetic (iyipada kemikali ti awọn Jiini kan pato tabi awọn ọlọjẹ ti o ni ibatan pẹlu Jiini), ti o le ṣe alaye agbara ohun-ara kan lati atagba awọn abuda ti o dagbasoke lakoko igbesi aye rẹ si awọn ọmọ rẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-jinlẹ Earth tun ni iriri, ni idaji keji ti ọrundun 20th, iyipada imọran kan pẹlu abajade nla si ikẹkọ itankalẹ. Yii tiawo tectonics , eyi ti a ti gbekale ninu awọn ti pẹ 1960, fi han wipe awọn iṣeto ni ati ipo ti awọn continents ati awọn okun ni o wa ìmúdàgba , kuku ju aimi, awọn ẹya ara ẹrọ ti Earth . Awọn okun dagba ati dinku, lakoko ti awọn kọnputa n fọ sinu awọn ajẹkù tabi ṣajọpọ sinu ọpọ eniyan nla. Awọn continents n gbe lori dada Earth ni awọn oṣuwọn ti awọn sẹntimita diẹ ni ọdun kan, ati pe ju awọn egbélégbè ọdun ti itan-akọọlẹ imọ-aye yii ronu jinna si oju aye , nfa awọn iyipada oju-ọjọ nla ni ọna. Awọn iyipada nla ti a ko fura tẹlẹ ti awọn agbegbe ti o kọja ti Earth jẹ, ti iwulo, ṣe afihan ninu itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye.Biogeography , iwadi ti itiranya ti ọgbin ati pinpin ẹranko , ti ni iyipada nipasẹ imọ, fun apẹẹrẹ, pe Afirika ati South America jẹ apakan ti ilẹ-ilẹ kan ni bii egbélégbè igba ọdun sẹyin ati pe iha ilẹ India ko ni asopọ pẹlu Esia titi di awọn akoko jiolojikali.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ekoloji , iwadi ti awọn ibaraẹnisọrọ ti awọn ohun alumọni pẹlu awọn agbegbe wọn, ti wa lati awọn ẹkọ-itumọ-&quot;itan-itan-aye&quot;-sinu ibawi ti ẹda ti o lagbara pẹlu ẹya-ara mathematiki ti o lagbara, mejeeji ni idagbasoke awọn awoṣe imọ-ọrọ ati ni gbigba ati igbekale data titobi. Ekoloji itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ) jẹ aaye ti nṣiṣe lọwọ ti isedale itankalẹ; Òmíràn jẹ́ ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n , ìwádìí nípa ìhùwàsí àwọn ẹranko .Sociobiology , iwadi itankalẹ ti ihuwasi awujọ, jẹ boya aaye abẹlẹ ti o ṣiṣẹ julọ ti ethology. O tun jẹ ariyanjiyan julọ, nitori itẹsiwaju rẹ si awọn awujọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipa ti aṣa ti ẹkọ itiranya =

== Gbigba imọ-jinlẹ ati itẹsiwaju si awọn ilana-iṣe miiran ==
Ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n sọ àwọn ọ̀rọ̀ nípa oríṣi mẹ́ta ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó ní í ṣe pẹ̀lú, àwọn ọ̀ràn: (1) òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n—ìyẹn ni pé, àwọn ohun alààyè ní í ṣe pẹ̀lú ìrandíran; (2) ìtàn ẹfolúṣọ̀n—àwọn kúlẹ̀kúlẹ̀ nípa ìgbà tí àwọn ìlà ìdílé pínyà síra wọn àti ti àwọn ìyípadà tó wáyé nínú ìlà ìdílé kọ̀ọ̀kan; ati (3) awọn ilana tabi awọn ilana nipasẹ eyiti iyipada itankalẹ waye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọrọ akọkọ jẹ ipilẹ julọ ati ọkan ti iṣeto pẹlu idaniloju to gaju.Darwin ṣajọ ọpọlọpọ ẹri ninu atilẹyin rẹ, ṣugbọn ẹri ti kojọpọ nigbagbogbo lati igba naa, ti o wa lati gbogbo awọn ilana ẹkọ ti ibi . Ipilẹṣẹ itiranya ti awọn oganisimu jẹ loni ipari imọ-jinlẹ ti iṣeto pẹlu iru idaniloju ti o jẹ ibatan si iru awọn imọran imọ-jinlẹ bii iyipo ti Earth , awọn iṣipopada ti awọn aye-aye, ati akopọ molikula ti ọrọ. Ìwọ̀n ìdánilójú yìí kọjá iyèméjì tí ó bọ́gbọ́n mu ni ohun tí ó túmọ̀ sí nígbà tí àwọn onímọ̀ nípa ohun alààyè sọ pé ẹfolúṣọ̀n jẹ́ “òdodo”; ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni jẹ itẹwọgba nipasẹ fere gbogbo onimọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn ẹkọ ti itankalẹ lọ jina ju idaniloju gbogbogbo pe awọn ohun alumọni n dagba. Awọn ọran keji ati kẹta — wiwa lati rii daju awọn ibatan itiranya laarin awọn oganisimu pato ati awọn iṣẹlẹ ti itan itankalẹ, ati lati ṣalaye bii ati idi ti itankalẹ ṣe waye — jẹ awọn ọran ti iwadii imọ-jinlẹ ti nṣiṣe lọwọ. Diẹ ninu awọn ipinnu ti wa ni idasilẹ daradara. Ọkan, fun apẹẹrẹ, ni pe chimpanzee ati gorilla jẹ ibatan timọtimọ si eniyan ju eyikeyi ninu awọn eya mẹta wọnyẹn lọ si obo tabi awọn obo miiran. Ipari miiran ni pe yiyan adayeba, ilana ti Darwin gbejade, ṣe alaye iṣeto ti iru awọn ẹya ara ẹrọ imudọgba gẹgẹbi oju eniyan ati awọn iyẹ awọn ẹiyẹ. Ọ̀pọ̀ ọ̀ràn kò dáni lójú, àwọn mìíràn jẹ́ àròjinlẹ̀, àwọn mìíràn sì tún wà—gẹ́gẹ́ bí àbùdá àwọn ohun alààyè àkọ́kọ́ àti nígbà tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ dé—kò jẹ́ aláìmọ́ pátápátá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati Darwin, imọ-jinlẹ ti itankalẹ ti fa ipa rẹ diẹdiẹ si awọn ilana ẹkọ ti ẹda miiran, lati fisioloji si imọ-aye ati lati biochemistry si eto eto . Gbogbo imọ-jinlẹ ni bayi pẹlu lasan ti itankalẹ. Ninu awọn ọrọ Theodosius Dobzhansky , “Ko si ohunkan ninu isedale ti o ni oye ayafi ni ina ti itankalẹ.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Oro ti ''itankalẹ'' ati imọran gbogbogbo ti iyipada nipasẹ akoko tun ti wọ inu ede ijinle sayensi daradara ju isedale isedale ati paapaa sinu ede ti o wọpọ. Astrophysicists sọrọ ti awọn itankalẹ ti awọn oorun eto tabi ti awọn Agbaye; geologists, ti awọn itankalẹ ti Earth ká inu ilohunsoke; psychologists, ti awọn itankalẹ ti awọn okan; anthropologists, ti awọn itankalẹ ti awọn asa; awọn itan-akọọlẹ aworan, ti itankalẹ ti awọn aza ayaworan; ati couturiers, ti awọn itankalẹ ti njagun. Iwọnyi ati awọn ilana-ẹkọ miiran lo ọrọ naa pẹlu iyasọtọ ti o wọpọ diẹ ti itumọ-ero ti mimu, ati boya itọsọna, yipada ni akoko akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin ọrundun 20th, awọn imọran kan pato ati awọn ilana ti a yawo lati itankalẹ ti ẹda ati awọn eto igbesi aye ni a dapọ si iwadii iṣiro, bẹrẹ pẹlu iṣẹ ti mathimatiki Amẹrika John Holland ati awọn miiran. Abajade kan ti igbiyanju yii ni idagbasoke awọn ọna fun ṣiṣẹda awọn ọna ṣiṣe ti o da lori kọnputa ti o ni oye ni awọn iṣẹ ṣiṣe ti a fun. Awọn ọna ṣiṣe wọnyi ni ọpọlọpọ awọn lilo ti o pọju, gẹgẹ bi lohun awọn iṣoro iṣiro to wulo, pese awọn ẹrọ pẹlu agbara lati kọ ẹkọ lati iriri, ati awọn ilana awoṣe ni awọn aaye bii oriṣiriṣi bii ilolupo, ajẹsara, eto-ọrọ, ati paapaa itankalẹ isedale funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati ṣe agbekalẹ awọn eto kọnputa ti o ṣe aṣoju awọn ojutu pipe si iṣoro kan labẹ ikẹkọ, onimọ-jinlẹ kọnputa ṣẹda eto ti awọn ilana igbesẹ-nipasẹ-igbesẹ, ti a pe ni algoridimu jiini tabi, ni fifẹ, algoridimu itiranya , ti o ṣafikun awọn afiwera ti awọn ilana jiini-fun apẹẹrẹ, ajogunba , iyipada , ati atunda — bakanna ti awọn ilana itiranya gẹgẹbi wiwa agbegbe ni pato . Algoridimu jẹ apẹrẹ ni igbagbogbo lati ṣe adaṣe itankalẹ ti ẹda ti olugbe ti awọn eto kọnputa kọọkan nipasẹ awọn iran ti o tẹle lati mu “amọdaju” wọn dara fun ṣiṣe iṣẹ-ṣiṣe ti a yan. Eto kọọkan ninu olugbe ibẹrẹ gba Dimegilio amọdaju ti o ṣe iwọn bawo ni o ṣe ṣe daradara ni “agbegbe” kan pato—fun apẹẹrẹ, bawo ni o ṣe dara to ṣeto atokọ ti awọn nọmba tabi pin aaye ilẹ ni apẹrẹ ile-iṣẹ tuntun kan. Nikan awọn ti o ni awọn ikun ti o ga julọ ni a yan lati “tun jade,” lati ṣe alabapin awọn ohun elo “ajogunba” — ie, koodu kọnputa — si iran ti awọn eto atẹle. Awọn ofin ti ẹda le ni iru awọn eroja gẹgẹbi atunto (awọn gbolohun ọrọ ti koodu lati awọn eto ti o dara julọ ti wa ni idapọ ati ni idapo sinu awọn eto ti iran ti nbọ) ati iyipada (awọn koodu diẹ ninu diẹ ninu awọn eto titun ti yipada ni ID). Algoridimu itiranya lẹhinna ṣe iṣiro eto kọọkan ninu iran tuntun fun amọdaju, bori awọn oṣere talaka, ati gba ẹda laaye lati waye lekan si, pẹlu iyipo ti n ṣe ararẹ ni igbagbogbo bi o ṣe fẹ. Awọn algoridimu ti itiranya jẹ irọrun ni akawe pẹlu itankalẹ ti ẹda, ṣugbọn wọn ti pese awọn ọna ṣiṣe to lagbara ati agbara fun wiwa awọn ojutu si gbogbo iru awọn iṣoro ni eto-ọrọ aje, iṣelọpọ ile-iṣẹ, ati pinpin awọn ẹru ati awọn iṣẹ. ( ''Wo tun'' itetisi atọwọda: Iṣiro itankalẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọye Darwin ti yiyan adayeba tun ti gbooro si awọn agbegbe ti ọrọ eniyan ni ita eto imọ-jinlẹ, pataki ni awọn aaye ti imọ-ọrọ oloselu ati eto-ọrọ aje. Ifaagun naa le jẹ arosọ nikan, nitori ninu ipinnu Darwin ti a pinnu, yiyan adayeba kan nikan si awọn iyatọ ajogunba ninu awọn nkan ti o ni ẹda ti ẹda — iyẹn ni, si awọn ẹda alãye. Yiyan adayeba yẹn jẹ ilana ti ẹda ni aye alãye ti awọn kan mu gẹgẹ bi idalare fun idije aibikita ati fun “walaaye ti o dara julọ” ninu ijakadi fun anfani ọrọ-aje tabi fun iselu ijọba . Darwinism Awujọ jẹ imoye awujọ ti o ni ipa ni diẹ ninu awọn iyika nipasẹ opin 19th ati ibẹrẹ awọn ọrundun 20th, nigbati o lo bi ipinya fun ẹlẹyamẹya, amunisin, ati isọdi awujọ. Ni awọn miiran opin ti awọn oselu julọ.Oniranran , Marxist theorists ti abayọ si itankalẹ nipa adayeba yiyan bi alaye fun eda eniyan ká oselu itan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwinism ni oye bi ilana ti o ṣe ojurere fun alagbara ati aṣeyọri ti o si yọ awọn alailagbara kuro ati ikuna ti lo lati ṣe idalare yiyan ati, ni awọn ọna miiran, awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ ti o ni iwọn pupọ ( ''wo'' eto-ọrọ aje ). Awọn imọ-jinlẹ wọnyi pin ni ipilẹ ayika ti o wọpọ pe idiyele gbogbo awọn ọja ọja da lori ilana Darwin kan. Awọn ọja ọja kan pato jẹ iṣiro ni awọn ofin ti iwọn eyiti wọn ṣe ibamu si awọn idiyele kan pato ti n jade lati ọdọ awọn alabara. Ni ọna kan, diẹ ninu awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ aje wọnyi ni ibamu pẹlu awọn imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ti itiranya ti o rii awọn ayanfẹ bi a ti pinnu ni ipilẹṣẹ pupọ; bii iru bẹẹ, wọn gba pe awọn aati ti awọn ọja le jẹ asọtẹlẹ ni awọn ofin ti awọn abuda eniyan ti o wa titi pupọ. Neo-Keynesian ti o jẹ alakoso ( ''wo'' awọn ọrọ-aje: Keynesian aje ) ati awọn ile-iwe ti monetarist ti ọrọ-aje ṣe awọn asọtẹlẹ ti ihuwasi macroscopic ti awọn ọrọ-aje ( ''wo'' macroeconomics ) ti o da lori ibaraẹnisọrọ ti awọn oniyipada diẹ; ipese owo , oṣuwọn afikun, ati oṣuwọn alainiṣẹ ni apapọ pinnu oṣuwọn idagbasoke eto-ọrọ aje . Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn onímọ̀ ètò ọrọ̀ ajé díẹ̀, bíi FA Hayek onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òǹrorò ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì tí a bí ní ọ̀rúndún ogún ọ̀rúndún ogún àti àwọn ọmọlẹ́yìn rẹ̀, ń sọ àsọtẹ́lẹ̀ ìlànà Darwin lórí àwọn ìfẹ́kúfẹ̀ẹ́ ẹnì kọ̀ọ̀kan tí ó jẹ́ àìdánilójú púpọ̀ tí wọ́n sì ń yí padà ní àwọn ọ̀nà tí kò tọ́ tàbí tí a kò lè sọ tẹ́lẹ̀. Gẹgẹbi wọn, awọn ọna atijọ ti iṣelọpọ awọn ẹru ati awọn iṣẹ ni a rọpo nigbagbogbo nipasẹ awọn idasilẹ ati awọn ihuwasi tuntun. Awọn onimọ-jinlẹ wọnyi jẹri pe ohun ti o nfa eto-ọrọ aje jẹ ọgbọn ti awọn eniyan kọọkan ati awọn ile-iṣẹ ati agbara wọn lati mu awọn ọja tuntun ati ti o dara julọ wa si ọja naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

 
== Esin lodi ati gbigba ==
Awọn ẹkọ ti itankalẹ ti a ti ri nipa diẹ ninu awọn eniyan bi ko ni ibamu pẹluawọn igbagbọ ẹsin , paapaa awọn tiKristiẹniti . Ni igba akọkọ ti ipin ti awọn Bibeli iwe tiJẹ́nẹ́sísì ṣàpèjúwe bí Ọlọ́run ṣe dá ayé, àwọn ohun ọ̀gbìn, ẹranko, àtàwọn èèyàn. Itumọ gangan ti Genesisi dabi ẹni pe ko ni ibamu pẹlu itankalẹ diẹdiẹ ti eniyan ati awọn ohun alumọni miiran nipasẹ awọn ilana adayeba. Ni ominira ti awọnÌtàn Bíbélì , àwọn ìgbàgbọ́ Kristẹni nínú àìleèkú ọkàn àti nínú ẹ̀dá ènìyàn gẹ́gẹ́ bí “a dá ní àwòrán Ọlọ́run” ti fara hàn sí ọ̀pọ̀lọpọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìlòdì sí ìpilẹ̀ṣẹ̀ ẹfolúṣọ̀n ènìyàn láti ọ̀dọ̀ àwọn ẹranko tí kì í ṣe ènìyàn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ikọlu ti o ni itara ti ẹsin bẹrẹ lakoko igbesi aye Darwin. Ni ọdun 1874Charles Hodge , onimọ-jinlẹ Alatẹnumọ Amẹrika kan, ti a tẹjade''Kini Darwinism? , ọkan ninu awọn ikọlu'' ti o ṣalaye julọ lori ilana itiranya. Hodge mọ ẹ̀kọ́ Darwin gẹ́gẹ́ bí “ìdánilójú tó péye jù lọ tí a lè fojú inú wò ó tí kò sì gbà pé Ọlọ́run tòótọ́ ju ti Lamarck tó ṣáájú rẹ̀ lọ.” Ó sọ pé bí wọ́n ṣe ṣe ojú èèyàn jẹ́ ẹ̀rí pé “a ti wéwèé rẹ̀ láti ọ̀dọ̀ Ẹlẹ́dàá, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí ìṣọ́ tí ń fi ẹ̀rí ìṣọ́ hàn.” Ó wá parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé “kíkọ̀ ẹ̀dá inú ìṣẹ̀dá jẹ́ kíkọ́ Ọlọ́run ní ti gidi.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

OmiiranÀwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì rí ojútùú sí ìṣòro náà nípasẹ̀ àríyànjiyàn náà pé Ọlọ́run ń ṣiṣẹ́ nípasẹ̀ àwọn ìdí agbedeméjì. Ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìṣípòpadà àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ni a lè ṣàlàyé nípa òfin òòfà àti àwọn ìlànà àdánidá míràn láìsí sẹ́ ìṣẹ̀dá àti ìpèsè Ọlọrun. Bákan náà, ẹfolúṣọ̀n ni a lè rí gẹ́gẹ́ bí ìlànà àdánidá nípasẹ̀ èyí tí Ọlọ́run fi mú àwọn ẹ̀dá alààyè sínú ìwàláàyè tí ó sì mú wọn dàgbà ní ìbámu pẹ̀lú ètò rẹ̀. Bayi,AH Strong, adari Ile-ẹkọ Imọ-jinlẹ ti Rochester ni ipinlẹ New York , kowe ninu tirẹ''Ẹ̀kọ́ Ìlànà'' (1885): “A fúnni ní ìlànà ẹfolúṣọ̀n, ṣùgbọ́n a kà á sí ọ̀nà ọgbọ́n àtọ̀runwá nìkan.” Ìran-ìran ẹ̀dá ènìyàn rírorò kò bá ipò wọn títayọlọ́lá mu gẹ́gẹ́ bí ẹ̀dá ní àwòrán Ọlọrun mu. Strong ṣe àpèjúwe kan pẹ̀lú bí Kristi ṣe sọ omi di wáìnì lọ́nà àgbàyanu, ó ní: “Wáìnì tí ó wà nínú iṣẹ́ ìyanu náà kì í ṣe omi nítorí pé wọ́n ti fi omi ṣe é, bẹ́ẹ̀ ni ènìyàn kì í ṣe òǹrorò nítorí pé òǹrorò ti ṣe ìtọrẹ díẹ̀ fún ìṣẹ̀dá rẹ̀.” Awọn ariyanjiyan fun ati lodi siIlana Darwin wa latiAwọn ẹlẹsin Roman Catholic pẹlu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní kẹ̀rẹ̀kẹ̀rẹ̀, títí di ọ̀rúndún ogún, ẹfolúṣọ̀n nípasẹ̀ yíyàn àdánidá wá di ìtẹ́wọ́gbà lọ́pọ̀lọpọ̀ àwọn òǹkọ̀wé Kristẹni. PopePius XII ninu rẹ encyclical''Humani generis'' (1950; “Ti Iran Eniyan”) jẹwọ pe itankalẹ ti ẹda ni ibamu pẹlu igbagbọ Kristian, bi o tilẹ jẹ pe o jiyan pe idasilo Ọlọrun ṣe pataki fun ẹda ẹmi eniyan. PopeJohn Paul II , ninu adirẹsi kan si Pontifical Academy of Sciences ni Oṣu Kẹwa Ọjọ 22, Ọdun 1996, kọlu itumọ awọn ọrọ Bibeli gẹgẹbi awọn alaye imọ-jinlẹ ju awọn ẹkọ ẹsin lọ, ni fifi kun:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì tuntun ti jẹ́ kí a mọ̀ pé àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n kì í ṣe àbájáde lásán mọ́ . O jẹ iyalẹnu nitootọ pe ẹkọ yii ti ni itẹwọgba ni ilọsiwaju nipasẹ awọn oniwadi, ni atẹle lẹsẹsẹ ti awọn iwadii ni awọn aaye imọ-jinlẹ. Ijọpọ, bẹni wiwa tabi ti a ṣe, ti awọn abajade ti iṣẹ ti a ṣe ni ominira jẹ ninu ararẹ ariyanjiyan pataki ni ojurere ti ilana yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Awọn iwoye ti o jọra ni a ṣe afihan nipasẹ awọn ẹgbẹ ijọsin Kristiani akọkọ miiran. Apejọ Gbogbogbo ti Ṣọọṣi Presbyterian United ni 1982 tẹwọgba ipinnu kan ti o sọ pe “awọn onimọ-jinlẹ Bibeli ati awọn ile-ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ ẹkọ . AwọnLutheran World Federation ni ọdun 1965 fi idi rẹ mulẹ pe “awọn arosinu itankalẹ wa ni ayika wa bii afẹfẹ ti a nmi ati pe ko le yọ kuro . Awọn gbolohun ọrọ ti o jọra ti ni ilọsiwaju nipasẹAwọn alaṣẹ Juu ati awọn ti awọn ẹsin pataki miiran. Ni ọdun 1984 Apejọ Ọdọọdun 95th ti Apejọ Aarin ti Awọn Rabbis Amẹrika gba ipinnu kan ti o sọ pe: “Biotilẹjẹpe awọn ilana ati awọn imọran ti itankalẹ ti ẹda jẹ ipilẹ lati loye imọ-jinlẹ… a pe awọn olukọ imọ-jinlẹ ati awọn alaṣẹ ile-iwe agbegbe ni gbogbo awọn ipinlẹ lati beere awọn iwe-ẹkọ didara ti o da lori igbalode, imọ imọ-jinlẹ ati ti o yọkuro 'ijinle sayensi' ẹda.”

Àtakò àwọn ojú ìwòye wọ̀nyí jẹ́ àwọn ẹ̀sìn Kristẹni tí wọ́n ń bá a lọ láti di ìtumọ̀ gidi kan Bibeli mú. Ikosile kukuru ti itumọ yii wa ninu Gbólóhùn ti Igbagbọ ti awọnAwujọ Iwadi Ipilẹṣẹ, ti a da ni ọdun 1963 gẹgẹbi “agbari ọjọgbọn ti awọn onimọ-jinlẹ ti oṣiṣẹ ati awọn alamọdaju ti o nifẹ ti o ni ifaramọ ṣinṣin si ẹda pataki ti imọ-jinlẹ” ( ''wo'' ẹda ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì jẹ́ Ọ̀rọ̀ Ọlọ́run tí a Kọ̀wé, àti nítorí pé ó ní ìmísí jákèjádò, gbogbo àwọn ìmúdájú rẹ̀ jẹ́ òtítọ́ ìtàn àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì nínú àwọn àfọwọ́kọ ìpilẹ̀ṣẹ̀. Si ọmọ ile-iwe ti iseda eyi tumọ si pe akọọlẹ ti ipilẹṣẹ ni Genesisi jẹ igbejade otitọ ti awọn otitọ itan ti o rọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bibeli àti àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn ti kọ ìtumọ̀ gidi kan fún ìgbà pípẹ́ gẹ́gẹ́ bí aláìṣeé ṣe , ṣùgbọ́n, nítorí Bibeli ní àwọn gbólóhùn tí kò báramu nínú. Ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ ìwé Jẹ́nẹ́sísì sọ ìtàn ìṣẹ̀dá méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ hàn. Nípasẹ̀ orí kìíní àti ẹsẹ àkọ́kọ́ orí 2 jẹ́ ìtàn ọlọ́jọ́ mẹ́fà tí a mọ̀ dunjú, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ẹ̀dá ènìyàn—àti “àkọ àti abo”—ní àwòrán ara rẹ̀ ní ọjọ́ kẹfà, lẹ́yìn dídá ìmọ́lẹ̀, Ilẹ̀ ayé, òfuurufú, ẹja, ẹyẹ , àti màlúù. Ṣùgbọ́n ní ẹsẹ 4 orí 2 ọ̀rọ̀ ìtàn tó yàtọ̀ bẹ̀rẹ̀, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ènìyàn, tí ó sì gbin ọgbà kan, tí ó sì dá àwọn ẹranko, lẹ́yìn náà ni ó sì bẹ̀rẹ̀ sí mú ìhà kan lọ́wọ́ ọkùnrin láti ṣe obìnrin.

Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bíbélì tọ́ka sí i pé Bíbélì jẹ́ aláìlèṣiṣẹ́mọ́ ní ti òtítọ́ ẹ̀sìn, kì í ṣe nínú àwọn ọ̀ràn tí kò ṣe pàtàkì sí ìgbàlà . Augustine , ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti o tobi julọ ṣe akiyesi, kowe ni ibẹrẹ 5th orundun ninu ''De Genesi ad litteram'' rẹ (''Ọrọ asọye gangan lori Genesisi'' ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;O tun n beere nigbagbogbo kini igbagbọ wa gbọdọ jẹ nipa irisi ati apẹrẹ ọrun, gẹgẹ bi Iwe Mimọ. Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ń bá a lọ ní ìjíròrò gígùn lórí àwọn ọ̀ràn wọ̀nyí, ṣùgbọ́n àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ pẹ̀lú ọgbọ́n ìjìnlẹ̀ wọn ti ṣá wọn tì. Irú àwọn kókó ẹ̀kọ́ bẹ́ẹ̀ kì í ṣe èrè kankan fún àwọn tí ń wá ìyìn. Èyí tó burú jù lọ ni pé wọ́n máa ń gba àkókò tó ṣeyebíye tó yẹ kí wọ́n fi fún ohun tó ṣàǹfààní nípa tẹ̀mí . Kini o kan mi boya ọrun dabi aaye kan ati pe Earth wa ni pipade nipasẹ rẹ ti o daduro ni aarin agbaye, tabi boya ọrun dabi disk kan ati pe Earth wa loke rẹ ti o nraba si ẹgbẹ kan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Augustine fi kún un lẹ́yìn náà nínú orí kan náà pé: “Ní ti ọ̀ràn ìrísí ọ̀run, àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ kò fẹ́ láti kọ́ àwọn ènìyàn ní àwọn òtítọ́ tí kò lè ṣàǹfààní fún ìgbàlà.” Augustine ń sọ pé ìwé Jẹ́nẹ́sísì kì í ṣe ìwé àkọ́kọ́ nípa sánmà. O jẹ iwe nipa ẹsin, ati pe kii ṣe idi ti awọn onkọwe ẹsin rẹ lati yanju awọn ibeere nipa apẹrẹ ti agbaye ti ko ṣe pataki ohunkohun si bi o ṣe le wa igbala.

Ni ọna kanna,John Paul II sọ ni ọdun 1981:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì fúnra rẹ̀ bá wa sọ̀rọ̀ nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀, kì í ṣe láti pèsè ìwé àfọwọ́kọ sáyẹ́ǹsì kan fún wa ṣùgbọ́n kí a lè sọ àjọṣe tí ó péye tí ènìyàn ní pẹ̀lú Ọlọ́run àti àgbáálá ayé . Iwe mimọ nfẹ nirọrun lati kede pe Ọlọrun ni o ṣẹda agbaye, ati pe lati le kọ ẹkọ otitọ yii o ṣe afihan ararẹ ni awọn ofin ti imọ-jinlẹ ti a lo ni akoko onkọwe. Ẹ̀kọ́ èyíkéyìí mìíràn nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé jẹ́ àjèjì sí àwọn ète inú Bíbélì, èyí tí kò fẹ́ láti kọ́ni bí a ṣe dá ọ̀run bí kò ṣe bí ènìyàn ṣe ń lọ sí ọ̀run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Àríyànjiyàn Jòhánù Paul jẹ́ ìdáhùn sáwọn KristẹniÀwọn apilẹ̀ṣẹ̀ tí wọ́n rí i nínú Jẹ́nẹ́sísì àpèjúwe gidi kan nípa bí Ọlọ́run ṣe dá ayé. Láyé òde òní, àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ òtítọ́ inú Bíbélì ti para pọ̀ di Kristẹni kéréje, àmọ́ látìgbàdégbà wọ́n ti jèrè agbára ìdarí ní gbangba àti ìṣèlú, ní pàtàkì ní Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà . Atako si ẹkọ ti itankalẹ ni Amẹrika le ṣe itọpa ni pataki si awọn agbeka meji pẹlu awọn gbongbo ọrundun 19th,Adventism ọjọ keje ( ''wo'' Adventist ) ati Pentecostalism . Ní ìbámu pẹ̀lú ìtẹnumọ́ wọn ní Ọjọ́ Ìsinmi ọjọ́ keje gẹ́gẹ́ bí ìrántí ìṣẹ̀dá Bibeli, Seventh-day Adventists ti tẹnumọ́ ìṣẹ̀dá ìgbésí-ayé láìpẹ́ àti ìṣàkóso àgbáyé ti Ìkún-omi, tí wọ́n gbàgbọ́ pé ó kó àwọn àpáta tí ń ru ẹ̀dá fosaili. Itumọ Adventist ọtọtọ yii ti Genesisi di ipilẹ lile ti “imọ-jinlẹ ẹda” ni ipari 20th orundun ati pe a dapọ si awọn ofin “iwọntunwọnsi-itọju” ti Arkansas ati Louisiana (ti a jiroro ni isalẹ). Ọ̀pọ̀ àwọn Pentecostal, tí wọ́n fọwọ́ sí ìtumọ̀ gidi ti Bíbélì ní gbogbogbòò, pẹ̀lú ti gba tí wọ́n sì ti fọwọ́ sí àwọn ìlànà ti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá, pẹ̀lú ìpilẹ̀ṣẹ̀ ti Ilẹ̀ ayé láìpẹ́ àti ìtumọ̀ nípa ilẹ̀ ayé ní ìbámu pẹ̀lú Ìkún-omi. Wọn ti yato si awọn Adventists ọjọ keje ati awọn alamọran ti imọ-jinlẹ ẹda, sibẹsibẹ, ni ifarada wọn ti awọn iwo oriṣiriṣi ati agbewọle to lopin ti wọn sọ si ariyanjiyan-ẹda ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1920, awọn onigbagbọ ti Bibeli ṣe iranlọwọ lati ni ipa diẹ sii ju awọn aṣofin ipinlẹ 20 lati jiroro lori awọn ofin antievolution, ati awọn ipinlẹ mẹrin - Arkansas, Mississippi, Oklahoma, ati Tennessee — kọ ẹkọ ti itankalẹ ni awọn ile-iwe gbogbogbo wọn. Agbẹnusọ fun awọn antievolutionists wàWilliam Jennings Bryan , ni igba mẹta oludije Democratic ti ko ni aṣeyọri fun Alakoso AMẸRIKA, ti o sọ ni 1922, “A yoo lé Darwinism kuro ni awọn ile-iwe wa.” Ni ọdun 1925 Bryan kopa ninu ibanirojọ ( ''wo'' Idanwo Awọn iwọn ) tiJohn T. Scopes , olukọ ile-iwe giga kan ni Dayton, Tennessee, ti o jẹwọ ti o ṣẹ ofin ipinle ti o lodi si ẹkọ ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni 1968 awọnIlé Ẹjọ́ Gíga Jù Lọ ti Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà kéde pé kò bá òfin mu èyíkéyìí tó bá fòfin de ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n ní àwọn ilé ẹ̀kọ́ ìjọba. Lẹhin akoko yẹn awọn onigbagbọ Kristiani ṣe agbekalẹ awọn iwe-owo ni nọmba awọn ile-igbimọ aṣofin ipinlẹ ti n paṣẹ pe ẹkọ “imọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ijinlẹ” jẹ iwọntunwọnsi nipa pipin akoko dogba siImọ ẹda . Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá fọwọ́ sí i pé gbogbo onírúurú ohun alààyè ló ṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ sí í ṣẹlẹ̀ nígbà tí Ọlọ́run dá àgbáálá ayé, pé ayé jẹ́ nǹkan bí ẹgbẹ̀rún ọdún mélòó kan péré, àti pé Ìkún-omi Bíbélì jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ gidi kan pé méjì kan ṣoṣo nínú ọ̀wọ́ ẹranko kọ̀ọ̀kan ló là á já. Ni awọn ọdun 1980Arkansas atiLouisiana kọja awọn iṣe ti o nilo itọju iwọntunwọnsi ti imọ-jinlẹ itankalẹ ati imọ-jinlẹ ẹda ni awọn ile-iwe wọn, ṣugbọn awọn alatako ṣaṣeyọri nija awọn iṣe naa bi irufin iyapa ofin t’olofin ti ijo ati ipinlẹ . Ilana Arkansas ni a sọ ni aitọ ni ile-ẹjọ apapo lẹhin igbimọ ti gbogbo eniyan ni Little Rock . Ofin Louisiana ti bẹbẹ ni gbogbo ọna si Ile-ẹjọ giga ti Orilẹ Amẹrika, eyiti o ṣe idajọ ofin “Ofin Creationism” ti Louisiana ti ko ni ofin nitori, nipa imutesiwaju igbagbọ ẹsin pe ẹda eleri kan ti o ṣẹda ẹda eniyan, eyiti o gba nipasẹ ''imọ-ọrọ ẹda-ọrọ ti ẹda'' , iṣe ti o jẹwọ fun ẹsin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ =
William Paley 's''Ẹkọ nipa Ẹkọ nipa ẹda'' , iwe nipasẹ eyiti o ti di mimọ julọ si awọn irandiran , jẹ ariyanjiyan ti o tẹsiwaju ti n ṣalaye apẹrẹ ti o han gbangba ti eniyan ati awọn ẹya wọn, ati apẹrẹ ti gbogbo iru awọn ohun alumọni, ninu ara wọn ati ninu awọn ibatan wọn si ara wọn ati si agbegbe wọn . Ipepe okuta bọtini Paley ni pe “ko le jẹ apẹrẹ laisi onise apẹẹrẹ; idawọle, laisi olupilẹṣẹ; aṣẹ, laisi yiyan;… tumọ si pe o dara si opin, ati ṣiṣe ọfiisi wọn ni ṣiṣe ipari yẹn, laisi ipari ti a ti ronu lailai.” Iwe rẹ ni awọn ipin ti a ṣe igbẹhin si apẹrẹ eka ti oju eniyan ; si awọn fireemu eda eniyan, eyi ti, o jiyan, han a kongẹ darí akanṣe ti awọn egungun, kerekere, ati isẹpo; si sisan ẹjẹ ati itusilẹ ti awọn ohun elo ẹjẹ; si anatomi afiwera ti eniyan ati ẹranko; si eto ti ngbe ounjẹ, awọn kidinrin, urethra, ati àpòòtọ; si iyẹ awọn ẹiyẹ ati awọn iyẹ ẹja; ati Elo siwaju sii. Fun diẹ ẹ sii ju awọn oju-iwe 300, Paley ṣe alaye ti o jinlẹ ati pepeye imọ-jinlẹ ni iru awọn alaye ati deede bi o ti wa ni 1802, ọdun ti atẹjade iwe naa. Lẹ́yìn ìṣàpèjúwe àṣekára rẹ̀ nípa ohun kan tàbí ìlànà ọ̀kọ̀ọ̀kan, Paley tún máa ń fa àbájáde kan náà léraléra—ọlọ́run tí ó jẹ́ onímọ̀ nípa ohun gbogbo àti alágbára gbogbo ni ó lè ṣe àkọsílẹ̀ fún àwọn ohun àgbàyanu wọ̀nyí àti fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìṣẹ̀dá tí wọ́n ní.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Lori apẹẹrẹ oju eniyan o kowe pe:&lt;blockquote&gt;Emi ko mọ ọna ti o dara julọ lati ṣafihan koko-ọrọ ti o tobi pupọ, ju ti ifiwera…oju kan, fun apẹẹrẹ, pẹlu ẹrọ imutobi kan. Niwọn igba ti idanwo ohun elo naa ṣe lọ, ẹri kanna ni pato pe oju ni a ṣe fun iran, nitori pe o wa pe a ṣe ẹrọ imutobi fun iranlọwọ. Wọn ṣe lori awọn ilana kanna; mejeeji ni titunse si awọn ofin nipa eyiti gbigbe ati isọdọtun ti awọn egungun ina ti wa ni ilana….Fun apẹẹrẹ, awọn ofin wọnyi nilo, lati le ṣe ipa kanna, pe awọn egungun ina, ni gbigbe lati omi sinu oju, yẹ ki o fa fifalẹ nipasẹ aaye rirọrun diẹ sii ju nigbati o ba jade kuro ninu afẹfẹ sinu oju. Nípa bẹ́ẹ̀, a rí i pé ojú ẹja kan, ní apá yẹn tí a ń pè ní lẹ́nsi crystalline, yípo púpọ̀ ju ojú àwọn ẹranko orí ilẹ̀ lọ. Kini ifihan gbangba ti apẹrẹ le wa ju iyatọ yii lọ? Kí ni ohun èlò ìṣirò kan ì bá ti ṣe púpọ̀ sí i láti fi ìmọ̀ rẹ̀ hàn nípa ìlànà [t] rẹ̀, ìfisílò ìmọ̀ yẹn, bíbá ohun èlò rẹ̀ dé òpin rẹ̀…láti jẹ́rìí sí ìmọ̀ràn , yíyàn, ìgbatẹnirò, ète?&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Yóò jẹ́ ohun tí kò bọ́gbọ́n mu láti sọ pé, nípa èèṣì lásán ni ojú&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;yẹ ki o ti wa ninu, akọkọ, ti awọn lẹsẹsẹ ti sihin tojú — gidigidi o yatọ, nipasẹ awọn nipasẹ awọn, ani ninu wọn nkan na, lati awọn akomo awọn ohun elo ti eyi ti awọn iyokù ti awọn ara jẹ, ni apapọ ni o kere, kq, ati pẹlu eyi ti gbogbo awọn ti awọn oniwe-dada, yi nikan ìka ti o ayafi, ti wa ni bo: keji, ti a dudu asọ tabi kanfasi-awọn nikan awo ilu ninu awọn ara ti o ti wa ni sile bi awọn ikọwe-nspreads ti o jẹ dudu ti awọn less ti a ṣẹda lẹhin ti awọn less. ina tan kaakiri nipasẹ wọn; ati ki o gbe ni awọn kongẹ geometrical ijinna ninu eyi ti, ati ninu eyi ti nikan, a pato aworan le wa ni akoso, eyun, ni concourse ti refracted egungun: kẹta, ti kan ti o tobi nafu ara ibaraẹnisọrọ laarin yi awo ati awọn ọpọlọ; laisi eyiti, iṣe ti ina lori awọ ara, bi o ti wu ki o ṣe atunṣe nipasẹ ẹya ara ẹrọ , yoo padanu si awọn idi ti aibalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Agbara ti ariyanjiyan lodi si aye ti o wa , ni ibamu si Paley, lati inu ero kan ti o pe orukọ ''ibatan'' ati pe awọn onkọwe nigbamii yoo sọ ''idiju ti ko le dinku'' . Paley kọ:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya oriṣiriṣi ba ṣe alabapin si ipa kan, tabi, eyiti o jẹ ohun kanna, nigbati ipa kan ba waye nipasẹ iṣẹ apapọ ti awọn ohun elo oriṣiriṣi, amọdaju ti iru awọn ẹya tabi awọn ohun elo si ara wọn fun idi ti iṣelọpọ, nipasẹ iṣe iṣọkan wọn, ipa naa, ni ohun ti Mo pe ni ibatan; Ati nibikibi ti a ba ṣe akiyesi eyi ni awọn iṣẹ ti ẹda tabi ti eniyan, o han si mi lati gbe pẹlu rẹ ẹri ipinnu ti oye, aniyan, aworan ... gbogbo rẹ da lori awọn iṣipopada laarin, gbogbo lori eto awọn iṣe agbedemeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;''Ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹda'' jẹ apakan ti Canon ni Cambridge fun idaji ọgọrun ọdun lẹhin iku Paley . Nípa bẹ́ẹ̀, Darwin, ẹni tí ó jẹ́ akẹ́kọ̀ọ́ gboyè jáde níbẹ̀ láàárín 1827 sí 1831, kà á pẹ̀lú èrè àti “ìdùnnú púpọ̀.” Darwin ranti ariyanjiyan ibatan ti Paley nigbati o sọ ni ''Origin of Species'' : “Ti o ba le ṣe afihan pe eyikeyi ẹya ara ẹrọ ti o nipọn wa, eyiti ko ṣee ṣe nipasẹ ọpọlọpọ, ti o tẹle, awọn iyipada diẹ, ero mi yoo bajẹ patapata.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1990 ọpọlọpọ awọn onkọwe sọji ariyanjiyan lati apẹrẹ . Idabalẹ naa, lekan si, ni pe awọn ẹda alãye n ṣe afihan “apẹrẹ ti oye” - wọn yatọ ati idiju pe wọn le ṣe alaye kii ṣe abajade ti awọn ilana adayeba ṣugbọn nikan bi awọn ọja ti “apẹrẹ oye.” Àwọn òǹkọ̀wé kan sọ ẹ̀dá yìí dọ́gba ní kedere pẹ̀lú Ọlọ́run alágbára gbogbo ẹ̀sìn Kristẹni àti àwọn ẹ̀sìn oníṣọ́ọ̀ṣì mìíràn. Awọn miiran, nitori pe wọn fẹ lati rii imọ-ọrọ ti apẹrẹ oye ti a kọ ni awọn ile-iwe gẹgẹ bi aropo si ilana ẹkọ ti itankalẹ, yago fun gbogbo itọka ti o han gbangba si Ọlọrun lati le ṣetọju ipinya laarin ẹsin ati ijọba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ipe fun olupilẹṣẹ oye jẹ asọtẹlẹ lori aye ti idiju ti ko ni idinku ninu awọn ohun alumọni. NinuIwe Michael Behe''Apoti Dudu Darwin: Ipenija Kemikali si Itankalẹ'' (1996), eto ti o ni idiju ti ko ni idinku ni asọye bi jijẹ “ti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ibaramu daradara, awọn ẹya ibaraenisepo ti o ṣe alabapin si iṣẹ ipilẹ, ninu eyiti yiyọ eyikeyi apakan ninu awọn apakan fa eto naa lati dẹkun iṣẹ ṣiṣe daradara.” Awọn alatilẹyin-apẹrẹ oninuure ti ode oni ti jiyan pe awọn ọna ṣiṣe idiju ti ko le dinku ko le jẹ abajade ti itankalẹ. Ni ibamu si Behe, “Niwọn igba ti yiyan adayeba le yan awọn eto ti o ti n ṣiṣẹ tẹlẹ, lẹhinna ti eto igbekalẹ a ko ba le ṣe agbekalẹ diẹdiẹ yoo ni lati dide bi ẹyọkan iṣọpọ , ni isunmọ kan, fun yiyan adayeba lati ni ohunkohun lati ṣiṣẹ.” Ni awọn ọrọ miiran, ayafi ti gbogbo awọn ẹya oju ba wa ni akoko kanna, oju ko le ṣiṣẹ; ko ṣe anfani fun oni-aye oniṣaaju lati ni retina nikan, tabi lẹnsi kan, ti awọn ẹya miiran ko ba ni. Oju eniyan, wọn pari, ko le ti wa ni igbesẹ kekere kan ni akoko kan, ni ọna pipọ nipasẹ eyiti yiyan adayeba n ṣiṣẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹkọ nipa apẹrẹ ọlọgbọn ti pade ọpọlọpọ awọn alariwisi, kii ṣe laarin awọn onimo ijinlẹ itankalẹ nikan ṣugbọn laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onkọwe ẹsin. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n tọ́ka sí i pé àwọn ẹ̀yà ara àti àwọn ẹ̀yà ara mìíràn nínú àwọn ẹ̀dá alààyè kò díjú lọ́nà tí kò lè dí wọn lọ́wọ́—wọn kì í wá lójijì, tàbí kí wọ́n tètè dé. Oju eniyan ko han lojiji ni gbogbo idiju rẹ lọwọlọwọ. Ipilẹṣẹ rẹ nilo isọpọ ti ọpọlọpọ awọn ẹya jiini, ọkọọkan ni ilọsiwaju iṣẹ ti iṣaju, awọn oju ti ko ni pipe. Ní nǹkan bí ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rin [700] egbélégbè ọdún sẹ́yìn, àwọn baba ńlá àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yìn òde òní ti ní àwọn ẹ̀yà ara tó ní ìmọ́lẹ̀. Ìmọ̀lára ìmọ́lẹ̀ lásán—àti, lẹ́yìn náà, oríṣiríṣi ìpele agbára ìríran—jẹ́ àǹfààní fún àwọn ohun alààyè wọ̀nyí tí ń gbé ní àyíká tí ìmọ́lẹ̀ oòrùn yí ká. Gẹgẹbi a ti sọrọ ni kikun ni isalẹ ni apakan Diversity ati iparun , awọn iru oju ti o yatọ si ti wa ni ominira ni o kere ju igba 40 ninu awọn ẹranko, eyiti o ṣe afihan ni kikun, lati awọn iyipada ti ko ni idiwọn ti o jẹ ki awọn sẹẹli kọọkan tabi awọn ẹranko ti o rọrun lati ṣe akiyesi itọsọna ti ina si oju vertebrate fafa, ti o kọja nipasẹ gbogbo awọn ẹya ara ti o wa ni agbedemeji ni idiju. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti fi hàn pé àwọn àpẹẹrẹ àwọn ètò ìṣiṣẹ́ dídíjú tí kò ṣeé díwọ̀n tí a mẹ́nu kàn nípa àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òye—gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà ẹ̀jẹ̀ bíokẹ́míkà ti dídín ẹ̀jẹ̀ ( ''wo'' coagulation ) tàbí mọ́tò rotary molecular, tí a ń pè ní flagellum , nípa èyí tí àwọn sẹ́ẹ̀lì kòkòrò àrùn ń gbé—kò lè dín kù rárá; dipo, awọn ẹya ti ko ni idiju ti awọn ọna ṣiṣe kanna ni a le rii ni awọn ohun alumọni ode oni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti tọ́ka sí bákan náà pé àìpé àti àbùkù gba gbogbo ayé tó wà láàyè. Ni oju eniyan , fun apẹẹrẹ, awọn okun iṣan oju-ara ni oju ti n ṣajọpọ lori agbegbe ti retina lati dagba iṣan opiki ati bayi ṣẹda aaye afọju; squids ati octopuses ko ni abawọn yii. Apẹrẹ ti ko ni abawọn dabi pe ko ni ibamu pẹlu olupilẹṣẹ oloye ohun gbogbo. Ni ifojusọna ibawi yii , Paley dahun pe “awọn abawọn ti o han gbangba… yẹ ki o tọka si idi kan, botilẹjẹpe a ko mọ nipa rẹ.” Awọn onimọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ode ode oni ti ṣe awọn iṣeduro ti o jọra; Ni ibamu si Behe, “Ajiyan lati aipe fojufojusi iṣeeṣe pe oluṣeto le ni awọn idi pupọ, pẹlu ilọsiwaju imọ-ẹrọ nigbagbogbo ni ifasilẹlẹ si ipa keji.” Gbólóhùn yii, awọn onimọ-jinlẹ ti dahun, le ni iwulo ti ẹkọ ẹkọ, ṣugbọn o npa apẹrẹ ti oye jẹ arosọ ijinle sayensi , nitori pe o pese pẹlu apata ti ko ni agbara ti o ni agbara lodi si awọn asọtẹlẹ bii “oye” tabi “pipe” apẹrẹ kan yoo jẹ. Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ṣe ìdánwò àwọn ìdánwò rẹ̀ nípa wíwo bóyá àwọn àsọtẹ́lẹ̀ tí a mú jáde láti inú wọn jẹ́ ọ̀ràn nínú ayé tí ó ṣeé fojú rí. Itumọ ti ko le ṣe idanwo ni agbara-iyẹn, nipasẹ akiyesi tabi idanwo-kii ṣe imọ-jinlẹ. Itumọ ti laini ero yii fun awọn ile-iwe gbogbogbo AMẸRIKA ti jẹ idanimọ kii ṣe nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣugbọn nipasẹ awọn alaiṣe-imọ-jinlẹ paapaa, pẹlu awọn oloselu ati awọn oluṣe eto imulo . Oṣiṣẹ ile-igbimọ AMẸRIKA ti o lawọ Edward Kennedy kowe ni ọdun 2002 pe “apẹrẹ oye kii ṣe imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ati, nitorinaa, ko ni aye ninu eto-ẹkọ ti awọn kilasi imọ-jinlẹ ile-iwe gbogbogbo ti orilẹ-ede wa .”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, pẹ̀lú, ti tọ́ka sí i pé kì í ṣe kìkì àwọn àìpé ń bẹ nìkan ni ṣùgbọ́n bẹ́ẹ̀ náà ni àwọn àìṣeéṣe, àbùkù, àwọn ohun àjèjì, àti ìwà ìkà ń gbilẹ̀ nínú ayé ìgbésí ayé. Fun idi eyi awọn onkọwe ẹsin ti ṣofintoto ilana ti apẹrẹ ti iṣeduro ni awọn adaye, bi paynitencence ti wọn, ṣe idanimọ bi awọn abuda Ẹda. Ọkan apẹẹrẹ ti &quot;blunder&quot; jẹ agbọn eniyan, eyiti o ni awọn eyin pupọ fun iwọn rẹ; awọn molars kẹta, tabi eyin ọgbọn, nigbagbogbo ni ipa ti o nilo lati yọ kuro. Níwọ̀n bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀ ènìyàn yóò rí i pé ó ṣòro, láti sọ pé ó kéré tán, láti sọ pé ó jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ ti Ọlọ́run tí oníṣẹ́ ẹ̀rọ ènìyàn tí ó dáńgájíá kò tilẹ̀ fẹ́ láti sọ, ẹfolúṣọ̀n pèsè àkọsílẹ̀ dáradára nípa àìpé yìí. Bi iwọn ọpọlọ ti n pọ si ni akoko diẹ ninu awọn baba eniyan, atunṣe timole nigbakanna ni idinku ẹrẹkẹ ki ori ọmọ inu oyun yoo tẹsiwaju lati baamu nipasẹ ọna ibimọ ti obinrin agba. Itankalẹ dahun si awọn iwulo oni-ara kii ṣe nipasẹ apẹrẹ ti o dara julọ ṣugbọn nipasẹ tinkering, bi o ti jẹ pe—nipa iyipada awọn ẹya ti o wa tẹlẹ laiyara nipasẹ yiyan adayeba. Laibikita awọn iyipada si bakan eniyan, ọna ibimọ obinrin naa wa ni dín pupọ fun gbigbe ni irọrun ti ori ọmọ inu oyun, ati pe ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọmọ ku lakoko ibimọ nitori abajade. Imọ jẹ ki eyi ni oye bi abajade ti ilọsiwaju itiranya ti ọpọlọ eniyan; Awọn obinrin ti awọn ẹranko miiran ko ni iriri iṣoro yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye ti igbesi aye pọ ni awọn iwa “iwa”. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ apẹranjẹ ń jẹ ẹran wọn láàyè; parasites run wọn alãye ogun lati inu; ni ọpọlọpọ awọn eya ti spiders ati kokoro, awọn obirin jẹ wọn oko. Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ìsìn nígbà àtijọ́ ti kojú irú ìwà ìkà bẹ́ẹ̀ nítorí pé ó ṣòro láti ṣàlàyé nípa ọ̀nà Ọlọ́run. Evolution, ni ọna kan, wa si igbala wọn. Ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì ìgbà ayé kan pe Darwin ní “ọ̀rẹ́ aríran,” ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Roman Kátólíìkì kan sì kọ̀wé nípa “ẹ̀bùn tí Darwin fún ẹ̀kọ́ ìsìn.” Àwọn méjèèjì gbà pé àbájáde ẹfolúṣọ̀n, tí ó dà bíi pé ó mú àìní Ọlọ́run kúrò nínú ayé lákọ̀ọ́kọ́, nísinsìnyí ń mú àìní náà kúrò lọ́nà tí ó fini lọ́kàn balẹ̀ láti ṣàlàyé àìpé ayé gẹ́gẹ́ bí ìyọrísí ìṣètò Ọlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>ewjc6j8w2a7l29cmw5iln75clw01dmo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600828</id>
      <parentid>600827</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:58:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600828</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99250" sha1="o83gj6iggalr0ay2iyrs5wbkl7uq63m" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Illustration from the book Sappelen by Mark Ramen; The origin of Ruth.jpg|thumb|Itiranyàn]]
[[Fáìlì:Evolution (1925), image 09.jpg|thumb|eranko obo ati èniyàn ni asikò kanna.]]
Ìtìranyàn je nigba awa n so pé èniyàn ti wa lati eranko obo, ati eranko obo wa lati eranko adiye, ati gbogbo ohun laaye wa lati «The Big Bang» tumo si ni èdè Yoruba je «Pàùùù Nla» sugbon o po ninu àwon èniyàn Yoruba, won ko gbagbo eyi nitori won ro pé o je aimọgbọnwa. Won gbà-gbé ni Olorun.

Ìtìranyàn , yii ni isedale postuating ti awọn orisirisi iru ti eweko, eranko, ati awọn miiran ohun alãye lori Earth ni won Oti ni miiran preexising orisi ati pe awọn iyato iyato jẹ nitori awọn iyipada ni itẹlera iran. Ẹkọ nipa Ìtìranyàn jẹ ọkan ninu awọn bọtini pataki ti imọ-jinlẹ igbalode.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/evolution-scientific-theory/Intelligent-design-and-its-critics&lt;/ref&gt;

Oniruuru ti aye alãye jẹ iyalẹnu. Diẹ ẹ sii ju 2 million tẹlẹeya ti oganisimu ti a ti daruko ati apejuwe; ọpọlọpọ awọn miiran wa lati wa awari - lati egbélégbè mewaa si egbélégbè ogbon (10,000,000-30,000,000), ni ibamu si diẹ ninu awọn iṣiro. Ohun ti o yanilenu kii ṣe awọn nọmba nikan ṣugbọn o tun jẹ iyatọ iyalẹnu ni iwọn, apẹrẹ, ati ọna igbesi aye — lati inu awọn kokoro arun kekere , ti wọn kere ju ẹgbẹẹgbẹrun millimita kan ni iwọn ila opin, si sequoias ti o dara, ti o ga soke 100 mita (300 ẹsẹ) loke ilẹ ati iwuwo ọpọlọpọ ẹgbẹrun toonu; lati inu awọn kokoro arun ti n gbe ni awọn orisun omi gbona ni awọn iwọn otutu nitosi aaye omi ti omi si awọn elu ati awọn ewe ti n dagba lori awọn ọpọn yinyin ti Antarctica ati ninu awọn adagun omi iyọ ni -23 °C (-9 °F); ati lati omiran tube worm s ṣe awari gbigbe nitosi awọn atẹgun hydrothermal lori ilẹ okun dudu si Spider s ati awọn ohun ọgbin larkspur ti o wa lori awọn oke ti Oke Everest diẹ sii ju awọn mita 6,000 (ẹsẹ 19,700) loke ipele okun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyatọ ailopin lori igbesi aye jẹ eso ti ilana Ìtìranyàn . Gbogbo awọn ẹda alãye ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ. Awọn eniyan ati awọn ẹran-ọsin miiran ti sọkalẹ lati inu awọn ẹda ti o ni irẹlẹ ti o gbe laaye ni ohun ti o ju egbélégbè aadojo (150,000,000) ọdun sẹyin; awọn ẹran-ọsin, awọn ẹiyẹ, awọn ẹja, awọn amphibians, ati awọn ẹja pin gẹgẹbi awọn kokoro ti inu omi ti o ngbe ni egbélégbè egbeta (600,000,000) ọdun sẹyin; ati gbogbo awọn ohun ọgbin ati awọn ẹranko nyo lati awọn kokoro-arun-bi microorganisms ti o bẹrẹ diẹ sii ju 3 bilionu ọdun sẹyin. Ìtìranyàn ti isedale jẹ ilana ti iran pẹlu iyipada. Awọn iran ti awọn oganisimu yipada nipasẹ awọn iran; oniruuru dide nitori awọn iran ti o sokale lati awọn baba ti o wọpọ yatọ nipasẹ akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onímọ̀ àdánidá ọmọ ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì ní ọ̀rúndún kọkàndínlógúnCharles Darwin jiyan pe awọn oganisimu wa nipasẹ Ìtìranyàn , ati pe o pese alaye imọ-jinlẹ , ti o pe ni pataki ṣugbọn ko pe, ti bii Ìtìranyàn ṣe waye ati idi ti o jẹ pe awọn ohun alumọni ni awọn ẹya-gẹgẹbi awọn iyẹ, awọn oju, ati awọn kidinrin — ti a ṣeto ni gbangba lati sin awọn iṣẹ kan pato. Yiyan adayeba jẹ imọran ipilẹ ninu alaye rẹ. Aṣayan adayeba waye nitori awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti o wulo diẹ sii, gẹgẹbi iran-nla tabi awọn ẹsẹ ti o yara, yọ ninu ewu dara julọ ati gbejade awọn ọmọ diẹ sii ju awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti ko ni ojurere.Genetics , imọ-jinlẹ ti a bi ni ọrundun 20th, ṣafihan ni kikun bi yiyan adayeba ṣe n ṣiṣẹ ati yori si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni ti Ìtìranyàn . Bibẹrẹ ni awọn ọdun 1960, ibawi imọ-jinlẹ ti o ni ibatan ,isedale molikula , imọ ti ilọsiwaju pupọ ti Ìtìranyàn ti ibi ati jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iwadii awọn iṣoro alaye ti o dabi ẹni pe ko de ọdọ nikan ni igba diẹ tẹlẹ-fun apẹẹrẹ, bawo ni awọn jiini ti eniyan ati awọn chimpanzees ṣe jọra (wọn yatọ ni iwọn 1 – 2 ogorun awọn ẹya ti o jẹ awọn Jiini).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àpilẹ̀kọ yìí ṣàlàyé ẹfolúṣọ̀n bí ó ṣe kan àwọn ohun alààyè lápapọ̀. Fun ijiroro ti Ìtìranyàn eniyan, ''wo'' nkan naa Ìtìranyàn eniyan . Fun itọju pipe diẹ sii ti ibawi ti o ṣe pataki si ikẹkọ Ìtìranyàn , ''wo'' awọn nkan jiini, eniyan ati ajogunba . Awọn aaye kan pato ti Ìtìranyàn jẹ ijiroro ninu awọn nkan ti o ni awọ ati mimicry . Awọn ohun elo ti ilana itiranya si ọgbin ati ibisi ẹranko ni a jiroro ninu awọn nkan ti ibisi ọgbin ati ibisi ẹranko . Akopọ ti Ìtìranyàn ti igbesi aye gẹgẹbi abuda pataki ti itan-akọọlẹ Earth ni a fun ni imọ-jinlẹ agbegbe: ItanÌtìranyàn alẹ ti biosphere . Ifọrọwerọ alaye ti igbesi aye ati ironu Charles Darwin ni a rii ninu nkan Darwin, Charles .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Gbogbogbo Akopọ ==

== Ẹri fun Ìtìranyàn ==
Darwin ati awọn onimọ-jinlẹ ti ọrundun 19th miiran rii ẹri ti o lagbara fun Ìtìranyàn ti ẹda ni iwadii afiwera ti awọn ohun alumọni, ni pinpin agbegbe wọn, ati ninu awọn kuku fosaili ti awọn ohun alumọni ti o parun. Lati akoko Darwin, ẹri lati awọn orisun wọnyi ti di alagbara pupọ ati ni kikun , lakoko ti awọn ilana ẹkọ ti ibi ti o jade laipẹ-jiini, biochemistry , fisioloji , imọ-jinlẹ , ihuwasi ẹranko (ethology), ati paapaa isedale molikula — ti pese ẹri afikun agbara ati ijẹrisi alaye. Iye alaye nipa itan Ìtìranyàn ti a fipamọ sinu DNA ati awọn ọlọjẹ ti awọn ohun alãye jẹ eyiti ko ni opin; awọn onimo ijinlẹ sayensi le tun ṣe alaye eyikeyi ti itan-akọọlẹ Ìtìranyàn ti igbesi aye nipasẹ idokowo akoko to ati awọn orisun yàrá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n kò bìkítà mọ́ gbígba ẹ̀rí láti ṣètìlẹ́yìn fún òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n ṣùgbọ́n kàkà bẹ́ẹ̀ wọ́n bìkítà nípa irú ìmọ̀ wo ni a lè rí gbà láti oríṣiríṣi orísun ẹ̀rí. Awọn abala atẹle yii ṣe idanimọ awọn orisun ti o munadoko julọ ati ṣapejuwe iru alaye ti wọn ti pese.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọnfosaili igbasilẹ =
Awọn onimọ-jinlẹ ti gba pada ti wọn si ṣe iwadi awọn eeku fosaili ti ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ohun alumọni ti o ngbe ni igba atijọ. Igbasilẹ fosaili yii fihan pe ọpọlọpọ iru awọn ohun alumọni ti parun yatọ pupọ ni irisi si eyikeyi ti o wa laaye ni bayi. O tun ṣe afihan awọn isọdi ti awọn oganisimu nipasẹ akoko ( ''wo'' faunal succession, law of ; geochronology: Pinpin awọn ibatan ti fossils pẹlu apata strata ), afihan iyipada wọn lati fọọmu kan si ekeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nigbati ohun-ara ba ku, o maa n run nipasẹ awọn ọna igbesi aye miiran ati nipasẹ awọn ilana oju ojo. Ni awọn akoko ṣọwọn diẹ ninu awọn ẹya ara—paapaa awọn ti o le bi ikarahun, eyín, tabi egungun—ni a tọju nipasẹ didi sinu ẹrẹ tabi aabo ni ọna miiran lati awọn aperanje ati oju ojo. Nígbẹ̀yìngbẹ́yín, wọ́n lè di èèwọ̀ kí wọ́n sì tọ́jú wọn títí ayérayé pẹ̀lú àwọn àpáta tí wọ́n ti fi wọ́n sínú rẹ̀. Awọn ọna bii ibaṣepọ radiometric - wiwọn awọn oye ti awọn ọta ipanilara adayeba ti o wa ninu awọn ohun alumọni kan lati pinnu akoko ti o kọja lati igba ti wọn ti di-jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iṣiro akoko akoko nigbati awọn apata, ati awọn fossils ti o ni nkan ṣe pẹlu wọn, ni a ṣẹda&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Radiometric ibaṣepọ tọkasi wipe Earth ti a akoso nipa 4.5 bilionu odun seyin. Awọn fossils akọkọ dabi awọn microorganisms bii kokoro arun ati cyanobacteria ( ewe-alawọ ewe bulu ); Atijọ julọ ninu awọn fossils wọnyi han ni awọn apata 3.5 bilionu ọdun ( ''wo'' Precambrian akoko ). Awọn fossils eranko ti a mọ julọ julọ , ti o to egbélégbè eedegberin (700,000,000) ọdun atijọ, wa lati inu ohun ti a npe ni Ediacara fauna , awọn ẹda kekere ti o dabi worm pẹlu awọn ara rirọ. Ọpọlọpọ awọn fossils ti o jẹ ti ọpọlọpọ awọn phyla alãye ati iṣafihan awọn egungun ti o wa ni erupe ile han ninu awọn apata ni nkan bi egbélégbè eedegbeta-ó-lé-ogóji (540,000,000) ọdun. Awọn ohun alumọni wọnyi yatọ si awọn ẹda ti o ngbe ni bayi ati awọn ti o ngbe ni awọn akoko idasi. Diẹ ninu yatọ si yato si pe awọn onimọ-jinlẹ ti ṣẹda phyla tuntun lati le ṣe iyatọ wọn. ( ''Wo'' Akoko Cambrian .) Awọn vertebrate akọkọ , awọn ẹranko ti o ni awọn ẹhin, farahan ni nkan bi egbélégbè irinwó (400,000,000) ọdun sẹyin; akọkọ mammal s, kere ju egbélégbè igba (200,000,000) odun seyin. Itan igbesi aye ti a gbasilẹ nipasẹ awọn fossils ṣe afihan awọn ẹri ti o lagbara ti Ìtìranyàn .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Igbasilẹ fosaili ko pe. Ninu ipin kekere ti awọn ohun alumọni ti o tọju bi awọn fossils, ida kekere kan ni a ti gba pada ti a si ṣe iwadi nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ. Ni awọn igba miiran itẹlera awọn fọọmu lori akoko ti ni atunṣe ni awọn alaye. Ọkan apẹẹrẹ ni awọn Ìtìranyàn ti awọnẹṣin . Ẹṣin naa ni a le tọpa si ẹranko ti o ni iwọn aja ti o ni awọn ika ẹsẹ pupọ lori ẹsẹ kọọkan ati eyin ti o yẹ fun lilọ kiri ayelujara; eranko yi, ti a npe niẸṣin owurọ (iwin ''Hyracotherium'' ), gbe diẹ sii ju egbélégbè aadota (50,000,000) ọdun sẹyin. Fọọmu to ṣẹṣẹ julọ, ẹṣin igbalode ( ''Equus'' ), tobi pupọ ni iwọn, jẹ ika ẹsẹ kan, o si ni awọn eyin ti o yẹ fun jijẹ. Awọn fọọmu iyipada ti wa ni ipamọ daradara bi awọn fossils, gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn iru ẹṣin ti o parun ti o wa ni awọn itọnisọna oriṣiriṣi ti ko si fi awọn ọmọ ti o wa laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lilo awọn fossils ti a gba pada, awọn onimọ-jinlẹ ti tun ṣe awọn apẹẹrẹ ti awọn iyipada itiranya ipilẹṣẹ ni fọọmu ati iṣẹ. Fun apẹẹrẹ, isalẹbakan ti reptiles ni orisirisi awọn egungun, sugbon ti osin nikan kan. Awọn egungun miiran ti o wa ninu bakan reptile ni aiṣedeede ti dagba si awọn egungun ni bayi ti a rii ni eti mammalian. Lákọ̀ọ́kọ́, irú ìyípadà bẹ́ẹ̀ lè dà bí èyí tí kò ṣeé ṣe—ó ṣòro láti ronú nípa iṣẹ́ tí irú àwọn egungun bẹ́ẹ̀ lè ti ní nígbà ìpele agbedeméjì wọn. Sibẹsibẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣe awari awọn ọna iyipada meji ti awọn ẹranko ti o dabi ẹran-ọsin, ti a petherapsid s, ti o ni isẹpo bakan meji (ie, awọn aaye mitari meji ni ẹgbẹ ni ẹgbẹ) - isẹpo kan ti o wa ninu awọn egungun ti o duro ni ẹrẹkẹ mammalian ati ekeji ti o ni igun mẹẹrin ati awọn egungun articular, eyiti o di òòlù ati anvil eti mammalian. ( ''Tún wo'' ẹran-ọsin: Skeleton .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Fun awọn alaigbagbọ alaigbagbọ ti Darwin, awọn “sonu ọna asopọ -aisi eyikeyi iru iyipada ti a mọ laarin awọn apes ati awọn eniyan-jẹ igbe ogun, bi o ti wa fun awọn eniyan ti ko ni imọran lẹhinna.hominin s-ie, awọn primates ti o jẹ ti iran eniyan lẹhin ti o yapa kuro ninu awọn idile ti o lọ si awọn apes-jẹ egbélégbè mefa (6,000,000) si egbélégbè méje (7,000,000) ọdun, wa lati Afirika, ti a si mọ ni ''Sahelanthropus'' ati ''Orrorin'' (tabi ''Praeanthropus'' ), eyiti o jẹ bipedal pupọ julọ nigbati o wa ni ilẹ ṣugbọn ti o ni awọn opolo kekere pupọ. ''Ardipithecus'' gbe ni nkan bi egbélégbè 4.4 (4,400,000) ọdun sẹyin, tun ni Afirika. Opolopo fosaili ku lati Oniruuru African origins ti wa ni mo ti''Australopithecus'' , hominin kan ti o han laarin egbélégbè meta (3,000,000 ati egbélégbè merin (4,000,000) ọdun sẹyin. ''Australopithecus'' ni iduro eniyan titọ ṣugbọn agbara cranial ti o kere ju 500 cc (deede si iwuwo ọpọlọ ti o to 500 giramu), ti o ṣe afiwe ti gorilla tabi chimpanzee ati nipa idamẹta ti eniyan. Orí rẹ̀ fi àkópọ̀ ọ̀bọ àti ànímọ́ ènìyàn hàn—iwájú orí rẹ̀ rírẹlẹ̀ àti ojú gígùn, tí ó dà bí ìnàbọ̀ ṣùgbọ́n tí eyín rẹ̀ tó bí ti ènìyàn. Miiran tete hominins gba contemporaneous pẹlu ''Australopithecus'' ni ''Kenyanthropus'' ati ''Paranthropus'' ; mejeeji ní afiwera kekere opolo, biotilejepe diẹ ninu awọn eya ti ''Paranthropus'' ní tobi ara. ''Paranthropus'' ṣe aṣoju ẹka ẹgbẹ kan ninu idile hominin ti o ti parun. Paapọ pẹlu agbara cranial ti o pọ si, awọn abuda eniyan miiran ni a ti rii ninu''Homo habilis'' , ti o ngbe nipa egbélégbè 1.5 (1,500,000)  si egbélégbè meji (2,000,000) ọdun sẹyin ni Afirika ati pe o ni agbara cranial ti o ju 600 cc (iwuwo ọpọlọ ti 600 giramu), ati ni''H. erectus'' , ti o ngbe laarin idaji ti egbélégbè (500,000) ati diẹ sii ju egbélégbè 1.5 (1,500,000) ọdun sẹyin, nkqwe wa ni ibigbogbo lori Afirika, Asia, ati Europe, o si ni agbara cranial ti 800 si 1,100 cc (iwuwo ọpọlọ ti 800 si 1,100 giramu). Awọn iwọn ọpọlọ ti ''H. ergaster'' , ''H. antecessor'' , ati ''H. heidelbergensis'' jẹ ni aijọju ti ọpọlọ ti ''H. erectus'' , diẹ ninu awọn eya ti o jẹ apakan ti akoko, botilẹjẹpe wọn ngbe ni awọn agbegbe oriṣiriṣi ti Ila-oorun Iwọ-oorun . ( ''Tún wo'' ẹfolúṣọ̀n ènìyàn .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn ibajọra igbekalẹ ==
Awọnegungun ìpapa, ẹṣin, ènìyàn, ẹyẹ, àti àdán jọra gan-an láìka ọ̀nà ìgbésí ayé àwọn ẹranko wọ̀nyí àti onírúurú àyíká wọn sí . Ifiweranṣẹ naa, egungun nipasẹ egungun, ni a le rii ni irọrun kii ṣe ni awọn ẹsẹ nikan ṣugbọn tun ni gbogbo apakan miiran ti ara. Lati oju-iwoye ti o wulo, ko ni oye pe ijapa yẹ ki o we, ṣiṣe ẹṣin, eniyan kọ, ati ẹyẹ tabi adan fo pẹlu awọn ẹya iwaju ti a fi awọn egungun kanna ṣe. Onimọ-ẹrọ le ṣe apẹrẹ awọn ẹsẹ to dara julọ ni ọran kọọkan. Ṣugbọn ti o ba gba pe gbogbo awọn egungun wọnyi jogun awọn ẹya wọn lati ọdọ baba ti o wọpọ ati pe wọn ti yipada nikan bi wọn ti ṣe deede si awọn ọna igbesi aye oriṣiriṣi, ibajọra ti awọn ẹya wọn jẹ oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Comparative anatomi ṣe iwadii awọnhomologies , tabi jogun afijq, laarin awọn oganisimu ni egungun be ati ninu awọn miiran awọn ẹya ara ti awọn ara. Ifiweranṣẹ ti awọn ẹya jẹ deede isunmọ laarin diẹ ninu awọn oganisimu-orisirisi awọn oriṣiriṣi ti awọn ẹiyẹ orin, fun apẹẹrẹ—ṣugbọn o kere si bi awọn ohun-ara ti a fiwera ko ni ibatan pẹkipẹki ninu itan-akọọlẹ Ìtìranyàn wọn. Awọn ibajọra ko kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹiyẹ ju ti wọn wa laarin awọn ẹran-ọsin, ati pe wọn tun kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹja. Awọn ibajọra ninu igbekalẹ, nitorinaa, kii ṣe Ìtìranyàn ti o farahan nikan ṣugbọn tun ṣe iranlọwọ lati ṣe atunto phylogeny , tabi itan-akọọlẹ Ìtìranyàn , ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Anatomi afiwe tun ṣafihan idi ti ọpọlọpọ awọn ẹya ara-ara ko jẹ pipe. Gẹgẹbi awọn igun iwaju ti ijapa, ẹṣin, eniyan, awọn ẹiyẹ, ati awọn adan, awọn ẹya ara ti ara ko kere ju ti a ṣe deede nitori pe wọn ṣe atunṣe lati ẹya ti a jogun dipo ti a ṣe apẹrẹ lati awọn ohun elo &quot;aise&quot; patapata fun idi kan pato. Aipe ti awọn ẹya jẹ ẹri fun Ìtìranyàn ati lodi si awọn ariyanjiyan antievolutionist ti o pe apẹrẹ ti oye ( ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Idagbasoke ọmọ inu oyun ati vestiges ==
Darwin ati awọn ọmọlẹhin rẹ ri atilẹyin fun Ìtìranyàn ninu iwadi ti embryology , imọ-imọ-imọ ti o ṣe iwadi idagbasoke awọn ohun alumọni lati ẹyin ti o ni idapọ si akoko ibimọ tabi fifun.Vertebrate s, lati awọn ẹja nipasẹ awọn alangba si eniyan, ndagba ni awọn ọna ti o jọra ni awọn ipele ibẹrẹ, ṣugbọn wọn di iyatọ siwaju ati siwaju sii bi awọn ọmọ inu oyun naa ti sunmọ idagbasoke. Awọn ibajọra duro pẹ laarin awọn ohun alumọni ti o ni ibatan diẹ sii (fun apẹẹrẹ, eniyan ati awọn obo) ju laarin awọn ti ko ni ibatan si (awọn eniyan ati awọn yanyan). Awọn ilana idagbasoke ti o wọpọ ṣe afihan ibatan Ìtìranyàn . Awọn alangba ati awọn eniyan pin ilana idagbasoke ti a jogun lati ọdọ baba nla wọn ti o jina; Ilana ti a jogun ti ọkọọkan ni a tunṣe nikan bi awọn iran iran ti o ya sọtọ ti wa ni awọn ọna oriṣiriṣi. Awọn ipele ọmọ inu oyun ti o wọpọ ti awọn ẹda meji ṣe afihan awọn idiwọ ti a fi lelẹ nipasẹ ogún ti o wọpọ, eyiti o ṣe idiwọ awọn iyipada ti ko ṣe pataki nipasẹ awọn agbegbe iyatọ ati awọn ọna igbesi aye wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn oyun ti eniyan ati awọn miiran ti kii ṣe omi omi vertebrates ṣe afihangill slits botilẹjẹpe wọn ko simi nipasẹ awọn gills. Awọn slits wọnyi wa ninu awọn ọmọ inu oyun ti gbogbo awọn vertebrates nitori pe wọn pin gẹgẹbi awọn baba ti o wọpọ ni ẹja ninu eyiti awọn ẹya wọnyi ti kọkọ wa. Awọn ọmọ inu eniyan tun ṣafihan nipasẹ ọsẹ kẹrin ti idagbasoke ni asọye daradarairu , eyi ti o de ipari ti o pọju ni ọsẹ mẹfa. Iru iru ọmọ inu oyun ni a ri ninu awọn ẹran-ọsin miiran, gẹgẹbi awọn aja, ẹṣin, ati awọn obo; ninu eda eniyan, sibẹsibẹ, awọn iru bajẹ-kukuru, taku nikan bi a rudiment ni agbalagba coccyx .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibasepo Ìtìranyàn ti o sunmọ laarin awọn ohun alumọni ti o han ni iyatọ pupọ bi awọn agbalagba le jẹ idanimọ nigbakan nipasẹ awọn homologies ọmọ inu oyun wọn.Barnacle s, fun apẹẹrẹ, jẹ awọn crustaceans sedentary ti o han gedegbe si iru awọn crustaceans olominira gẹgẹbi awọn lobsters, shrimps, tabi copepods. Sibẹsibẹ awọn barnacles kọja nipasẹ ipele idin ti o ni ọfẹ ọfẹ, nauplius, eyiti o jẹ aibikita bi ti awọn idin crustacean miiran.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn rudiments ọmọ inu oyun ti ko ni idagbasoke ni kikun, gẹgẹbi awọn slits gill ninu eniyan, jẹ wọpọ ni gbogbo iru awọn ẹranko. Diẹ ninu awọn, sibẹsibẹ, bi iru rudiment ninu eda eniyan, tẹsiwaju bi agbalagba vestiges, afihan Ìtìranyàn baba. Ẹya ara rudimentary ti o mọ julọ ninu eniyan ni vermiformàfikún . Ipilẹ bi worm yii so mọ apakan kukuru ti ifun ti a pe nicecum , eyi ti o wa ni aaye ibi ti awọn ifun titobi ati kekere darapọ. Àfikún vermiform ènìyàn jẹ aláìṣiṣẹ́mọ́idawọle ti ara ti o ni idagbasoke ni kikun ti o wa ninu awọn osin miiran, gẹgẹbi ehoro ati awọn herbivores miiran, nibiti cecum nla kan ati ohun elo ti o tọju cellulose ẹfọ lati jẹ ki tito nkan lẹsẹsẹ rẹ pẹlu iranlọwọ ti awọn kokoro arun. Vestiges jẹ awọn iṣẹlẹ ti awọn aipe-gẹgẹbi awọn aipe ti a rii ninu awọn ẹya ara-ti o jiyan lodi si ẹda nipasẹ apẹrẹ ṣugbọn o jẹ oye ni kikun nitori abajade Ìtìranyàn .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

= Àgbègbè ti awon ohun láàyè =
Darwin tun rii ijẹrisi ti Ìtìranyàn ni pinpin agbegbe ti awọn irugbin ati ẹranko, ati pe imọ-jinlẹ nigbamii ti fikun awọn akiyesi rẹ. Fun apẹẹrẹ, nibẹ ni o wa nipa 1,500 mọ eya ti''Drosophila'' kikan fo ni agbaye; O fẹrẹ to idamẹta ninu wọn n gbe ni Hawaii ati pe ko si ibomiiran, botilẹjẹpe lapapọ agbegbe ti archipelago kere ju ọkan-igbogun agbegbe ti California tabi Germany. Paapaa ni Hawaii diẹ sii ju awọn eya igbin 1,000 ati awọn mollusks ilẹ miiran ti ko si nibikibi miiran. Iyatọ dani yiijẹ alaye ni irọrun nipasẹ Ìtìranyàn . Awọn erekuṣu Hawaii ti ya sọtọ pupọju ati pe wọn ti ni awọn oluṣakoso ijọba diẹ — ie, awọn ẹranko ati awọn eweko ti o de ibẹ lati ibomiiran ati awọn olugbe ti iṣeto. Awọn eya wọnyẹn ti o ṣe ijọba awọn erekuṣu naa rii ọpọlọpọ awọn aaye ilolupo ilolupo , awọn agbegbe agbegbe ti o baamu lati ṣetọju wọn ati aini awọn aperanje ti yoo ṣe idiwọ fun wọn lati isodipupo. Ni idahun, awọn eya wọnyi nyara diversified; ilana yii ti isodipupo lati le kun awọn ohun elo ilolupo ni a pe ni Ìtìranyàn adaṣe .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọ̀kọ̀ọ̀kan àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì àgbáyé ní àkójọpọ̀ àwọn ẹranko àti ohun ọ̀gbìn tí ó yàtọ̀ tirẹ̀. Ní Áfíríkà ni àwọn rhinoceroses, erinmi, kìnnìún, hyenas, giraffes, zebras, lemurs, àwọn ọ̀bọ tí imú tóóró àti ìrù tí kò ní ìrù, chimpanzees, àti gorilla. South America , eyi ti pan lori Elo kanna latitudes bi Africa, ni o ni ko si ti awọn wọnyi eranko; dipo o ni pumas, jaguars, tapir, llamas, raccoons, opossums, armadillos, ati awọn obo pẹlu awọn imu gbooro ati awọn iru prehensile nla.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn aapọn wọnyi ti biogeography kii ṣe nitori ibamu nikan ti awọn oriṣiriṣi awọn agbegbe. Ko si idi lati gbagbọ pe awọn ẹranko South America ko dara daradara lati gbe ni Afirika tabi ti Afirika lati gbe ni South America. Awọn erekuṣu Hawaii ko dara ju awọn erekuṣu Pacific miiran lọ fun awọn fo ọti kikan, bẹẹ ni wọn ko ni alejo gbigba ju awọn ẹya miiran ti agbaye fun ọpọlọpọ awọn ohun alumọni ti ko si . Ni otitọ, botilẹjẹpe ko si awọn ẹranko nla ti o jẹ abinibi si awọn erekuṣu Hawahi, awọn ẹlẹdẹ ati ewurẹ ti pọ sibẹ bi ẹranko igbẹ lati igba ti eniyan ti ṣafihan. Àìsí ọ̀pọ̀ irú ẹ̀yà yìí láti inú àyíká ọ̀rọ̀ aájò àlejò nínú èyí tí oríṣiríṣi àjèjì ti àwọn ẹ̀yà míràn ti gbilẹ̀ ni a lè ṣàlàyé nípa àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n, èyí tí ó jẹ́wọ́ pé irú ẹ̀dá lè wà tí ó sì ń wáyé ní àwọn àgbègbè àgbègbè tí àwọn baba ńlá wọn ti ń ṣàkóso.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ==
Aaye ti isedale molikula pese alaye ti o ni alaye julọ ati ẹri ti o wa fun Ìtìranyàn isedale. Ni awọn oniwe-unveiling ti awọn iseda tiDNA ati awọn iṣẹ ti oganisimu ni ipele ti ensaemusi ati awọn miiran amuaradagba moleku, o ti han wipe awọn wọnyi moleku mu alaye nipa ohun oganisimu ká baba. Eyi ti jẹ ki o ṣee ṣe lati tun awọn iṣẹlẹ Ìtìranyàn ti a ko mọ tẹlẹ ati lati jẹrisi ati ṣatunṣe iwo awọn iṣẹlẹ ti a ti mọ tẹlẹ. Itọkasi pẹlu eyiti awọn iṣẹlẹ wọnyi le ṣe atunṣe jẹ idi kan ti ẹri lati isedale molikula jẹ ọranyan pupọ. Idi miiran ni pe Ìtìranyàn molikula ti fihan gbogbo awọn ohun alumọni, lati kokoro arun si eniyan, lati ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Ìṣọ̀kan tó ṣàrà ọ̀tọ̀ kan wà nínú àwọn èròjà molecule ti àwọn ohun alààyè—nínú irú àwọn èròjà náà àti nínú àwọn ọ̀nà tí wọ́n gbà ń kó wọn jọ tí wọ́n sì ń lò ó. Ninu gbogbo awọn kokoro arun, awọn ohun ọgbin, ẹranko, ati eniyan, DNA ni ọna ti o yatọ ti paati mẹrin kannanucleotide s, ati gbogbo awọn orisirisi amuaradagba s ti wa ni sise lati orisirisi awọn akojọpọ ati awọn ọkọọkan ti kanna 20 amino acids , biotilejepe orisirisi awọn ọgọrun miiran amino acids wa tẹlẹ. Awọnkoodu jiini nipasẹ eyiti alaye ti o wa ninu DNA ti sẹẹli sẹẹli ti kọja siAwọn ọlọjẹ jẹ fere nibikibi kanna. Awọn ipa ọna iṣelọpọ ti o jọra — awọn ilana ti awọn aati biokemika ( ''wo'' iṣelọpọ agbara ) - ni lilo nipasẹ awọn ohun-ara ti o yatọ julọ lati ṣe agbejade agbara ati lati ṣe awọn paati sẹẹli.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Isokan yii ṣe afihan ilosiwaju jiini ati idile ti o wọpọ ti gbogbo awọn ohun alumọni. Ko si ọna onipin miiran lati ṣe akọọlẹ fun isokan molikula wọn nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya yiyan jẹ deede. Awọn jiini koodu Sin bi apẹẹrẹ. Ọkọọkan pato ti awọn nucleotides mẹta ninu DNA iparun n ṣiṣẹ bi apẹrẹ fun iṣelọpọ amino acid gangan kanna ni gbogbo awọn ohun alumọni. Eyi kii ṣe pataki ju bi o ṣe jẹ fun ede lati lo akojọpọ awọn lẹta kan pato lati ṣe aṣoju ohun kan pato. Bí wọ́n bá rí i pé àwọn lẹ́tà kan lára ​​àwọn lẹ́tà— ''pílánẹ́ẹ̀tì'' , ''igi'' , ''obìnrin'' —ní ìtumọ̀ kan náà nínú àwọn ìwé oríṣiríṣi, a lè ní ìdánilójú pé àwọn èdè tí a lò nínú àwọn ìwé wọ̀nyẹn jẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gene s ati awọn ọlọjẹ jẹ awọn ohun elo gigun ti o ni alaye ninu lẹsẹsẹ awọn ẹya ara wọn ni ọna kanna bi awọn gbolohun ọrọ ti ede Gẹẹsi ni alaye ni ọna ti awọn lẹta ati awọn ọrọ wọn. Awọn ilana ti o wa ninu awọn Jiini ti wa ni gbigbe lati ọdọ awọn obi si awọn ọmọ ati pe o jẹ aami kan ayafi fun awọn iyipada lẹẹkọọkan ti a ṣe nipasẹ awọn iyipada. Gẹ́gẹ́ bí àpèjúwe, ẹnì kan lè rò pé a fi ìwé méjì wéra. Awọn iwe mejeeji jẹ awọn oju-iwe 200 gigun wọn si ni nọmba kanna ti awọn ipin. Àyẹ̀wò tímọ́tímọ́ fi hàn pé ojú ìwé méjì náà jẹ́ ojú ìwé kan náà fún ojú ìwé àti ọ̀rọ̀ fún ọ̀rọ̀, àyàfi pé ọ̀rọ̀ kan lẹ́ẹ̀kọ̀ọ̀kan—sọ, ọ̀kan nínú ọgọ́rùn-ún—yàtọ̀. Awọn iwe meji ko le ti kọ ni ominira; boya ọkan ti a ti daakọ lati miiran, tabi awọn mejeeji ti a daakọ, taara tabi fi ogbon ekoro, lati kanna atilẹba iwe. Bakanna, ti paati nucleotide kọọkan ti DNA ba jẹ aṣoju nipasẹ lẹta kan, ilana pipe ti awọn nucleotides ninu DNA ti ẹda ti o ga julọ yoo nilo ọpọlọpọ awọn iwe ọgọrun ti awọn ọgọọgọrun awọn oju-iwe, pẹlu ọpọlọpọ ẹgbẹrun awọn lẹta lori oju-iwe kọọkan. Nigbati awọn “awọn oju-iwe” (tabi awọn ilana ti nucleotides) ninu “awọn iwe” (awọn ohun alumọni) ni a ṣe ayẹwo ni ọkọọkan, ifọrọranṣẹ ti o wa ninu “awọn lẹta” (nucleotides) funni ni ẹri ti ko daju ti ipilẹṣẹ ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan meji ti a gbekalẹ loke da lori awọn aaye oriṣiriṣi, botilẹjẹpe awọn mejeeji jẹri si Ìtìranyàn . Lilo apẹrẹ alfabeti , ariyanjiyan akọkọ sọ pe awọn ede ti o lo iwe-itumọ kanna - koodu jiini kanna ati awọn amino acid 20 kanna - ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira. Ariyanjiyan keji, nipa ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides ninu DNA (ati nitorinaa ọna ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ), sọ pe awọn iwe ti o ni awọn ọrọ ti o jọra pupọ ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹ̀rí ẹfolúṣọ̀n tí a ṣípayá nípa ẹ̀dá alààyè molecule lọ pàápàá jù lọ. Iwọn ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides tabi ti amino acids le jẹ iwọn ni deede. Fun apẹẹrẹ, ninu eda eniyan ati chimpanzees, awọn amuaradagba moleku ti a npe nicytochrome c, eyiti o ṣe iṣẹ pataki ni isunmi laarin awọn sẹẹli , ni awọn amino acid 104 kanna ni ilana kanna. O yatọ si, sibẹsibẹ, lati cytochrome c ti awọn obo rhesus nipasẹ 1 amino acid, lati ti awọn ẹṣin nipasẹ 11 afikun amino acids, ati lati ti tuna nipasẹ 21 afikun amino acids. Iwọn ibajọra ṣe afihan isọdọtun ti baba ti o wọpọ. Nitorinaa, awọn itọkasi lati anatomi afiwera ati awọn ilana-iṣe miiran nipa itan-akọọlẹ Ìtìranyàn ni a le ṣe idanwo ni awọn iwadii molikula ti DNA ati awọn ọlọjẹ nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana wọn ti nucleotides ati amino acids. ( ''Wo isalẹ'' DNA ati amuaradagba bi awọn macromolecules alaye .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣẹ ti iru idanwo yii jẹ ohun ti o lagbara; ọkọọkan awọn ẹgbẹẹgbẹrun awọn Jiini ati ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọlọjẹ ti o wa ninu ẹda ara ti n pese idanwo ominira ti itan-akọọlẹ Ìtìranyàn oni-ara yẹn. Kii ṣe gbogbo awọn idanwo ti o ṣeeṣe ni a ti ṣe, ṣugbọn ọpọlọpọ awọn ọgọọgọrun ni a ti ṣe, ati pe ko si ẹnikan ti o funni ni ẹri ti o lodi si Ìtìranyàn . Boya ko si imọran miiran ni eyikeyi aaye ti imọ-jinlẹ ti o ti ni idanwo lọpọlọpọ ati bi o ti jẹri ni kikun bi ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Itan-akọọlẹ Ìtìranyàn =

== Tete ero ==
Gbogbo eniyan asa ti ni idagbasoke ara wọn alaye fun awọnipilẹṣẹ ti aye ati ti awọn eniyan ati awọn ẹda miiran. Ẹsin Juu ti aṣa ati Kristiẹniti ṣe alaye ipilẹṣẹ ti awọn ẹda alãye ati awọn iyipada wọn si tiwọnàwọn àyíká —iyẹ́, ìyẹ́, ọwọ́, òdòdó—gẹ́gẹ́ bí iṣẹ́ ọwọ́ Ọlọ́run ohun gbogbo. Awọn ọlọgbọn atijọGreece ni awọn arosọ ẹda tiwọn .Anaximander dabaa pe awọn ẹranko le yipada lati iru kan si omiiran, atiEmpedocles speculated ti won ti wa ni ṣe soke ti orisirisi awọn akojọpọ ti preexising awọn ẹya ara. Sunmọ si igbalode ti itiranya ero wà awọn igbero ti teteÀwọn Bàbá Ṣọ́ọ̀ṣì bíi Gregory ti Nazianzus àti Augustine , tí àwọn méjèèjì pa mọ́ pé kì í ṣe gbogbo irú ọ̀wọ́ ewéko àti ẹranko ni Ọlọ́run dá; kakatimọ, mẹdelẹ ko wá aimẹ to whenuho mẹ sọn nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ. Ìsúnniṣe wọn kìí ṣe ti ẹ̀dá ènìyàn bíkòṣe ti ẹ̀sìn—kì bá ti ṣeé ṣe láti kó àwọn aṣojú gbogbo irú ọ̀wọ́ sínú ọkọ̀ ojú-omi kan ṣoṣo bí ọkọ̀ Noa ; nítorí náà, àwọn irú ọ̀wọ́ kan ní láti wà kìkì lẹ́yìn Ìkún-omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọran pe awọn ohun alumọni le yipada nipasẹ awọn ilana adayeba ko ṣe iwadii bi koko-ọrọ ti ibi nipasẹAwọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti Aarin Aarin, ṣugbọn o jẹ, nigbagbogbo lairotẹlẹ, ni a gbero bi o ṣeeṣe nipasẹ ọpọlọpọ, pẹlu Albertus Magnus ati ọmọ ile-iwe rẹThomas Aquinas . Aquinas parí ọ̀rọ̀ rẹ̀, lẹ́yìn ìjíròrò tó kún rẹ́rẹ́, pé ìdàgbàsókè àwọn ẹ̀dá alààyè bí ìdin àti eṣinṣin láti inú àwọn ohun tí kò ní ẹ̀mí bíi ẹran jíjẹrà kò bá ìgbàgbọ́ Kristẹni tàbí ọgbọ́n èrò orí mu. Ṣugbọn o fi silẹ fun awọn ẹlomiran lati pinnu boya eyi ṣẹlẹ ni otitọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ero ti ilọsiwaju, paapaa igbagbọ ninu ilọsiwaju eniyan ti ko ni opin, jẹ aringbungbun siÌlànà ti ọ̀rúndún kejìdínlógún, ní pàtàkì ní ilẹ̀ Faransé láàárín àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí bíi marquis de Condorcet àti Denis Diderot àti irú àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì bíGeorges-Louis Leclerc, comte de Buffon . Ṣùgbọ́n ìgbàgbọ́ nínú ìlọsíwájú kò fi dandan yọrí sí ìdàgbàsókè àbá èrò orí ti ẹfolúṣọ̀n.Pierre-Louis Moreau de Maupertuis dabaa iran airotẹlẹ ati iparun awọn ohun alumọni gẹgẹ bi apakan ti imọ-jinlẹ rẹ ti awọn ipilẹṣẹ, ṣugbọn ko ni ilọsiwaju imọ-jinlẹ ti Ìtìranyàn — ie, iyipada ti ẹda kan si omiran nipasẹ mimọ, awọn idi adayeba. Buffon, ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o tobi julọ ni akoko naa, ṣe akiyesi ni gbangba — o si kọ - irandiran ti o ṣeeṣe ti awọn ẹda pupọ lati ọdọ baba nla kan. O fiweranṣẹ pe awọn ohun alumọni dide lati awọn ohun alumọni Organic nipasẹ iran lẹẹkọkan, ki o le jẹ ọpọlọpọ iru awọn ẹranko ati awọn ohun ọgbin bi awọn akojọpọ ti o le yanju ti awọn ohun elo Organic.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onisegun GẹẹsiErasmus Darwin , grandfather ti Charles Darwin, ti a nṣe ninu rẹ''Zoonomia; tabi, Awọn ofin ti Igbesi aye Organic'' (1794-96) diẹ ninu awọn akiyesi itiranya, ṣugbọn wọn ko ni idagbasoke siwaju ati pe ko ni ipa gidi lori awọn imọ-jinlẹ ti o tẹle. Onimọ-ọgbọn ara SwedenCarolus Linnaeus ṣe agbekalẹ eto isọdi ti ọgbin ati ti ẹranko ti o tun wa ni lilo ni fọọmu ti olaju. Biotilejepe o tenumo lori fixity ti eya, rẹEto isọdi bajẹ ṣe alabapin pupọ si gbigba ti imọran ti iran ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The nla French naturalistJean-Baptiste de Monet, chevalier de Lamarck , ṣe akiyesi iwoye ti ọjọ ori rẹ pe awọn ohun alumọni ti o wa laaye duro fun ilọsiwaju kan, pẹlu awọn eniyan bi fọọmu ti o ga julọ. Lati inu ero yii o dabaa, ni awọn ọdun ibẹrẹ ti ọrundun 19th, imọran gbooro akọkọ ti Ìtìranyàn . Awọn ohun-ara ti nwaye nipasẹ awọn akoko akoko lati isalẹ si awọn fọọmu ti o ga julọ, ilana ti o tun n lọ, nigbagbogbo n pari ni awọn eniyan. Bi awọn oganisimu ṣe ni ibamu si awọn agbegbe wọn nipasẹ awọn iṣesi wọn, awọn iyipada waye. Lilo ẹ̀yà ara tàbí ẹ̀yà ara ń fún un lókun; disuse nyorisi si obliteration. Awọn abuda ti a gba nipasẹ lilo ati ilokulo, ni ibamu si ero yii, yoo jogun. Yi arosinu, nigbamii ti a npe ni iní tiAwọn abuda ti a gba (tabi Lamarckism), jẹ atako daradara ni ọrundun 20th. Botilẹjẹpe imọ-jinlẹ rẹ ko dide ni imọlẹ ti imọ-jinlẹ nigbamii, Lamarck ṣe awọn ilowosi pataki si gbigba diẹdiẹ ti Ìtìranyàn ti ẹda ati ki o fa ọpọlọpọ awọn ikẹkọ nigbamii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Charles Darwin ==
Oludasile ti ero igbalode ti Ìtìranyàn jẹ Charles Darwin . Ọmọkunrin ati ọmọ-ọmọ ti awọn dokita, o forukọsilẹ bi ọmọ ile-iwe iṣoogun ni University of Edinburgh . Lẹhin ọdun meji, sibẹsibẹ, o lọ lati kawe ni University of Cambridge o si mura lati di alufaa. Oun kii ṣe ọmọ ile-iwe alailẹgbẹ, ṣugbọn o nifẹ si itan-akọọlẹ adayeba. Ni Oṣu Kejila ọjọ 27, ọdun 1831, oṣu diẹ lẹhin ayẹyẹ ipari ẹkọ rẹ lati Cambridge, o wakọ bi onimọ-jinlẹ lori HMS ''Beagle'' ni irin-ajo yika agbaye ti o duro titi di Oṣu Kẹwa Ọdun 1836. Darwin nigbagbogbo ni anfani lati lọ kuro fun awọn irin-ajo gigun si eti okun lati gba awọn apẹẹrẹ adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awari ti awọn egungun fosaili lati ọdọ awọn osin nla ti o parun ni Ilu Argentina ati akiyesi ọpọlọpọ awọn eya.finches ni awọn Galapagos Islands wà ninu awọn iṣẹlẹ ka pẹlu safikun anfani Darwin ni bi eya se pilẹṣẹ. Ni ọdun 1859 o ṣe atẹjade''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna Aṣayan Adayeba'' , iwe adehun ti o ṣe agbekalẹ ẹkọ ti Ìtìranyàn ati, pataki julọ, ipa ti yiyan adayeba ni ṣiṣe ipinnu ipa-ọna rẹ. O ṣe atẹjade ọpọlọpọ awọn iwe miiran paapaa, paapaa''Isọkalẹ ti Eniyan ati Yiyan ni ibatan si Ibalopo'' (1871), eyiti o fa ẹkọ ti yiyan adayeba si Ìtìranyàn eniyan .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin ni a gbọdọ rii bi oniyika ọgbọn nla ti o ṣe ifilọlẹ akoko tuntun ninu itan-akọọlẹ aṣa ti ẹda eniyan, akoko ti o jẹ ipele keji ati ipari tiIyika Copernican ti o bẹrẹ ni ọrundun 16th ati 17th labẹ idari awọn ọkunrin bii Nicolaus Copernicus , Galileo , ati Isaac Newton . Iyika Copernican samisi awọn ibẹrẹ ti ode onisáyẹnsì . Awọn iwadii ti astronomie ati fisiksi dopin awọn imọran aṣa ti agbaye . A ko ri Earth mọ bi aarin agbaye ṣugbọn a rii bi pílánẹẹti kekere kan ti o yika ọkan ninu awọn irawọ aimọye ; awọn akoko ati awọn ojo ti o mu ki awọn irugbin dagba, ati awọn iji iparun ati awọn oju-ọjọ miiran ti oju ojo, ni oye bi awọn ẹya ti awọn ilana adayeba; awọn iyipada ti awọn aye aye ni bayi ṣe alaye nipasẹ awọn ofin ti o rọrun ti o tun ṣe iṣiro fun iṣipopada awọn iṣẹ akanṣe lori Agbayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Pataki ti awọn wọnyi ati awọn awari miiran ni pe wọn yorisi eroye ti agbaye gẹgẹbi eto eto ọrọ ni išipopada ti o ṣakoso nipasẹ awọn ofin ẹda. Awọn iṣẹ ti awọn Agbaye ko to gun nilo lati wa ni Wọn si awọn ineffable ife ti a Ibawi Ẹlẹdàá; kakatimọ, yé yin hinhẹnwa adà lẹnunnuyọnẹn tọn mẹ—yèdọ zẹẹmẹ nujijọ ayidego tọn lẹ gbọn osẹ́n jọwamọ tọn lẹ dali. Awọn iṣẹlẹ ti ara gẹgẹbi awọn ṣiṣan omi, oṣupa, ati awọn ipo ti awọn aye aye le jẹ asọtẹlẹ ni bayi nigbakugba ti awọn okunfa ba ti mọ daradara. Ẹri ti Darwin kojọpọ ti n fihan pe Ìtìranyàn ti ṣẹlẹ, pe awọn ẹda oniyatọ pin awọn baba ti o wọpọ, ati pe awọn ẹda alãye ti yipada ni pataki ni akoko itan-akọọlẹ Aye. Pàtàkì jù lọ, bí ó ti wù kí ó rí, ó nasẹ̀ dé ọ̀dọ̀ ayé alààyè èrò ti ìṣẹ̀dá gẹ́gẹ́ bí ètò ìgbékalẹ̀ ọ̀rọ̀ nínú ìṣàkóso àwọn òfin àdánidá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣaaju Darwin, ipilẹṣẹ ti awọn ohun alãye ti Earth, pẹlu awọn itara iyalẹnu wọn fun aṣamubadọgba , ni a ti sọ si awọnapẹrẹ ti Ọlọrun omcient. Ó dá ẹja inú omi, ó dá àwọn ẹyẹ lójú ọ̀run, ati oríṣìíríṣìí ẹranko ati ewéko lórí ilẹ̀. Ọlọ́run ti fún àwọn ẹ̀dá wọ̀nyí ní ìyẹ́ fún mímí, ìyẹ́ fún fífo, àti ojú fún ìríran, ó sì ní àwọn ẹyẹ àwọ̀ àwọ̀ àti òdòdó kí ènìyàn lè gbádùn wọn kí wọ́n sì mọ ọgbọ́n Ọlọ́run. Awọn onimọ-jinlẹ Kristiani, lati Aquinas siwaju, ti jiyan pe wiwa apẹrẹ, ti o han gbangba ninu awọn ẹda alãye, ṣe afihan wiwa ti Ẹlẹda giga julọ; Àríyànjiyàn láti inú ọ̀nà rẹ̀ ni “ọ̀nà karùn-ún” ti Aquinas fún ẹ̀rí wíwà Ọlọ́run . Ni 19th-orundun England awọn mẹjọWọ́n gbé iṣẹ́ àdéhùn Bridgewater lé lọ́wọ́ kí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí lè gbòòrò sí i lórí àwọn ohun àgbàyanu ti ayé, kí wọ́n sì tipa bẹ́ẹ̀ gbé “Agbára, ọgbọ́n, àti oore Ọlọ́run kalẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ó ti fara hàn nínú Ìṣẹ̀dá.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The British theologianWilliam Paley ninu ''Ẹkọ nipa Imọ-iṣe Adayeba'' rẹ (1802) lo itan-akọọlẹ ẹda, ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ-ara , ati imọ-ẹrọ miiran ti ode oni lati ṣe alayeariyanjiyan lati oniru . Bí ẹnì kan bá wá aago kan, kódà ní aṣálẹ̀ kan tí kò sí nílé, Paley sọ pé, ìṣọ̀kan tó wà nínú ọ̀pọ̀ ẹ̀yà ara rẹ̀ yóò fipá mú un láti parí èrò sí pé ògbóǹkangí olùṣọ́ ló dá a; ati, Paley si lọ lori, bi o Elo siwaju sii intricate ati pipe ni oniru ni awọn eniyan oju , pẹlu awọn oniwe-sihin lẹnsi, awọn oniwe-retina gbe ni kongẹ ijinna fun lara kan pato image, ati awọn oniwe-tobi nafu gbigbe awọn ifihan agbara si ọpọlọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan lati oniru dabi lati wa ni agbara. Wọ́n ṣe àkàbà fún gígun, ọ̀bẹ fún gígé, àti aago kan láti sọ àkókò; Apẹrẹ iṣẹ ṣiṣe wọn yori si ipari pe wọn ti jẹ aṣa nipasẹ gbẹnagbẹna, alagbẹdẹ, tabi alaṣọ. Lọ́nà kan náà, ó dà bíi pé bí àwọn ẹranko àti ewéko ṣe ń ṣiṣẹ́ ṣe kedere tó ń tọ́ka sí iṣẹ́ Ẹlẹ́dàá kan. Ogbon Darwin ni o pese alaye adayeba fun iṣeto ati apẹrẹ iṣẹ ti awọn ẹda alãye. (Fun afikun fanfa ti ariyanjiyan lati apẹrẹ ati isọdọtun rẹ ni awọn ọdun 1990, ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin gba awọn mon tiaṣamubadọgba — awọn ọwọ wa fun mimu, oju fun riran, ẹdọforo fun mimi. Ṣùgbọ́n ó fi hàn pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ewéko àti ẹranko, pẹ̀lú ìmúrasílẹ̀ tó fani mọ́ra tí wọ́n sì yàtọ̀ síra, ni a lè ṣàlàyé nípasẹ̀ ìlànà yíyàn àdánidá, láìsí ìtọ́sọ́nà sí Ẹlẹ́dàá kan tàbí aṣojú oníṣẹ́ ọnà èyíkéyìí. Aṣeyọri yii yoo jẹri lati ni awọn imunadoko ọgbọn ati ti aṣa diẹ sii ti o jinlẹ ati pipẹ ju ẹri rẹ lọpọlọpọ ti o ni idaniloju awọn akoko asiko ti otitọ Ìtìranyàn .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Darwin ká yii tiAṣayan adayeba jẹ akopọ ni ''Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' bi atẹle:&lt;blockquote&gt;Gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn eniyan diẹ sii ju ti o le wa laaye, ni gbogbo ọran gbọdọ wa ni Ijakadi fun aye, boya ẹni kọọkan pẹlu omiiran ti iru kanna, tabi pẹlu awọn ẹni-kọọkan ti eya ọtọtọ, tabi pẹlu awọn ipo ti ara ti igbesi aye… Bí irúfẹ́ bẹ́ẹ̀ bá ṣẹlẹ̀, ṣé a lè máa ṣiyèméjì (láti rántí pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ èèyàn ni a bí ju bí ó ti lè yè bọ́ lọ) pé àwọn ẹnì kọ̀ọ̀kan ní àǹfààní èyíkéyìí, bí ó ti wù kí ó rí díẹ̀, ju àwọn ẹlòmíràn lọ, yóò ní àǹfààní tí ó dára jù lọ láti là á já àti ti bíbí irú wọn bí? Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, a lè nímọ̀lára ìdánilójú pé ìyàtọ̀ èyíkéyìí nínú ìpalára ìwọ̀n-ìwọ̀n tí ó kéré jù yóò jẹ́ ìparun ṣinṣin. Itọju yii ti awọn iyatọ ti o dara ati ijusile ti awọn iyatọ ipalara, Mo pe Aṣayan Adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Aṣayan adayeba ni a dabaa nipasẹ Darwin nipataki lati ṣe akọọlẹ fun iṣeto adaṣe ti awọn ẹda alãye; o jẹ ilana ti o ṣe igbega tabi ṣetọju aṣamubadọgba. Iyipada ti itiranya nipasẹ akoko ati isodipupo ti itiranya (isodipupo awọn eya) ko ni igbega taara nipasẹ yiyan adayeba, ṣugbọn wọn nigbagbogbo tẹle bi awọn ọja-ọja ti yiyan adayeba bi o ṣe n ṣe agbekalẹ aṣamubadọgba si awọn agbegbe oriṣiriṣi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn imọran ode oni =

== Abajade Darwin ==
Ìtẹ̀jáde Ìpilẹ̀ṣẹ̀ ''Àwọn Eya'' mú ìdùnnú ńláǹlà jáde ní gbangba. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, àwọn olóṣèlú, àwọn àlùfáà àti àwọn ọ̀tọ̀kùlú oríṣiríṣi ni wọ́n ń ka ìwé náà, wọ́n sì ń jíròrò rẹ̀, wọ́n ń gbèjà àwọn èrò Darwin tàbí kí wọ́n ṣe yẹ̀yẹ́. Oṣere ti o han julọ ninu awọn ariyanjiyan lẹsẹkẹsẹ lẹhin titẹjade ni onimọ-jinlẹ GẹẹsiTH Huxley , ti a mọ ni “Darwin's bulldog,” ẹniti o daabobo yii ti Ìtìranyàn pẹlu awọn ọrọ asọye ati nigbakan awọn ọrọ mordant ni awọn iṣẹlẹ gbangba ati ninu awọn iwe lọpọlọpọ. Ìtìranyàn nipasẹ yiyan adayeba jẹ nitootọ koko-ọrọ ayanfẹ ni awọn ile iṣọpọ awujọ ni awọn ọdun 1860 ati kọja. Ṣugbọn awọn ariyanjiyan pataki ti imọ-jinlẹ tun dide, akọkọ ni Ilu Gẹẹsi ati lẹhinna lori Kọntinenti ati ni Amẹrika .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olukopa lẹẹkọọkan ninu ijiroro naa jẹ onimọ-jinlẹ ara ilu GẹẹsiAlfred Russel Wallace , ẹniti o ti kọlu imọran ti yiyan adayeba ni ominira ati pe o ti fi iwe afọwọkọ kukuru kan ranṣẹ nipa rẹ si Darwin lati Ilu Malay Archipelago , nibiti o ti n gba awọn apẹẹrẹ ati kikọ. Ni Oṣu Keje ọjọ 1, ọdun 1858, ọdun kan ṣaaju ikede ti ''Origin'' , iwe kan ti a papọ papọ nipasẹ Wallace ati Darwin ni a gbekalẹ, laisi awọn mejeeji, si Linnean Society ni Ilu Lọndọnu—pẹlu akiyesi kekere. Kirẹditi ti o tobi ju ni a fun Darwin ju Wallace lọ fun imọran Ìtìranyàn nipasẹ yiyan adayeba; Darwin ṣe agbekalẹ ilana yii ni awọn alaye diẹ sii, ti o pese ẹri diẹ sii fun u, ati pe o jẹ iduro akọkọ fun gbigba rẹ. Awọn iwo Wallace yato si ti Darwin ni ọpọlọpọ awọn ọna, pataki julọ ni pe Wallace ko ro pe yiyan adayeba ti o to lati ṣe akọọlẹ fun ipilẹṣẹ ti eniyan , eyiti o ni oju-iwoye rẹ nilo ilowosi atọrunwa taara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọmọ Gẹ̀ẹ́sì kékeré kan tí Darwin ń gbé, tí ó ní ipa púpọ̀ ní apá ìkẹyìn ti ọ̀rúndún kọkàndínlógún àti ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún ogún, jẹ́.Herbert Spencer . Onímọ̀ ọgbọ́n orí ju onímọ̀ nípa ohun alààyè, ó di alátìlẹ́yìn onítara fún àwọn ìmọ̀ ẹfolúṣọ̀n, ó sọ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ àsọyé di ọ̀wọ̀, bí “ìwàláàyè jùlọ” (èyí tí Darwin gbé sókè ní àwọn àtúnse tí ó tẹ̀ lé e ti ''Oti'' ), ó sì ń ṣiṣẹ́ nínú àwọn ìfojúsọ́nà àwùjọ àti àkànlò-ìwòye . Awọn imọran rẹ bajẹ oye to dara ati gbigba ti ẹkọ Ìtìranyàn nipasẹ yiyan adayeba. Darwin kowe nipa awọn akiyesi Spencer:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ọ̀nà àbáyọ rẹ̀ láti tọ́jú kókó ọ̀rọ̀ kọ̀ọ̀kan tako pátápátá sí èrò inú mi…. Àwọn ìpilẹ̀ṣẹ̀ ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀ (èyí tí àwọn ènìyàn kan ti fiwera ní pàtàkì pẹ̀lú àwọn òfin Newton!) èyí tí mo gbọ́dọ̀ sọ pé ó lè níye lórí gan-an lábẹ́ ojú ìwòye ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ní irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ tí wọn kò dàbí ẹni pé wọ́n jẹ́ ti àwọn ìlò ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kankan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Julọ pernicious wà ni robi itẹsiwaju nipa Spencer ati awọn miiran ti awọn iro ti awọn &quot;Ijakadi fun aye&quot; si eda eniyan aje ati awujo aye ti o di mọ bi awujo Darwinism ( ''wo isalẹ'' Scientific gbigba ati itẹsiwaju si miiran eko ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro to ṣe pataki julọ ti o dojukọ imọ-jinlẹ itiranya Darwin ni aini imọ-jinlẹ to peye ti ogún ti yoo ṣe akọọlẹ fun itọju nipasẹ awọn iran ti awọn iyatọ lori eyiti yiyan adayeba yẹ ki o ṣiṣẹ. Awọn imọ-jinlẹ ode oni ti “dídapọ̀ ogún” dámọ̀ràn pé àwọn ọmọ wulẹ̀ kàn ní ìpíndọ́gba láàárín àwọn ìwà àwọn òbí wọn.” Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí Darwin ti mọ̀, dídàpọ̀ ogún (títí kan àbá èrò orí tirẹ̀ ti “pangenesis , ” ninu eyiti eto-ara kọọkan ati àsopọ ti ara ti ara ẹni ti o ṣabọ awọn ifunni kekere ti ara rẹ ti a kojọ ninu awọn ẹya ara ibalopo ati pinnu iṣeto ti ọmọ) ko le ṣe akọọlẹ fun itoju awọn iyatọ, nitori awọn iyatọ laarin awọn iru-ọmọ ti o yatọ yoo dinku idaji iran kọọkan, ni iyara dinku iyatọ atilẹba si aropin awọn abuda ti o wa tẹlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn sonu ọna asopọ ni Darwin ká ariyanjiyan ti a pese nipaMendelian Jiini. Nipa akoko ''ti Origin of Species'' ti a tẹjade, monk AugustinianGregor Mendel n bẹrẹ ọpọlọpọ awọn adanwo gigun pẹlu Ewa ninu ọgba ti monastery rẹ ni Brünn, Austria-Hungary (bayi Brno, Czech Republic). Awọn adanwo wọnyi ati itupalẹ awọn abajade wọn jẹ nipasẹ boṣewa eyikeyi apẹẹrẹ ti ọna imọ- jinlẹ oye . Iwe Mendel, ti a tẹjade ni ọdun 1866 ninu ''Awọn ilana'' ti Ẹgbẹ Imọ-jinlẹ Adayeba ti Brünn, ṣe agbekalẹ awọn ipilẹ ipilẹ ti imọ-jinlẹ tiajogunba ti o jẹ ṣi lọwọlọwọ. Ilana rẹ ṣe akọọlẹ fun ogún ti ibi nipasẹ awọn nkan pataki (eyiti a mọ ni bayi bi jiini s) jogun ọkan lati ọdọ obi kọọkan, eyiti ko dapọ tabi dapọ ṣugbọn pinya ni dida awọn sẹẹli ibalopo, tabi awọn ere .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn awari Mendel ko jẹ aimọ si Darwin, sibẹsibẹ, ati pe, nitootọ, wọn ko di mimọ ni gbogbogbo titi di ọdun 1900, nigbakanna wọn tun ṣe awari nipasẹ nọmba awọn onimọ-jinlẹ lori Kọntinenti. Láàárín àkókò yìí, Darwinism ní apá ìparí ọ̀rúndún kọkàndínlógún dojú kọ àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n mìíràn tí a mọ̀ síNeo-Lamarckism. Idawọle yii pin pẹlu Lamarck pataki ti lilo ati ilokulo ninu idagbasoke ati piparẹ awọn ẹya ara, ati pe o ṣafikun imọran pe agbegbe n ṣiṣẹ taara lori awọn ẹya Organic, eyiti o ṣalaye aṣamubadọgba wọn si ọna igbesi aye ati agbegbe ti ohun-ara. Awọn ti o tẹle ilana yii sọ yiyan adayeba silẹ bi alaye fun isọdi si ayika.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olokiki laarin awọn olugbeja ti yiyan adayeba ni onimọ-jinlẹ ara JamaniAugust Weismann , ẹniti o ṣe atẹjade rẹ ni awọn ọdun 1880germ plasm yii . O si yato si meji oludoti ti o ṣe soke ohun oni-ara: awọnsoma , eyiti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ara ati awọn ara, ati pilasima germ, eyiti o ni awọn sẹẹli ti o funni ni awọn ere ati nitorinaa si iru-ọmọ. Ni kutukutu idagbasoke ẹyin kan, pilasima germ di ipinya lati awọn sẹẹli somatic ti o fun laaye si iyoku ti ara. Iro yii ti iyapa radical laarin germ plasm ati soma — iyẹn ni, laarin awọn tissu ibisi ati gbogbo awọn ara ti ara miiran — tọ Weismann lati sọ pe ogún ti awọn abuda ti a gba ko ṣee ṣe, ati pe o ṣii ọna fun aṣaju rẹ ti yiyan adayeba bi ilana pataki nikan ti yoo ṣe akọọlẹ fun Ìtìranyàn ti ẹda. Awọn ero Weismann di mimọ lẹhin 1896 biDarwinism tuntun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọnsintetiki yii ==
Atunṣe ni ọdun 1900 ti ero Mendel ti ajogunba, nipasẹ onimọ-jinlẹ Dutch ati onimọ-jiiniHugo de Vries ati awọn miiran, yori si tcnu lori ipa ti ajogunba ninu Ìtìranyàn . De Vries dabaa imọran tuntun ti Ìtìranyàn ti a mọ siiyipada , eyiti o ṣe pataki kuro pẹlu yiyan adayeba bi ilana itiranya pataki kan. Gẹgẹbi de Vries (ẹniti o darapọ mọ nipasẹ awọn onimọ-jiini miiran gẹgẹbi William Bateson ni England), iru iyatọ meji waye ni awọn ohun alumọni. Ọkan jẹ iyipada “arinrin” ti a ṣakiyesi laarin awọn eniyan kọọkan ti ẹda kan, eyiti ko ni abajade ayeraye ninu Ìtìranyàn nitori pe, ni ibamu si de Vries, ko le “dari si irekọja ti aala eya [ie, si idasile ti ẹda tuntun] paapaa labẹ awọn ipo ti o lagbara julọ ati yiyan ti o tẹsiwaju.” Awọn miiran oriširiši awọn ayipada mu nipaawọn iyipada , awọn iyipada lairotẹlẹ ti awọn apilẹṣẹ ti o yọrisi awọn iyipada nla ti ẹda ara ti o si mu iru awọn ẹda tuntun jade: “Nipa bayii iru-ara titun ti nwaye lojiji, eyiti o wa ni a ṣe jade laisi igbaradi ti o han ati laisi iyipada.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada jẹ ilodi si nipasẹ ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ati ni pataki nipasẹ awọn ti a pebiometricians , mu nipasẹ awọn English statisticianKarl Pearson , ẹniti o daabobo yiyan adayeba Darwin gẹgẹbi idi pataki ti Ìtìranyàn nipasẹ awọn ipa ikojọpọ ti kekere, ilọsiwaju, awọn iyatọ kọọkan (eyiti awọn onimọ-jinlẹ ro pe o ti kọja lati iran kan si ekeji laisi opin nipasẹ awọn ofin ilẹ-iní Mendel [ ''wo'' Mendelism ]).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ariyanjiyan laarin awọn iyipada (ti a tọka si ni akoko bi Mendelians) ati awọn onimọ-jinlẹ ti sunmọ ipinnu kan ni awọn ọdun 1920 ati 30 nipasẹ iṣẹ imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jiini. Awọn onimo ijinlẹ sayensi wọnyi lo awọn ariyanjiyan mathematiki lati fihan, akọkọ, pe iyatọ ti nlọsiwaju (ni iru awọn abuda bi iwọn ara, nọmba awọn ẹyin ti a gbe, ati bii) le ṣe alaye nipasẹ awọn ofin Mendel ati, keji, pe yiyan adayeba ti n ṣiṣẹ ni apapọ lori awọn iyatọ kekere le mu awọn ayipada itiranya pataki ni fọọmu ati iṣẹ. Iyato awọn ọmọ ẹgbẹ ti yi ẹgbẹ ti o tumq si geneticists wàRA Fisher atiJBS Haldane ni Britain atiSewall Wright ni Orilẹ Amẹrika. Iṣẹ wọn ṣe alabapin si iṣubu ti iyipada ati, pataki julọ, pese ilana ilana kan fun iṣọpọ awọn Jiini sinu ilana Darwin ti yiyan adayeba. Sibẹsibẹ iṣẹ wọn ni ipa ti o ni opin lori awọn onimọ-jinlẹ ti ode oni fun awọn idi pupọ — a ṣe agbekalẹ rẹ ni ede mathematiki ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ko le loye; o fẹrẹ jẹ imọ-jinlẹ ti iyasọtọ, pẹlu ijẹrisi imudara diẹ; ati pe o ni opin ni iwọn, ni pataki yiyọ ọpọlọpọ awọn ọran silẹ, gẹgẹbi ijuwe (ilana ti a ṣe ṣẹda awọn ẹda tuntun), ti o ṣe pataki pupọ si awọn onigbagbọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

A pataki awaridii wá ni 1937 pẹlu awọn atejade ti''Jiini ati awọn Oti ti Eya'' nipaTheodosius Dobzhansky , Ara ilu Amẹrika kan ti a bi ni Russia ati onimọ-jiini idanwo. Iwe Dobzhansky ni ilọsiwaju akọọlẹ ti o ni oye ti ilana itiranya ni awọn ofin jiini, ti o ni pẹlu ẹri adanwo ti n ṣe atilẹyin ariyanjiyan imọ-jinlẹ. ''Awọn Jiini ati Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' ni a le kà si ami-ilẹ ti o ṣe pataki julọ ninu igbekalẹ ohun ti o wa lati mọ bi imọ-ọrọ sintetiki ti Ìtìranyàn , ni imunadoko ni apapọ yiyan adayeba Darwin ati awọn Jiini Mendelian. O ni ipa nla lori awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ adanwo, ti o gba oye tuntun ti ilana Ìtìranyàn bi ọkan ninu iyipada jiini ninu awọn olugbe. Awọn iwulo ninu awọn ẹkọ ẹkọ itiranya jẹ iwuri pupọ, ati pe awọn ilowosi si imọran laipẹ bẹrẹ lati tẹle, ti n fa idawọle ti Jiini ati yiyan adayeba si ọpọlọpọ awọn aaye ibi-aye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onkọwe akọkọ ti o, pẹlu Dobzhansky, ni a le kà si awọn ayaworan ile ti ẹkọ sintetiki ni zoologist ti Amẹrika ti a bi ni JamaniErnst Mayr , onimọ-jinlẹ GẹẹsiJulian Huxley , onimọ-jinlẹ AmẹrikaGeorge Gaylord Simpson , ati onimọ-jinlẹ ara AmẹrikaGeorge Ledyard Stebbins . Awọn oniwadi wọnyi ṣe alabapin si ikọlu ti awọn ẹkọ ti itiranya ni awọn ilana ẹkọ ti ẹda ti aṣa ati ni diẹ ninu awọn ti n yọ jade-paapaa awọn Jiini olugbe ati, nigbamii, ilolupo Ìtìranyàn ( ''wo'' ilolupo agbegbe ). Ni ọdun 1950 gbigba ti ẹkọ Ìtìranyàn ti Darwin nipasẹ yiyan adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin awọn onimọ-jinlẹ, ati imọran sintetiki ti di itẹwọgba lọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ati awọn imọ-jinlẹ Agbayé ==
Laini iwadii ti o ṣe pataki julọ lẹhin ọdun 1950 jẹ ohun elo ti isedale molikula si awọn ikẹkọ Ìtìranyàn . Ni ọdun 1953 onimọ-jiini AmẹrikaJames Watson ati British biophysicistFrancis Crick deduced awọn molikula be tiDNA (deoxyribonucleic acid), ohun elo ajogun ti o wa ninu awọn chromosomes ti gbogbo sẹẹli sẹẹli . Alaye nipa jiini ti wa ni koodu laarin ọna ti awọn nucleotide ti o ṣe awọn sẹẹli DNA ti o dabi ẹwọn. Alaye yi ipinnu awọn ọkọọkan tiawọn bulọọki ile amino acid ti awọn ohun elo amuaradagba , eyiti o pẹlu, laarin awọn miiran, awọn ọlọjẹ igbekalẹ gẹgẹbi collagen , awọn ọlọjẹ atẹgun bii haemoglobin , ati ọpọlọpọ awọn enzymu s lodidi fun awọn ilana igbesi aye ipilẹ ti ara-ara. Alaye jiini ti o wa ninu DNA le ṣe iwadii bayi nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni aarin-1960 yàrá imuposi bielectrophoresis ati yiyan ti awọn enzymu di wa fun iyara ati iwadi ti ko gbowolori ti awọn iyatọ laarin awọn enzymu ati awọn ọlọjẹ miiran. Awọn ohun elo ti awọn ilana wọnyi si awọn iṣoro Ìtìranyàn jẹ ki wiwa awọn ọran ti iṣaaju ko le ṣe iwadii-fun apẹẹrẹ, ṣawari iwọn iyatọ jiini ni awọn olugbe adayeba (eyiti o ṣeto awọn aala lori agbara itiranya wọn) ati ṣiṣe ipinnu iye iyipada jiini ti o waye lakoko dida ẹda tuntun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn afiwera ti awọn ilana amino acid ti awọn ọlọjẹ ti o baamu ni awọn oriṣiriṣi oriṣiriṣi ti a pese awọn iwọn kongẹ ni iwọn ti iyatọ laarin awọn ẹda ti o wa lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ, ilọsiwaju ti o pọju lori awọn igbelewọn agbara deede ti a gba nipasẹ anatomi afiwera ati awọn ilana itiranya miiran. Ni ọdun 1968 onimọ-ara JapaneseMotoo Kimura dabaa naIlana didoju ti Ìtìranyàn molikula, eyiti o dawọle pe, ni ipele ti awọn ilana ti awọn nucleotides ni DNA ati ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ, ọpọlọpọ awọn iyipada jẹ didoju ni ibamu; wọn ko ni ipa diẹ tabi ko si lori iṣẹ ti moleku ati nitorinaa lori amọdaju ti ẹda ara laarin agbegbe rẹ. Ti imọ-ọrọ neutrality ba tọ, o yẹ ki o wa &quot;aago molikula ” ti Ìtìranyàn ; iyẹn ni, iwọn eyiti amino acid tabi awọn ilana nucleotide ṣe iyatọ laarin awọn ẹda yẹ ki o pese iṣiro ti o ni igbẹkẹle ti akoko lati igba ti ẹda naa ti yapa. Awọn ọdun 1970 ati 80 o di mimọ diẹdiẹ pe aago molikula kii ṣe deede sibẹsibẹ, sinu ibẹrẹ ọrundun 21st o tẹsiwaju lati pese ẹri ti o gbẹkẹle julọ fun atunṣe itan-akọọlẹ Ìtìranyàn ( ''Wo isalẹ'' Aago molikula ti Ìtìranyàn ati Imọran didoju ti Ìtìranyàn molikula .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-ẹrọ yàrá ti ẹda oniye DNA ati titele ti pese ọna tuntun ati agbara ti iwadii Ìtìranyàn ni ipele molikula. Awọn eso ti imọ-ẹrọ yii bẹrẹ lati ṣajọpọ lakoko awọn ọdun 1980 ni atẹle idagbasoke ti awọn ẹrọ adaṣe DNA adaṣe adaṣe ati ipilẹṣẹ ti iṣesi pipọ polymerase (PCR), ilana ti o rọrun ati ilamẹjọ ti o gba, ni awọn wakati diẹ, awọn ọkẹ àìmọye tabi awọn aimọye ti awọn adakọ ti ọna DNA kan pato tabi pupọ. Major iwadi akitiyan bi awọnHuman Genome Project siwaju ilọsiwaju imọ-ẹrọ fun gbigba awọn ilana DNA gigun ni iyara ati laini iye owo. Ni awọn ọdun diẹ akọkọ ti ọrundun 21st, ilana DNA ni kikun — ie, imudara jiini kikun, tabi genome — ti gba fun diẹ sii ju 20 awọn oganisimu ti o ga julọ, pẹlu eniyan, eku ile ( ''Mus musculus'' ), eku ''Rattus norvegicus'' , ọti kikan ''Drosophila melanogaster'' , awọn mosquitombito , nemapheles ''ga Caenorhabditis elegans'' , parasite iba ''Plasmodium falciparum'' , igbo eweko ''Arabidopsis thaliana'' , ati iwukara ''Saccharomyces cerevisiae'' , ati fun ọpọlọpọ awọn microorganisms. Àfikún ìwádìí ní àkókò yìí ṣàwárí àwọn ọ̀nà mìíràn ti ogún, pẹ̀lúIyipada epigenetic (iyipada kemikali ti awọn Jiini kan pato tabi awọn ọlọjẹ ti o ni ibatan pẹlu Jiini), ti o le ṣe alaye agbara ohun-ara kan lati atagba awọn abuda ti o dagbasoke lakoko igbesi aye rẹ si awọn ọmọ rẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-jinlẹ Earth tun ni iriri, ni idaji keji ti ọrundun 20th, iyipada imọran kan pẹlu abajade nla si ikẹkọ Ìtìranyàn . Yii tiawo tectonics , eyi ti a ti gbekale ninu awọn ti pẹ 1960, fi han wipe awọn iṣeto ni ati ipo ti awọn continents ati awọn okun ni o wa ìmúdàgba , kuku ju aimi, awọn ẹya ara ẹrọ ti Earth . Awọn okun dagba ati dinku, lakoko ti awọn kọnputa n fọ sinu awọn ajẹkù tabi ṣajọpọ sinu ọpọ eniyan nla. Awọn continents n gbe lori dada Earth ni awọn oṣuwọn ti awọn sẹntimita diẹ ni ọdun kan, ati pe ju awọn egbélégbè ọdun ti itan-akọọlẹ imọ-aye yii ronu jinna si oju aye , nfa awọn iyipada oju-ọjọ nla ni ọna. Awọn iyipada nla ti a ko fura tẹlẹ ti awọn agbegbe ti o kọja ti Earth jẹ, ti iwulo, ṣe afihan ninu itan-akọọlẹ itankalẹ ti igbesi aye.Biogeography , iwadi ti itiranya ti ọgbin ati pinpin ẹranko , ti ni iyipada nipasẹ imọ, fun apẹẹrẹ, pe Afirika ati South America jẹ apakan ti ilẹ-ilẹ kan ni bii egbélégbè igba ọdun sẹyin ati pe iha ilẹ India ko ni asopọ pẹlu Esia titi di awọn akoko jiolojikali.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ekoloji , iwadi ti awọn ibaraẹnisọrọ ti awọn ohun alumọni pẹlu awọn agbegbe wọn, ti wa lati awọn ẹkọ-itumọ-&quot;itan-itan-aye&quot;-sinu ibawi ti ẹda ti o lagbara pẹlu ẹya-ara mathematiki ti o lagbara, mejeeji ni idagbasoke awọn awoṣe imọ-ọrọ ati ni gbigba ati igbekale data titobi. Ekoloji itankalẹ ( ''wo'' ilolupo agbegbe ) jẹ aaye ti nṣiṣe lọwọ ti isedale itankalẹ; Òmíràn jẹ́ ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n , ìwádìí nípa ìhùwàsí àwọn ẹranko .Sociobiology , iwadi itankalẹ ti ihuwasi awujọ, jẹ boya aaye abẹlẹ ti o ṣiṣẹ julọ ti ethology. O tun jẹ ariyanjiyan julọ, nitori itẹsiwaju rẹ si awọn awujọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipa ti aṣa ti ẹkọ itiranya =

== Gbigba imọ-jinlẹ ati itẹsiwaju si awọn ilana-iṣe miiran ==
Ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n sọ àwọn ọ̀rọ̀ nípa oríṣi mẹ́ta ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó ní í ṣe pẹ̀lú, àwọn ọ̀ràn: (1) òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n—ìyẹn ni pé, àwọn ohun alààyè ní í ṣe pẹ̀lú ìrandíran; (2) ìtàn ẹfolúṣọ̀n—àwọn kúlẹ̀kúlẹ̀ nípa ìgbà tí àwọn ìlà ìdílé pínyà síra wọn àti ti àwọn ìyípadà tó wáyé nínú ìlà ìdílé kọ̀ọ̀kan; ati (3) awọn ilana tabi awọn ilana nipasẹ eyiti iyipada itankalẹ waye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọrọ akọkọ jẹ ipilẹ julọ ati ọkan ti iṣeto pẹlu idaniloju to gaju.Darwin ṣajọ ọpọlọpọ ẹri ninu atilẹyin rẹ, ṣugbọn ẹri ti kojọpọ nigbagbogbo lati igba naa, ti o wa lati gbogbo awọn ilana ẹkọ ti ibi . Ipilẹṣẹ itiranya ti awọn oganisimu jẹ loni ipari imọ-jinlẹ ti iṣeto pẹlu iru idaniloju ti o jẹ ibatan si iru awọn imọran imọ-jinlẹ bii iyipo ti Earth , awọn iṣipopada ti awọn aye-aye, ati akopọ molikula ti ọrọ. Ìwọ̀n ìdánilójú yìí kọjá iyèméjì tí ó bọ́gbọ́n mu ni ohun tí ó túmọ̀ sí nígbà tí àwọn onímọ̀ nípa ohun alààyè sọ pé ẹfolúṣọ̀n jẹ́ “òdodo”; ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni jẹ itẹwọgba nipasẹ fere gbogbo onimọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn ẹkọ ti itankalẹ lọ jina ju idaniloju gbogbogbo pe awọn ohun alumọni n dagba. Awọn ọran keji ati kẹta — wiwa lati rii daju awọn ibatan itiranya laarin awọn oganisimu pato ati awọn iṣẹlẹ ti itan itankalẹ, ati lati ṣalaye bii ati idi ti itankalẹ ṣe waye — jẹ awọn ọran ti iwadii imọ-jinlẹ ti nṣiṣe lọwọ. Diẹ ninu awọn ipinnu ti wa ni idasilẹ daradara. Ọkan, fun apẹẹrẹ, ni pe chimpanzee ati gorilla jẹ ibatan timọtimọ si eniyan ju eyikeyi ninu awọn eya mẹta wọnyẹn lọ si obo tabi awọn obo miiran. Ipari miiran ni pe yiyan adayeba, ilana ti Darwin gbejade, ṣe alaye iṣeto ti iru awọn ẹya ara ẹrọ imudọgba gẹgẹbi oju eniyan ati awọn iyẹ awọn ẹiyẹ. Ọ̀pọ̀ ọ̀ràn kò dáni lójú, àwọn mìíràn jẹ́ àròjinlẹ̀, àwọn mìíràn sì tún wà—gẹ́gẹ́ bí àbùdá àwọn ohun alààyè àkọ́kọ́ àti nígbà tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ dé—kò jẹ́ aláìmọ́ pátápátá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati Darwin, imọ-jinlẹ ti itankalẹ ti fa ipa rẹ diẹdiẹ si awọn ilana ẹkọ ti ẹda miiran, lati fisioloji si imọ-aye ati lati biochemistry si eto eto . Gbogbo imọ-jinlẹ ni bayi pẹlu lasan ti itankalẹ. Ninu awọn ọrọ Theodosius Dobzhansky , “Ko si ohunkan ninu isedale ti o ni oye ayafi ni ina ti itankalẹ.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Oro ti ''itankalẹ'' ati imọran gbogbogbo ti iyipada nipasẹ akoko tun ti wọ inu ede ijinle sayensi daradara ju isedale isedale ati paapaa sinu ede ti o wọpọ. Astrophysicists sọrọ ti awọn itankalẹ ti awọn oorun eto tabi ti awọn Agbaye; geologists, ti awọn itankalẹ ti Earth ká inu ilohunsoke; psychologists, ti awọn itankalẹ ti awọn okan; anthropologists, ti awọn itankalẹ ti awọn asa; awọn itan-akọọlẹ aworan, ti itankalẹ ti awọn aza ayaworan; ati couturiers, ti awọn itankalẹ ti njagun. Iwọnyi ati awọn ilana-ẹkọ miiran lo ọrọ naa pẹlu iyasọtọ ti o wọpọ diẹ ti itumọ-ero ti mimu, ati boya itọsọna, yipada ni akoko akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin ọrundun 20th, awọn imọran kan pato ati awọn ilana ti a yawo lati itankalẹ ti ẹda ati awọn eto igbesi aye ni a dapọ si iwadii iṣiro, bẹrẹ pẹlu iṣẹ ti mathimatiki Amẹrika John Holland ati awọn miiran. Abajade kan ti igbiyanju yii ni idagbasoke awọn ọna fun ṣiṣẹda awọn ọna ṣiṣe ti o da lori kọnputa ti o ni oye ni awọn iṣẹ ṣiṣe ti a fun. Awọn ọna ṣiṣe wọnyi ni ọpọlọpọ awọn lilo ti o pọju, gẹgẹ bi lohun awọn iṣoro iṣiro to wulo, pese awọn ẹrọ pẹlu agbara lati kọ ẹkọ lati iriri, ati awọn ilana awoṣe ni awọn aaye bii oriṣiriṣi bii ilolupo, ajẹsara, eto-ọrọ, ati paapaa itankalẹ isedale funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati ṣe agbekalẹ awọn eto kọnputa ti o ṣe aṣoju awọn ojutu pipe si iṣoro kan labẹ ikẹkọ, onimọ-jinlẹ kọnputa ṣẹda eto ti awọn ilana igbesẹ-nipasẹ-igbesẹ, ti a pe ni algoridimu jiini tabi, ni fifẹ, algoridimu itiranya , ti o ṣafikun awọn afiwera ti awọn ilana jiini-fun apẹẹrẹ, ajogunba , iyipada , ati atunda — bakanna ti awọn ilana itiranya gẹgẹbi wiwa agbegbe ni pato . Algoridimu jẹ apẹrẹ ni igbagbogbo lati ṣe adaṣe itankalẹ ti ẹda ti olugbe ti awọn eto kọnputa kọọkan nipasẹ awọn iran ti o tẹle lati mu “amọdaju” wọn dara fun ṣiṣe iṣẹ-ṣiṣe ti a yan. Eto kọọkan ninu olugbe ibẹrẹ gba Dimegilio amọdaju ti o ṣe iwọn bawo ni o ṣe ṣe daradara ni “agbegbe” kan pato—fun apẹẹrẹ, bawo ni o ṣe dara to ṣeto atokọ ti awọn nọmba tabi pin aaye ilẹ ni apẹrẹ ile-iṣẹ tuntun kan. Nikan awọn ti o ni awọn ikun ti o ga julọ ni a yan lati “tun jade,” lati ṣe alabapin awọn ohun elo “ajogunba” — ie, koodu kọnputa — si iran ti awọn eto atẹle. Awọn ofin ti ẹda le ni iru awọn eroja gẹgẹbi atunto (awọn gbolohun ọrọ ti koodu lati awọn eto ti o dara julọ ti wa ni idapọ ati ni idapo sinu awọn eto ti iran ti nbọ) ati iyipada (awọn koodu diẹ ninu diẹ ninu awọn eto titun ti yipada ni ID). Algoridimu itiranya lẹhinna ṣe iṣiro eto kọọkan ninu iran tuntun fun amọdaju, bori awọn oṣere talaka, ati gba ẹda laaye lati waye lekan si, pẹlu iyipo ti n ṣe ararẹ ni igbagbogbo bi o ṣe fẹ. Awọn algoridimu ti itiranya jẹ irọrun ni akawe pẹlu itankalẹ ti ẹda, ṣugbọn wọn ti pese awọn ọna ṣiṣe to lagbara ati agbara fun wiwa awọn ojutu si gbogbo iru awọn iṣoro ni eto-ọrọ aje, iṣelọpọ ile-iṣẹ, ati pinpin awọn ẹru ati awọn iṣẹ. ( ''Wo tun'' itetisi atọwọda: Iṣiro itankalẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọye Darwin ti yiyan adayeba tun ti gbooro si awọn agbegbe ti ọrọ eniyan ni ita eto imọ-jinlẹ, pataki ni awọn aaye ti imọ-ọrọ oloselu ati eto-ọrọ aje. Ifaagun naa le jẹ arosọ nikan, nitori ninu ipinnu Darwin ti a pinnu, yiyan adayeba kan nikan si awọn iyatọ ajogunba ninu awọn nkan ti o ni ẹda ti ẹda — iyẹn ni, si awọn ẹda alãye. Yiyan adayeba yẹn jẹ ilana ti ẹda ni aye alãye ti awọn kan mu gẹgẹ bi idalare fun idije aibikita ati fun “walaaye ti o dara julọ” ninu ijakadi fun anfani ọrọ-aje tabi fun iselu ijọba . Darwinism Awujọ jẹ imoye awujọ ti o ni ipa ni diẹ ninu awọn iyika nipasẹ opin 19th ati ibẹrẹ awọn ọrundun 20th, nigbati o lo bi ipinya fun ẹlẹyamẹya, amunisin, ati isọdi awujọ. Ni awọn miiran opin ti awọn oselu julọ.Oniranran , Marxist theorists ti abayọ si itankalẹ nipa adayeba yiyan bi alaye fun eda eniyan ká oselu itan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwinism ni oye bi ilana ti o ṣe ojurere fun alagbara ati aṣeyọri ti o si yọ awọn alailagbara kuro ati ikuna ti lo lati ṣe idalare yiyan ati, ni awọn ọna miiran, awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ ti o ni iwọn pupọ ( ''wo'' eto-ọrọ aje ). Awọn imọ-jinlẹ wọnyi pin ni ipilẹ ayika ti o wọpọ pe idiyele gbogbo awọn ọja ọja da lori ilana Darwin kan. Awọn ọja ọja kan pato jẹ iṣiro ni awọn ofin ti iwọn eyiti wọn ṣe ibamu si awọn idiyele kan pato ti n jade lati ọdọ awọn alabara. Ni ọna kan, diẹ ninu awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ aje wọnyi ni ibamu pẹlu awọn imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ti itiranya ti o rii awọn ayanfẹ bi a ti pinnu ni ipilẹṣẹ pupọ; bii iru bẹẹ, wọn gba pe awọn aati ti awọn ọja le jẹ asọtẹlẹ ni awọn ofin ti awọn abuda eniyan ti o wa titi pupọ. Neo-Keynesian ti o jẹ alakoso ( ''wo'' awọn ọrọ-aje: Keynesian aje ) ati awọn ile-iwe ti monetarist ti ọrọ-aje ṣe awọn asọtẹlẹ ti ihuwasi macroscopic ti awọn ọrọ-aje ( ''wo'' macroeconomics ) ti o da lori ibaraẹnisọrọ ti awọn oniyipada diẹ; ipese owo , oṣuwọn afikun, ati oṣuwọn alainiṣẹ ni apapọ pinnu oṣuwọn idagbasoke eto-ọrọ aje . Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn onímọ̀ ètò ọrọ̀ ajé díẹ̀, bíi FA Hayek onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òǹrorò ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì tí a bí ní ọ̀rúndún ogún ọ̀rúndún ogún àti àwọn ọmọlẹ́yìn rẹ̀, ń sọ àsọtẹ́lẹ̀ ìlànà Darwin lórí àwọn ìfẹ́kúfẹ̀ẹ́ ẹnì kọ̀ọ̀kan tí ó jẹ́ àìdánilójú púpọ̀ tí wọ́n sì ń yí padà ní àwọn ọ̀nà tí kò tọ́ tàbí tí a kò lè sọ tẹ́lẹ̀. Gẹgẹbi wọn, awọn ọna atijọ ti iṣelọpọ awọn ẹru ati awọn iṣẹ ni a rọpo nigbagbogbo nipasẹ awọn idasilẹ ati awọn ihuwasi tuntun. Awọn onimọ-jinlẹ wọnyi jẹri pe ohun ti o nfa eto-ọrọ aje jẹ ọgbọn ti awọn eniyan kọọkan ati awọn ile-iṣẹ ati agbara wọn lati mu awọn ọja tuntun ati ti o dara julọ wa si ọja naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

 
== Esin lodi ati gbigba ==
Awọn ẹkọ ti itankalẹ ti a ti ri nipa diẹ ninu awọn eniyan bi ko ni ibamu pẹluawọn igbagbọ ẹsin , paapaa awọn tiKristiẹniti . Ni igba akọkọ ti ipin ti awọn Bibeli iwe tiJẹ́nẹ́sísì ṣàpèjúwe bí Ọlọ́run ṣe dá ayé, àwọn ohun ọ̀gbìn, ẹranko, àtàwọn èèyàn. Itumọ gangan ti Genesisi dabi ẹni pe ko ni ibamu pẹlu itankalẹ diẹdiẹ ti eniyan ati awọn ohun alumọni miiran nipasẹ awọn ilana adayeba. Ni ominira ti awọnÌtàn Bíbélì , àwọn ìgbàgbọ́ Kristẹni nínú àìleèkú ọkàn àti nínú ẹ̀dá ènìyàn gẹ́gẹ́ bí “a dá ní àwòrán Ọlọ́run” ti fara hàn sí ọ̀pọ̀lọpọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìlòdì sí ìpilẹ̀ṣẹ̀ ẹfolúṣọ̀n ènìyàn láti ọ̀dọ̀ àwọn ẹranko tí kì í ṣe ènìyàn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ikọlu ti o ni itara ti ẹsin bẹrẹ lakoko igbesi aye Darwin. Ni ọdun 1874Charles Hodge , onimọ-jinlẹ Alatẹnumọ Amẹrika kan, ti a tẹjade''Kini Darwinism? , ọkan ninu awọn ikọlu'' ti o ṣalaye julọ lori ilana itiranya. Hodge mọ ẹ̀kọ́ Darwin gẹ́gẹ́ bí “ìdánilójú tó péye jù lọ tí a lè fojú inú wò ó tí kò sì gbà pé Ọlọ́run tòótọ́ ju ti Lamarck tó ṣáájú rẹ̀ lọ.” Ó sọ pé bí wọ́n ṣe ṣe ojú èèyàn jẹ́ ẹ̀rí pé “a ti wéwèé rẹ̀ láti ọ̀dọ̀ Ẹlẹ́dàá, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí ìṣọ́ tí ń fi ẹ̀rí ìṣọ́ hàn.” Ó wá parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé “kíkọ̀ ẹ̀dá inú ìṣẹ̀dá jẹ́ kíkọ́ Ọlọ́run ní ti gidi.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

OmiiranÀwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì rí ojútùú sí ìṣòro náà nípasẹ̀ àríyànjiyàn náà pé Ọlọ́run ń ṣiṣẹ́ nípasẹ̀ àwọn ìdí agbedeméjì. Ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìṣípòpadà àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ni a lè ṣàlàyé nípa òfin òòfà àti àwọn ìlànà àdánidá míràn láìsí sẹ́ ìṣẹ̀dá àti ìpèsè Ọlọrun. Bákan náà, ẹfolúṣọ̀n ni a lè rí gẹ́gẹ́ bí ìlànà àdánidá nípasẹ̀ èyí tí Ọlọ́run fi mú àwọn ẹ̀dá alààyè sínú ìwàláàyè tí ó sì mú wọn dàgbà ní ìbámu pẹ̀lú ètò rẹ̀. Bayi,AH Strong, adari Ile-ẹkọ Imọ-jinlẹ ti Rochester ni ipinlẹ New York , kowe ninu tirẹ''Ẹ̀kọ́ Ìlànà'' (1885): “A fúnni ní ìlànà ẹfolúṣọ̀n, ṣùgbọ́n a kà á sí ọ̀nà ọgbọ́n àtọ̀runwá nìkan.” Ìran-ìran ẹ̀dá ènìyàn rírorò kò bá ipò wọn títayọlọ́lá mu gẹ́gẹ́ bí ẹ̀dá ní àwòrán Ọlọrun mu. Strong ṣe àpèjúwe kan pẹ̀lú bí Kristi ṣe sọ omi di wáìnì lọ́nà àgbàyanu, ó ní: “Wáìnì tí ó wà nínú iṣẹ́ ìyanu náà kì í ṣe omi nítorí pé wọ́n ti fi omi ṣe é, bẹ́ẹ̀ ni ènìyàn kì í ṣe òǹrorò nítorí pé òǹrorò ti ṣe ìtọrẹ díẹ̀ fún ìṣẹ̀dá rẹ̀.” Awọn ariyanjiyan fun ati lodi siIlana Darwin wa latiAwọn ẹlẹsin Roman Catholic pẹlu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní kẹ̀rẹ̀kẹ̀rẹ̀, títí di ọ̀rúndún ogún, ẹfolúṣọ̀n nípasẹ̀ yíyàn àdánidá wá di ìtẹ́wọ́gbà lọ́pọ̀lọpọ̀ àwọn òǹkọ̀wé Kristẹni. PopePius XII ninu rẹ encyclical''Humani generis'' (1950; “Ti Iran Eniyan”) jẹwọ pe itankalẹ ti ẹda ni ibamu pẹlu igbagbọ Kristian, bi o tilẹ jẹ pe o jiyan pe idasilo Ọlọrun ṣe pataki fun ẹda ẹmi eniyan. PopeJohn Paul II , ninu adirẹsi kan si Pontifical Academy of Sciences ni Oṣu Kẹwa Ọjọ 22, Ọdun 1996, kọlu itumọ awọn ọrọ Bibeli gẹgẹbi awọn alaye imọ-jinlẹ ju awọn ẹkọ ẹsin lọ, ni fifi kun:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì tuntun ti jẹ́ kí a mọ̀ pé àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n kì í ṣe àbájáde lásán mọ́ . O jẹ iyalẹnu nitootọ pe ẹkọ yii ti ni itẹwọgba ni ilọsiwaju nipasẹ awọn oniwadi, ni atẹle lẹsẹsẹ ti awọn iwadii ni awọn aaye imọ-jinlẹ. Ijọpọ, bẹni wiwa tabi ti a ṣe, ti awọn abajade ti iṣẹ ti a ṣe ni ominira jẹ ninu ararẹ ariyanjiyan pataki ni ojurere ti ilana yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Awọn iwoye ti o jọra ni a ṣe afihan nipasẹ awọn ẹgbẹ ijọsin Kristiani akọkọ miiran. Apejọ Gbogbogbo ti Ṣọọṣi Presbyterian United ni 1982 tẹwọgba ipinnu kan ti o sọ pe “awọn onimọ-jinlẹ Bibeli ati awọn ile-ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ ẹkọ . AwọnLutheran World Federation ni ọdun 1965 fi idi rẹ mulẹ pe “awọn arosinu itankalẹ wa ni ayika wa bii afẹfẹ ti a nmi ati pe ko le yọ kuro . Awọn gbolohun ọrọ ti o jọra ti ni ilọsiwaju nipasẹAwọn alaṣẹ Juu ati awọn ti awọn ẹsin pataki miiran. Ni ọdun 1984 Apejọ Ọdọọdun 95th ti Apejọ Aarin ti Awọn Rabbis Amẹrika gba ipinnu kan ti o sọ pe: “Biotilẹjẹpe awọn ilana ati awọn imọran ti itankalẹ ti ẹda jẹ ipilẹ lati loye imọ-jinlẹ… a pe awọn olukọ imọ-jinlẹ ati awọn alaṣẹ ile-iwe agbegbe ni gbogbo awọn ipinlẹ lati beere awọn iwe-ẹkọ didara ti o da lori igbalode, imọ imọ-jinlẹ ati ti o yọkuro 'ijinle sayensi' ẹda.”

Àtakò àwọn ojú ìwòye wọ̀nyí jẹ́ àwọn ẹ̀sìn Kristẹni tí wọ́n ń bá a lọ láti di ìtumọ̀ gidi kan Bibeli mú. Ikosile kukuru ti itumọ yii wa ninu Gbólóhùn ti Igbagbọ ti awọnAwujọ Iwadi Ipilẹṣẹ, ti a da ni ọdun 1963 gẹgẹbi “agbari ọjọgbọn ti awọn onimọ-jinlẹ ti oṣiṣẹ ati awọn alamọdaju ti o nifẹ ti o ni ifaramọ ṣinṣin si ẹda pataki ti imọ-jinlẹ” ( ''wo'' ẹda ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì jẹ́ Ọ̀rọ̀ Ọlọ́run tí a Kọ̀wé, àti nítorí pé ó ní ìmísí jákèjádò, gbogbo àwọn ìmúdájú rẹ̀ jẹ́ òtítọ́ ìtàn àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì nínú àwọn àfọwọ́kọ ìpilẹ̀ṣẹ̀. Si ọmọ ile-iwe ti iseda eyi tumọ si pe akọọlẹ ti ipilẹṣẹ ni Genesisi jẹ igbejade otitọ ti awọn otitọ itan ti o rọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bibeli àti àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn ti kọ ìtumọ̀ gidi kan fún ìgbà pípẹ́ gẹ́gẹ́ bí aláìṣeé ṣe , ṣùgbọ́n, nítorí Bibeli ní àwọn gbólóhùn tí kò báramu nínú. Ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ ìwé Jẹ́nẹ́sísì sọ ìtàn ìṣẹ̀dá méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ hàn. Nípasẹ̀ orí kìíní àti ẹsẹ àkọ́kọ́ orí 2 jẹ́ ìtàn ọlọ́jọ́ mẹ́fà tí a mọ̀ dunjú, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ẹ̀dá ènìyàn—àti “àkọ àti abo”—ní àwòrán ara rẹ̀ ní ọjọ́ kẹfà, lẹ́yìn dídá ìmọ́lẹ̀, Ilẹ̀ ayé, òfuurufú, ẹja, ẹyẹ , àti màlúù. Ṣùgbọ́n ní ẹsẹ 4 orí 2 ọ̀rọ̀ ìtàn tó yàtọ̀ bẹ̀rẹ̀, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ènìyàn, tí ó sì gbin ọgbà kan, tí ó sì dá àwọn ẹranko, lẹ́yìn náà ni ó sì bẹ̀rẹ̀ sí mú ìhà kan lọ́wọ́ ọkùnrin láti ṣe obìnrin.

Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bíbélì tọ́ka sí i pé Bíbélì jẹ́ aláìlèṣiṣẹ́mọ́ ní ti òtítọ́ ẹ̀sìn, kì í ṣe nínú àwọn ọ̀ràn tí kò ṣe pàtàkì sí ìgbàlà . Augustine , ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti o tobi julọ ṣe akiyesi, kowe ni ibẹrẹ 5th orundun ninu ''De Genesi ad litteram'' rẹ (''Ọrọ asọye gangan lori Genesisi'' ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;O tun n beere nigbagbogbo kini igbagbọ wa gbọdọ jẹ nipa irisi ati apẹrẹ ọrun, gẹgẹ bi Iwe Mimọ. Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ń bá a lọ ní ìjíròrò gígùn lórí àwọn ọ̀ràn wọ̀nyí, ṣùgbọ́n àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ pẹ̀lú ọgbọ́n ìjìnlẹ̀ wọn ti ṣá wọn tì. Irú àwọn kókó ẹ̀kọ́ bẹ́ẹ̀ kì í ṣe èrè kankan fún àwọn tí ń wá ìyìn. Èyí tó burú jù lọ ni pé wọ́n máa ń gba àkókò tó ṣeyebíye tó yẹ kí wọ́n fi fún ohun tó ṣàǹfààní nípa tẹ̀mí . Kini o kan mi boya ọrun dabi aaye kan ati pe Earth wa ni pipade nipasẹ rẹ ti o daduro ni aarin agbaye, tabi boya ọrun dabi disk kan ati pe Earth wa loke rẹ ti o nraba si ẹgbẹ kan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Augustine fi kún un lẹ́yìn náà nínú orí kan náà pé: “Ní ti ọ̀ràn ìrísí ọ̀run, àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ kò fẹ́ láti kọ́ àwọn ènìyàn ní àwọn òtítọ́ tí kò lè ṣàǹfààní fún ìgbàlà.” Augustine ń sọ pé ìwé Jẹ́nẹ́sísì kì í ṣe ìwé àkọ́kọ́ nípa sánmà. O jẹ iwe nipa ẹsin, ati pe kii ṣe idi ti awọn onkọwe ẹsin rẹ lati yanju awọn ibeere nipa apẹrẹ ti agbaye ti ko ṣe pataki ohunkohun si bi o ṣe le wa igbala.

Ni ọna kanna,John Paul II sọ ni ọdun 1981:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì fúnra rẹ̀ bá wa sọ̀rọ̀ nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀, kì í ṣe láti pèsè ìwé àfọwọ́kọ sáyẹ́ǹsì kan fún wa ṣùgbọ́n kí a lè sọ àjọṣe tí ó péye tí ènìyàn ní pẹ̀lú Ọlọ́run àti àgbáálá ayé . Iwe mimọ nfẹ nirọrun lati kede pe Ọlọrun ni o ṣẹda agbaye, ati pe lati le kọ ẹkọ otitọ yii o ṣe afihan ararẹ ni awọn ofin ti imọ-jinlẹ ti a lo ni akoko onkọwe. Ẹ̀kọ́ èyíkéyìí mìíràn nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé jẹ́ àjèjì sí àwọn ète inú Bíbélì, èyí tí kò fẹ́ láti kọ́ni bí a ṣe dá ọ̀run bí kò ṣe bí ènìyàn ṣe ń lọ sí ọ̀run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Àríyànjiyàn Jòhánù Paul jẹ́ ìdáhùn sáwọn KristẹniÀwọn apilẹ̀ṣẹ̀ tí wọ́n rí i nínú Jẹ́nẹ́sísì àpèjúwe gidi kan nípa bí Ọlọ́run ṣe dá ayé. Láyé òde òní, àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ òtítọ́ inú Bíbélì ti para pọ̀ di Kristẹni kéréje, àmọ́ látìgbàdégbà wọ́n ti jèrè agbára ìdarí ní gbangba àti ìṣèlú, ní pàtàkì ní Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà . Atako si ẹkọ ti itankalẹ ni Amẹrika le ṣe itọpa ni pataki si awọn agbeka meji pẹlu awọn gbongbo ọrundun 19th,Adventism ọjọ keje ( ''wo'' Adventist ) ati Pentecostalism . Ní ìbámu pẹ̀lú ìtẹnumọ́ wọn ní Ọjọ́ Ìsinmi ọjọ́ keje gẹ́gẹ́ bí ìrántí ìṣẹ̀dá Bibeli, Seventh-day Adventists ti tẹnumọ́ ìṣẹ̀dá ìgbésí-ayé láìpẹ́ àti ìṣàkóso àgbáyé ti Ìkún-omi, tí wọ́n gbàgbọ́ pé ó kó àwọn àpáta tí ń ru ẹ̀dá fosaili. Itumọ Adventist ọtọtọ yii ti Genesisi di ipilẹ lile ti “imọ-jinlẹ ẹda” ni ipari 20th orundun ati pe a dapọ si awọn ofin “iwọntunwọnsi-itọju” ti Arkansas ati Louisiana (ti a jiroro ni isalẹ). Ọ̀pọ̀ àwọn Pentecostal, tí wọ́n fọwọ́ sí ìtumọ̀ gidi ti Bíbélì ní gbogbogbòò, pẹ̀lú ti gba tí wọ́n sì ti fọwọ́ sí àwọn ìlànà ti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá, pẹ̀lú ìpilẹ̀ṣẹ̀ ti Ilẹ̀ ayé láìpẹ́ àti ìtumọ̀ nípa ilẹ̀ ayé ní ìbámu pẹ̀lú Ìkún-omi. Wọn ti yato si awọn Adventists ọjọ keje ati awọn alamọran ti imọ-jinlẹ ẹda, sibẹsibẹ, ni ifarada wọn ti awọn iwo oriṣiriṣi ati agbewọle to lopin ti wọn sọ si ariyanjiyan-ẹda ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1920, awọn onigbagbọ ti Bibeli ṣe iranlọwọ lati ni ipa diẹ sii ju awọn aṣofin ipinlẹ 20 lati jiroro lori awọn ofin antievolution, ati awọn ipinlẹ mẹrin - Arkansas, Mississippi, Oklahoma, ati Tennessee — kọ ẹkọ ti itankalẹ ni awọn ile-iwe gbogbogbo wọn. Agbẹnusọ fun awọn antievolutionists wàWilliam Jennings Bryan , ni igba mẹta oludije Democratic ti ko ni aṣeyọri fun Alakoso AMẸRIKA, ti o sọ ni 1922, “A yoo lé Darwinism kuro ni awọn ile-iwe wa.” Ni ọdun 1925 Bryan kopa ninu ibanirojọ ( ''wo'' Idanwo Awọn iwọn ) tiJohn T. Scopes , olukọ ile-iwe giga kan ni Dayton, Tennessee, ti o jẹwọ ti o ṣẹ ofin ipinle ti o lodi si ẹkọ ti itankalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni 1968 awọnIlé Ẹjọ́ Gíga Jù Lọ ti Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà kéde pé kò bá òfin mu èyíkéyìí tó bá fòfin de ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n ní àwọn ilé ẹ̀kọ́ ìjọba. Lẹhin akoko yẹn awọn onigbagbọ Kristiani ṣe agbekalẹ awọn iwe-owo ni nọmba awọn ile-igbimọ aṣofin ipinlẹ ti n paṣẹ pe ẹkọ “imọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ijinlẹ” jẹ iwọntunwọnsi nipa pipin akoko dogba siImọ ẹda . Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá fọwọ́ sí i pé gbogbo onírúurú ohun alààyè ló ṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ sí í ṣẹlẹ̀ nígbà tí Ọlọ́run dá àgbáálá ayé, pé ayé jẹ́ nǹkan bí ẹgbẹ̀rún ọdún mélòó kan péré, àti pé Ìkún-omi Bíbélì jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ gidi kan pé méjì kan ṣoṣo nínú ọ̀wọ́ ẹranko kọ̀ọ̀kan ló là á já. Ni awọn ọdun 1980Arkansas atiLouisiana kọja awọn iṣe ti o nilo itọju iwọntunwọnsi ti imọ-jinlẹ itankalẹ ati imọ-jinlẹ ẹda ni awọn ile-iwe wọn, ṣugbọn awọn alatako ṣaṣeyọri nija awọn iṣe naa bi irufin iyapa ofin t’olofin ti ijo ati ipinlẹ . Ilana Arkansas ni a sọ ni aitọ ni ile-ẹjọ apapo lẹhin igbimọ ti gbogbo eniyan ni Little Rock . Ofin Louisiana ti bẹbẹ ni gbogbo ọna si Ile-ẹjọ giga ti Orilẹ Amẹrika, eyiti o ṣe idajọ ofin “Ofin Creationism” ti Louisiana ti ko ni ofin nitori, nipa imutesiwaju igbagbọ ẹsin pe ẹda eleri kan ti o ṣẹda ẹda eniyan, eyiti o gba nipasẹ ''imọ-ọrọ ẹda-ọrọ ti ẹda'' , iṣe ti o jẹwọ fun ẹsin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ =
William Paley 's''Ẹkọ nipa Ẹkọ nipa ẹda'' , iwe nipasẹ eyiti o ti di mimọ julọ si awọn irandiran , jẹ ariyanjiyan ti o tẹsiwaju ti n ṣalaye apẹrẹ ti o han gbangba ti eniyan ati awọn ẹya wọn, ati apẹrẹ ti gbogbo iru awọn ohun alumọni, ninu ara wọn ati ninu awọn ibatan wọn si ara wọn ati si agbegbe wọn . Ipepe okuta bọtini Paley ni pe “ko le jẹ apẹrẹ laisi onise apẹẹrẹ; idawọle, laisi olupilẹṣẹ; aṣẹ, laisi yiyan;… tumọ si pe o dara si opin, ati ṣiṣe ọfiisi wọn ni ṣiṣe ipari yẹn, laisi ipari ti a ti ronu lailai.” Iwe rẹ ni awọn ipin ti a ṣe igbẹhin si apẹrẹ eka ti oju eniyan ; si awọn fireemu eda eniyan, eyi ti, o jiyan, han a kongẹ darí akanṣe ti awọn egungun, kerekere, ati isẹpo; si sisan ẹjẹ ati itusilẹ ti awọn ohun elo ẹjẹ; si anatomi afiwera ti eniyan ati ẹranko; si eto ti ngbe ounjẹ, awọn kidinrin, urethra, ati àpòòtọ; si iyẹ awọn ẹiyẹ ati awọn iyẹ ẹja; ati Elo siwaju sii. Fun diẹ ẹ sii ju awọn oju-iwe 300, Paley ṣe alaye ti o jinlẹ ati pepeye imọ-jinlẹ ni iru awọn alaye ati deede bi o ti wa ni 1802, ọdun ti atẹjade iwe naa. Lẹ́yìn ìṣàpèjúwe àṣekára rẹ̀ nípa ohun kan tàbí ìlànà ọ̀kọ̀ọ̀kan, Paley tún máa ń fa àbájáde kan náà léraléra—ọlọ́run tí ó jẹ́ onímọ̀ nípa ohun gbogbo àti alágbára gbogbo ni ó lè ṣe àkọsílẹ̀ fún àwọn ohun àgbàyanu wọ̀nyí àti fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìṣẹ̀dá tí wọ́n ní.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Lori apẹẹrẹ oju eniyan o kowe pe:&lt;blockquote&gt;Emi ko mọ ọna ti o dara julọ lati ṣafihan koko-ọrọ ti o tobi pupọ, ju ti ifiwera…oju kan, fun apẹẹrẹ, pẹlu ẹrọ imutobi kan. Niwọn igba ti idanwo ohun elo naa ṣe lọ, ẹri kanna ni pato pe oju ni a ṣe fun iran, nitori pe o wa pe a ṣe ẹrọ imutobi fun iranlọwọ. Wọn ṣe lori awọn ilana kanna; mejeeji ni titunse si awọn ofin nipa eyiti gbigbe ati isọdọtun ti awọn egungun ina ti wa ni ilana….Fun apẹẹrẹ, awọn ofin wọnyi nilo, lati le ṣe ipa kanna, pe awọn egungun ina, ni gbigbe lati omi sinu oju, yẹ ki o fa fifalẹ nipasẹ aaye rirọrun diẹ sii ju nigbati o ba jade kuro ninu afẹfẹ sinu oju. Nípa bẹ́ẹ̀, a rí i pé ojú ẹja kan, ní apá yẹn tí a ń pè ní lẹ́nsi crystalline, yípo púpọ̀ ju ojú àwọn ẹranko orí ilẹ̀ lọ. Kini ifihan gbangba ti apẹrẹ le wa ju iyatọ yii lọ? Kí ni ohun èlò ìṣirò kan ì bá ti ṣe púpọ̀ sí i láti fi ìmọ̀ rẹ̀ hàn nípa ìlànà [t] rẹ̀, ìfisílò ìmọ̀ yẹn, bíbá ohun èlò rẹ̀ dé òpin rẹ̀…láti jẹ́rìí sí ìmọ̀ràn , yíyàn, ìgbatẹnirò, ète?&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Yóò jẹ́ ohun tí kò bọ́gbọ́n mu láti sọ pé, nípa èèṣì lásán ni ojú&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;yẹ ki o ti wa ninu, akọkọ, ti awọn lẹsẹsẹ ti sihin tojú — gidigidi o yatọ, nipasẹ awọn nipasẹ awọn, ani ninu wọn nkan na, lati awọn akomo awọn ohun elo ti eyi ti awọn iyokù ti awọn ara jẹ, ni apapọ ni o kere, kq, ati pẹlu eyi ti gbogbo awọn ti awọn oniwe-dada, yi nikan ìka ti o ayafi, ti wa ni bo: keji, ti a dudu asọ tabi kanfasi-awọn nikan awo ilu ninu awọn ara ti o ti wa ni sile bi awọn ikọwe-nspreads ti o jẹ dudu ti awọn less ti a ṣẹda lẹhin ti awọn less. ina tan kaakiri nipasẹ wọn; ati ki o gbe ni awọn kongẹ geometrical ijinna ninu eyi ti, ati ninu eyi ti nikan, a pato aworan le wa ni akoso, eyun, ni concourse ti refracted egungun: kẹta, ti kan ti o tobi nafu ara ibaraẹnisọrọ laarin yi awo ati awọn ọpọlọ; laisi eyiti, iṣe ti ina lori awọ ara, bi o ti wu ki o ṣe atunṣe nipasẹ ẹya ara ẹrọ , yoo padanu si awọn idi ti aibalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Agbara ti ariyanjiyan lodi si aye ti o wa , ni ibamu si Paley, lati inu ero kan ti o pe orukọ ''ibatan'' ati pe awọn onkọwe nigbamii yoo sọ ''idiju ti ko le dinku'' . Paley kọ:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya oriṣiriṣi ba ṣe alabapin si ipa kan, tabi, eyiti o jẹ ohun kanna, nigbati ipa kan ba waye nipasẹ iṣẹ apapọ ti awọn ohun elo oriṣiriṣi, amọdaju ti iru awọn ẹya tabi awọn ohun elo si ara wọn fun idi ti iṣelọpọ, nipasẹ iṣe iṣọkan wọn, ipa naa, ni ohun ti Mo pe ni ibatan; Ati nibikibi ti a ba ṣe akiyesi eyi ni awọn iṣẹ ti ẹda tabi ti eniyan, o han si mi lati gbe pẹlu rẹ ẹri ipinnu ti oye, aniyan, aworan ... gbogbo rẹ da lori awọn iṣipopada laarin, gbogbo lori eto awọn iṣe agbedemeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;''Ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹda'' jẹ apakan ti Canon ni Cambridge fun idaji ọgọrun ọdun lẹhin iku Paley . Nípa bẹ́ẹ̀, Darwin, ẹni tí ó jẹ́ akẹ́kọ̀ọ́ gboyè jáde níbẹ̀ láàárín 1827 sí 1831, kà á pẹ̀lú èrè àti “ìdùnnú púpọ̀.” Darwin ranti ariyanjiyan ibatan ti Paley nigbati o sọ ni ''Origin of Species'' : “Ti o ba le ṣe afihan pe eyikeyi ẹya ara ẹrọ ti o nipọn wa, eyiti ko ṣee ṣe nipasẹ ọpọlọpọ, ti o tẹle, awọn iyipada diẹ, ero mi yoo bajẹ patapata.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1990 ọpọlọpọ awọn onkọwe sọji ariyanjiyan lati apẹrẹ . Idabalẹ naa, lekan si, ni pe awọn ẹda alãye n ṣe afihan “apẹrẹ ti oye” - wọn yatọ ati idiju pe wọn le ṣe alaye kii ṣe abajade ti awọn ilana adayeba ṣugbọn nikan bi awọn ọja ti “apẹrẹ oye.” Àwọn òǹkọ̀wé kan sọ ẹ̀dá yìí dọ́gba ní kedere pẹ̀lú Ọlọ́run alágbára gbogbo ẹ̀sìn Kristẹni àti àwọn ẹ̀sìn oníṣọ́ọ̀ṣì mìíràn. Awọn miiran, nitori pe wọn fẹ lati rii imọ-ọrọ ti apẹrẹ oye ti a kọ ni awọn ile-iwe gẹgẹ bi aropo si ilana ẹkọ ti itankalẹ, yago fun gbogbo itọka ti o han gbangba si Ọlọrun lati le ṣetọju ipinya laarin ẹsin ati ijọba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ipe fun olupilẹṣẹ oye jẹ asọtẹlẹ lori aye ti idiju ti ko ni idinku ninu awọn ohun alumọni. NinuIwe Michael Behe''Apoti Dudu Darwin: Ipenija Kemikali si Itankalẹ'' (1996), eto ti o ni idiju ti ko ni idinku ni asọye bi jijẹ “ti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ibaramu daradara, awọn ẹya ibaraenisepo ti o ṣe alabapin si iṣẹ ipilẹ, ninu eyiti yiyọ eyikeyi apakan ninu awọn apakan fa eto naa lati dẹkun iṣẹ ṣiṣe daradara.” Awọn alatilẹyin-apẹrẹ oninuure ti ode oni ti jiyan pe awọn ọna ṣiṣe idiju ti ko le dinku ko le jẹ abajade ti itankalẹ. Ni ibamu si Behe, “Niwọn igba ti yiyan adayeba le yan awọn eto ti o ti n ṣiṣẹ tẹlẹ, lẹhinna ti eto igbekalẹ a ko ba le ṣe agbekalẹ diẹdiẹ yoo ni lati dide bi ẹyọkan iṣọpọ , ni isunmọ kan, fun yiyan adayeba lati ni ohunkohun lati ṣiṣẹ.” Ni awọn ọrọ miiran, ayafi ti gbogbo awọn ẹya oju ba wa ni akoko kanna, oju ko le ṣiṣẹ; ko ṣe anfani fun oni-aye oniṣaaju lati ni retina nikan, tabi lẹnsi kan, ti awọn ẹya miiran ko ba ni. Oju eniyan, wọn pari, ko le ti wa ni igbesẹ kekere kan ni akoko kan, ni ọna pipọ nipasẹ eyiti yiyan adayeba n ṣiṣẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹkọ nipa apẹrẹ ọlọgbọn ti pade ọpọlọpọ awọn alariwisi, kii ṣe laarin awọn onimo ijinlẹ itankalẹ nikan ṣugbọn laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onkọwe ẹsin. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n tọ́ka sí i pé àwọn ẹ̀yà ara àti àwọn ẹ̀yà ara mìíràn nínú àwọn ẹ̀dá alààyè kò díjú lọ́nà tí kò lè dí wọn lọ́wọ́—wọn kì í wá lójijì, tàbí kí wọ́n tètè dé. Oju eniyan ko han lojiji ni gbogbo idiju rẹ lọwọlọwọ. Ipilẹṣẹ rẹ nilo isọpọ ti ọpọlọpọ awọn ẹya jiini, ọkọọkan ni ilọsiwaju iṣẹ ti iṣaju, awọn oju ti ko ni pipe. Ní nǹkan bí ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rin [700] egbélégbè ọdún sẹ́yìn, àwọn baba ńlá àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yìn òde òní ti ní àwọn ẹ̀yà ara tó ní ìmọ́lẹ̀. Ìmọ̀lára ìmọ́lẹ̀ lásán—àti, lẹ́yìn náà, oríṣiríṣi ìpele agbára ìríran—jẹ́ àǹfààní fún àwọn ohun alààyè wọ̀nyí tí ń gbé ní àyíká tí ìmọ́lẹ̀ oòrùn yí ká. Gẹgẹbi a ti sọrọ ni kikun ni isalẹ ni apakan Diversity ati iparun , awọn iru oju ti o yatọ si ti wa ni ominira ni o kere ju igba 40 ninu awọn ẹranko, eyiti o ṣe afihan ni kikun, lati awọn iyipada ti ko ni idiwọn ti o jẹ ki awọn sẹẹli kọọkan tabi awọn ẹranko ti o rọrun lati ṣe akiyesi itọsọna ti ina si oju vertebrate fafa, ti o kọja nipasẹ gbogbo awọn ẹya ara ti o wa ni agbedemeji ni idiju. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti fi hàn pé àwọn àpẹẹrẹ àwọn ètò ìṣiṣẹ́ dídíjú tí kò ṣeé díwọ̀n tí a mẹ́nu kàn nípa àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òye—gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà ẹ̀jẹ̀ bíokẹ́míkà ti dídín ẹ̀jẹ̀ ( ''wo'' coagulation ) tàbí mọ́tò rotary molecular, tí a ń pè ní flagellum , nípa èyí tí àwọn sẹ́ẹ̀lì kòkòrò àrùn ń gbé—kò lè dín kù rárá; dipo, awọn ẹya ti ko ni idiju ti awọn ọna ṣiṣe kanna ni a le rii ni awọn ohun alumọni ode oni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti tọ́ka sí bákan náà pé àìpé àti àbùkù gba gbogbo ayé tó wà láàyè. Ni oju eniyan , fun apẹẹrẹ, awọn okun iṣan oju-ara ni oju ti n ṣajọpọ lori agbegbe ti retina lati dagba iṣan opiki ati bayi ṣẹda aaye afọju; squids ati octopuses ko ni abawọn yii. Apẹrẹ ti ko ni abawọn dabi pe ko ni ibamu pẹlu olupilẹṣẹ oloye ohun gbogbo. Ni ifojusọna ibawi yii , Paley dahun pe “awọn abawọn ti o han gbangba… yẹ ki o tọka si idi kan, botilẹjẹpe a ko mọ nipa rẹ.” Awọn onimọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ode ode oni ti ṣe awọn iṣeduro ti o jọra; Ni ibamu si Behe, “Ajiyan lati aipe fojufojusi iṣeeṣe pe oluṣeto le ni awọn idi pupọ, pẹlu ilọsiwaju imọ-ẹrọ nigbagbogbo ni ifasilẹlẹ si ipa keji.” Gbólóhùn yii, awọn onimọ-jinlẹ ti dahun, le ni iwulo ti ẹkọ ẹkọ, ṣugbọn o npa apẹrẹ ti oye jẹ arosọ ijinle sayensi , nitori pe o pese pẹlu apata ti ko ni agbara ti o ni agbara lodi si awọn asọtẹlẹ bii “oye” tabi “pipe” apẹrẹ kan yoo jẹ. Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ṣe ìdánwò àwọn ìdánwò rẹ̀ nípa wíwo bóyá àwọn àsọtẹ́lẹ̀ tí a mú jáde láti inú wọn jẹ́ ọ̀ràn nínú ayé tí ó ṣeé fojú rí. Itumọ ti ko le ṣe idanwo ni agbara-iyẹn, nipasẹ akiyesi tabi idanwo-kii ṣe imọ-jinlẹ. Itumọ ti laini ero yii fun awọn ile-iwe gbogbogbo AMẸRIKA ti jẹ idanimọ kii ṣe nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣugbọn nipasẹ awọn alaiṣe-imọ-jinlẹ paapaa, pẹlu awọn oloselu ati awọn oluṣe eto imulo . Oṣiṣẹ ile-igbimọ AMẸRIKA ti o lawọ Edward Kennedy kowe ni ọdun 2002 pe “apẹrẹ oye kii ṣe imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ati, nitorinaa, ko ni aye ninu eto-ẹkọ ti awọn kilasi imọ-jinlẹ ile-iwe gbogbogbo ti orilẹ-ede wa .”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, pẹ̀lú, ti tọ́ka sí i pé kì í ṣe kìkì àwọn àìpé ń bẹ nìkan ni ṣùgbọ́n bẹ́ẹ̀ náà ni àwọn àìṣeéṣe, àbùkù, àwọn ohun àjèjì, àti ìwà ìkà ń gbilẹ̀ nínú ayé ìgbésí ayé. Fun idi eyi awọn onkọwe ẹsin ti ṣofintoto ilana ti apẹrẹ ti iṣeduro ni awọn adaye, bi paynitencence ti wọn, ṣe idanimọ bi awọn abuda Ẹda. Ọkan apẹẹrẹ ti &quot;blunder&quot; jẹ agbọn eniyan, eyiti o ni awọn eyin pupọ fun iwọn rẹ; awọn molars kẹta, tabi eyin ọgbọn, nigbagbogbo ni ipa ti o nilo lati yọ kuro. Níwọ̀n bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀ ènìyàn yóò rí i pé ó ṣòro, láti sọ pé ó kéré tán, láti sọ pé ó jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ ti Ọlọ́run tí oníṣẹ́ ẹ̀rọ ènìyàn tí ó dáńgájíá kò tilẹ̀ fẹ́ láti sọ, ẹfolúṣọ̀n pèsè àkọsílẹ̀ dáradára nípa àìpé yìí. Bi iwọn ọpọlọ ti n pọ si ni akoko diẹ ninu awọn baba eniyan, atunṣe timole nigbakanna ni idinku ẹrẹkẹ ki ori ọmọ inu oyun yoo tẹsiwaju lati baamu nipasẹ ọna ibimọ ti obinrin agba. Itankalẹ dahun si awọn iwulo oni-ara kii ṣe nipasẹ apẹrẹ ti o dara julọ ṣugbọn nipasẹ tinkering, bi o ti jẹ pe—nipa iyipada awọn ẹya ti o wa tẹlẹ laiyara nipasẹ yiyan adayeba. Laibikita awọn iyipada si bakan eniyan, ọna ibimọ obinrin naa wa ni dín pupọ fun gbigbe ni irọrun ti ori ọmọ inu oyun, ati pe ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọmọ ku lakoko ibimọ nitori abajade. Imọ jẹ ki eyi ni oye bi abajade ti ilọsiwaju itiranya ti ọpọlọ eniyan; Awọn obinrin ti awọn ẹranko miiran ko ni iriri iṣoro yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye ti igbesi aye pọ ni awọn iwa “iwa”. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ apẹranjẹ ń jẹ ẹran wọn láàyè; parasites run wọn alãye ogun lati inu; ni ọpọlọpọ awọn eya ti spiders ati kokoro, awọn obirin jẹ wọn oko. Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ìsìn nígbà àtijọ́ ti kojú irú ìwà ìkà bẹ́ẹ̀ nítorí pé ó ṣòro láti ṣàlàyé nípa ọ̀nà Ọlọ́run. Evolution, ni ọna kan, wa si igbala wọn. Ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì ìgbà ayé kan pe Darwin ní “ọ̀rẹ́ aríran,” ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Roman Kátólíìkì kan sì kọ̀wé nípa “ẹ̀bùn tí Darwin fún ẹ̀kọ́ ìsìn.” Àwọn méjèèjì gbà pé àbájáde ẹfolúṣọ̀n, tí ó dà bíi pé ó mú àìní Ọlọ́run kúrò nínú ayé lákọ̀ọ́kọ́, nísinsìnyí ń mú àìní náà kúrò lọ́nà tí ó fini lọ́kàn balẹ̀ láti ṣàlàyé àìpé ayé gẹ́gẹ́ bí ìyọrísí ìṣètò Ọlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>o83gj6iggalr0ay2iyrs5wbkl7uq63m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600829</id>
      <parentid>600828</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:59:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600829</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99329" sha1="fkjp303avl8tfub7m4j1kj12uhoqvti" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Illustration from the book Sappelen by Mark Ramen; The origin of Ruth.jpg|thumb|Itiranyàn]]
[[Fáìlì:Evolution (1925), image 09.jpg|thumb|eranko obo ati èniyàn ni asikò kanna.]]
Ìtìranyàn je nigba awa n so pé èniyàn ti wa lati eranko obo, ati eranko obo wa lati eranko adiye, ati gbogbo ohun laaye wa lati «The Big Bang» tumo si ni èdè Yoruba je «Pàùùù Nla» sugbon o po ninu àwon èniyàn Yoruba, won ko gbagbo eyi nitori won ro pé o je aimọgbọnwa. Won gbà-gbé ni Olorun.

Ìtìranyàn , yii ni isedale postuating ti awọn orisirisi iru ti eweko, eranko, ati awọn miiran ohun alãye lori Earth ni won Oti ni miiran preexising orisi ati pe awọn iyato iyato jẹ nitori awọn iyipada ni itẹlera iran. Ẹkọ nipa Ìtìranyàn jẹ ọkan ninu awọn bọtini pataki ti imọ-jinlẹ igbalode.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/evolution-scientific-theory/Intelligent-design-and-its-critics&lt;/ref&gt;

Oniruuru ti aye alãye jẹ iyalẹnu. Diẹ ẹ sii ju 2 million tẹlẹeya ti oganisimu ti a ti daruko ati apejuwe; ọpọlọpọ awọn miiran wa lati wa awari - lati egbélégbè mewaa si egbélégbè ogbon (10,000,000-30,000,000), ni ibamu si diẹ ninu awọn iṣiro. Ohun ti o yanilenu kii ṣe awọn nọmba nikan ṣugbọn o tun jẹ iyatọ iyalẹnu ni iwọn, apẹrẹ, ati ọna igbesi aye — lati inu awọn kokoro arun kekere , ti wọn kere ju ẹgbẹẹgbẹrun millimita kan ni iwọn ila opin, si sequoias ti o dara, ti o ga soke 100 mita (300 ẹsẹ) loke ilẹ ati iwuwo ọpọlọpọ ẹgbẹrun toonu; lati inu awọn kokoro arun ti n gbe ni awọn orisun omi gbona ni awọn iwọn otutu nitosi aaye omi ti omi si awọn elu ati awọn ewe ti n dagba lori awọn ọpọn yinyin ti Antarctica ati ninu awọn adagun omi iyọ ni -23 °C (-9 °F); ati lati omiran tube worm s ṣe awari gbigbe nitosi awọn atẹgun hydrothermal lori ilẹ okun dudu si Spider s ati awọn ohun ọgbin larkspur ti o wa lori awọn oke ti Oke Everest diẹ sii ju awọn mita 6,000 (ẹsẹ 19,700) loke ipele okun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iyatọ ailopin lori igbesi aye jẹ eso ti ilana Ìtìranyàn . Gbogbo awọn ẹda alãye ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ. Awọn eniyan ati awọn ẹran-ọsin miiran ti sọkalẹ lati inu awọn ẹda ti o ni irẹlẹ ti o gbe laaye ni ohun ti o ju egbélégbè aadojo (150,000,000) ọdun sẹyin; awọn ẹran-ọsin, awọn ẹiyẹ, awọn ẹja, awọn amphibians, ati awọn ẹja pin gẹgẹbi awọn kokoro ti inu omi ti o ngbe ni egbélégbè egbeta (600,000,000) ọdun sẹyin; ati gbogbo awọn ohun ọgbin ati awọn ẹranko nyo lati awọn kokoro-arun-bi microorganisms ti o bẹrẹ diẹ sii ju 3 bilionu ọdun sẹyin. Ìtìranyàn ti isedale jẹ ilana ti iran pẹlu iyipada. Awọn iran ti awọn oganisimu yipada nipasẹ awọn iran; oniruuru dide nitori awọn iran ti o sokale lati awọn baba ti o wọpọ yatọ nipasẹ akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onímọ̀ àdánidá ọmọ ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì ní ọ̀rúndún kọkàndínlógúnCharles Darwin jiyan pe awọn oganisimu wa nipasẹ Ìtìranyàn , ati pe o pese alaye imọ-jinlẹ , ti o pe ni pataki ṣugbọn ko pe, ti bii Ìtìranyàn ṣe waye ati idi ti o jẹ pe awọn ohun alumọni ni awọn ẹya-gẹgẹbi awọn iyẹ, awọn oju, ati awọn kidinrin — ti a ṣeto ni gbangba lati sin awọn iṣẹ kan pato. Yiyan adayeba jẹ imọran ipilẹ ninu alaye rẹ. Aṣayan adayeba waye nitori awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti o wulo diẹ sii, gẹgẹbi iran-nla tabi awọn ẹsẹ ti o yara, yọ ninu ewu dara julọ ati gbejade awọn ọmọ diẹ sii ju awọn ẹni-kọọkan ti o ni awọn abuda ti ko ni ojurere.Genetics , imọ-jinlẹ ti a bi ni ọrundun 20th, ṣafihan ni kikun bi yiyan adayeba ṣe n ṣiṣẹ ati yori si idagbasoke ti imọ-jinlẹ ode oni ti Ìtìranyàn . Bibẹrẹ ni awọn ọdun 1960, ibawi imọ-jinlẹ ti o ni ibatan ,isedale molikula , imọ ti ilọsiwaju pupọ ti Ìtìranyàn ti ibi ati jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iwadii awọn iṣoro alaye ti o dabi ẹni pe ko de ọdọ nikan ni igba diẹ tẹlẹ-fun apẹẹrẹ, bawo ni awọn jiini ti eniyan ati awọn chimpanzees ṣe jọra (wọn yatọ ni iwọn 1 – 2 ogorun awọn ẹya ti o jẹ awọn Jiini).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àpilẹ̀kọ yìí ṣàlàyé ẹfolúṣọ̀n bí ó ṣe kan àwọn ohun alààyè lápapọ̀. Fun ijiroro ti Ìtìranyàn eniyan, ''wo'' nkan naa Ìtìranyàn eniyan . Fun itọju pipe diẹ sii ti ibawi ti o ṣe pataki si ikẹkọ Ìtìranyàn , ''wo'' awọn nkan jiini, eniyan ati ajogunba . Awọn aaye kan pato ti Ìtìranyàn jẹ ijiroro ninu awọn nkan ti o ni awọ ati mimicry . Awọn ohun elo ti ilana itiranya si ọgbin ati ibisi ẹranko ni a jiroro ninu awọn nkan ti ibisi ọgbin ati ibisi ẹranko . Akopọ ti Ìtìranyàn ti igbesi aye gẹgẹbi abuda pataki ti itan-akọọlẹ Earth ni a fun ni imọ-jinlẹ agbegbe: ItanÌtìranyàn alẹ ti biosphere . Ifọrọwerọ alaye ti igbesi aye ati ironu Charles Darwin ni a rii ninu nkan Darwin, Charles .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Gbogbogbo Akopọ ==

== Ẹri fun Ìtìranyàn ==
Darwin ati awọn onimọ-jinlẹ ti ọrundun 19th miiran rii ẹri ti o lagbara fun Ìtìranyàn ti ẹda ni iwadii afiwera ti awọn ohun alumọni, ni pinpin agbegbe wọn, ati ninu awọn kuku fosaili ti awọn ohun alumọni ti o parun. Lati akoko Darwin, ẹri lati awọn orisun wọnyi ti di alagbara pupọ ati ni kikun , lakoko ti awọn ilana ẹkọ ti ibi ti o jade laipẹ-jiini, biochemistry , fisioloji , imọ-jinlẹ , ihuwasi ẹranko (ethology), ati paapaa isedale molikula — ti pese ẹri afikun agbara ati ijẹrisi alaye. Iye alaye nipa itan Ìtìranyàn ti a fipamọ sinu DNA ati awọn ọlọjẹ ti awọn ohun alãye jẹ eyiti ko ni opin; awọn onimo ijinlẹ sayensi le tun ṣe alaye eyikeyi ti itan-akọọlẹ Ìtìranyàn ti igbesi aye nipasẹ idokowo akoko to ati awọn orisun yàrá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n kò bìkítà mọ́ gbígba ẹ̀rí láti ṣètìlẹ́yìn fún òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n ṣùgbọ́n kàkà bẹ́ẹ̀ wọ́n bìkítà nípa irú ìmọ̀ wo ni a lè rí gbà láti oríṣiríṣi orísun ẹ̀rí. Awọn abala atẹle yii ṣe idanimọ awọn orisun ti o munadoko julọ ati ṣapejuwe iru alaye ti wọn ti pese.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọnfosaili igbasilẹ =
Awọn onimọ-jinlẹ ti gba pada ti wọn si ṣe iwadi awọn eeku fosaili ti ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ohun alumọni ti o ngbe ni igba atijọ. Igbasilẹ fosaili yii fihan pe ọpọlọpọ iru awọn ohun alumọni ti parun yatọ pupọ ni irisi si eyikeyi ti o wa laaye ni bayi. O tun ṣe afihan awọn isọdi ti awọn oganisimu nipasẹ akoko ( ''wo'' faunal succession, law of ; geochronology: Pinpin awọn ibatan ti fossils pẹlu apata strata ), afihan iyipada wọn lati fọọmu kan si ekeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nigbati ohun-ara ba ku, o maa n run nipasẹ awọn ọna igbesi aye miiran ati nipasẹ awọn ilana oju ojo. Ni awọn akoko ṣọwọn diẹ ninu awọn ẹya ara—paapaa awọn ti o le bi ikarahun, eyín, tabi egungun—ni a tọju nipasẹ didi sinu ẹrẹ tabi aabo ni ọna miiran lati awọn aperanje ati oju ojo. Nígbẹ̀yìngbẹ́yín, wọ́n lè di èèwọ̀ kí wọ́n sì tọ́jú wọn títí ayérayé pẹ̀lú àwọn àpáta tí wọ́n ti fi wọ́n sínú rẹ̀. Awọn ọna bii ibaṣepọ radiometric - wiwọn awọn oye ti awọn ọta ipanilara adayeba ti o wa ninu awọn ohun alumọni kan lati pinnu akoko ti o kọja lati igba ti wọn ti di-jẹ ki o ṣee ṣe lati ṣe iṣiro akoko akoko nigbati awọn apata, ati awọn fossils ti o ni nkan ṣe pẹlu wọn, ni a ṣẹda&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Radiometric ibaṣepọ tọkasi wipe Earth ti a akoso nipa 4.5 bilionu odun seyin. Awọn fossils akọkọ dabi awọn microorganisms bii kokoro arun ati cyanobacteria ( ewe-alawọ ewe bulu ); Atijọ julọ ninu awọn fossils wọnyi han ni awọn apata 3.5 bilionu ọdun ( ''wo'' Precambrian akoko ). Awọn fossils eranko ti a mọ julọ julọ , ti o to egbélégbè eedegberin (700,000,000) ọdun atijọ, wa lati inu ohun ti a npe ni Ediacara fauna , awọn ẹda kekere ti o dabi worm pẹlu awọn ara rirọ. Ọpọlọpọ awọn fossils ti o jẹ ti ọpọlọpọ awọn phyla alãye ati iṣafihan awọn egungun ti o wa ni erupe ile han ninu awọn apata ni nkan bi egbélégbè eedegbeta-ó-lé-ogóji (540,000,000) ọdun. Awọn ohun alumọni wọnyi yatọ si awọn ẹda ti o ngbe ni bayi ati awọn ti o ngbe ni awọn akoko idasi. Diẹ ninu yatọ si yato si pe awọn onimọ-jinlẹ ti ṣẹda phyla tuntun lati le ṣe iyatọ wọn. ( ''Wo'' Akoko Cambrian .) Awọn vertebrate akọkọ , awọn ẹranko ti o ni awọn ẹhin, farahan ni nkan bi egbélégbè irinwó (400,000,000) ọdun sẹyin; akọkọ mammal s, kere ju egbélégbè igba (200,000,000) odun seyin. Itan igbesi aye ti a gbasilẹ nipasẹ awọn fossils ṣe afihan awọn ẹri ti o lagbara ti Ìtìranyàn .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Igbasilẹ fosaili ko pe. Ninu ipin kekere ti awọn ohun alumọni ti o tọju bi awọn fossils, ida kekere kan ni a ti gba pada ti a si ṣe iwadi nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ. Ni awọn igba miiran itẹlera awọn fọọmu lori akoko ti ni atunṣe ni awọn alaye. Ọkan apẹẹrẹ ni awọn Ìtìranyàn ti awọnẹṣin . Ẹṣin naa ni a le tọpa si ẹranko ti o ni iwọn aja ti o ni awọn ika ẹsẹ pupọ lori ẹsẹ kọọkan ati eyin ti o yẹ fun lilọ kiri ayelujara; eranko yi, ti a npe niẸṣin owurọ (iwin ''Hyracotherium'' ), gbe diẹ sii ju egbélégbè aadota (50,000,000) ọdun sẹyin. Fọọmu to ṣẹṣẹ julọ, ẹṣin igbalode ( ''Equus'' ), tobi pupọ ni iwọn, jẹ ika ẹsẹ kan, o si ni awọn eyin ti o yẹ fun jijẹ. Awọn fọọmu iyipada ti wa ni ipamọ daradara bi awọn fossils, gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn iru ẹṣin ti o parun ti o wa ni awọn itọnisọna oriṣiriṣi ti ko si fi awọn ọmọ ti o wa laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lilo awọn fossils ti a gba pada, awọn onimọ-jinlẹ ti tun ṣe awọn apẹẹrẹ ti awọn iyipada itiranya ipilẹṣẹ ni fọọmu ati iṣẹ. Fun apẹẹrẹ, isalẹbakan ti reptiles ni orisirisi awọn egungun, sugbon ti osin nikan kan. Awọn egungun miiran ti o wa ninu bakan reptile ni aiṣedeede ti dagba si awọn egungun ni bayi ti a rii ni eti mammalian. Lákọ̀ọ́kọ́, irú ìyípadà bẹ́ẹ̀ lè dà bí èyí tí kò ṣeé ṣe—ó ṣòro láti ronú nípa iṣẹ́ tí irú àwọn egungun bẹ́ẹ̀ lè ti ní nígbà ìpele agbedeméjì wọn. Sibẹsibẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣe awari awọn ọna iyipada meji ti awọn ẹranko ti o dabi ẹran-ọsin, ti a petherapsid s, ti o ni isẹpo bakan meji (ie, awọn aaye mitari meji ni ẹgbẹ ni ẹgbẹ) - isẹpo kan ti o wa ninu awọn egungun ti o duro ni ẹrẹkẹ mammalian ati ekeji ti o ni igun mẹẹrin ati awọn egungun articular, eyiti o di òòlù ati anvil eti mammalian. ( ''Tún wo'' ẹran-ọsin: Skeleton .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Fun awọn alaigbagbọ alaigbagbọ ti Darwin, awọn “sonu ọna asopọ -aisi eyikeyi iru iyipada ti a mọ laarin awọn apes ati awọn eniyan-jẹ igbe ogun, bi o ti wa fun awọn eniyan ti ko ni imọran lẹhinna.hominin s-ie, awọn primates ti o jẹ ti iran eniyan lẹhin ti o yapa kuro ninu awọn idile ti o lọ si awọn apes-jẹ egbélégbè mefa (6,000,000) si egbélégbè méje (7,000,000) ọdun, wa lati Afirika, ti a si mọ ni ''Sahelanthropus'' ati ''Orrorin'' (tabi ''Praeanthropus'' ), eyiti o jẹ bipedal pupọ julọ nigbati o wa ni ilẹ ṣugbọn ti o ni awọn opolo kekere pupọ. ''Ardipithecus'' gbe ni nkan bi egbélégbè 4.4 (4,400,000) ọdun sẹyin, tun ni Afirika. Opolopo fosaili ku lati Oniruuru African origins ti wa ni mo ti''Australopithecus'' , hominin kan ti o han laarin egbélégbè meta (3,000,000 ati egbélégbè merin (4,000,000) ọdun sẹyin. ''Australopithecus'' ni iduro eniyan titọ ṣugbọn agbara cranial ti o kere ju 500 cc (deede si iwuwo ọpọlọ ti o to 500 giramu), ti o ṣe afiwe ti gorilla tabi chimpanzee ati nipa idamẹta ti eniyan. Orí rẹ̀ fi àkópọ̀ ọ̀bọ àti ànímọ́ ènìyàn hàn—iwájú orí rẹ̀ rírẹlẹ̀ àti ojú gígùn, tí ó dà bí ìnàbọ̀ ṣùgbọ́n tí eyín rẹ̀ tó bí ti ènìyàn. Miiran tete hominins gba contemporaneous pẹlu ''Australopithecus'' ni ''Kenyanthropus'' ati ''Paranthropus'' ; mejeeji ní afiwera kekere opolo, biotilejepe diẹ ninu awọn eya ti ''Paranthropus'' ní tobi ara. ''Paranthropus'' ṣe aṣoju ẹka ẹgbẹ kan ninu idile hominin ti o ti parun. Paapọ pẹlu agbara cranial ti o pọ si, awọn abuda eniyan miiran ni a ti rii ninu''Homo habilis'' , ti o ngbe nipa egbélégbè 1.5 (1,500,000)  si egbélégbè meji (2,000,000) ọdun sẹyin ni Afirika ati pe o ni agbara cranial ti o ju 600 cc (iwuwo ọpọlọ ti 600 giramu), ati ni''H. erectus'' , ti o ngbe laarin idaji ti egbélégbè (500,000) ati diẹ sii ju egbélégbè 1.5 (1,500,000) ọdun sẹyin, nkqwe wa ni ibigbogbo lori Afirika, Asia, ati Europe, o si ni agbara cranial ti 800 si 1,100 cc (iwuwo ọpọlọ ti 800 si 1,100 giramu). Awọn iwọn ọpọlọ ti ''H. ergaster'' , ''H. antecessor'' , ati ''H. heidelbergensis'' jẹ ni aijọju ti ọpọlọ ti ''H. erectus'' , diẹ ninu awọn eya ti o jẹ apakan ti akoko, botilẹjẹpe wọn ngbe ni awọn agbegbe oriṣiriṣi ti Ila-oorun Iwọ-oorun . ( ''Tún wo'' ẹfolúṣọ̀n ènìyàn .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọn ibajọra igbekalẹ ==
Awọnegungun ìpapa, ẹṣin, ènìyàn, ẹyẹ, àti àdán jọra gan-an láìka ọ̀nà ìgbésí ayé àwọn ẹranko wọ̀nyí àti onírúurú àyíká wọn sí . Ifiweranṣẹ naa, egungun nipasẹ egungun, ni a le rii ni irọrun kii ṣe ni awọn ẹsẹ nikan ṣugbọn tun ni gbogbo apakan miiran ti ara. Lati oju-iwoye ti o wulo, ko ni oye pe ijapa yẹ ki o we, ṣiṣe ẹṣin, eniyan kọ, ati ẹyẹ tabi adan fo pẹlu awọn ẹya iwaju ti a fi awọn egungun kanna ṣe. Onimọ-ẹrọ le ṣe apẹrẹ awọn ẹsẹ to dara julọ ni ọran kọọkan. Ṣugbọn ti o ba gba pe gbogbo awọn egungun wọnyi jogun awọn ẹya wọn lati ọdọ baba ti o wọpọ ati pe wọn ti yipada nikan bi wọn ti ṣe deede si awọn ọna igbesi aye oriṣiriṣi, ibajọra ti awọn ẹya wọn jẹ oye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Comparative anatomi ṣe iwadii awọnhomologies , tabi jogun afijq, laarin awọn oganisimu ni egungun be ati ninu awọn miiran awọn ẹya ara ti awọn ara. Ifiweranṣẹ ti awọn ẹya jẹ deede isunmọ laarin diẹ ninu awọn oganisimu-orisirisi awọn oriṣiriṣi ti awọn ẹiyẹ orin, fun apẹẹrẹ—ṣugbọn o kere si bi awọn ohun-ara ti a fiwera ko ni ibatan pẹkipẹki ninu itan-akọọlẹ Ìtìranyàn wọn. Awọn ibajọra ko kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹiyẹ ju ti wọn wa laarin awọn ẹran-ọsin, ati pe wọn tun kere laarin awọn ẹranko ati awọn ẹja. Awọn ibajọra ninu igbekalẹ, nitorinaa, kii ṣe Ìtìranyàn ti o farahan nikan ṣugbọn tun ṣe iranlọwọ lati ṣe atunto phylogeny , tabi itan-akọọlẹ Ìtìranyàn , ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Anatomi afiwe tun ṣafihan idi ti ọpọlọpọ awọn ẹya ara-ara ko jẹ pipe. Gẹgẹbi awọn igun iwaju ti ijapa, ẹṣin, eniyan, awọn ẹiyẹ, ati awọn adan, awọn ẹya ara ti ara ko kere ju ti a ṣe deede nitori pe wọn ṣe atunṣe lati ẹya ti a jogun dipo ti a ṣe apẹrẹ lati awọn ohun elo &quot;aise&quot; patapata fun idi kan pato. Aipe ti awọn ẹya jẹ ẹri fun Ìtìranyàn ati lodi si awọn ariyanjiyan antievolutionist ti o pe apẹrẹ ti oye ( ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Idagbasoke ọmọ inu oyun ati vestiges ==
Darwin ati awọn ọmọlẹhin rẹ ri atilẹyin fun Ìtìranyàn ninu iwadi ti embryology , imọ-imọ-imọ ti o ṣe iwadi idagbasoke awọn ohun alumọni lati ẹyin ti o ni idapọ si akoko ibimọ tabi fifun.Vertebrate s, lati awọn ẹja nipasẹ awọn alangba si eniyan, ndagba ni awọn ọna ti o jọra ni awọn ipele ibẹrẹ, ṣugbọn wọn di iyatọ siwaju ati siwaju sii bi awọn ọmọ inu oyun naa ti sunmọ idagbasoke. Awọn ibajọra duro pẹ laarin awọn ohun alumọni ti o ni ibatan diẹ sii (fun apẹẹrẹ, eniyan ati awọn obo) ju laarin awọn ti ko ni ibatan si (awọn eniyan ati awọn yanyan). Awọn ilana idagbasoke ti o wọpọ ṣe afihan ibatan Ìtìranyàn . Awọn alangba ati awọn eniyan pin ilana idagbasoke ti a jogun lati ọdọ baba nla wọn ti o jina; Ilana ti a jogun ti ọkọọkan ni a tunṣe nikan bi awọn iran iran ti o ya sọtọ ti wa ni awọn ọna oriṣiriṣi. Awọn ipele ọmọ inu oyun ti o wọpọ ti awọn ẹda meji ṣe afihan awọn idiwọ ti a fi lelẹ nipasẹ ogún ti o wọpọ, eyiti o ṣe idiwọ awọn iyipada ti ko ṣe pataki nipasẹ awọn agbegbe iyatọ ati awọn ọna igbesi aye wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn oyun ti eniyan ati awọn miiran ti kii ṣe omi omi vertebrates ṣe afihangill slits botilẹjẹpe wọn ko simi nipasẹ awọn gills. Awọn slits wọnyi wa ninu awọn ọmọ inu oyun ti gbogbo awọn vertebrates nitori pe wọn pin gẹgẹbi awọn baba ti o wọpọ ni ẹja ninu eyiti awọn ẹya wọnyi ti kọkọ wa. Awọn ọmọ inu eniyan tun ṣafihan nipasẹ ọsẹ kẹrin ti idagbasoke ni asọye daradarairu , eyi ti o de ipari ti o pọju ni ọsẹ mẹfa. Iru iru ọmọ inu oyun ni a ri ninu awọn ẹran-ọsin miiran, gẹgẹbi awọn aja, ẹṣin, ati awọn obo; ninu eda eniyan, sibẹsibẹ, awọn iru bajẹ-kukuru, taku nikan bi a rudiment ni agbalagba coccyx .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ibasepo Ìtìranyàn ti o sunmọ laarin awọn ohun alumọni ti o han ni iyatọ pupọ bi awọn agbalagba le jẹ idanimọ nigbakan nipasẹ awọn homologies ọmọ inu oyun wọn.Barnacle s, fun apẹẹrẹ, jẹ awọn crustaceans sedentary ti o han gedegbe si iru awọn crustaceans olominira gẹgẹbi awọn lobsters, shrimps, tabi copepods. Sibẹsibẹ awọn barnacles kọja nipasẹ ipele idin ti o ni ọfẹ ọfẹ, nauplius, eyiti o jẹ aibikita bi ti awọn idin crustacean miiran.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn rudiments ọmọ inu oyun ti ko ni idagbasoke ni kikun, gẹgẹbi awọn slits gill ninu eniyan, jẹ wọpọ ni gbogbo iru awọn ẹranko. Diẹ ninu awọn, sibẹsibẹ, bi iru rudiment ninu eda eniyan, tẹsiwaju bi agbalagba vestiges, afihan Ìtìranyàn baba. Ẹya ara rudimentary ti o mọ julọ ninu eniyan ni vermiformàfikún . Ipilẹ bi worm yii so mọ apakan kukuru ti ifun ti a pe nicecum , eyi ti o wa ni aaye ibi ti awọn ifun titobi ati kekere darapọ. Àfikún vermiform ènìyàn jẹ aláìṣiṣẹ́mọ́idawọle ti ara ti o ni idagbasoke ni kikun ti o wa ninu awọn osin miiran, gẹgẹbi ehoro ati awọn herbivores miiran, nibiti cecum nla kan ati ohun elo ti o tọju cellulose ẹfọ lati jẹ ki tito nkan lẹsẹsẹ rẹ pẹlu iranlọwọ ti awọn kokoro arun. Vestiges jẹ awọn iṣẹlẹ ti awọn aipe-gẹgẹbi awọn aipe ti a rii ninu awọn ẹya ara-ti o jiyan lodi si ẹda nipasẹ apẹrẹ ṣugbọn o jẹ oye ni kikun nitori abajade Ìtìranyàn .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

= Àgbègbè ti awon ohun láàyè =
Darwin tun rii ijẹrisi ti Ìtìranyàn ni pinpin agbegbe ti awọn irugbin ati ẹranko, ati pe imọ-jinlẹ nigbamii ti fikun awọn akiyesi rẹ. Fun apẹẹrẹ, nibẹ ni o wa nipa 1,500 mọ eya ti''Drosophila'' kikan fo ni agbaye; O fẹrẹ to idamẹta ninu wọn n gbe ni Hawaii ati pe ko si ibomiiran, botilẹjẹpe lapapọ agbegbe ti archipelago kere ju ọkan-igbogun agbegbe ti California tabi Germany. Paapaa ni Hawaii diẹ sii ju awọn eya igbin 1,000 ati awọn mollusks ilẹ miiran ti ko si nibikibi miiran. Iyatọ dani yiijẹ alaye ni irọrun nipasẹ Ìtìranyàn . Awọn erekuṣu Hawaii ti ya sọtọ pupọju ati pe wọn ti ni awọn oluṣakoso ijọba diẹ — ie, awọn ẹranko ati awọn eweko ti o de ibẹ lati ibomiiran ati awọn olugbe ti iṣeto. Awọn eya wọnyẹn ti o ṣe ijọba awọn erekuṣu naa rii ọpọlọpọ awọn aaye ilolupo ilolupo , awọn agbegbe agbegbe ti o baamu lati ṣetọju wọn ati aini awọn aperanje ti yoo ṣe idiwọ fun wọn lati isodipupo. Ni idahun, awọn eya wọnyi nyara diversified; ilana yii ti isodipupo lati le kun awọn ohun elo ilolupo ni a pe ni Ìtìranyàn adaṣe .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọ̀kọ̀ọ̀kan àwọn kọ́ńtínẹ́ǹtì àgbáyé ní àkójọpọ̀ àwọn ẹranko àti ohun ọ̀gbìn tí ó yàtọ̀ tirẹ̀. Ní Áfíríkà ni àwọn rhinoceroses, erinmi, kìnnìún, hyenas, giraffes, zebras, lemurs, àwọn ọ̀bọ tí imú tóóró àti ìrù tí kò ní ìrù, chimpanzees, àti gorilla. South America , eyi ti pan lori Elo kanna latitudes bi Africa, ni o ni ko si ti awọn wọnyi eranko; dipo o ni pumas, jaguars, tapir, llamas, raccoons, opossums, armadillos, ati awọn obo pẹlu awọn imu gbooro ati awọn iru prehensile nla.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn aapọn wọnyi ti biogeography kii ṣe nitori ibamu nikan ti awọn oriṣiriṣi awọn agbegbe. Ko si idi lati gbagbọ pe awọn ẹranko South America ko dara daradara lati gbe ni Afirika tabi ti Afirika lati gbe ni South America. Awọn erekuṣu Hawaii ko dara ju awọn erekuṣu Pacific miiran lọ fun awọn fo ọti kikan, bẹẹ ni wọn ko ni alejo gbigba ju awọn ẹya miiran ti agbaye fun ọpọlọpọ awọn ohun alumọni ti ko si . Ni otitọ, botilẹjẹpe ko si awọn ẹranko nla ti o jẹ abinibi si awọn erekuṣu Hawahi, awọn ẹlẹdẹ ati ewurẹ ti pọ sibẹ bi ẹranko igbẹ lati igba ti eniyan ti ṣafihan. Àìsí ọ̀pọ̀ irú ẹ̀yà yìí láti inú àyíká ọ̀rọ̀ aájò àlejò nínú èyí tí oríṣiríṣi àjèjì ti àwọn ẹ̀yà míràn ti gbilẹ̀ ni a lè ṣàlàyé nípa àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n, èyí tí ó jẹ́wọ́ pé irú ẹ̀dá lè wà tí ó sì ń wáyé ní àwọn àgbègbè àgbègbè tí àwọn baba ńlá wọn ti ń ṣàkóso.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ==
Aaye ti isedale molikula pese alaye ti o ni alaye julọ ati ẹri ti o wa fun Ìtìranyàn isedale. Ni awọn oniwe-unveiling ti awọn iseda tiDNA ati awọn iṣẹ ti oganisimu ni ipele ti ensaemusi ati awọn miiran amuaradagba moleku, o ti han wipe awọn wọnyi moleku mu alaye nipa ohun oganisimu ká baba. Eyi ti jẹ ki o ṣee ṣe lati tun awọn iṣẹlẹ Ìtìranyàn ti a ko mọ tẹlẹ ati lati jẹrisi ati ṣatunṣe iwo awọn iṣẹlẹ ti a ti mọ tẹlẹ. Itọkasi pẹlu eyiti awọn iṣẹlẹ wọnyi le ṣe atunṣe jẹ idi kan ti ẹri lati isedale molikula jẹ ọranyan pupọ. Idi miiran ni pe Ìtìranyàn molikula ti fihan gbogbo awọn ohun alumọni, lati kokoro arun si eniyan, lati ni ibatan nipasẹ iran lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

Ìṣọ̀kan tó ṣàrà ọ̀tọ̀ kan wà nínú àwọn èròjà molecule ti àwọn ohun alààyè—nínú irú àwọn èròjà náà àti nínú àwọn ọ̀nà tí wọ́n gbà ń kó wọn jọ tí wọ́n sì ń lò ó. Ninu gbogbo awọn kokoro arun, awọn ohun ọgbin, ẹranko, ati eniyan, DNA ni ọna ti o yatọ ti paati mẹrin kannanucleotide s, ati gbogbo awọn orisirisi amuaradagba s ti wa ni sise lati orisirisi awọn akojọpọ ati awọn ọkọọkan ti kanna 20 amino acids , biotilejepe orisirisi awọn ọgọrun miiran amino acids wa tẹlẹ. Awọnkoodu jiini nipasẹ eyiti alaye ti o wa ninu DNA ti sẹẹli sẹẹli ti kọja siAwọn ọlọjẹ jẹ fere nibikibi kanna. Awọn ipa ọna iṣelọpọ ti o jọra — awọn ilana ti awọn aati biokemika ( ''wo'' iṣelọpọ agbara ) - ni lilo nipasẹ awọn ohun-ara ti o yatọ julọ lati ṣe agbejade agbara ati lati ṣe awọn paati sẹẹli.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Isokan yii ṣe afihan ilosiwaju jiini ati idile ti o wọpọ ti gbogbo awọn ohun alumọni. Ko si ọna onipin miiran lati ṣe akọọlẹ fun isokan molikula wọn nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya yiyan jẹ deede. Awọn jiini koodu Sin bi apẹẹrẹ. Ọkọọkan pato ti awọn nucleotides mẹta ninu DNA iparun n ṣiṣẹ bi apẹrẹ fun iṣelọpọ amino acid gangan kanna ni gbogbo awọn ohun alumọni. Eyi kii ṣe pataki ju bi o ṣe jẹ fun ede lati lo akojọpọ awọn lẹta kan pato lati ṣe aṣoju ohun kan pato. Bí wọ́n bá rí i pé àwọn lẹ́tà kan lára ​​àwọn lẹ́tà— ''pílánẹ́ẹ̀tì'' , ''igi'' , ''obìnrin'' —ní ìtumọ̀ kan náà nínú àwọn ìwé oríṣiríṣi, a lè ní ìdánilójú pé àwọn èdè tí a lò nínú àwọn ìwé wọ̀nyẹn jẹ́ ìpilẹ̀ṣẹ̀.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gene s ati awọn ọlọjẹ jẹ awọn ohun elo gigun ti o ni alaye ninu lẹsẹsẹ awọn ẹya ara wọn ni ọna kanna bi awọn gbolohun ọrọ ti ede Gẹẹsi ni alaye ni ọna ti awọn lẹta ati awọn ọrọ wọn. Awọn ilana ti o wa ninu awọn Jiini ti wa ni gbigbe lati ọdọ awọn obi si awọn ọmọ ati pe o jẹ aami kan ayafi fun awọn iyipada lẹẹkọọkan ti a ṣe nipasẹ awọn iyipada. Gẹ́gẹ́ bí àpèjúwe, ẹnì kan lè rò pé a fi ìwé méjì wéra. Awọn iwe mejeeji jẹ awọn oju-iwe 200 gigun wọn si ni nọmba kanna ti awọn ipin. Àyẹ̀wò tímọ́tímọ́ fi hàn pé ojú ìwé méjì náà jẹ́ ojú ìwé kan náà fún ojú ìwé àti ọ̀rọ̀ fún ọ̀rọ̀, àyàfi pé ọ̀rọ̀ kan lẹ́ẹ̀kọ̀ọ̀kan—sọ, ọ̀kan nínú ọgọ́rùn-ún—yàtọ̀. Awọn iwe meji ko le ti kọ ni ominira; boya ọkan ti a ti daakọ lati miiran, tabi awọn mejeeji ti a daakọ, taara tabi fi ogbon ekoro, lati kanna atilẹba iwe. Bakanna, ti paati nucleotide kọọkan ti DNA ba jẹ aṣoju nipasẹ lẹta kan, ilana pipe ti awọn nucleotides ninu DNA ti ẹda ti o ga julọ yoo nilo ọpọlọpọ awọn iwe ọgọrun ti awọn ọgọọgọrun awọn oju-iwe, pẹlu ọpọlọpọ ẹgbẹrun awọn lẹta lori oju-iwe kọọkan. Nigbati awọn “awọn oju-iwe” (tabi awọn ilana ti nucleotides) ninu “awọn iwe” (awọn ohun alumọni) ni a ṣe ayẹwo ni ọkọọkan, ifọrọranṣẹ ti o wa ninu “awọn lẹta” (nucleotides) funni ni ẹri ti ko daju ti ipilẹṣẹ ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan meji ti a gbekalẹ loke da lori awọn aaye oriṣiriṣi, botilẹjẹpe awọn mejeeji jẹri si Ìtìranyàn . Lilo apẹrẹ alfabeti , ariyanjiyan akọkọ sọ pe awọn ede ti o lo iwe-itumọ kanna - koodu jiini kanna ati awọn amino acid 20 kanna - ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira. Ariyanjiyan keji, nipa ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides ninu DNA (ati nitorinaa ọna ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ), sọ pe awọn iwe ti o ni awọn ọrọ ti o jọra pupọ ko le jẹ ti ipilẹṣẹ ominira.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹ̀rí ẹfolúṣọ̀n tí a ṣípayá nípa ẹ̀dá alààyè molecule lọ pàápàá jù lọ. Iwọn ibajọra ni ọna ti awọn nucleotides tabi ti amino acids le jẹ iwọn ni deede. Fun apẹẹrẹ, ninu eda eniyan ati chimpanzees, awọn amuaradagba moleku ti a npe nicytochrome c, eyiti o ṣe iṣẹ pataki ni isunmi laarin awọn sẹẹli , ni awọn amino acid 104 kanna ni ilana kanna. O yatọ si, sibẹsibẹ, lati cytochrome c ti awọn obo rhesus nipasẹ 1 amino acid, lati ti awọn ẹṣin nipasẹ 11 afikun amino acids, ati lati ti tuna nipasẹ 21 afikun amino acids. Iwọn ibajọra ṣe afihan isọdọtun ti baba ti o wọpọ. Nitorinaa, awọn itọkasi lati anatomi afiwera ati awọn ilana-iṣe miiran nipa itan-akọọlẹ Ìtìranyàn ni a le ṣe idanwo ni awọn iwadii molikula ti DNA ati awọn ọlọjẹ nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana wọn ti nucleotides ati amino acids. ( ''Wo isalẹ'' DNA ati amuaradagba bi awọn macromolecules alaye .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aṣẹ ti iru idanwo yii jẹ ohun ti o lagbara; ọkọọkan awọn ẹgbẹẹgbẹrun awọn Jiini ati ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọlọjẹ ti o wa ninu ẹda ara ti n pese idanwo ominira ti itan-akọọlẹ Ìtìranyàn oni-ara yẹn. Kii ṣe gbogbo awọn idanwo ti o ṣeeṣe ni a ti ṣe, ṣugbọn ọpọlọpọ awọn ọgọọgọrun ni a ti ṣe, ati pe ko si ẹnikan ti o funni ni ẹri ti o lodi si Ìtìranyàn . Boya ko si imọran miiran ni eyikeyi aaye ti imọ-jinlẹ ti o ti ni idanwo lọpọlọpọ ati bi o ti jẹri ni kikun bi ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Itan-akọọlẹ Ìtìranyàn =

== Tete ero ==
Gbogbo eniyan asa ti ni idagbasoke ara wọn alaye fun awọnipilẹṣẹ ti aye ati ti awọn eniyan ati awọn ẹda miiran. Ẹsin Juu ti aṣa ati Kristiẹniti ṣe alaye ipilẹṣẹ ti awọn ẹda alãye ati awọn iyipada wọn si tiwọnàwọn àyíká —iyẹ́, ìyẹ́, ọwọ́, òdòdó—gẹ́gẹ́ bí iṣẹ́ ọwọ́ Ọlọ́run ohun gbogbo. Awọn ọlọgbọn atijọGreece ni awọn arosọ ẹda tiwọn .Anaximander dabaa pe awọn ẹranko le yipada lati iru kan si omiiran, atiEmpedocles speculated ti won ti wa ni ṣe soke ti orisirisi awọn akojọpọ ti preexising awọn ẹya ara. Sunmọ si igbalode ti itiranya ero wà awọn igbero ti teteÀwọn Bàbá Ṣọ́ọ̀ṣì bíi Gregory ti Nazianzus àti Augustine , tí àwọn méjèèjì pa mọ́ pé kì í ṣe gbogbo irú ọ̀wọ́ ewéko àti ẹranko ni Ọlọ́run dá; kakatimọ, mẹdelẹ ko wá aimẹ to whenuho mẹ sọn nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ. Ìsúnniṣe wọn kìí ṣe ti ẹ̀dá ènìyàn bíkòṣe ti ẹ̀sìn—kì bá ti ṣeé ṣe láti kó àwọn aṣojú gbogbo irú ọ̀wọ́ sínú ọkọ̀ ojú-omi kan ṣoṣo bí ọkọ̀ Noa ; nítorí náà, àwọn irú ọ̀wọ́ kan ní láti wà kìkì lẹ́yìn Ìkún-omi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọran pe awọn ohun alumọni le yipada nipasẹ awọn ilana adayeba ko ṣe iwadii bi koko-ọrọ ti ibi nipasẹAwọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti Aarin Aarin, ṣugbọn o jẹ, nigbagbogbo lairotẹlẹ, ni a gbero bi o ṣeeṣe nipasẹ ọpọlọpọ, pẹlu Albertus Magnus ati ọmọ ile-iwe rẹThomas Aquinas . Aquinas parí ọ̀rọ̀ rẹ̀, lẹ́yìn ìjíròrò tó kún rẹ́rẹ́, pé ìdàgbàsókè àwọn ẹ̀dá alààyè bí ìdin àti eṣinṣin láti inú àwọn ohun tí kò ní ẹ̀mí bíi ẹran jíjẹrà kò bá ìgbàgbọ́ Kristẹni tàbí ọgbọ́n èrò orí mu. Ṣugbọn o fi silẹ fun awọn ẹlomiran lati pinnu boya eyi ṣẹlẹ ni otitọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ero ti ilọsiwaju, paapaa igbagbọ ninu ilọsiwaju eniyan ti ko ni opin, jẹ aringbungbun siÌlànà ti ọ̀rúndún kejìdínlógún, ní pàtàkì ní ilẹ̀ Faransé láàárín àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí bíi marquis de Condorcet àti Denis Diderot àti irú àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì bíGeorges-Louis Leclerc, comte de Buffon . Ṣùgbọ́n ìgbàgbọ́ nínú ìlọsíwájú kò fi dandan yọrí sí ìdàgbàsókè àbá èrò orí ti ẹfolúṣọ̀n.Pierre-Louis Moreau de Maupertuis dabaa iran airotẹlẹ ati iparun awọn ohun alumọni gẹgẹ bi apakan ti imọ-jinlẹ rẹ ti awọn ipilẹṣẹ, ṣugbọn ko ni ilọsiwaju imọ-jinlẹ ti Ìtìranyàn — ie, iyipada ti ẹda kan si omiran nipasẹ mimọ, awọn idi adayeba. Buffon, ọkan ninu awọn onimọ-jinlẹ ti o tobi julọ ni akoko naa, ṣe akiyesi ni gbangba — o si kọ - irandiran ti o ṣeeṣe ti awọn ẹda pupọ lati ọdọ baba nla kan. O fiweranṣẹ pe awọn ohun alumọni dide lati awọn ohun alumọni Organic nipasẹ iran lẹẹkọkan, ki o le jẹ ọpọlọpọ iru awọn ẹranko ati awọn ohun ọgbin bi awọn akojọpọ ti o le yanju ti awọn ohun elo Organic.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Onisegun GẹẹsiErasmus Darwin , grandfather ti Charles Darwin, ti a nṣe ninu rẹ''Zoonomia; tabi, Awọn ofin ti Igbesi aye Organic'' (1794-96) diẹ ninu awọn akiyesi itiranya, ṣugbọn wọn ko ni idagbasoke siwaju ati pe ko ni ipa gidi lori awọn imọ-jinlẹ ti o tẹle. Onimọ-ọgbọn ara SwedenCarolus Linnaeus ṣe agbekalẹ eto isọdi ti ọgbin ati ti ẹranko ti o tun wa ni lilo ni fọọmu ti olaju. Biotilejepe o tenumo lori fixity ti eya, rẹEto isọdi bajẹ ṣe alabapin pupọ si gbigba ti imọran ti iran ti o wọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The nla French naturalistJean-Baptiste de Monet, chevalier de Lamarck , ṣe akiyesi iwoye ti ọjọ ori rẹ pe awọn ohun alumọni ti o wa laaye duro fun ilọsiwaju kan, pẹlu awọn eniyan bi fọọmu ti o ga julọ. Lati inu ero yii o dabaa, ni awọn ọdun ibẹrẹ ti ọrundun 19th, imọran gbooro akọkọ ti Ìtìranyàn . Awọn ohun-ara ti nwaye nipasẹ awọn akoko akoko lati isalẹ si awọn fọọmu ti o ga julọ, ilana ti o tun n lọ, nigbagbogbo n pari ni awọn eniyan. Bi awọn oganisimu ṣe ni ibamu si awọn agbegbe wọn nipasẹ awọn iṣesi wọn, awọn iyipada waye. Lilo ẹ̀yà ara tàbí ẹ̀yà ara ń fún un lókun; disuse nyorisi si obliteration. Awọn abuda ti a gba nipasẹ lilo ati ilokulo, ni ibamu si ero yii, yoo jogun. Yi arosinu, nigbamii ti a npe ni iní tiAwọn abuda ti a gba (tabi Lamarckism), jẹ atako daradara ni ọrundun 20th. Botilẹjẹpe imọ-jinlẹ rẹ ko dide ni imọlẹ ti imọ-jinlẹ nigbamii, Lamarck ṣe awọn ilowosi pataki si gbigba diẹdiẹ ti Ìtìranyàn ti ẹda ati ki o fa ọpọlọpọ awọn ikẹkọ nigbamii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Charles Darwin ==
Oludasile ti ero igbalode ti Ìtìranyàn jẹ Charles Darwin . Ọmọkunrin ati ọmọ-ọmọ ti awọn dokita, o forukọsilẹ bi ọmọ ile-iwe iṣoogun ni University of Edinburgh . Lẹhin ọdun meji, sibẹsibẹ, o lọ lati kawe ni University of Cambridge o si mura lati di alufaa. Oun kii ṣe ọmọ ile-iwe alailẹgbẹ, ṣugbọn o nifẹ si itan-akọọlẹ adayeba. Ni Oṣu Kejila ọjọ 27, ọdun 1831, oṣu diẹ lẹhin ayẹyẹ ipari ẹkọ rẹ lati Cambridge, o wakọ bi onimọ-jinlẹ lori HMS ''Beagle'' ni irin-ajo yika agbaye ti o duro titi di Oṣu Kẹwa Ọdun 1836. Darwin nigbagbogbo ni anfani lati lọ kuro fun awọn irin-ajo gigun si eti okun lati gba awọn apẹẹrẹ adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awari ti awọn egungun fosaili lati ọdọ awọn osin nla ti o parun ni Ilu Argentina ati akiyesi ọpọlọpọ awọn eya.finches ni awọn Galapagos Islands wà ninu awọn iṣẹlẹ ka pẹlu safikun anfani Darwin ni bi eya se pilẹṣẹ. Ni ọdun 1859 o ṣe atẹjade''Lori Ipilẹṣẹ Awọn Eya nipasẹ Awọn ọna Aṣayan Adayeba'' , iwe adehun ti o ṣe agbekalẹ ẹkọ ti Ìtìranyàn ati, pataki julọ, ipa ti yiyan adayeba ni ṣiṣe ipinnu ipa-ọna rẹ. O ṣe atẹjade ọpọlọpọ awọn iwe miiran paapaa, paapaa''Isọkalẹ ti Eniyan ati Yiyan ni ibatan si Ibalopo'' (1871), eyiti o fa ẹkọ ti yiyan adayeba si Ìtìranyàn eniyan .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin ni a gbọdọ rii bi oniyika ọgbọn nla ti o ṣe ifilọlẹ akoko tuntun ninu itan-akọọlẹ aṣa ti ẹda eniyan, akoko ti o jẹ ipele keji ati ipari tiIyika Copernican ti o bẹrẹ ni ọrundun 16th ati 17th labẹ idari awọn ọkunrin bii Nicolaus Copernicus , Galileo , ati Isaac Newton . Iyika Copernican samisi awọn ibẹrẹ ti ode onisáyẹnsì . Awọn iwadii ti astronomie ati fisiksi dopin awọn imọran aṣa ti agbaye . A ko ri Earth mọ bi aarin agbaye ṣugbọn a rii bi pílánẹẹti kekere kan ti o yika ọkan ninu awọn irawọ aimọye ; awọn akoko ati awọn ojo ti o mu ki awọn irugbin dagba, ati awọn iji iparun ati awọn oju-ọjọ miiran ti oju ojo, ni oye bi awọn ẹya ti awọn ilana adayeba; awọn iyipada ti awọn aye aye ni bayi ṣe alaye nipasẹ awọn ofin ti o rọrun ti o tun ṣe iṣiro fun iṣipopada awọn iṣẹ akanṣe lori Agbayé.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Pataki ti awọn wọnyi ati awọn awari miiran ni pe wọn yorisi eroye ti agbaye gẹgẹbi eto eto ọrọ ni išipopada ti o ṣakoso nipasẹ awọn ofin ẹda. Awọn iṣẹ ti awọn Agbaye ko to gun nilo lati wa ni Wọn si awọn ineffable ife ti a Ibawi Ẹlẹdàá; kakatimọ, yé yin hinhẹnwa adà lẹnunnuyọnẹn tọn mẹ—yèdọ zẹẹmẹ nujijọ ayidego tọn lẹ gbọn osẹ́n jọwamọ tọn lẹ dali. Awọn iṣẹlẹ ti ara gẹgẹbi awọn ṣiṣan omi, oṣupa, ati awọn ipo ti awọn aye aye le jẹ asọtẹlẹ ni bayi nigbakugba ti awọn okunfa ba ti mọ daradara. Ẹri ti Darwin kojọpọ ti n fihan pe Ìtìranyàn ti ṣẹlẹ, pe awọn ẹda oniyatọ pin awọn baba ti o wọpọ, ati pe awọn ẹda alãye ti yipada ni pataki ni akoko itan-akọọlẹ Aye. Pàtàkì jù lọ, bí ó ti wù kí ó rí, ó nasẹ̀ dé ọ̀dọ̀ ayé alààyè èrò ti ìṣẹ̀dá gẹ́gẹ́ bí ètò ìgbékalẹ̀ ọ̀rọ̀ nínú ìṣàkóso àwọn òfin àdánidá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣaaju Darwin, ipilẹṣẹ ti awọn ohun alãye ti Earth, pẹlu awọn itara iyalẹnu wọn fun aṣamubadọgba , ni a ti sọ si awọnapẹrẹ ti Ọlọrun omcient. Ó dá ẹja inú omi, ó dá àwọn ẹyẹ lójú ọ̀run, ati oríṣìíríṣìí ẹranko ati ewéko lórí ilẹ̀. Ọlọ́run ti fún àwọn ẹ̀dá wọ̀nyí ní ìyẹ́ fún mímí, ìyẹ́ fún fífo, àti ojú fún ìríran, ó sì ní àwọn ẹyẹ àwọ̀ àwọ̀ àti òdòdó kí ènìyàn lè gbádùn wọn kí wọ́n sì mọ ọgbọ́n Ọlọ́run. Awọn onimọ-jinlẹ Kristiani, lati Aquinas siwaju, ti jiyan pe wiwa apẹrẹ, ti o han gbangba ninu awọn ẹda alãye, ṣe afihan wiwa ti Ẹlẹda giga julọ; Àríyànjiyàn láti inú ọ̀nà rẹ̀ ni “ọ̀nà karùn-ún” ti Aquinas fún ẹ̀rí wíwà Ọlọ́run . Ni 19th-orundun England awọn mẹjọWọ́n gbé iṣẹ́ àdéhùn Bridgewater lé lọ́wọ́ kí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí lè gbòòrò sí i lórí àwọn ohun àgbàyanu ti ayé, kí wọ́n sì tipa bẹ́ẹ̀ gbé “Agbára, ọgbọ́n, àti oore Ọlọ́run kalẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ó ti fara hàn nínú Ìṣẹ̀dá.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

The British theologianWilliam Paley ninu ''Ẹkọ nipa Imọ-iṣe Adayeba'' rẹ (1802) lo itan-akọọlẹ ẹda, ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ ẹkọ-ara , ati imọ-ẹrọ miiran ti ode oni lati ṣe alayeariyanjiyan lati oniru . Bí ẹnì kan bá wá aago kan, kódà ní aṣálẹ̀ kan tí kò sí nílé, Paley sọ pé, ìṣọ̀kan tó wà nínú ọ̀pọ̀ ẹ̀yà ara rẹ̀ yóò fipá mú un láti parí èrò sí pé ògbóǹkangí olùṣọ́ ló dá a; ati, Paley si lọ lori, bi o Elo siwaju sii intricate ati pipe ni oniru ni awọn eniyan oju , pẹlu awọn oniwe-sihin lẹnsi, awọn oniwe-retina gbe ni kongẹ ijinna fun lara kan pato image, ati awọn oniwe-tobi nafu gbigbe awọn ifihan agbara si ọpọlọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ariyanjiyan lati oniru dabi lati wa ni agbara. Wọ́n ṣe àkàbà fún gígun, ọ̀bẹ fún gígé, àti aago kan láti sọ àkókò; Apẹrẹ iṣẹ ṣiṣe wọn yori si ipari pe wọn ti jẹ aṣa nipasẹ gbẹnagbẹna, alagbẹdẹ, tabi alaṣọ. Lọ́nà kan náà, ó dà bíi pé bí àwọn ẹranko àti ewéko ṣe ń ṣiṣẹ́ ṣe kedere tó ń tọ́ka sí iṣẹ́ Ẹlẹ́dàá kan. Ogbon Darwin ni o pese alaye adayeba fun iṣeto ati apẹrẹ iṣẹ ti awọn ẹda alãye. (Fun afikun fanfa ti ariyanjiyan lati apẹrẹ ati isọdọtun rẹ ni awọn ọdun 1990, ''wo isalẹ'' apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwin gba awọn mon tiaṣamubadọgba — awọn ọwọ wa fun mimu, oju fun riran, ẹdọforo fun mimi. Ṣùgbọ́n ó fi hàn pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ewéko àti ẹranko, pẹ̀lú ìmúrasílẹ̀ tó fani mọ́ra tí wọ́n sì yàtọ̀ síra, ni a lè ṣàlàyé nípasẹ̀ ìlànà yíyàn àdánidá, láìsí ìtọ́sọ́nà sí Ẹlẹ́dàá kan tàbí aṣojú oníṣẹ́ ọnà èyíkéyìí. Aṣeyọri yii yoo jẹri lati ni awọn imunadoko ọgbọn ati ti aṣa diẹ sii ti o jinlẹ ati pipẹ ju ẹri rẹ lọpọlọpọ ti o ni idaniloju awọn akoko asiko ti otitọ Ìtìranyàn .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Darwin ká yii tiAṣayan adayeba jẹ akopọ ni ''Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' bi atẹle:&lt;blockquote&gt;Gẹgẹbi ọpọlọpọ awọn eniyan diẹ sii ju ti o le wa laaye, ni gbogbo ọran gbọdọ wa ni Ijakadi fun aye, boya ẹni kọọkan pẹlu omiiran ti iru kanna, tabi pẹlu awọn ẹni-kọọkan ti eya ọtọtọ, tabi pẹlu awọn ipo ti ara ti igbesi aye… Bí irúfẹ́ bẹ́ẹ̀ bá ṣẹlẹ̀, ṣé a lè máa ṣiyèméjì (láti rántí pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ èèyàn ni a bí ju bí ó ti lè yè bọ́ lọ) pé àwọn ẹnì kọ̀ọ̀kan ní àǹfààní èyíkéyìí, bí ó ti wù kí ó rí díẹ̀, ju àwọn ẹlòmíràn lọ, yóò ní àǹfààní tí ó dára jù lọ láti là á já àti ti bíbí irú wọn bí? Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, a lè nímọ̀lára ìdánilójú pé ìyàtọ̀ èyíkéyìí nínú ìpalára ìwọ̀n-ìwọ̀n tí ó kéré jù yóò jẹ́ ìparun ṣinṣin. Itọju yii ti awọn iyatọ ti o dara ati ijusile ti awọn iyatọ ipalara, Mo pe Aṣayan Adayeba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Aṣayan adayeba ni a dabaa nipasẹ Darwin nipataki lati ṣe akọọlẹ fun iṣeto adaṣe ti awọn ẹda alãye; o jẹ ilana ti o ṣe igbega tabi ṣetọju aṣamubadọgba. Iyipada ti itiranya nipasẹ akoko ati isodipupo ti itiranya (isodipupo awọn eya) ko ni igbega taara nipasẹ yiyan adayeba, ṣugbọn wọn nigbagbogbo tẹle bi awọn ọja-ọja ti yiyan adayeba bi o ṣe n ṣe agbekalẹ aṣamubadọgba si awọn agbegbe oriṣiriṣi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Awọn imọran ode oni =

== Abajade Darwin ==
Ìtẹ̀jáde Ìpilẹ̀ṣẹ̀ ''Àwọn Eya'' mú ìdùnnú ńláǹlà jáde ní gbangba. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, àwọn olóṣèlú, àwọn àlùfáà àti àwọn ọ̀tọ̀kùlú oríṣiríṣi ni wọ́n ń ka ìwé náà, wọ́n sì ń jíròrò rẹ̀, wọ́n ń gbèjà àwọn èrò Darwin tàbí kí wọ́n ṣe yẹ̀yẹ́. Oṣere ti o han julọ ninu awọn ariyanjiyan lẹsẹkẹsẹ lẹhin titẹjade ni onimọ-jinlẹ GẹẹsiTH Huxley , ti a mọ ni “Darwin's bulldog,” ẹniti o daabobo yii ti Ìtìranyàn pẹlu awọn ọrọ asọye ati nigbakan awọn ọrọ mordant ni awọn iṣẹlẹ gbangba ati ninu awọn iwe lọpọlọpọ. Ìtìranyàn nipasẹ yiyan adayeba jẹ nitootọ koko-ọrọ ayanfẹ ni awọn ile iṣọpọ awujọ ni awọn ọdun 1860 ati kọja. Ṣugbọn awọn ariyanjiyan pataki ti imọ-jinlẹ tun dide, akọkọ ni Ilu Gẹẹsi ati lẹhinna lori Kọntinenti ati ni Amẹrika .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olukopa lẹẹkọọkan ninu ijiroro naa jẹ onimọ-jinlẹ ara ilu GẹẹsiAlfred Russel Wallace , ẹniti o ti kọlu imọran ti yiyan adayeba ni ominira ati pe o ti fi iwe afọwọkọ kukuru kan ranṣẹ nipa rẹ si Darwin lati Ilu Malay Archipelago , nibiti o ti n gba awọn apẹẹrẹ ati kikọ. Ni Oṣu Keje ọjọ 1, ọdun 1858, ọdun kan ṣaaju ikede ti ''Origin'' , iwe kan ti a papọ papọ nipasẹ Wallace ati Darwin ni a gbekalẹ, laisi awọn mejeeji, si Linnean Society ni Ilu Lọndọnu—pẹlu akiyesi kekere. Kirẹditi ti o tobi ju ni a fun Darwin ju Wallace lọ fun imọran Ìtìranyàn nipasẹ yiyan adayeba; Darwin ṣe agbekalẹ ilana yii ni awọn alaye diẹ sii, ti o pese ẹri diẹ sii fun u, ati pe o jẹ iduro akọkọ fun gbigba rẹ. Awọn iwo Wallace yato si ti Darwin ni ọpọlọpọ awọn ọna, pataki julọ ni pe Wallace ko ro pe yiyan adayeba ti o to lati ṣe akọọlẹ fun ipilẹṣẹ ti eniyan , eyiti o ni oju-iwoye rẹ nilo ilowosi atọrunwa taara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọmọ Gẹ̀ẹ́sì kékeré kan tí Darwin ń gbé, tí ó ní ipa púpọ̀ ní apá ìkẹyìn ti ọ̀rúndún kọkàndínlógún àti ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún ogún, jẹ́.Herbert Spencer . Onímọ̀ ọgbọ́n orí ju onímọ̀ nípa ohun alààyè, ó di alátìlẹ́yìn onítara fún àwọn ìmọ̀ ẹfolúṣọ̀n, ó sọ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀rọ̀ àsọyé di ọ̀wọ̀, bí “ìwàláàyè jùlọ” (èyí tí Darwin gbé sókè ní àwọn àtúnse tí ó tẹ̀ lé e ti ''Oti'' ), ó sì ń ṣiṣẹ́ nínú àwọn ìfojúsọ́nà àwùjọ àti àkànlò-ìwòye . Awọn imọran rẹ bajẹ oye to dara ati gbigba ti ẹkọ Ìtìranyàn nipasẹ yiyan adayeba. Darwin kowe nipa awọn akiyesi Spencer:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ọ̀nà àbáyọ rẹ̀ láti tọ́jú kókó ọ̀rọ̀ kọ̀ọ̀kan tako pátápátá sí èrò inú mi…. Àwọn ìpilẹ̀ṣẹ̀ ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀ (èyí tí àwọn ènìyàn kan ti fiwera ní pàtàkì pẹ̀lú àwọn òfin Newton!) èyí tí mo gbọ́dọ̀ sọ pé ó lè níye lórí gan-an lábẹ́ ojú ìwòye ìmọ̀ ọgbọ́n orí, ní irú ẹ̀dá bẹ́ẹ̀ tí wọn kò dàbí ẹni pé wọ́n jẹ́ ti àwọn ìlò ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì kankan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Julọ pernicious wà ni robi itẹsiwaju nipa Spencer ati awọn miiran ti awọn iro ti awọn &quot;Ijakadi fun aye&quot; si eda eniyan aje ati awujo aye ti o di mọ bi awujo Darwinism ( ''wo isalẹ'' Scientific gbigba ati itẹsiwaju si miiran eko ).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣoro to ṣe pataki julọ ti o dojukọ imọ-jinlẹ itiranya Darwin ni aini imọ-jinlẹ to peye ti ogún ti yoo ṣe akọọlẹ fun itọju nipasẹ awọn iran ti awọn iyatọ lori eyiti yiyan adayeba yẹ ki o ṣiṣẹ. Awọn imọ-jinlẹ ode oni ti “dídapọ̀ ogún” dámọ̀ràn pé àwọn ọmọ wulẹ̀ kàn ní ìpíndọ́gba láàárín àwọn ìwà àwọn òbí wọn.” Ṣùgbọ́n gẹ́gẹ́ bí Darwin ti mọ̀, dídàpọ̀ ogún (títí kan àbá èrò orí tirẹ̀ ti “pangenesis , ” ninu eyiti eto-ara kọọkan ati àsopọ ti ara ti ara ẹni ti o ṣabọ awọn ifunni kekere ti ara rẹ ti a kojọ ninu awọn ẹya ara ibalopo ati pinnu iṣeto ti ọmọ) ko le ṣe akọọlẹ fun itoju awọn iyatọ, nitori awọn iyatọ laarin awọn iru-ọmọ ti o yatọ yoo dinku idaji iran kọọkan, ni iyara dinku iyatọ atilẹba si aropin awọn abuda ti o wa tẹlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn sonu ọna asopọ ni Darwin ká ariyanjiyan ti a pese nipaMendelian Jiini. Nipa akoko ''ti Origin of Species'' ti a tẹjade, monk AugustinianGregor Mendel n bẹrẹ ọpọlọpọ awọn adanwo gigun pẹlu Ewa ninu ọgba ti monastery rẹ ni Brünn, Austria-Hungary (bayi Brno, Czech Republic). Awọn adanwo wọnyi ati itupalẹ awọn abajade wọn jẹ nipasẹ boṣewa eyikeyi apẹẹrẹ ti ọna imọ- jinlẹ oye . Iwe Mendel, ti a tẹjade ni ọdun 1866 ninu ''Awọn ilana'' ti Ẹgbẹ Imọ-jinlẹ Adayeba ti Brünn, ṣe agbekalẹ awọn ipilẹ ipilẹ ti imọ-jinlẹ tiajogunba ti o jẹ ṣi lọwọlọwọ. Ilana rẹ ṣe akọọlẹ fun ogún ti ibi nipasẹ awọn nkan pataki (eyiti a mọ ni bayi bi jiini s) jogun ọkan lati ọdọ obi kọọkan, eyiti ko dapọ tabi dapọ ṣugbọn pinya ni dida awọn sẹẹli ibalopo, tabi awọn ere .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn awari Mendel ko jẹ aimọ si Darwin, sibẹsibẹ, ati pe, nitootọ, wọn ko di mimọ ni gbogbogbo titi di ọdun 1900, nigbakanna wọn tun ṣe awari nipasẹ nọmba awọn onimọ-jinlẹ lori Kọntinenti. Láàárín àkókò yìí, Darwinism ní apá ìparí ọ̀rúndún kọkàndínlógún dojú kọ àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n mìíràn tí a mọ̀ síNeo-Lamarckism. Idawọle yii pin pẹlu Lamarck pataki ti lilo ati ilokulo ninu idagbasoke ati piparẹ awọn ẹya ara, ati pe o ṣafikun imọran pe agbegbe n ṣiṣẹ taara lori awọn ẹya Organic, eyiti o ṣalaye aṣamubadọgba wọn si ọna igbesi aye ati agbegbe ti ohun-ara. Awọn ti o tẹle ilana yii sọ yiyan adayeba silẹ bi alaye fun isọdi si ayika.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Olokiki laarin awọn olugbeja ti yiyan adayeba ni onimọ-jinlẹ ara JamaniAugust Weismann , ẹniti o ṣe atẹjade rẹ ni awọn ọdun 1880germ plasm yii . O si yato si meji oludoti ti o ṣe soke ohun oni-ara: awọnsoma , eyiti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ara ati awọn ara, ati pilasima germ, eyiti o ni awọn sẹẹli ti o funni ni awọn ere ati nitorinaa si iru-ọmọ. Ni kutukutu idagbasoke ẹyin kan, pilasima germ di ipinya lati awọn sẹẹli somatic ti o fun laaye si iyoku ti ara. Iro yii ti iyapa radical laarin germ plasm ati soma — iyẹn ni, laarin awọn tissu ibisi ati gbogbo awọn ara ti ara miiran — tọ Weismann lati sọ pe ogún ti awọn abuda ti a gba ko ṣee ṣe, ati pe o ṣii ọna fun aṣaju rẹ ti yiyan adayeba bi ilana pataki nikan ti yoo ṣe akọọlẹ fun Ìtìranyàn ti ẹda. Awọn ero Weismann di mimọ lẹhin 1896 biDarwinism tuntun .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Awọnsintetiki yii ==
Atunṣe ni ọdun 1900 ti ero Mendel ti ajogunba, nipasẹ onimọ-jinlẹ Dutch ati onimọ-jiiniHugo de Vries ati awọn miiran, yori si tcnu lori ipa ti ajogunba ninu Ìtìranyàn . De Vries dabaa imọran tuntun ti Ìtìranyàn ti a mọ siiyipada , eyiti o ṣe pataki kuro pẹlu yiyan adayeba bi ilana itiranya pataki kan. Gẹgẹbi de Vries (ẹniti o darapọ mọ nipasẹ awọn onimọ-jiini miiran gẹgẹbi William Bateson ni England), iru iyatọ meji waye ni awọn ohun alumọni. Ọkan jẹ iyipada “arinrin” ti a ṣakiyesi laarin awọn eniyan kọọkan ti ẹda kan, eyiti ko ni abajade ayeraye ninu Ìtìranyàn nitori pe, ni ibamu si de Vries, ko le “dari si irekọja ti aala eya [ie, si idasile ti ẹda tuntun] paapaa labẹ awọn ipo ti o lagbara julọ ati yiyan ti o tẹsiwaju.” Awọn miiran oriširiši awọn ayipada mu nipaawọn iyipada , awọn iyipada lairotẹlẹ ti awọn apilẹṣẹ ti o yọrisi awọn iyipada nla ti ẹda ara ti o si mu iru awọn ẹda tuntun jade: “Nipa bayii iru-ara titun ti nwaye lojiji, eyiti o wa ni a ṣe jade laisi igbaradi ti o han ati laisi iyipada.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iyipada jẹ ilodi si nipasẹ ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ati ni pataki nipasẹ awọn ti a pebiometricians , mu nipasẹ awọn English statisticianKarl Pearson , ẹniti o daabobo yiyan adayeba Darwin gẹgẹbi idi pataki ti Ìtìranyàn nipasẹ awọn ipa ikojọpọ ti kekere, ilọsiwaju, awọn iyatọ kọọkan (eyiti awọn onimọ-jinlẹ ro pe o ti kọja lati iran kan si ekeji laisi opin nipasẹ awọn ofin ilẹ-iní Mendel [ ''wo'' Mendelism ]).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ariyanjiyan laarin awọn iyipada (ti a tọka si ni akoko bi Mendelians) ati awọn onimọ-jinlẹ ti sunmọ ipinnu kan ni awọn ọdun 1920 ati 30 nipasẹ iṣẹ imọ-jinlẹ ti awọn onimọ-jiini. Awọn onimo ijinlẹ sayensi wọnyi lo awọn ariyanjiyan mathematiki lati fihan, akọkọ, pe iyatọ ti nlọsiwaju (ni iru awọn abuda bi iwọn ara, nọmba awọn ẹyin ti a gbe, ati bii) le ṣe alaye nipasẹ awọn ofin Mendel ati, keji, pe yiyan adayeba ti n ṣiṣẹ ni apapọ lori awọn iyatọ kekere le mu awọn ayipada itiranya pataki ni fọọmu ati iṣẹ. Iyato awọn ọmọ ẹgbẹ ti yi ẹgbẹ ti o tumq si geneticists wàRA Fisher atiJBS Haldane ni Britain atiSewall Wright ni Orilẹ Amẹrika. Iṣẹ wọn ṣe alabapin si iṣubu ti iyipada ati, pataki julọ, pese ilana ilana kan fun iṣọpọ awọn Jiini sinu ilana Darwin ti yiyan adayeba. Sibẹsibẹ iṣẹ wọn ni ipa ti o ni opin lori awọn onimọ-jinlẹ ti ode oni fun awọn idi pupọ — a ṣe agbekalẹ rẹ ni ede mathematiki ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ ko le loye; o fẹrẹ jẹ imọ-jinlẹ ti iyasọtọ, pẹlu ijẹrisi imudara diẹ; ati pe o ni opin ni iwọn, ni pataki yiyọ ọpọlọpọ awọn ọran silẹ, gẹgẹbi ijuwe (ilana ti a ṣe ṣẹda awọn ẹda tuntun), ti o ṣe pataki pupọ si awọn onigbagbọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

A pataki awaridii wá ni 1937 pẹlu awọn atejade ti''Jiini ati awọn Oti ti Eya'' nipaTheodosius Dobzhansky , Ara ilu Amẹrika kan ti a bi ni Russia ati onimọ-jiini idanwo. Iwe Dobzhansky ni ilọsiwaju akọọlẹ ti o ni oye ti ilana itiranya ni awọn ofin jiini, ti o ni pẹlu ẹri adanwo ti n ṣe atilẹyin ariyanjiyan imọ-jinlẹ. ''Awọn Jiini ati Ipilẹṣẹ Awọn Eya'' ni a le kà si ami-ilẹ ti o ṣe pataki julọ ninu igbekalẹ ohun ti o wa lati mọ bi imọ-ọrọ sintetiki ti Ìtìranyàn , ni imunadoko ni apapọ yiyan adayeba Darwin ati awọn Jiini Mendelian. O ni ipa nla lori awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ adanwo, ti o gba oye tuntun ti ilana Ìtìranyàn bi ọkan ninu iyipada jiini ninu awọn olugbe. Awọn iwulo ninu awọn ẹkọ ẹkọ itiranya jẹ iwuri pupọ, ati pe awọn ilowosi si imọran laipẹ bẹrẹ lati tẹle, ti n fa idawọle ti Jiini ati yiyan adayeba si ọpọlọpọ awọn aaye ibi-aye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn onkọwe akọkọ ti o, pẹlu Dobzhansky, ni a le kà si awọn ayaworan ile ti ẹkọ sintetiki ni zoologist ti Amẹrika ti a bi ni JamaniErnst Mayr , onimọ-jinlẹ GẹẹsiJulian Huxley , onimọ-jinlẹ AmẹrikaGeorge Gaylord Simpson , ati onimọ-jinlẹ ara AmẹrikaGeorge Ledyard Stebbins . Awọn oniwadi wọnyi ṣe alabapin si ikọlu ti awọn ẹkọ ti itiranya ni awọn ilana ẹkọ ti ẹda ti aṣa ati ni diẹ ninu awọn ti n yọ jade-paapaa awọn Jiini olugbe ati, nigbamii, ilolupo Ìtìranyàn ( ''wo'' ilolupo agbegbe ). Ni ọdun 1950 gbigba ti ẹkọ Ìtìranyàn ti Darwin nipasẹ yiyan adayeba jẹ gbogbo agbaye laarin awọn onimọ-jinlẹ, ati imọran sintetiki ti di itẹwọgba lọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== isedale molikula ati awọn imọ-jinlẹ Agbayé ==
Laini iwadii ti o ṣe pataki julọ lẹhin ọdun 1950 jẹ ohun elo ti isedale molikula si awọn ikẹkọ Ìtìranyàn . Ni ọdun 1953 onimọ-jiini AmẹrikaJames Watson ati British biophysicistFrancis Crick deduced awọn molikula be tiDNA (deoxyribonucleic acid), ohun elo ajogun ti o wa ninu awọn chromosomes ti gbogbo sẹẹli sẹẹli . Alaye nipa jiini ti wa ni koodu laarin ọna ti awọn nucleotide ti o ṣe awọn sẹẹli DNA ti o dabi ẹwọn. Alaye yi ipinnu awọn ọkọọkan tiawọn bulọọki ile amino acid ti awọn ohun elo amuaradagba , eyiti o pẹlu, laarin awọn miiran, awọn ọlọjẹ igbekalẹ gẹgẹbi collagen , awọn ọlọjẹ atẹgun bii haemoglobin , ati ọpọlọpọ awọn enzymu s lodidi fun awọn ilana igbesi aye ipilẹ ti ara-ara. Alaye jiini ti o wa ninu DNA le ṣe iwadii bayi nipa ṣiṣe ayẹwo awọn ilana ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni aarin-1960 yàrá imuposi bielectrophoresis ati yiyan ti awọn enzymu di wa fun iyara ati iwadi ti ko gbowolori ti awọn iyatọ laarin awọn enzymu ati awọn ọlọjẹ miiran. Awọn ohun elo ti awọn ilana wọnyi si awọn iṣoro Ìtìranyàn jẹ ki wiwa awọn ọran ti iṣaaju ko le ṣe iwadii-fun apẹẹrẹ, ṣawari iwọn iyatọ jiini ni awọn olugbe adayeba (eyiti o ṣeto awọn aala lori agbara itiranya wọn) ati ṣiṣe ipinnu iye iyipada jiini ti o waye lakoko dida ẹda tuntun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn afiwera ti awọn ilana amino acid ti awọn ọlọjẹ ti o baamu ni awọn oriṣiriṣi oriṣiriṣi ti a pese awọn iwọn kongẹ ni iwọn ti iyatọ laarin awọn ẹda ti o wa lati ọdọ awọn baba ti o wọpọ, ilọsiwaju ti o pọju lori awọn igbelewọn agbara deede ti a gba nipasẹ anatomi afiwera ati awọn ilana itiranya miiran. Ni ọdun 1968 onimọ-ara JapaneseMotoo Kimura dabaa naIlana didoju ti Ìtìranyàn molikula, eyiti o dawọle pe, ni ipele ti awọn ilana ti awọn nucleotides ni DNA ati ti amino acids ninu awọn ọlọjẹ, ọpọlọpọ awọn iyipada jẹ didoju ni ibamu; wọn ko ni ipa diẹ tabi ko si lori iṣẹ ti moleku ati nitorinaa lori amọdaju ti ẹda ara laarin agbegbe rẹ. Ti imọ-ọrọ neutrality ba tọ, o yẹ ki o wa &quot;aago molikula ” ti Ìtìranyàn ; iyẹn ni, iwọn eyiti amino acid tabi awọn ilana nucleotide ṣe iyatọ laarin awọn ẹda yẹ ki o pese iṣiro ti o ni igbẹkẹle ti akoko lati igba ti ẹda naa ti yapa. Awọn ọdun 1970 ati 80 o di mimọ diẹdiẹ pe aago molikula kii ṣe deede sibẹsibẹ, sinu ibẹrẹ ọrundun 21st o tẹsiwaju lati pese ẹri ti o gbẹkẹle julọ fun atunṣe itan-akọọlẹ Ìtìranyàn ( ''Wo isalẹ'' Aago molikula ti Ìtìranyàn ati Imọran didoju ti Ìtìranyàn molikula .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-ẹrọ yàrá ti ẹda oniye DNA ati titele ti pese ọna tuntun ati agbara ti iwadii Ìtìranyàn ni ipele molikula. Awọn eso ti imọ-ẹrọ yii bẹrẹ lati ṣajọpọ lakoko awọn ọdun 1980 ni atẹle idagbasoke ti awọn ẹrọ adaṣe DNA adaṣe adaṣe ati ipilẹṣẹ ti iṣesi pipọ polymerase (PCR), ilana ti o rọrun ati ilamẹjọ ti o gba, ni awọn wakati diẹ, awọn ọkẹ àìmọye tabi awọn aimọye ti awọn adakọ ti ọna DNA kan pato tabi pupọ. Major iwadi akitiyan bi awọnHuman Genome Project siwaju ilọsiwaju imọ-ẹrọ fun gbigba awọn ilana DNA gigun ni iyara ati laini iye owo. Ni awọn ọdun diẹ akọkọ ti ọrundun 21st, ilana DNA ni kikun — ie, imudara jiini kikun, tabi genome — ti gba fun diẹ sii ju 20 awọn oganisimu ti o ga julọ, pẹlu eniyan, eku ile ( ''Mus musculus'' ), eku ''Rattus norvegicus'' , ọti kikan ''Drosophila melanogaster'' , awọn mosquitombito , nemapheles ''ga Caenorhabditis elegans'' , parasite iba ''Plasmodium falciparum'' , igbo eweko ''Arabidopsis thaliana'' , ati iwukara ''Saccharomyces cerevisiae'' , ati fun ọpọlọpọ awọn microorganisms. Àfikún ìwádìí ní àkókò yìí ṣàwárí àwọn ọ̀nà mìíràn ti ogún, pẹ̀lúIyipada epigenetic (iyipada kemikali ti awọn Jiini kan pato tabi awọn ọlọjẹ ti o ni ibatan pẹlu Jiini), ti o le ṣe alaye agbara ohun-ara kan lati atagba awọn abuda ti o dagbasoke lakoko igbesi aye rẹ si awọn ọmọ rẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-jinlẹ Earth tun ni iriri, ni idaji keji ti ọrundun 20th, iyipada imọran kan pẹlu abajade nla si ikẹkọ Ìtìranyàn . Yii tiawo tectonics , eyi ti a ti gbekale ninu awọn ti pẹ 1960, fi han wipe awọn iṣeto ni ati ipo ti awọn continents ati awọn okun ni o wa ìmúdàgba , kuku ju aimi, awọn ẹya ara ẹrọ ti Earth . Awọn okun dagba ati dinku, lakoko ti awọn kọnputa n fọ sinu awọn ajẹkù tabi ṣajọpọ sinu ọpọ eniyan nla. Awọn continents n gbe lori dada Earth ni awọn oṣuwọn ti awọn sẹntimita diẹ ni ọdun kan, ati pe ju awọn egbélégbè ọdun ti itan-akọọlẹ imọ-aye yii ronu jinna si oju aye , nfa awọn iyipada oju-ọjọ nla ni ọna. Awọn iyipada nla ti a ko fura tẹlẹ ti awọn agbegbe ti o kọja ti Earth jẹ, ti iwulo, ṣe afihan ninu itan-akọọlẹ Ìtìranyàn ti igbesi aye.Biogeography , iwadi ti itiranya ti ọgbin ati pinpin ẹranko , ti ni iyipada nipasẹ imọ, fun apẹẹrẹ, pe Afirika ati South America jẹ apakan ti ilẹ-ilẹ kan ni bii egbélégbè igba ọdun sẹyin ati pe iha ilẹ India ko ni asopọ pẹlu Esia titi di awọn akoko jiolojikali.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ekoloji , iwadi ti awọn ibaraẹnisọrọ ti awọn ohun alumọni pẹlu awọn agbegbe wọn, ti wa lati awọn ẹkọ-itumọ-&quot;itan-itan-aye&quot;-sinu ibawi ti ẹda ti o lagbara pẹlu ẹya-ara mathematiki ti o lagbara, mejeeji ni idagbasoke awọn awoṣe imọ-ọrọ ati ni gbigba ati igbekale data titobi. Ekoloji Ìtìranyàn ( ''wo'' ilolupo agbegbe ) jẹ aaye ti nṣiṣe lọwọ ti isedale Ìtìranyàn ; Òmíràn jẹ́ ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n , ìwádìí nípa ìhùwàsí àwọn ẹranko .Sociobiology , iwadi Ìtìranyàn ti ihuwasi awujọ, jẹ boya aaye abẹlẹ ti o ṣiṣẹ julọ ti ethology. O tun jẹ ariyanjiyan julọ, nitori itẹsiwaju rẹ si awọn awujọ eniyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Ipa ti aṣa ti ẹkọ itiranya =

== Gbigba imọ-jinlẹ ati itẹsiwaju si awọn ilana-iṣe miiran ==
Ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n sọ àwọn ọ̀rọ̀ nípa oríṣi mẹ́ta ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó ní í ṣe pẹ̀lú, àwọn ọ̀ràn: (1) òtítọ́ ẹfolúṣọ̀n—ìyẹn ni pé, àwọn ohun alààyè ní í ṣe pẹ̀lú ìrandíran; (2) ìtàn ẹfolúṣọ̀n—àwọn kúlẹ̀kúlẹ̀ nípa ìgbà tí àwọn ìlà ìdílé pínyà síra wọn àti ti àwọn ìyípadà tó wáyé nínú ìlà ìdílé kọ̀ọ̀kan; ati (3) awọn ilana tabi awọn ilana nipasẹ eyiti iyipada Ìtìranyàn waye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọrọ akọkọ jẹ ipilẹ julọ ati ọkan ti iṣeto pẹlu idaniloju to gaju.Darwin ṣajọ ọpọlọpọ ẹri ninu atilẹyin rẹ, ṣugbọn ẹri ti kojọpọ nigbagbogbo lati igba naa, ti o wa lati gbogbo awọn ilana ẹkọ ti ibi . Ipilẹṣẹ itiranya ti awọn oganisimu jẹ loni ipari imọ-jinlẹ ti iṣeto pẹlu iru idaniloju ti o jẹ ibatan si iru awọn imọran imọ-jinlẹ bii iyipo ti Earth , awọn iṣipopada ti awọn aye-aye, ati akopọ molikula ti ọrọ. Ìwọ̀n ìdánilójú yìí kọjá iyèméjì tí ó bọ́gbọ́n mu ni ohun tí ó túmọ̀ sí nígbà tí àwọn onímọ̀ nípa ohun alààyè sọ pé ẹfolúṣọ̀n jẹ́ “òdodo”; ipilẹṣẹ itiranya ti awọn ohun alumọni jẹ itẹwọgba nipasẹ fere gbogbo onimọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣugbọn ẹkọ ti Ìtìranyàn lọ jina ju idaniloju gbogbogbo pe awọn ohun alumọni n dagba. Awọn ọran keji ati kẹta — wiwa lati rii daju awọn ibatan itiranya laarin awọn oganisimu pato ati awọn iṣẹlẹ ti itan Ìtìranyàn , ati lati ṣalaye bii ati idi ti Ìtìranyàn ṣe waye — jẹ awọn ọran ti iwadii imọ-jinlẹ ti nṣiṣe lọwọ. Diẹ ninu awọn ipinnu ti wa ni idasilẹ daradara. Ọkan, fun apẹẹrẹ, ni pe chimpanzee ati gorilla jẹ ibatan timọtimọ si eniyan ju eyikeyi ninu awọn eya mẹta wọnyẹn lọ si obo tabi awọn obo miiran. Ipari miiran ni pe yiyan adayeba, ilana ti Darwin gbejade, ṣe alaye iṣeto ti iru awọn ẹya ara ẹrọ imudọgba gẹgẹbi oju eniyan ati awọn iyẹ awọn ẹiyẹ. Ọ̀pọ̀ ọ̀ràn kò dáni lójú, àwọn mìíràn jẹ́ àròjinlẹ̀, àwọn mìíràn sì tún wà—gẹ́gẹ́ bí àbùdá àwọn ohun alààyè àkọ́kọ́ àti nígbà tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ dé—kò jẹ́ aláìmọ́ pátápátá.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati Darwin, imọ-jinlẹ ti Ìtìranyàn ti fa ipa rẹ diẹdiẹ si awọn ilana ẹkọ ti ẹda miiran, lati fisioloji si imọ-aye ati lati biochemistry si eto eto . Gbogbo imọ-jinlẹ ni bayi pẹlu lasan ti Ìtìranyàn . Ninu awọn ọrọ Theodosius Dobzhansky , “Ko si ohunkan ninu isedale ti o ni oye ayafi ni ina ti Ìtìranyàn .”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Oro ti Ìtìranyàn ati imọran gbogbogbo ti iyipada nipasẹ akoko tun ti wọ inu ede ijinle sayensi daradara ju isedale isedale ati paapaa sinu ede ti o wọpọ. Astrophysicists sọrọ ti awọn Ìtìranyàn ti awọn oorun eto tabi ti awọn Agbaye; geologists, ti awọn Ìtìranyàn ti Earth ká inu ilohunsoke; psychologists, ti awọn Ìtìranyàn ti awọn okan; anthropologists, ti awọn Ìtìranyàn ti awọn asa; awọn itan-akọọlẹ aworan, ti Ìtìranyàn ti awọn aza ayaworan; ati couturiers, ti awọn Ìtìranyàn ti njagun. Iwọnyi ati awọn ilana-ẹkọ miiran lo ọrọ naa pẹlu iyasọtọ ti o wọpọ diẹ ti itumọ-ero ti mimu, ati boya itọsọna, yipada ni akoko akoko.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni opin ọrundun 20th, awọn imọran kan pato ati awọn ilana ti a yawo lati Ìtìranyàn ti ẹda ati awọn eto igbesi aye ni a dapọ si iwadii iṣiro, bẹrẹ pẹlu iṣẹ ti mathimatiki Amẹrika John Holland ati awọn miiran. Abajade kan ti igbiyanju yii ni idagbasoke awọn ọna fun ṣiṣẹda awọn ọna ṣiṣe ti o da lori kọnputa ti o ni oye ni awọn iṣẹ ṣiṣe ti a fun. Awọn ọna ṣiṣe wọnyi ni ọpọlọpọ awọn lilo ti o pọju, gẹgẹ bi lohun awọn iṣoro iṣiro to wulo, pese awọn ẹrọ pẹlu agbara lati kọ ẹkọ lati iriri, ati awọn ilana awoṣe ni awọn aaye bii oriṣiriṣi bii ilolupo, ajẹsara, eto-ọrọ, ati paapaa Ìtìranyàn isedale funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Lati ṣe agbekalẹ awọn eto kọnputa ti o ṣe aṣoju awọn ojutu pipe si iṣoro kan labẹ ikẹkọ, onimọ-jinlẹ kọnputa ṣẹda eto ti awọn ilana igbesẹ-nipasẹ-igbesẹ, ti a pe ni algoridimu jiini tabi, ni fifẹ, algoridimu itiranya , ti o ṣafikun awọn afiwera ti awọn ilana jiini-fun apẹẹrẹ, ajogunba , iyipada , ati atunda — bakanna ti awọn ilana itiranya gẹgẹbi wiwa agbegbe ni pato . Algoridimu jẹ apẹrẹ ni igbagbogbo lati ṣe adaṣe Ìtìranyàn ti ẹda ti olugbe ti awọn eto kọnputa kọọkan nipasẹ awọn iran ti o tẹle lati mu “amọdaju” wọn dara fun ṣiṣe iṣẹ-ṣiṣe ti a yan. Eto kọọkan ninu olugbe ibẹrẹ gba Dimegilio amọdaju ti o ṣe iwọn bawo ni o ṣe ṣe daradara ni “agbegbe” kan pato—fun apẹẹrẹ, bawo ni o ṣe dara to ṣeto atokọ ti awọn nọmba tabi pin aaye ilẹ ni apẹrẹ ile-iṣẹ tuntun kan. Nikan awọn ti o ni awọn ikun ti o ga julọ ni a yan lati “tun jade,” lati ṣe alabapin awọn ohun elo “ajogunba” — ie, koodu kọnputa — si iran ti awọn eto atẹle. Awọn ofin ti ẹda le ni iru awọn eroja gẹgẹbi atunto (awọn gbolohun ọrọ ti koodu lati awọn eto ti o dara julọ ti wa ni idapọ ati ni idapo sinu awọn eto ti iran ti nbọ) ati iyipada (awọn koodu diẹ ninu diẹ ninu awọn eto titun ti yipada ni ID). Algoridimu itiranya lẹhinna ṣe iṣiro eto kọọkan ninu iran tuntun fun amọdaju, bori awọn oṣere talaka, ati gba ẹda laaye lati waye lekan si, pẹlu iyipo ti n ṣe ararẹ ni igbagbogbo bi o ṣe fẹ. Awọn algoridimu ti itiranya jẹ irọrun ni akawe pẹlu Ìtìranyàn ti ẹda, ṣugbọn wọn ti pese awọn ọna ṣiṣe to lagbara ati agbara fun wiwa awọn ojutu si gbogbo iru awọn iṣoro ni eto-ọrọ aje, iṣelọpọ ile-iṣẹ, ati pinpin awọn ẹru ati awọn iṣẹ. ( ''Wo tun'' itetisi atọwọda: Iṣiro Ìtìranyàn .)&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Imọye Darwin ti yiyan adayeba tun ti gbooro si awọn agbegbe ti ọrọ eniyan ni ita eto imọ-jinlẹ, pataki ni awọn aaye ti imọ-ọrọ oloselu ati eto-ọrọ aje. Ifaagun naa le jẹ arosọ nikan, nitori ninu ipinnu Darwin ti a pinnu, yiyan adayeba kan nikan si awọn iyatọ ajogunba ninu awọn nkan ti o ni ẹda ti ẹda — iyẹn ni, si awọn ẹda alãye. Yiyan adayeba yẹn jẹ ilana ti ẹda ni aye alãye ti awọn kan mu gẹgẹ bi idalare fun idije aibikita ati fun “walaaye ti o dara julọ” ninu ijakadi fun anfani ọrọ-aje tabi fun iselu ijọba . Darwinism Awujọ jẹ imoye awujọ ti o ni ipa ni diẹ ninu awọn iyika nipasẹ opin 19th ati ibẹrẹ awọn ọrundun 20th, nigbati o lo bi ipinya fun ẹlẹyamẹya, amunisin, ati isọdi awujọ. Ni awọn miiran opin ti awọn oselu julọ.Oniranran , Marxist theorists ti abayọ si Ìtìranyàn nipa adayeba yiyan bi alaye fun eda eniyan ká oselu itan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Darwinism ni oye bi ilana ti o ṣe ojurere fun alagbara ati aṣeyọri ti o si yọ awọn alailagbara kuro ati ikuna ti lo lati ṣe idalare yiyan ati, ni awọn ọna miiran, awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ ti o ni iwọn pupọ ( ''wo'' eto-ọrọ aje ). Awọn imọ-jinlẹ wọnyi pin ni ipilẹ ayika ti o wọpọ pe idiyele gbogbo awọn ọja ọja da lori ilana Darwin kan. Awọn ọja ọja kan pato jẹ iṣiro ni awọn ofin ti iwọn eyiti wọn ṣe ibamu si awọn idiyele kan pato ti n jade lati ọdọ awọn alabara. Ni ọna kan, diẹ ninu awọn imọ-ọrọ eto-ọrọ aje wọnyi ni ibamu pẹlu awọn imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ti itiranya ti o rii awọn ayanfẹ bi a ti pinnu ni ipilẹṣẹ pupọ; bii iru bẹẹ, wọn gba pe awọn aati ti awọn ọja le jẹ asọtẹlẹ ni awọn ofin ti awọn abuda eniyan ti o wa titi pupọ. Neo-Keynesian ti o jẹ alakoso ( ''wo'' awọn ọrọ-aje: Keynesian aje ) ati awọn ile-iwe ti monetarist ti ọrọ-aje ṣe awọn asọtẹlẹ ti ihuwasi macroscopic ti awọn ọrọ-aje ( ''wo'' macroeconomics ) ti o da lori ibaraẹnisọrọ ti awọn oniyipada diẹ; ipese owo , oṣuwọn afikun, ati oṣuwọn alainiṣẹ ni apapọ pinnu oṣuwọn idagbasoke eto-ọrọ aje . Ní ọwọ́ kejì ẹ̀wẹ̀, àwọn onímọ̀ ètò ọrọ̀ ajé díẹ̀, bíi FA Hayek onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òǹrorò ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì tí a bí ní ọ̀rúndún ogún ọ̀rúndún ogún àti àwọn ọmọlẹ́yìn rẹ̀, ń sọ àsọtẹ́lẹ̀ ìlànà Darwin lórí àwọn ìfẹ́kúfẹ̀ẹ́ ẹnì kọ̀ọ̀kan tí ó jẹ́ àìdánilójú púpọ̀ tí wọ́n sì ń yí padà ní àwọn ọ̀nà tí kò tọ́ tàbí tí a kò lè sọ tẹ́lẹ̀. Gẹgẹbi wọn, awọn ọna atijọ ti iṣelọpọ awọn ẹru ati awọn iṣẹ ni a rọpo nigbagbogbo nipasẹ awọn idasilẹ ati awọn ihuwasi tuntun. Awọn onimọ-jinlẹ wọnyi jẹri pe ohun ti o nfa eto-ọrọ aje jẹ ọgbọn ti awọn eniyan kọọkan ati awọn ile-iṣẹ ati agbara wọn lati mu awọn ọja tuntun ati ti o dara julọ wa si ọja naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

 
== Esin lodi ati gbigba ==
Awọn ẹkọ ti Ìtìranyàn ti a ti ri nipa diẹ ninu awọn eniyan bi ko ni ibamu pẹluawọn igbagbọ ẹsin , paapaa awọn tiKristiẹniti . Ni igba akọkọ ti ipin ti awọn Bibeli iwe tiJẹ́nẹ́sísì ṣàpèjúwe bí Ọlọ́run ṣe dá ayé, àwọn ohun ọ̀gbìn, ẹranko, àtàwọn èèyàn. Itumọ gangan ti Genesisi dabi ẹni pe ko ni ibamu pẹlu Ìtìranyàn diẹdiẹ ti eniyan ati awọn ohun alumọni miiran nipasẹ awọn ilana adayeba. Ni ominira ti awọnÌtàn Bíbélì , àwọn ìgbàgbọ́ Kristẹni nínú àìleèkú ọkàn àti nínú ẹ̀dá ènìyàn gẹ́gẹ́ bí “a dá ní àwòrán Ọlọ́run” ti fara hàn sí ọ̀pọ̀lọpọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìlòdì sí ìpilẹ̀ṣẹ̀ ẹfolúṣọ̀n ènìyàn láti ọ̀dọ̀ àwọn ẹranko tí kì í ṣe ènìyàn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ikọlu ti o ni itara ti ẹsin bẹrẹ lakoko igbesi aye Darwin. Ni ọdun 1874Charles Hodge , onimọ-jinlẹ Alatẹnumọ Amẹrika kan, ti a tẹjade''Kini Darwinism? , ọkan ninu awọn ikọlu'' ti o ṣalaye julọ lori ilana itiranya. Hodge mọ ẹ̀kọ́ Darwin gẹ́gẹ́ bí “ìdánilójú tó péye jù lọ tí a lè fojú inú wò ó tí kò sì gbà pé Ọlọ́run tòótọ́ ju ti Lamarck tó ṣáájú rẹ̀ lọ.” Ó sọ pé bí wọ́n ṣe ṣe ojú èèyàn jẹ́ ẹ̀rí pé “a ti wéwèé rẹ̀ láti ọ̀dọ̀ Ẹlẹ́dàá, gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí ìṣọ́ tí ń fi ẹ̀rí ìṣọ́ hàn.” Ó wá parí ọ̀rọ̀ rẹ̀ pé “kíkọ̀ ẹ̀dá inú ìṣẹ̀dá jẹ́ kíkọ́ Ọlọ́run ní ti gidi.”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

OmiiranÀwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì rí ojútùú sí ìṣòro náà nípasẹ̀ àríyànjiyàn náà pé Ọlọ́run ń ṣiṣẹ́ nípasẹ̀ àwọn ìdí agbedeméjì. Ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìṣípòpadà àwọn pílánẹ́ẹ̀tì ni a lè ṣàlàyé nípa òfin òòfà àti àwọn ìlànà àdánidá míràn láìsí sẹ́ ìṣẹ̀dá àti ìpèsè Ọlọrun. Bákan náà, ẹfolúṣọ̀n ni a lè rí gẹ́gẹ́ bí ìlànà àdánidá nípasẹ̀ èyí tí Ọlọ́run fi mú àwọn ẹ̀dá alààyè sínú ìwàláàyè tí ó sì mú wọn dàgbà ní ìbámu pẹ̀lú ètò rẹ̀. Bayi,AH Strong, adari Ile-ẹkọ Imọ-jinlẹ ti Rochester ni ipinlẹ New York , kowe ninu tirẹ''Ẹ̀kọ́ Ìlànà'' (1885): “A fúnni ní ìlànà ẹfolúṣọ̀n, ṣùgbọ́n a kà á sí ọ̀nà ọgbọ́n àtọ̀runwá nìkan.” Ìran-ìran ẹ̀dá ènìyàn rírorò kò bá ipò wọn títayọlọ́lá mu gẹ́gẹ́ bí ẹ̀dá ní àwòrán Ọlọrun mu. Strong ṣe àpèjúwe kan pẹ̀lú bí Kristi ṣe sọ omi di wáìnì lọ́nà àgbàyanu, ó ní: “Wáìnì tí ó wà nínú iṣẹ́ ìyanu náà kì í ṣe omi nítorí pé wọ́n ti fi omi ṣe é, bẹ́ẹ̀ ni ènìyàn kì í ṣe òǹrorò nítorí pé òǹrorò ti ṣe ìtọrẹ díẹ̀ fún ìṣẹ̀dá rẹ̀.” Awọn ariyanjiyan fun ati lodi siIlana Darwin wa latiAwọn ẹlẹsin Roman Catholic pẹlu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ní kẹ̀rẹ̀kẹ̀rẹ̀, títí di ọ̀rúndún ogún, ẹfolúṣọ̀n nípasẹ̀ yíyàn àdánidá wá di ìtẹ́wọ́gbà lọ́pọ̀lọpọ̀ àwọn òǹkọ̀wé Kristẹni. PopePius XII ninu rẹ encyclical''Humani generis'' (1950; “Ti Iran Eniyan”) jẹwọ pe Ìtìranyàn ti ẹda ni ibamu pẹlu igbagbọ Kristian, bi o tilẹ jẹ pe o jiyan pe idasilo Ọlọrun ṣe pataki fun ẹda ẹmi eniyan. PopeJohn Paul II , ninu adirẹsi kan si Pontifical Academy of Sciences ni Oṣu Kẹwa Ọjọ 22, Ọdun 1996, kọlu itumọ awọn ọrọ Bibeli gẹgẹbi awọn alaye imọ-jinlẹ ju awọn ẹkọ ẹsin lọ, ni fifi kun:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì tuntun ti jẹ́ kí a mọ̀ pé àbá èrò orí ẹfolúṣọ̀n kì í ṣe àbájáde lásán mọ́ . O jẹ iyalẹnu nitootọ pe ẹkọ yii ti ni itẹwọgba ni ilọsiwaju nipasẹ awọn oniwadi, ni atẹle lẹsẹsẹ ti awọn iwadii ni awọn aaye imọ-jinlẹ. Ijọpọ, bẹni wiwa tabi ti a ṣe, ti awọn abajade ti iṣẹ ti a ṣe ni ominira jẹ ninu ararẹ ariyanjiyan pataki ni ojurere ti ilana yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Awọn iwoye ti o jọra ni a ṣe afihan nipasẹ awọn ẹgbẹ ijọsin Kristiani akọkọ miiran. Apejọ Gbogbogbo ti Ṣọọṣi Presbyterian United ni 1982 tẹwọgba ipinnu kan ti o sọ pe “awọn onimọ-jinlẹ Bibeli ati awọn ile-ẹkọ ẹkọ nipa ẹkọ ẹkọ . AwọnLutheran World Federation ni ọdun 1965 fi idi rẹ mulẹ pe “awọn arosinu Ìtìranyàn wa ni ayika wa bii afẹfẹ ti a nmi ati pe ko le yọ kuro . Awọn gbolohun ọrọ ti o jọra ti ni ilọsiwaju nipasẹAwọn alaṣẹ Juu ati awọn ti awọn ẹsin pataki miiran. Ni ọdun 1984 Apejọ Ọdọọdun 95th ti Apejọ Aarin ti Awọn Rabbis Amẹrika gba ipinnu kan ti o sọ pe: “Biotilẹjẹpe awọn ilana ati awọn imọran ti Ìtìranyàn ti ẹda jẹ ipilẹ lati loye imọ-jinlẹ… a pe awọn olukọ imọ-jinlẹ ati awọn alaṣẹ ile-iwe agbegbe ni gbogbo awọn ipinlẹ lati beere awọn iwe-ẹkọ didara ti o da lori igbalode, imọ imọ-jinlẹ ati ti o yọkuro 'ijinle sayensi' ẹda.”

Àtakò àwọn ojú ìwòye wọ̀nyí jẹ́ àwọn ẹ̀sìn Kristẹni tí wọ́n ń bá a lọ láti di ìtumọ̀ gidi kan Bibeli mú. Ikosile kukuru ti itumọ yii wa ninu Gbólóhùn ti Igbagbọ ti awọnAwujọ Iwadi Ipilẹṣẹ, ti a da ni ọdun 1963 gẹgẹbi “agbari ọjọgbọn ti awọn onimọ-jinlẹ ti oṣiṣẹ ati awọn alamọdaju ti o nifẹ ti o ni ifaramọ ṣinṣin si ẹda pataki ti imọ-jinlẹ” ( ''wo'' ẹda ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì jẹ́ Ọ̀rọ̀ Ọlọ́run tí a Kọ̀wé, àti nítorí pé ó ní ìmísí jákèjádò, gbogbo àwọn ìmúdájú rẹ̀ jẹ́ òtítọ́ ìtàn àti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì nínú àwọn àfọwọ́kọ ìpilẹ̀ṣẹ̀. Si ọmọ ile-iwe ti iseda eyi tumọ si pe akọọlẹ ti ipilẹṣẹ ni Genesisi jẹ igbejade otitọ ti awọn otitọ itan ti o rọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bibeli àti àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn ti kọ ìtumọ̀ gidi kan fún ìgbà pípẹ́ gẹ́gẹ́ bí aláìṣeé ṣe , ṣùgbọ́n, nítorí Bibeli ní àwọn gbólóhùn tí kò báramu nínú. Ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ ìwé Jẹ́nẹ́sísì sọ ìtàn ìṣẹ̀dá méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ hàn. Nípasẹ̀ orí kìíní àti ẹsẹ àkọ́kọ́ orí 2 jẹ́ ìtàn ọlọ́jọ́ mẹ́fà tí a mọ̀ dunjú, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ẹ̀dá ènìyàn—àti “àkọ àti abo”—ní àwòrán ara rẹ̀ ní ọjọ́ kẹfà, lẹ́yìn dídá ìmọ́lẹ̀, Ilẹ̀ ayé, òfuurufú, ẹja, ẹyẹ , àti màlúù. Ṣùgbọ́n ní ẹsẹ 4 orí 2 ọ̀rọ̀ ìtàn tó yàtọ̀ bẹ̀rẹ̀, nínú èyí tí Ọlọ́run dá ènìyàn, tí ó sì gbin ọgbà kan, tí ó sì dá àwọn ẹranko, lẹ́yìn náà ni ó sì bẹ̀rẹ̀ sí mú ìhà kan lọ́wọ́ ọkùnrin láti ṣe obìnrin.

Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ Bíbélì tọ́ka sí i pé Bíbélì jẹ́ aláìlèṣiṣẹ́mọ́ ní ti òtítọ́ ẹ̀sìn, kì í ṣe nínú àwọn ọ̀ràn tí kò ṣe pàtàkì sí ìgbàlà . Augustine , ti ọpọlọpọ awọn onimọ-jinlẹ Onigbagbọ ti o tobi julọ ṣe akiyesi, kowe ni ibẹrẹ 5th orundun ninu ''De Genesi ad litteram'' rẹ (''Ọrọ asọye gangan lori Genesisi'' ):&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;O tun n beere nigbagbogbo kini igbagbọ wa gbọdọ jẹ nipa irisi ati apẹrẹ ọrun, gẹgẹ bi Iwe Mimọ. Ọ̀pọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ń bá a lọ ní ìjíròrò gígùn lórí àwọn ọ̀ràn wọ̀nyí, ṣùgbọ́n àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ pẹ̀lú ọgbọ́n ìjìnlẹ̀ wọn ti ṣá wọn tì. Irú àwọn kókó ẹ̀kọ́ bẹ́ẹ̀ kì í ṣe èrè kankan fún àwọn tí ń wá ìyìn. Èyí tó burú jù lọ ni pé wọ́n máa ń gba àkókò tó ṣeyebíye tó yẹ kí wọ́n fi fún ohun tó ṣàǹfààní nípa tẹ̀mí . Kini o kan mi boya ọrun dabi aaye kan ati pe Earth wa ni pipade nipasẹ rẹ ti o daduro ni aarin agbaye, tabi boya ọrun dabi disk kan ati pe Earth wa loke rẹ ti o nraba si ẹgbẹ kan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Augustine fi kún un lẹ́yìn náà nínú orí kan náà pé: “Ní ti ọ̀ràn ìrísí ọ̀run, àwọn òǹkọ̀wé mímọ́ kò fẹ́ láti kọ́ àwọn ènìyàn ní àwọn òtítọ́ tí kò lè ṣàǹfààní fún ìgbàlà.” Augustine ń sọ pé ìwé Jẹ́nẹ́sísì kì í ṣe ìwé àkọ́kọ́ nípa sánmà. O jẹ iwe nipa ẹsin, ati pe kii ṣe idi ti awọn onkọwe ẹsin rẹ lati yanju awọn ibeere nipa apẹrẹ ti agbaye ti ko ṣe pataki ohunkohun si bi o ṣe le wa igbala.

Ni ọna kanna,John Paul II sọ ni ọdun 1981:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Bíbélì fúnra rẹ̀ bá wa sọ̀rọ̀ nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ rẹ̀, kì í ṣe láti pèsè ìwé àfọwọ́kọ sáyẹ́ǹsì kan fún wa ṣùgbọ́n kí a lè sọ àjọṣe tí ó péye tí ènìyàn ní pẹ̀lú Ọlọ́run àti àgbáálá ayé . Iwe mimọ nfẹ nirọrun lati kede pe Ọlọrun ni o ṣẹda agbaye, ati pe lati le kọ ẹkọ otitọ yii o ṣe afihan ararẹ ni awọn ofin ti imọ-jinlẹ ti a lo ni akoko onkọwe. Ẹ̀kọ́ èyíkéyìí mìíràn nípa ìpilẹ̀ṣẹ̀ àti ìpilẹ̀ṣẹ̀ àgbáálá ayé jẹ́ àjèjì sí àwọn ète inú Bíbélì, èyí tí kò fẹ́ láti kọ́ni bí a ṣe dá ọ̀run bí kò ṣe bí ènìyàn ṣe ń lọ sí ọ̀run.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Àríyànjiyàn Jòhánù Paul jẹ́ ìdáhùn sáwọn KristẹniÀwọn apilẹ̀ṣẹ̀ tí wọ́n rí i nínú Jẹ́nẹ́sísì àpèjúwe gidi kan nípa bí Ọlọ́run ṣe dá ayé. Láyé òde òní, àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ òtítọ́ inú Bíbélì ti para pọ̀ di Kristẹni kéréje, àmọ́ látìgbàdégbà wọ́n ti jèrè agbára ìdarí ní gbangba àti ìṣèlú, ní pàtàkì ní Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà . Atako si ẹkọ ti Ìtìranyàn ni Amẹrika le ṣe itọpa ni pataki si awọn agbeka meji pẹlu awọn gbongbo ọrundun 19th,Adventism ọjọ keje ( ''wo'' Adventist ) ati Pentecostalism . Ní ìbámu pẹ̀lú ìtẹnumọ́ wọn ní Ọjọ́ Ìsinmi ọjọ́ keje gẹ́gẹ́ bí ìrántí ìṣẹ̀dá Bibeli, Seventh-day Adventists ti tẹnumọ́ ìṣẹ̀dá ìgbésí-ayé láìpẹ́ àti ìṣàkóso àgbáyé ti Ìkún-omi, tí wọ́n gbàgbọ́ pé ó kó àwọn àpáta tí ń ru ẹ̀dá fosaili. Itumọ Adventist ọtọtọ yii ti Genesisi di ipilẹ lile ti “imọ-jinlẹ ẹda” ni ipari 20th orundun ati pe a dapọ si awọn ofin “iwọntunwọnsi-itọju” ti Arkansas ati Louisiana (ti a jiroro ni isalẹ). Ọ̀pọ̀ àwọn Pentecostal, tí wọ́n fọwọ́ sí ìtumọ̀ gidi ti Bíbélì ní gbogbogbòò, pẹ̀lú ti gba tí wọ́n sì ti fọwọ́ sí àwọn ìlànà ti ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá, pẹ̀lú ìpilẹ̀ṣẹ̀ ti Ilẹ̀ ayé láìpẹ́ àti ìtumọ̀ nípa ilẹ̀ ayé ní ìbámu pẹ̀lú Ìkún-omi. Wọn ti yato si awọn Adventists ọjọ keje ati awọn alamọran ti imọ-jinlẹ ẹda, sibẹsibẹ, ni ifarada wọn ti awọn iwo oriṣiriṣi ati agbewọle to lopin ti wọn sọ si ariyanjiyan-ẹda ẹda.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1920, awọn onigbagbọ ti Bibeli ṣe iranlọwọ lati ni ipa diẹ sii ju awọn aṣofin ipinlẹ 20 lati jiroro lori awọn ofin antievolution, ati awọn ipinlẹ mẹrin - Arkansas, Mississippi, Oklahoma, ati Tennessee — kọ ẹkọ ti Ìtìranyàn ni awọn ile-iwe gbogbogbo wọn. Agbẹnusọ fun awọn antievolutionists wàWilliam Jennings Bryan , ni igba mẹta oludije Democratic ti ko ni aṣeyọri fun Alakoso AMẸRIKA, ti o sọ ni 1922, “A yoo lé Darwinism kuro ni awọn ile-iwe wa.” Ni ọdun 1925 Bryan kopa ninu ibanirojọ ( ''wo'' Idanwo Awọn iwọn ) tiJohn T. Scopes , olukọ ile-iwe giga kan ni Dayton, Tennessee, ti o jẹwọ ti o ṣẹ ofin ipinle ti o lodi si ẹkọ ti Ìtìranyàn .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni 1968 awọnIlé Ẹjọ́ Gíga Jù Lọ ti Orílẹ̀-Èdè Amẹ́ríkà kéde pé kò bá òfin mu èyíkéyìí tó bá fòfin de ẹ̀kọ́ ẹfolúṣọ̀n ní àwọn ilé ẹ̀kọ́ ìjọba. Lẹhin akoko yẹn awọn onigbagbọ Kristiani ṣe agbekalẹ awọn iwe-owo ni nọmba awọn ile-igbimọ aṣofin ipinlẹ ti n paṣẹ pe ẹkọ “imọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ijinlẹ” jẹ iwọntunwọnsi nipa pipin akoko dogba siImọ ẹda . Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ìṣẹ̀dá fọwọ́ sí i pé gbogbo onírúurú ohun alààyè ló ṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ sí í ṣẹlẹ̀ nígbà tí Ọlọ́run dá àgbáálá ayé, pé ayé jẹ́ nǹkan bí ẹgbẹ̀rún ọdún mélòó kan péré, àti pé Ìkún-omi Bíbélì jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ gidi kan pé méjì kan ṣoṣo nínú ọ̀wọ́ ẹranko kọ̀ọ̀kan ló là á já. Ni awọn ọdun 1980Arkansas atiLouisiana kọja awọn iṣe ti o nilo itọju iwọntunwọnsi ti imọ-jinlẹ Ìtìranyàn ati imọ-jinlẹ ẹda ni awọn ile-iwe wọn, ṣugbọn awọn alatako ṣaṣeyọri nija awọn iṣe naa bi irufin iyapa ofin t’olofin ti ijo ati ipinlẹ . Ilana Arkansas ni a sọ ni aitọ ni ile-ẹjọ apapo lẹhin igbimọ ti gbogbo eniyan ni Little Rock . Ofin Louisiana ti bẹbẹ ni gbogbo ọna si Ile-ẹjọ giga ti Orilẹ Amẹrika, eyiti o ṣe idajọ ofin “Ofin Creationism” ti Louisiana ti ko ni ofin nitori, nipa imutesiwaju igbagbọ ẹsin pe ẹda eleri kan ti o ṣẹda ẹda eniyan, eyiti o gba nipasẹ ''imọ-ọrọ ẹda-ọrọ ti ẹda'' , iṣe ti o jẹwọ fun ẹsin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

= Apẹrẹ oye ati awọn alariwisi rẹ =
William Paley 's''Ẹkọ nipa Ẹkọ nipa ẹda'' , iwe nipasẹ eyiti o ti di mimọ julọ si awọn irandiran , jẹ ariyanjiyan ti o tẹsiwaju ti n ṣalaye apẹrẹ ti o han gbangba ti eniyan ati awọn ẹya wọn, ati apẹrẹ ti gbogbo iru awọn ohun alumọni, ninu ara wọn ati ninu awọn ibatan wọn si ara wọn ati si agbegbe wọn . Ipepe okuta bọtini Paley ni pe “ko le jẹ apẹrẹ laisi onise apẹẹrẹ; idawọle, laisi olupilẹṣẹ; aṣẹ, laisi yiyan;… tumọ si pe o dara si opin, ati ṣiṣe ọfiisi wọn ni ṣiṣe ipari yẹn, laisi ipari ti a ti ronu lailai.” Iwe rẹ ni awọn ipin ti a ṣe igbẹhin si apẹrẹ eka ti oju eniyan ; si awọn fireemu eda eniyan, eyi ti, o jiyan, han a kongẹ darí akanṣe ti awọn egungun, kerekere, ati isẹpo; si sisan ẹjẹ ati itusilẹ ti awọn ohun elo ẹjẹ; si anatomi afiwera ti eniyan ati ẹranko; si eto ti ngbe ounjẹ, awọn kidinrin, urethra, ati àpòòtọ; si iyẹ awọn ẹiyẹ ati awọn iyẹ ẹja; ati Elo siwaju sii. Fun diẹ ẹ sii ju awọn oju-iwe 300, Paley ṣe alaye ti o jinlẹ ati pepeye imọ-jinlẹ ni iru awọn alaye ati deede bi o ti wa ni 1802, ọdun ti atẹjade iwe naa. Lẹ́yìn ìṣàpèjúwe àṣekára rẹ̀ nípa ohun kan tàbí ìlànà ọ̀kọ̀ọ̀kan, Paley tún máa ń fa àbájáde kan náà léraléra—ọlọ́run tí ó jẹ́ onímọ̀ nípa ohun gbogbo àti alágbára gbogbo ni ó lè ṣe àkọsílẹ̀ fún àwọn ohun àgbàyanu wọ̀nyí àti fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìṣẹ̀dá tí wọ́n ní.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;


Lori apẹẹrẹ oju eniyan o kowe pe:&lt;blockquote&gt;Emi ko mọ ọna ti o dara julọ lati ṣafihan koko-ọrọ ti o tobi pupọ, ju ti ifiwera…oju kan, fun apẹẹrẹ, pẹlu ẹrọ imutobi kan. Niwọn igba ti idanwo ohun elo naa ṣe lọ, ẹri kanna ni pato pe oju ni a ṣe fun iran, nitori pe o wa pe a ṣe ẹrọ imutobi fun iranlọwọ. Wọn ṣe lori awọn ilana kanna; mejeeji ni titunse si awọn ofin nipa eyiti gbigbe ati isọdọtun ti awọn egungun ina ti wa ni ilana….Fun apẹẹrẹ, awọn ofin wọnyi nilo, lati le ṣe ipa kanna, pe awọn egungun ina, ni gbigbe lati omi sinu oju, yẹ ki o fa fifalẹ nipasẹ aaye rirọrun diẹ sii ju nigbati o ba jade kuro ninu afẹfẹ sinu oju. Nípa bẹ́ẹ̀, a rí i pé ojú ẹja kan, ní apá yẹn tí a ń pè ní lẹ́nsi crystalline, yípo púpọ̀ ju ojú àwọn ẹranko orí ilẹ̀ lọ. Kini ifihan gbangba ti apẹrẹ le wa ju iyatọ yii lọ? Kí ni ohun èlò ìṣirò kan ì bá ti ṣe púpọ̀ sí i láti fi ìmọ̀ rẹ̀ hàn nípa ìlànà [t] rẹ̀, ìfisílò ìmọ̀ yẹn, bíbá ohun èlò rẹ̀ dé òpin rẹ̀…láti jẹ́rìí sí ìmọ̀ràn , yíyàn, ìgbatẹnirò, ète?&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Yóò jẹ́ ohun tí kò bọ́gbọ́n mu láti sọ pé, nípa èèṣì lásán ni ojú&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;yẹ ki o ti wa ninu, akọkọ, ti awọn lẹsẹsẹ ti sihin tojú — gidigidi o yatọ, nipasẹ awọn nipasẹ awọn, ani ninu wọn nkan na, lati awọn akomo awọn ohun elo ti eyi ti awọn iyokù ti awọn ara jẹ, ni apapọ ni o kere, kq, ati pẹlu eyi ti gbogbo awọn ti awọn oniwe-dada, yi nikan ìka ti o ayafi, ti wa ni bo: keji, ti a dudu asọ tabi kanfasi-awọn nikan awo ilu ninu awọn ara ti o ti wa ni sile bi awọn ikọwe-nspreads ti o jẹ dudu ti awọn less ti a ṣẹda lẹhin ti awọn less. ina tan kaakiri nipasẹ wọn; ati ki o gbe ni awọn kongẹ geometrical ijinna ninu eyi ti, ati ninu eyi ti nikan, a pato aworan le wa ni akoso, eyun, ni concourse ti refracted egungun: kẹta, ti kan ti o tobi nafu ara ibaraẹnisọrọ laarin yi awo ati awọn ọpọlọ; laisi eyiti, iṣe ti ina lori awọ ara, bi o ti wu ki o ṣe atunṣe nipasẹ ẹya ara ẹrọ , yoo padanu si awọn idi ti aibalẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Agbara ti ariyanjiyan lodi si aye ti o wa , ni ibamu si Paley, lati inu ero kan ti o pe orukọ ''ibatan'' ati pe awọn onkọwe nigbamii yoo sọ ''idiju ti ko le dinku'' . Paley kọ:&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Nigbati ọpọlọpọ awọn ẹya oriṣiriṣi ba ṣe alabapin si ipa kan, tabi, eyiti o jẹ ohun kanna, nigbati ipa kan ba waye nipasẹ iṣẹ apapọ ti awọn ohun elo oriṣiriṣi, amọdaju ti iru awọn ẹya tabi awọn ohun elo si ara wọn fun idi ti iṣelọpọ, nipasẹ iṣe iṣọkan wọn, ipa naa, ni ohun ti Mo pe ni ibatan; Ati nibikibi ti a ba ṣe akiyesi eyi ni awọn iṣẹ ti ẹda tabi ti eniyan, o han si mi lati gbe pẹlu rẹ ẹri ipinnu ti oye, aniyan, aworan ... gbogbo rẹ da lori awọn iṣipopada laarin, gbogbo lori eto awọn iṣe agbedemeji.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;''Ẹkọ nipa ẹkọ nipa ẹda'' jẹ apakan ti Canon ni Cambridge fun idaji ọgọrun ọdun lẹhin iku Paley . Nípa bẹ́ẹ̀, Darwin, ẹni tí ó jẹ́ akẹ́kọ̀ọ́ gboyè jáde níbẹ̀ láàárín 1827 sí 1831, kà á pẹ̀lú èrè àti “ìdùnnú púpọ̀.” Darwin ranti ariyanjiyan ibatan ti Paley nigbati o sọ ni ''Origin of Species'' : “Ti o ba le ṣe afihan pe eyikeyi ẹya ara ẹrọ ti o nipọn wa, eyiti ko ṣee ṣe nipasẹ ọpọlọpọ, ti o tẹle, awọn iyipada diẹ, ero mi yoo bajẹ patapata.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni awọn ọdun 1990 ọpọlọpọ awọn onkọwe sọji ariyanjiyan lati apẹrẹ . Idabalẹ naa, lekan si, ni pe awọn ẹda alãye n ṣe afihan “apẹrẹ ti oye” - wọn yatọ ati idiju pe wọn le ṣe alaye kii ṣe abajade ti awọn ilana adayeba ṣugbọn nikan bi awọn ọja ti “apẹrẹ oye.” Àwọn òǹkọ̀wé kan sọ ẹ̀dá yìí dọ́gba ní kedere pẹ̀lú Ọlọ́run alágbára gbogbo ẹ̀sìn Kristẹni àti àwọn ẹ̀sìn oníṣọ́ọ̀ṣì mìíràn. Awọn miiran, nitori pe wọn fẹ lati rii imọ-ọrọ ti apẹrẹ oye ti a kọ ni awọn ile-iwe gẹgẹ bi aropo si ilana ẹkọ ti Ìtìranyàn , yago fun gbogbo itọka ti o han gbangba si Ọlọrun lati le ṣetọju ipinya laarin ẹsin ati ijọba.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ipe fun olupilẹṣẹ oye jẹ asọtẹlẹ lori aye ti idiju ti ko ni idinku ninu awọn ohun alumọni. NinuIwe Michael Behe''Apoti Dudu Darwin: Ipenija Kemikali si'' Ìtìranyàn (1996), eto ti o ni idiju ti ko ni idinku ni asọye bi jijẹ “ti o ni ọpọlọpọ awọn ẹya ibaramu daradara, awọn ẹya ibaraenisepo ti o ṣe alabapin si iṣẹ ipilẹ, ninu eyiti yiyọ eyikeyi apakan ninu awọn apakan fa eto naa lati dẹkun iṣẹ ṣiṣe daradara.” Awọn alatilẹyin-apẹrẹ oninuure ti ode oni ti jiyan pe awọn ọna ṣiṣe idiju ti ko le dinku ko le jẹ abajade ti Ìtìranyàn . Ni ibamu si Behe, “Niwọn igba ti yiyan adayeba le yan awọn eto ti o ti n ṣiṣẹ tẹlẹ, lẹhinna ti eto igbekalẹ a ko ba le ṣe agbekalẹ diẹdiẹ yoo ni lati dide bi ẹyọkan iṣọpọ , ni isunmọ kan, fun yiyan adayeba lati ni ohunkohun lati ṣiṣẹ.” Ni awọn ọrọ miiran, ayafi ti gbogbo awọn ẹya oju ba wa ni akoko kanna, oju ko le ṣiṣẹ; ko ṣe anfani fun oni-aye oniṣaaju lati ni retina nikan, tabi lẹnsi kan, ti awọn ẹya miiran ko ba ni. Oju eniyan, wọn pari, ko le ti wa ni igbesẹ kekere kan ni akoko kan, ni ọna pipọ nipasẹ eyiti yiyan adayeba n ṣiṣẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ẹkọ nipa apẹrẹ ọlọgbọn ti pade ọpọlọpọ awọn alariwisi, kii ṣe laarin awọn onimo ijinlẹ Ìtìranyàn nikan ṣugbọn laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onkọwe ẹsin. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n tọ́ka sí i pé àwọn ẹ̀yà ara àti àwọn ẹ̀yà ara mìíràn nínú àwọn ẹ̀dá alààyè kò díjú lọ́nà tí kò lè dí wọn lọ́wọ́—wọn kì í wá lójijì, tàbí kí wọ́n tètè dé. Oju eniyan ko han lojiji ni gbogbo idiju rẹ lọwọlọwọ. Ipilẹṣẹ rẹ nilo isọpọ ti ọpọlọpọ awọn ẹya jiini, ọkọọkan ni ilọsiwaju iṣẹ ti iṣaju, awọn oju ti ko ni pipe. Ní nǹkan bí ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rin [700] egbélégbè ọdún sẹ́yìn, àwọn baba ńlá àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yìn òde òní ti ní àwọn ẹ̀yà ara tó ní ìmọ́lẹ̀. Ìmọ̀lára ìmọ́lẹ̀ lásán—àti, lẹ́yìn náà, oríṣiríṣi ìpele agbára ìríran—jẹ́ àǹfààní fún àwọn ohun alààyè wọ̀nyí tí ń gbé ní àyíká tí ìmọ́lẹ̀ oòrùn yí ká. Gẹgẹbi a ti sọrọ ni kikun ni isalẹ ni apakan Diversity ati iparun , awọn iru oju ti o yatọ si ti wa ni ominira ni o kere ju igba 40 ninu awọn ẹranko, eyiti o ṣe afihan ni kikun, lati awọn iyipada ti ko ni idiwọn ti o jẹ ki awọn sẹẹli kọọkan tabi awọn ẹranko ti o rọrun lati ṣe akiyesi itọsọna ti ina si oju vertebrate fafa, ti o kọja nipasẹ gbogbo awọn ẹya ara ti o wa ni agbedemeji ni idiju. Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti fi hàn pé àwọn àpẹẹrẹ àwọn ètò ìṣiṣẹ́ dídíjú tí kò ṣeé díwọ̀n tí a mẹ́nu kàn nípa àwọn onímọ̀ ìjìnlẹ̀ òye—gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà ẹ̀jẹ̀ bíokẹ́míkà ti dídín ẹ̀jẹ̀ ( ''wo'' coagulation ) tàbí mọ́tò rotary molecular, tí a ń pè ní flagellum , nípa èyí tí àwọn sẹ́ẹ̀lì kòkòrò àrùn ń gbé—kò lè dín kù rárá; dipo, awọn ẹya ti ko ni idiju ti awọn ọna ṣiṣe kanna ni a le rii ni awọn ohun alumọni ode oni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn ẹlẹ́kọ̀ọ́ ẹfolúṣọ̀n ti tọ́ka sí bákan náà pé àìpé àti àbùkù gba gbogbo ayé tó wà láàyè. Ni oju eniyan , fun apẹẹrẹ, awọn okun iṣan oju-ara ni oju ti n ṣajọpọ lori agbegbe ti retina lati dagba iṣan opiki ati bayi ṣẹda aaye afọju; squids ati octopuses ko ni abawọn yii. Apẹrẹ ti ko ni abawọn dabi pe ko ni ibamu pẹlu olupilẹṣẹ oloye ohun gbogbo. Ni ifojusọna ibawi yii , Paley dahun pe “awọn abawọn ti o han gbangba… yẹ ki o tọka si idi kan, botilẹjẹpe a ko mọ nipa rẹ.” Awọn onimọ-imọ-imọ-imọ-imọ-ode ode oni ti ṣe awọn iṣeduro ti o jọra; Ni ibamu si Behe, “Ajiyan lati aipe fojufojusi iṣeeṣe pe oluṣeto le ni awọn idi pupọ, pẹlu ilọsiwaju imọ-ẹrọ nigbagbogbo ni ifasilẹlẹ si ipa keji.” Gbólóhùn yii, awọn onimọ-jinlẹ ti dahun, le ni iwulo ti ẹkọ ẹkọ, ṣugbọn o npa apẹrẹ ti oye jẹ arosọ ijinle sayensi , nitori pe o pese pẹlu apata ti ko ni agbara ti o ni agbara lodi si awọn asọtẹlẹ bii “oye” tabi “pipe” apẹrẹ kan yoo jẹ. Ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì ṣe ìdánwò àwọn ìdánwò rẹ̀ nípa wíwo bóyá àwọn àsọtẹ́lẹ̀ tí a mú jáde láti inú wọn jẹ́ ọ̀ràn nínú ayé tí ó ṣeé fojú rí. Itumọ ti ko le ṣe idanwo ni agbara-iyẹn, nipasẹ akiyesi tabi idanwo-kii ṣe imọ-jinlẹ. Itumọ ti laini ero yii fun awọn ile-iwe gbogbogbo AMẸRIKA ti jẹ idanimọ kii ṣe nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ ṣugbọn nipasẹ awọn alaiṣe-imọ-jinlẹ paapaa, pẹlu awọn oloselu ati awọn oluṣe eto imulo . Oṣiṣẹ ile-igbimọ AMẸRIKA ti o lawọ Edward Kennedy kowe ni ọdun 2002 pe “apẹrẹ oye kii ṣe imọ-jinlẹ ti imọ-jinlẹ ati, nitorinaa, ko ni aye ninu eto-ẹkọ ti awọn kilasi imọ-jinlẹ ile-iwe gbogbogbo ti orilẹ-ede wa .”&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì, pẹ̀lú, ti tọ́ka sí i pé kì í ṣe kìkì àwọn àìpé ń bẹ nìkan ni ṣùgbọ́n bẹ́ẹ̀ náà ni àwọn àìṣeéṣe, àbùkù, àwọn ohun àjèjì, àti ìwà ìkà ń gbilẹ̀ nínú ayé ìgbésí ayé. Fun idi eyi awọn onkọwe ẹsin ti ṣofintoto ilana ti apẹrẹ ti iṣeduro ni awọn adaye, bi paynitencence ti wọn, ṣe idanimọ bi awọn abuda Ẹda. Ọkan apẹẹrẹ ti &quot;blunder&quot; jẹ agbọn eniyan, eyiti o ni awọn eyin pupọ fun iwọn rẹ; awọn molars kẹta, tabi eyin ọgbọn, nigbagbogbo ni ipa ti o nilo lati yọ kuro. Níwọ̀n bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀ ènìyàn yóò rí i pé ó ṣòro, láti sọ pé ó kéré tán, láti sọ pé ó jẹ́ ọ̀nà kan tí ó jẹ́ ti Ọlọ́run tí oníṣẹ́ ẹ̀rọ ènìyàn tí ó dáńgájíá kò tilẹ̀ fẹ́ láti sọ, ẹfolúṣọ̀n pèsè àkọsílẹ̀ dáradára nípa àìpé yìí. Bi iwọn ọpọlọ ti n pọ si ni akoko diẹ ninu awọn baba eniyan, atunṣe timole nigbakanna ni idinku ẹrẹkẹ ki ori ọmọ inu oyun yoo tẹsiwaju lati baamu nipasẹ ọna ibimọ ti obinrin agba. Ìtìranyàn dahun si awọn iwulo oni-ara kii ṣe nipasẹ apẹrẹ ti o dara julọ ṣugbọn nipasẹ tinkering, bi o ti jẹ pe—nipa iyipada awọn ẹya ti o wa tẹlẹ laiyara nipasẹ yiyan adayeba. Laibikita awọn iyipada si bakan eniyan, ọna ibimọ obinrin naa wa ni dín pupọ fun gbigbe ni irọrun ti ori ọmọ inu oyun, ati pe ọpọlọpọ ẹgbẹẹgbẹrun awọn ọmọ ku lakoko ibimọ nitori abajade. Imọ jẹ ki eyi ni oye bi abajade ti ilọsiwaju itiranya ti ọpọlọ eniyan; Awọn obinrin ti awọn ẹranko miiran ko ni iriri iṣoro yii.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Aye ti igbesi aye pọ ni awọn iwa “iwa”. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ apẹranjẹ ń jẹ ẹran wọn láàyè; parasites run wọn alãye ogun lati inu; ni ọpọlọpọ awọn eya ti spiders ati kokoro, awọn obirin jẹ wọn oko. Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ ìsìn nígbà àtijọ́ ti kojú irú ìwà ìkà bẹ́ẹ̀ nítorí pé ó ṣòro láti ṣàlàyé nípa ọ̀nà Ọlọ́run. Evolution, ni ọna kan, wa si igbala wọn. Ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Pùròtẹ́sítáǹtì ìgbà ayé kan pe Darwin ní “ọ̀rẹ́ aríran,” ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn Roman Kátólíìkì kan sì kọ̀wé nípa “ẹ̀bùn tí Darwin fún ẹ̀kọ́ ìsìn.” Àwọn méjèèjì gbà pé àbájáde ẹfolúṣọ̀n, tí ó dà bíi pé ó mú àìní Ọlọ́run kúrò nínú ayé lákọ̀ọ́kọ́, nísinsìnyí ń mú àìní náà kúrò lọ́nà tí ó fini lọ́kàn balẹ̀ láti ṣàlàyé àìpé ayé gẹ́gẹ́ bí ìyọrísí ìṣètò Ọlọrun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>fkjp303avl8tfub7m4j1kj12uhoqvti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Orisun ti Agbára àìlòtán (Renewable Energy Sources)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77524</id>
    <revision>
      <id>600830</id>
      <parentid>600394</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:02:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600830</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7171" sha1="jn7258re4mzsc6zwk1eo4cbdu0d0jg8" xml:space="preserve">[[Fáìlì:Subsidize renewable energy icon.png|thumb|Orisun ti Agbára àìlòtán]]
Orisun ti Agbára àìlòtán tabi Awọn orisun Agbara isọdọtun je nigba awa n lo agbara ailotan lati orisun ailotan ti o le imuduro ati ran wa lowo titi làélàé.

= Kini agbara isọdọtun? =
Agbara isọdọtun jẹ agbara ti o wa lati awọn orisun adayeba ti o kun ni iwọn ti o ga ju ti wọn jẹ lọ. Imọlẹ oorun ati afẹfẹ, fun apẹẹrẹ, jẹ iru awọn orisun ti o wa ni kikun nigbagbogbo. Awọn orisun agbara isọdọtun lọpọlọpọ ati ni ayika wa.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.un.org/en/climatechange/what-is-renewable-energy&lt;/ref&gt;

Awọn epo fosaili - eedu, epo ati gaasi - ni apa keji, jẹ awọn orisun ti kii ṣe isọdọtun ti o gba awọn ọgọọgọrun miliọnu ọdun lati ṣẹda. Awọn epo fosaili, nigba ti a ba sun lati mu agbara jade, o fa awọn itujade eefin eefin ti o ni ipalara, gẹgẹbi erogba oloro.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ṣiṣẹda agbara isọdọtun ṣẹda awọn itujade ti o kere pupọ ju awọn epo fosaili sisun lọ. Yiyi pada lati awọn epo fosaili, eyiti o jẹ iṣiro lọwọlọwọ fun ipin kiniun ti itujade, si agbara isọdọtun jẹ bọtini lati koju idaamu oju-ọjọ naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn isọdọtun ti din owo ni ọpọlọpọ awọn orilẹ-ede, ati pe o n ṣe awọn iṣẹ ni igba mẹta ju awọn epo fosaili lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Eyi ni awọn orisun to wọpọ ti agbara isọdọtun: ==

=== AGBARA ORUN ===
Agbara oorun jẹ lọpọlọpọ julọ ti gbogbo awọn orisun agbara ati pe o le paapaa ni ijanu ni oju ojo kurukuru. Oṣuwọn ti agbara oorun ti wa ni idilọwọ nipasẹ Earth jẹ nipa awọn akoko 10,000 ti o tobi ju iwọn ti eyiti eniyan n gba agbara lọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn imọ-ẹrọ oorun le ṣe jiṣẹ ooru, itutu agbaiye, ina adayeba, ina, ati awọn epo fun ogun awọn ohun elo. Awọn imọ-ẹrọ oorun ṣe iyipada imọlẹ oorun sinu agbara itanna boya nipasẹ awọn panẹli fọtovoltaic tabi nipasẹ awọn digi ti o ṣojumọ itankalẹ oorun.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe kii ṣe gbogbo awọn orilẹ-ede ni o dọgba pẹlu agbara oorun, ilowosi pataki si idapọ agbara lati agbara oorun taara ṣee ṣe fun gbogbo orilẹ-ede.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn idiyele ti iṣelọpọ awọn panẹli oorun ti lọ silẹ ni iyalẹnu ni awọn ọdun mẹwa to kọja, ṣiṣe wọn kii ṣe ifarada nikan ṣugbọn igbagbogbo fọọmu ina ti ko gbowolori. Awọn panẹli oorun ni igbesi aye ti aijọju ọdun 30 , ati pe o wa ni ọpọlọpọ awọn ojiji ti o da lori iru ohun elo ti a lo ninu iṣelọpọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== AGBARA AFEFE ===
Agbara afẹfẹ ngba agbara kainetik ti gbigbe afẹfẹ nipa lilo awọn turbines nla ti o wa ni ilẹ (lẹkun) tabi ni okun- tabi omi tutu (oke okun). Agbara afẹfẹ ti lo fun ọdunrun ọdun, ṣugbọn awọn imọ-ẹrọ agbara afẹfẹ ti ita ati ti ita ti wa ni awọn ọdun diẹ sẹhin lati mu iwọn ina ti a ṣe jade - pẹlu awọn turbines giga ati awọn iwọn ila opin rotor nla.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Botilẹjẹpe awọn iyara afẹfẹ aropin yatọ ni pataki nipasẹ ipo, agbara imọ-ẹrọ agbaye fun agbara afẹfẹ kọja iṣelọpọ ina agbaye, ati pe agbara lọpọlọpọ wa ni ọpọlọpọ awọn agbegbe ni agbaye lati jẹ ki imuṣiṣẹ agbara afẹfẹ pataki.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọpọlọpọ awọn ẹya ti agbaye ni awọn iyara afẹfẹ ti o lagbara, ṣugbọn awọn ipo ti o dara julọ fun ipilẹṣẹ agbara afẹfẹ jẹ awọn igba miiran ti o jina. Agbara afẹfẹ ti ilu okeere nfunni ni agbara atunṣe t .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== AGBARA GEOTHERMAL ===
Agbara geothermal nlo agbara igbona ti o wa lati inu inu Earth. Ooru ti wa ni fa jade lati geothermal reservoirs lilo kanga tabi awọn ọna miiran.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifiomipamo ti o gbona to nipa ti ara ati ti o le gba ni a pe ni awọn ibi ipamọ omi hydrothermal, lakoko ti awọn ifiomipamo ti o gbona to ṣugbọn ti o ni ilọsiwaju pẹlu imudara hydraulic ni a pe ni awọn ọna ṣiṣe geothermal imudara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ni kete ti o wa ni oke, awọn ṣiṣan ti awọn iwọn otutu pupọ le ṣee lo lati ṣe ina ina. Imọ-ẹrọ fun iran ina lati awọn ifiomipamo hydrothermal jẹ ogbo ati igbẹkẹle, ati pe o ti n ṣiṣẹ fun diẹ sii ju ọdun 100 lọ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== HIDRAPOWER ===
Agbara hydropower n mu agbara ti omi gbigbe lati oke si isalẹ awọn ibi giga. O le wa ni ti ipilẹṣẹ lati reservoirs ati odo. Awọn ile-iṣẹ agbara agbara ifiomipamo dale lori omi ti a fipamọ sinu ifiomipamo kan, lakoko ti awọn ile-iṣẹ agbara agbara odo ti n ṣiṣẹ ni agbara lati ṣiṣan odo ti o wa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ifiomipamo agbara omi nigbagbogbo ni awọn lilo lọpọlọpọ - pese omi mimu, omi fun irigeson, iṣan omi ati iṣakoso ogbele, awọn iṣẹ lilọ kiri, ati ipese agbara.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Hydropower Lọwọlọwọ jẹ orisun ti o tobi julọ ti agbara isọdọtun ni eka ina. O gbarale awọn ilana jijo iduroṣinṣin gbogbogbo, ati pe o le ni ipa ni odi nipasẹ awọn ogbele ti oju-ọjọ fa tabi awọn iyipada si awọn eto ilolupo eyiti o ni ipa awọn ilana ojo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn amayederun ti o nilo lati ṣẹda agbara agbara omi tun le ni ipa lori awọn ilolupo eda ni awọn ọna ti ko dara. Fun idi eyi, ọpọlọpọ awọn ro kekere-asekale hydro a diẹ ayika ore-aṣayan , ati paapa dara fun awọn agbegbe ni latọna awọn ipo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== AGBARA OKUN ===
Agbara okun n gba lati awọn imọ-ẹrọ ti o lo kainetik ati agbara gbona ti omi okun - awọn igbi tabi ṣiṣan fun apẹẹrẹ - lati gbe ina tabi ooru jade.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọna agbara okun tun wa ni ipele ibẹrẹ ti idagbasoke, pẹlu nọmba ti igbi afọwọkọ ati awọn ẹrọ ṣiṣan ṣiṣan ti n ṣawari. Agbara imọ-jinlẹ fun agbara okun ni irọrun ju awọn ibeere agbara eniyan lọwọlọwọ lọ .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== BIOENERGY ===
Bioenergy jẹ iṣelọpọ lati oriṣiriṣi awọn ohun elo Organic, ti a pe ni biomass, gẹgẹbi igi, eedu, igbe ati awọn maalu miiran fun ooru ati iṣelọpọ agbara, ati awọn irugbin ogbin fun awọn ohun elo olomi. Pupọ biomass ni a lo ni awọn agbegbe igberiko fun sise, ina ati alapapo aaye, ni gbogbogbo nipasẹ awọn olugbe talaka ni awọn orilẹ-ede to sese ndagbasoke.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn ọna ṣiṣe baomasi ode oni pẹlu awọn irugbin tabi igi iyasọtọ, awọn iṣẹku lati iṣẹ-ogbin ati igbo, ati ọpọlọpọ awọn ṣiṣan egbin Organic.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Agbara ti a ṣẹda nipasẹ sisun baomasi ṣẹda awọn itujade eefin eefin, ṣugbọn ni awọn ipele kekere ju awọn epo fosaili sisun bi eedu, epo tabi gaasi. Sibẹsibẹ, bioenergy yẹ ki o ṣee lo nikan ni awọn ohun elo ti o lopin, fun awọn ipa ayika ti ko dara ti o ni ibatan si awọn alekun iwọn nla ni igbo ati awọn ohun ọgbin bioenergy, ati abajade ipagborun ati iyipada ilẹ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>jn7258re4mzsc6zwk1eo4cbdu0d0jg8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Àsè kemikali (chemical reaction)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77526</id>
    <revision>
      <id>600831</id>
      <parentid>600397</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T16:05:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600831</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4471" sha1="nkzd0osnrgi0krpht76834scqmxshot" xml:space="preserve">[[Fáìlì:ThermiteReaction.jpg|thumb|Àsè kemikali]]
Àsè kemikali tabi kemikali lenu je nigba awon kemikali won ma wa papo ati won ma dasi ati won ma mu jadé n kankan yato.

'''kemikali lenu''' , a ilana ninu eyi ti ọkan tabi diẹ ẹ sii oludoti, awọnreactants , ti wa ni iyipada si ọkan tabi diẹ ẹ sii o yatọ si oludoti, awọn ọja. Awọn nkan jẹ boya awọn eroja kemikali tabi awọn agbo ogun . Idahun kemika ṣe atunto nkan naa awọn ọta ti awọn reactants lati ṣẹda awọn oriṣiriṣi awọn nkan bi awọn ọja.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.britannica.com/science/chemical-reaction&lt;/ref&gt;

Awọn aati kemikali jẹ apakan pataki ti imọ-ẹrọ, ti aṣa , ati nitootọ ti igbesi aye funrararẹ. Awọn epo sisun, irin didan , ṣiṣe gilasi ati ikoko , ọti ọti , ati ṣiṣe ọti-waini ati warankasi wa laarin ọpọlọpọ awọn apẹẹrẹ ti awọn iṣẹ ṣiṣe ti o ṣafikun awọn aati kemikali ti a ti mọ ati lilo fun ẹgbẹẹgbẹrun ọdun. Awọn aati kemikali pọ si ni imọ-jinlẹ ti Earth , ni oju-aye ati awọn okun , ati ni ọpọlọpọ awọn ilana idiju ti o waye ni gbogbo awọn eto igbe laaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn aati kemikali gbọdọ jẹ iyatọ si awọn iyipada ti ara. Awọn iyipada ti ara pẹlu awọn iyipada ti ipinle, gẹgẹbi yinyin yo si omi ati omi evaporating si oru. Ti iyipada ti ara ba waye, awọn ohun-ini ti ara ti nkan yoo yipada, ṣugbọn idanimọ kemikali rẹ yoo wa kanna. Ko si ohun ti awọn oniwe-ti ara ipo, omi (H &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; O) jẹ kanna yellow , pẹlu kọọkan moleku kq ti meji awọn ọta ti hydrogen ati ọkan atomu ti atẹgun . Bibẹẹkọ, ti omi, bii yinyin, omi, tabi oru, ba pade irin iṣu soda (Na), awọn ọta naa yoo tun pin kaakiri lati fun awọn nkan titun hydrogen molikula (H &lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; ) ati sodium hydroxide (NaOH). Nipa eyi, a mọ pe iyipada kemikali tabi iṣesi ti waye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Akopọ itan ==
Agbekale ti iṣesi kẹmika kan pada sẹhin nipa ọdun 250. O ni awọn ipilẹṣẹ rẹ ni awọn adanwo akọkọ ti o pin awọn nkan bi awọn eroja ati awọn agbo ogun ati ninu awọn imọ-jinlẹ ti o ṣalaye awọn ilana wọnyi. Idagbasoke ti imọran ti iṣesi kemikali ni ipa akọkọ ni asọye imọ-jinlẹ ti kemistri gẹgẹbi o ti mọ loni.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn iwadii idaran akọkọ ni agbegbe yii wa lori awọn gaasi . Idanimọ ti atẹgun ni ọrundun 18th nipasẹ onimọ-jinlẹ ara ilu Sweden Carl Wilhelm Scheele ati alufaa Gẹẹsi Joseph Priestley ni pataki pataki. Awọn ipa ti French chemistAntoine-Laurent Lavoisier jẹ akiyesi paapaa, ni pe awọn oye rẹ jẹrisi pataki ti awọn iwọn wiwọn ti awọn ilana kemikali. Ninu iwe rẹ ''Traité élémentaire de chimie'' (1789; ''Itọju Elementary on Chemistry'' ), Lavoisier ṣe afihan 33 &quot;awọn eroja&quot; - awọn nkan ti a ko pin si awọn ohun elo ti o rọrun. Lara ọpọlọpọ awọn awari rẹ, Lavoisier ṣe iwọn iwuwo ti o gba ni deede nigbati awọn eroja ti wa ni oxidized, ati pe o sọ abajade si idapọ eroja pẹlu atẹgun . Agbekale ti awọn aati kẹmika ti o kan apapọ awọn eroja ti o han gbangba lati inu kikọ rẹ, ati pe ọna rẹ jẹ ki awọn miiran lepa kemistri idanwo bi imọ-jinlẹ iwọn .&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Iṣẹlẹ miiran ti pataki itan nipa awọn aati kemikali ni idagbasoke tiIlana atomiki . Fun eyi, kirẹditi pupọ lọ si onimọ-jinlẹ GẹẹsiJohn Dalton , ẹniti o gbejade ilana atomiki rẹ ni kutukutu ni ọrundun 19th. Dalton ṣetọju pe ọrọ naa jẹ ti kekere, awọn patikulu ti a ko pin, pe awọn patikulu, tabi awọn ọta , ti ipin kọọkan jẹ alailẹgbẹ, ati pe awọn aati kemikali ni ipa ninu atunto awọn ọta lati dagba awọn nkan titun. Wiwo ti awọn aati kemikali ṣe asọye ni deede koko-ọrọ lọwọlọwọ. Ilana Dalton pese ipilẹ kan fun agbọye awọn abajade ti awọn oniwadi iṣaaju, pẹlu ofin ti itọju ọrọ (ọrọ ko ṣẹda tabi parun) ati ofin akojọpọ igbagbogbo (gbogbo awọn apẹẹrẹ ti nkan kan ni awọn akopọ ipilẹ kanna).&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Nitorinaa, idanwo ati imọ-jinlẹ, awọn okuta igun-ile meji ti imọ-jinlẹ kemikali ni agbaye ode oni, papọ ṣe asọye imọran ti awọn aati kemikali. Oni kemistri adanwo n pese awọn apẹẹrẹ ainiye, ati kemistri ti imọ-jinlẹ gba oye ti itumọ wọn.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>nkzd0osnrgi0krpht76834scqmxshot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ (climate change)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77527</id>
    <revision>
      <id>600819</id>
      <parentid>600398</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:34:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600819</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6949" sha1="6v82fih0zoi4cv4896lgs8akvehkzjl" xml:space="preserve">[[Fáìlì:1880- Global surface temperature - heat map animation - NASA SVS.webm|thumb|Àyípadà ipò ojú-ọjọ́]]
Àyípadà ipò ojú-ọjọ́ je nigba agbayé ati Ipò ojú-ọjọ́ yipada

= Kini Iyipada ipò Oju-ọjọ? =
Iyipada oju-ọjọ n tọka si awọn iyipada igba pipẹ ni awọn iwọn otutu ati awọn ilana oju ojo. Irú àwọn ìyípadà bẹ́ẹ̀ lè jẹ́ àdánidá, nítorí ìyípadà nínú ìgbòkègbodò oorun tàbí ìbúgbàù òkè ayọnáyèéfín ńlá. Ṣugbọn lati awọn ọdun 1800, awọn iṣẹ eniyan ti jẹ awakọ akọkọ ti iyipada oju-ọjọ , nipataki nitori sisun awọn epo fosaili bii eedu, epo ati gaasi.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;https://www.un.org/en/climatechange/what-is-climate-change&lt;/ref&gt;

Awọn epo fosaili ti n jo n ṣe inajade awọn itujade eefin eefin ti o ṣiṣẹ bi ibora ti a yika yika Aye, ti npa ooru oorun ati igbega awọn iwọn otutu.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn eefin eefin akọkọ ti o nfa iyipada oju-ọjọ ni erogba oloro ati methane. Iwọnyi wa lati lilo petirolu fun wiwakọ ọkọ ayọkẹlẹ kan tabi eedu fun alapapo ile kan, fun apẹẹrẹ. Gbigbe ilẹ kuro ati gige awọn igbo le tun tu erogba oloro silẹ. Iṣẹ-ogbin, epo ati gaasi jẹ awọn orisun pataki ti itujade methane. Agbara, ile-iṣẹ, gbigbe, awọn ile, ogbin ati lilo ilẹ wa laarin awọn apa akọkọ  ti o nfa awọn gaasi eefin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;  

== Awọn eniyan ni o ni iduro fun imorusi agbaye ==
Awọn onimo ijinlẹ oju-ọjọ ti fihan pe eniyan ni o ni iduro fun gbogbo awọn alapapo agbaye ni ọdun 200 sẹhin. Awọn iṣẹ eniyan bii awọn ti a mẹnuba loke ti nfa awọn gaasi eefin ti n gbona agbaye ni iyara ju ni eyikeyi akoko ni o kere ju ẹgbẹrun meji ọdun sẹhin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Apapọ iwọn otutu ti dada Earth jẹ bayi nipa 1.2°C igbona ju bi o ti jẹ ni opin awọn ọdun 1800 (ṣaaju ki o to Iyika ile-iṣẹ) ati igbona ju ni eyikeyi akoko ni ọdun 100,000 to kọja. Ọdun mẹwa to kọja (2011-2020) jẹ igbona julọ lori igbasilẹ , ati ọkọọkan awọn ewadun mẹrin to kọja ti gbona ju ọdun mẹwa ti tẹlẹ lọ lati ọdun 1850.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ọpọlọpọ eniyan ro pe iyipada oju-ọjọ tumọ si awọn iwọn otutu gbona. Ṣugbọn iwọn otutu dide nikan jẹ ibẹrẹ ti itan naa. Nitoripe Earth jẹ eto, nibiti ohun gbogbo ti sopọ, awọn iyipada ni agbegbe kan le ni ipa awọn iyipada ninu gbogbo awọn miiran.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn abajade ti iyipada oju-ọjọ ni bayi pẹlu, laarin awọn miiran, ogbele nla, aito omi, ina nla, awọn ipele okun ti o ga, iṣan omi, yinyin pola ti o yo, awọn iji ajalu ati idinku ipinsiyeleyele.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;  

== Awọn eniyan ni iriri iyipada oju-ọjọ ni awọn ọna oriṣiriṣi&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ==
Iyipada oju-ọjọ le ni ipa lori ilera wa , agbara lati dagba ounjẹ, ile, ailewu ati iṣẹ. Diẹ ninu wa ti ni ipalara diẹ sii si awọn ipa oju-ọjọ, gẹgẹbi awọn eniyan ti ngbe ni awọn orilẹ-ede erekusu kekere ati awọn orilẹ-ede to sese ndagbasoke. Awọn ipo bii ipele ipele okun ati ifọle omi iyọ ti ni ilọsiwaju si aaye nibiti gbogbo agbegbe ti ni lati tun gbe, ati awọn ọgbẹ ti o pẹ ti nfi eniyan sinu ewu iyan. Ni ọjọ iwaju, nọmba awọn eniyan ti o nipo nipasẹ awọn iṣẹlẹ ti o jọmọ oju-ọjọ ni a nireti lati dide.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

== Gbogbo ilosoke ninu agbaye imorusi ọrọ ==
Ninu lẹsẹsẹ awọn ijabọ UN , ẹgbẹẹgbẹrun awọn onimọ-jinlẹ ati awọn oluyẹwo ijọba gba pe idinku iwọn otutu agbaye si ko ju 1.5 ° C yoo ṣe iranlọwọ fun wa lati yago fun awọn ipa oju-ọjọ ti o buruju ati ṣetọju oju-ọjọ igbesi aye. Sibẹsibẹ awọn ilana lọwọlọwọ ni aaye tọka si 3.1°C ti imorusi ni opin orundun naa.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Awọn itujade ti o fa iyipada oju-ọjọ wa lati gbogbo apakan agbaye ti o kan gbogbo eniyan, ṣugbọn diẹ ninu awọn orilẹ-ede gbejade pupọ diẹ sii ju awọn miiran lọ . Awọn emitters mẹfa ti o tobi julọ (China, United States of America, India, European Union, Russian Federation, ati Brazil) papọ jẹ diẹ sii ju idaji gbogbo awọn itujade gaasi eefin agbaye ni 2023. Ni iyatọ, awọn orilẹ-ede 45 ti o kere ju ti o ni idagbasoke ṣe iṣiro fun nikan 3 fun ogorun awọn itujade eefin eefin agbaye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Gbogbo eniyan gbọdọ ṣe igbese oju-ọjọ, ṣugbọn awọn eniyan ati awọn orilẹ-ede ṣiṣẹda diẹ sii ti iṣoro naa ni ojuse nla lati ṣe ni akọkọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;  

== A koju ipenija nla ṣugbọn ti mọ ọpọlọpọ awọn solusan ==
Ọpọlọpọ awọn solusan iyipada oju-ọjọ le ṣafipamọ awọn anfani eto-ọrọ lakoko imudarasi awọn igbesi aye wa ati aabo ayika. A tun ni awọn ilana agbaye ati awọn adehun lati ṣe itọsọna ilọsiwaju, gẹgẹbi Awọn ibi-afẹde Idagbasoke Alagbero , Apejọ Ilana UN lori Iyipada Afefe ati Adehun Paris . Awọn isọri gbooro mẹta ti iṣe ni: gige awọn itujade, isọdọtun si awọn ipa oju-ọjọ ati inawo awọn atunṣe ti o nilo.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Yiyipada awọn ọna agbara lati awọn epo fosaili si awọn isọdọtun bi oorun tabi afẹfẹ yoo dinku awọn itujade ti n ṣe iyipada oju-ọjọ. Sugbon a ni lati sise ni bayi. Lakoko ti nọmba awọn orilẹ-ede ti n dagba si awọn itujade asan ni 2050, awọn itujade gbọdọ ge ni idaji nipasẹ ọdun 2030 lati tọju igbona ni isalẹ 1.5°C. Iṣeyọri eyi tumọ si awọn idinku nla ni lilo eedu, epo ati gaasi: iṣelọpọ ati lilo gbogbo awọn epo fosaili nilo lati ge nipasẹ o kere ju 30 fun ogorun nipasẹ ọdun 2030 lati ṣe idiwọ awọn ipele ajalu ti iyipada oju-ọjọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;  

Ibadọgba si awọn abajade oju-ọjọ ṣe aabo awọn eniyan, awọn ile, awọn iṣowo, awọn igbesi aye, awọn amayederun ati awọn ilolupo eda abemi. O ni wiwa awọn ipa lọwọlọwọ ati awọn ti o ṣeeṣe ni ọjọ iwaju. Amugbamu yoo nilo nibi gbogbo, ṣugbọn o gbọdọ jẹ pataki ni bayi fun awọn eniyan ti o ni ipalara julọ pẹlu awọn orisun ti o kere julọ lati koju awọn eewu oju-ọjọ. Oṣuwọn ipadabọ le jẹ giga. Awọn ọna ikilọ ni kutukutu fun awọn ajalu, fun apẹẹrẹ, fipamọ awọn ẹmi ati ohun-ini, ati pe o le fi awọn anfani jiṣẹ to awọn akoko 10 ni idiyele akọkọ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

== A le san owo naa ni bayi, tabi san owo pupọ ni ọjọ iwaju ==
Iṣe oju-ọjọ nilo awọn idoko-owo inawo pataki nipasẹ awọn ijọba ati awọn iṣowo. Ṣugbọn aiṣiṣẹ oju-ọjọ jẹ gbowolori pupọ diẹ sii. Igbesẹ to ṣe pataki ni fun awọn orilẹ-ede to sese ndagbasoke lati ṣe atilẹyin fun awọn orilẹ-ede to sese ndagbasoke ki wọn le ṣe deede ati gbe si awọn eto-ọrọ aje alawọ ewe.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;</text>
      <sha1>6v82fih0zoi4cv4896lgs8akvehkzjl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Agbaye Pipe Patapata</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77548</id>
    <revision>
      <id>600818</id>
      <timestamp>2025-06-10T15:32:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <comment>Ṣ'èdá ojúewé pẹ̀lú &quot; = Agbaye Pipe Patapata = '''Agbaye Pipe Patapata''' ni arosọ pe, nitori “igbesi aye bi a ti mọ ọ” ko le wa ti awọn iduro ti iseda - gẹgẹbi idiyele elekitironi , igbagbogbo gravitational ati awọn miiran - ti paapaa yatọ si diẹ, agbaye gbọdọ wa ni aifwy pataki fun igbesi aye.  Ni iṣe, idawọle yii jẹ agbekalẹ ni awọn ofin ti awọn iwọn ti ara ti ko ni iwọn . &lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Fine-tuned_univers...&quot;</comment>
      <origin>600818</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20216" sha1="c1uy6ve738j066srh1z3kq3ujngv3gr" xml:space="preserve">
= Agbaye Pipe Patapata =
'''Agbaye Pipe Patapata''' ni arosọ pe, nitori “igbesi aye bi a ti mọ ọ” ko le wa ti awọn iduro ti iseda - gẹgẹbi idiyele elekitironi , igbagbogbo gravitational ati awọn miiran - ti paapaa yatọ si diẹ, agbaye gbọdọ wa ni aifwy pataki fun igbesi aye.  Ni iṣe, idawọle yii jẹ agbekalẹ ni awọn ofin ti awọn iwọn ti ara ti ko ni iwọn . &lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Fine-tuned_universe&lt;/ref&gt;

== Itan ==
Ni ọdun 1913, onimọ-jinlẹ Lawrence Joseph Henderson kowe ''Amọdaju ti Ayika,'' ọkan ninu awọn iwe akọkọ lati ṣawari iṣatunṣe didara ni agbaye. Henderson jiroro lori pataki omi ati ayika si awọn ohun alãye, ti o tọka si pe igbesi aye bi o ti wa lori Earth gbarale patapata lori awọn ipo ayika ni pato ti Earth, paapaa ibigbogbo ati awọn ohun-ini ti omi. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ni 1961, physicist Robert H. Dicke jiyan pe awọn ipa kan ninu fisiksi, gẹgẹbi agbara gbigbona ati electromagnetism , gbọdọ wa ni atunṣe daradara fun igbesi aye lati wa ni agbaye. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Astronomer Fred Hoyle jiyan fun aye-aifwy ti o dara: “Lati 1953 siwaju, Willy Fowler ati Emi nigbagbogbo ni iyanilenu nipasẹ ibatan iyalẹnu ti [...] ati pe atunṣe rẹ yoo ni lati wa ni ibiti a ti rii awọn ipele wọnyi ni otitọ. nipa iseda.&quot;  Ninu iwe 1983 rẹ ''The Intelligent Universe'' ,  Hoyle kowe, &quot;Akojọ awọn ohun-ini anthropic, awọn ijamba ti o han gbangba ti ẹda ti kii ṣe ti ẹda laisi eyiti orisun carbon ati nitorinaa igbesi aye eniyan ko le wa, tobi ati iwunilori.&quot;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Igbagbọ ninu Agbaye-aifwy ti o dara julọ yorisi ireti pe Hadron Collider Large yoo gbe awọn ẹri ti fisiksi kọja awoṣe Standard , bii supersymmetry ,  ṣugbọn nipasẹ ọdun 2012 ko ti ṣe agbekalẹ ẹri fun supersymmetry ni awọn iwọn agbara o le ṣe iwadii.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

== Iwuri ==
Fisiksi Paul Davies sọ pe: &quot;Bayi ni adehun gbooro laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pe Agbaye wa ni ọpọlọpọ awọn ọna 'fine-aifwy' fun igbesi aye. Ṣugbọn ipari kii ṣe pupọ pe Agbaye jẹ atunṣe daradara fun igbesi aye; dipo o dara-aifwy fun awọn bulọọki ile ati awọn agbegbe ti igbesi aye nilo &quot;.  O tun sọ pe &quot; ' ero anthropic ' kuna lati ṣe iyatọ laarin awọn agbaye ti o kere ju biophilic , ninu eyiti a gba laaye laaye, ṣugbọn o ṣee ṣe nikan, ati awọn agbaye biophilic ti o dara julọ, ninu eyiti igbesi aye n dagba nitori pe biogenesis waye nigbagbogbo&quot;.  Lara awọn onimo ijinlẹ sayensi ti o rii ẹri ti o ni idaniloju, ọpọlọpọ awọn alaye ti ẹda ni a ti dabaa, gẹgẹbi aye ti ọpọlọpọ awọn agbaye ti n ṣafihan aiṣedeede iwalaaye labẹ ilana anthropic .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ipilẹ-itumọ ti iṣatunṣe agbaye ti o dara ni pe iyipada kekere kan ni ọpọlọpọ awọn iduro ti ara yoo jẹ ki agbaye yatọ yato. Stephen Hawking ṣe akiyesi pe: &quot;Awọn ofin ti imọ-jinlẹ, bi a ti mọ wọn ni bayi, ni ọpọlọpọ awọn nọmba pataki, gẹgẹbi iwọn idiyele ina ti elekitironi ati ipin ti awọn ọpọ eniyan ti proton ati elekitironi. ... Otitọ iyalẹnu ni pe awọn iye ti awọn nọmba wọnyi dabi pe a ti ṣatunṣe daradara pupọ lati jẹ ki idagbasoke igbesi aye ṣee ṣe”.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Fun apẹẹrẹ, ti agbara iparun ti o lagbara ba jẹ 2% ni okun sii ju ti o lọ (ie ti o ba jẹ pe ibakan ti o n ṣe afihan agbara rẹ jẹ 2% tobi) nigba ti a fi silẹ awọn alakan miiran ko yipada, diprotons yoo jẹ iduroṣinṣin; gẹgẹ bi Davies, hydrogen yoo dapọ sinu wọn dipo deuterium ati helium .  Eyi yoo paarọ awọn fisiksi ti awọn irawọ , ati pe aigbekele ṣe idiwọ wiwa laaye iru si ohun ti a ṣe akiyesi lori Aye. Wiwa diproton yoo ṣe kukuru-yipo idapọ ti o lọra ti hydrogen sinu deuterium. Hydrogen yoo dapọ ni irọrun tobẹẹ pe o ṣee ṣe pe gbogbo hydrogen ti agbaye yoo jẹ run ni awọn iṣẹju diẹ akọkọ lẹhin Big Bang .  “Ariyanjiyan diproton” yii jẹ ariyanjiyan nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ miiran, ti wọn ṣe iṣiro pe niwọn igba ti ilosoke agbara ba kere ju 50%, idapọ irawọ le waye laibikita aye ti diprotons iduroṣinṣin.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ilana pipe ti ero naa jẹ ki o nira nipasẹ otitọ pe a ko tii mọ iye awọn iduro ti ara ominira ti o wa. Awoṣe boṣewa ti fisiksi patiku ni awọn aye adijositabulu larọwọto 25 ati ibaramu gbogbogbo ni ọkan diẹ sii, ibakan ti aye-aye , eyiti a mọ lati jẹ alaiṣe ṣugbọn o kere pupọ ni iye. Nitoripe awọn onimọ-jinlẹ ko ti ni idagbasoke imọ-jinlẹ aṣeyọri ti agbara ti kuatomu walẹ , ko si ọna ti a mọ lati darapo awọn ẹrọ mekaniki kuatomu, lori eyiti awoṣe boṣewa gbarale, ati ibatan gbogbogbo.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Laisi imọ ti ilana yii ti o pe diẹ sii ti a fura pe o wa labẹ awoṣe boṣewa, ko ṣee ṣe lati ka iye awọn nọmba ti awọn iduro ti ara ominira nitootọ. Ni diẹ ninu awọn imọran oludije, nọmba awọn iduro ti ara ominira le jẹ kekere bi ọkan. Fun apẹẹrẹ, ibakan cosmological le jẹ igbagbogbo ipilẹ ṣugbọn awọn igbiyanju tun ti ṣe lati ṣe iṣiro rẹ lati awọn iduro miiran, ati ni ibamu si onkọwe ti iru iṣiro bẹ, “iye kekere ti ibakan ti imọ-jinlẹ n sọ fun wa pe ibatan kongẹ ati airotẹlẹ patapata wa laarin gbogbo awọn ayeraye ti Awoṣe Standard ti fisiksi patiku , fisiksi aimọ ati igbagbogbo” .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

== Awọn apẹẹrẹ ==
Martin Rees ṣe agbekalẹ atunṣe-dara julọ ti agbaye ni awọn ofin ti awọn iwọn ilawọn mẹfa ti o tẹle atẹle .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

* ''N'' , ipin agbara itanna si agbara walẹ laarin bata protons, jẹ isunmọ 10 &lt;sup&gt;36&lt;/sup&gt; . Gẹgẹbi Rees, ti o ba kere pupọ, nikan ni agbaye kekere ati igba diẹ le wa.  Ti o ba tobi to, wọn yoo kọ wọn silẹ ni agbara tobẹẹ ti awọn ọta ti o tobi julọ kii yoo ṣe ipilẹṣẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Epsilon'' ( ''ε'' ), odiwọn iṣẹ ṣiṣe iparun ti idapọ lati hydrogen si helium , jẹ 0.007: nigbati awọn nucleons mẹrin dapọ sinu helium, 0.007 (0.7%) ti iwọn wọn ti yipada si agbara. Iye ''ε'' wa ni apakan ti a pinnu nipasẹ agbara agbara iparun ti o lagbara .  Ti ''ε'' ba jẹ 0.006, proton ko le sopọ mọ neutroni, ati pe hydrogen nikan ni o le wa, ati pe kemistri ti o nipọn yoo jẹ eyiti ko ṣee ṣe. Gẹgẹbi Rees, ti o ba wa loke 0.008, ko si hydrogen yoo wa, bi gbogbo hydrogen yoo ti dapọ ni kete lẹhin Big Bang . Awọn onimọ-jinlẹ miiran ko gba, ṣiṣe iṣiro pe hydrogen pataki yoo wa niwọn igba ti ipa ti o lagbara ti o ni idapọmọra igbagbogbo pọ si nipasẹ kere ju 50%.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Omega'' (Ω), ti a mọ nigbagbogbo bi paramita iwuwo , jẹ pataki ibatan ti walẹ ati agbara imugboroja ni agbaye. O ti wa ni awọn ipin ti awọn ibi-iwuwo ti awọn Agbaye to awọn &quot;lominu ni iwuwo&quot; ati ki o jẹ to 1. Ti o ba ti walẹ wà ju lagbara akawe pẹlu dudu agbara ati awọn ni ibẹrẹ agba aye imugboroosi oṣuwọn, awọn Agbaye yoo ti pale ṣaaju ki o to aye le ti wa. Ti o ba jẹ pe agbara walẹ jẹ alailagbara, ko si awọn irawọ ti yoo ṣẹda.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Lambda'' (Λ), ti a mọ ni igbagbogbo bi ibakan ti aye , ṣe apejuwe ipin iwuwo ti agbara dudu si iwuwo agbara pataki ti agbaye, fun awọn arosinu ti o ni oye gẹgẹbi iwuwo agbara dudu jẹ igbagbogbo. Ni awọn ofin ti awọn ẹya Planck , ati bi iye iwọn aibikita, Λ wa lori aṣẹ ti10 &lt;sup&gt;-122&lt;/sup&gt; .  Eyi kere pupọ pe ko ni ipa pataki lori awọn ẹya agba aye ti o kere ju bilionu-ọdun ina-ọdun kọja. Iye diẹ ti o tobi ju ti ibakan ti aye yoo ti fa aaye lati faagun ni iyara to pe awọn irawọ ati awọn ẹya astronomical miiran kii yoo ni anfani lati dagba.
* ''Q'' , ipin ti agbara gravitational ti o nilo lati fa galaxy nla kan yato si agbara ti o ṣe deede ti iwọn rẹ, wa ni ayika 10 &lt;sup&gt;-5&lt;/sup&gt; . Ti o ba kere ju, ko si awọn irawọ ti o le ṣẹda. Ti o ba tobi ju, ko si awọn irawọ ti o le ye nitori pe agbaye jẹ iwa-ipa pupọ, ni ibamu si Rees.
* ''D'' , awọn nọmba ti aye mefa ni spacetime , ni 3. Rees ira wipe aye ko le tẹlẹ ti o ba ti wa nibẹ wà 2 tabi 4 aaye iwọn.  Rees jiyan eyi ko ṣe idiwọ aye ti awọn okun onisẹpo mẹwa .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Max Tegmark jiyan pe ti iwọn akoko ba ju ọkan lọ, lẹhinna ihuwasi awọn ọna ṣiṣe ti ara ko le ṣe asọtẹlẹ ni igbẹkẹle lati imọ ti awọn idogba iyatọ ti o yẹ . Ni iru agbaye yii, igbesi aye oye ti o lagbara lati ṣe afọwọyi imọ-ẹrọ ko le farahan. Pẹlupẹlu, awọn protons ati awọn elekitironi yoo jẹ riru ati pe o le bajẹ sinu awọn patikulu ti o ni ibi-nla ju ara wọn lọ. Eyi kii ṣe iṣoro ti awọn patikulu naa ni iwọn otutu kekere to to.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Erogba ati atẹgun ===
Alaye siwaju sii: Ilana Meteta-alpha § Aiseṣe ati atunṣe-itanran&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Apeere agbalagba ni ipo Hoyle , ipo agbara-kẹta ti o kere julọ ti erogba-12 arin, pẹlu agbara ti 7.656 MeV loke ipele ilẹ.  Gẹgẹbi iṣiro kan, ti ipele agbara ipinle ba kere ju 7.3 tabi tobi ju 7.9 MeV, erogba ti ko to yoo wa lati ṣe atilẹyin igbesi aye. Lati ṣe alaye ọpọlọpọ erogba ti agbaye, ipo Hoyle gbọdọ wa ni aifwy siwaju si iye laarin 7.596 ati 7.716 MeV. Iṣiro ti o jọra, ni idojukọ lori awọn ipilẹ ipilẹ ipilẹ ti o funni ni ọpọlọpọ awọn ipele agbara, pinnu pe agbara to lagbara gbọdọ wa ni aifwy si konge ti o kere ju 0.5%, ati agbara itanna si konge ti o kere ju 4%, lati ṣe idiwọ boya iṣelọpọ erogba tabi iṣelọpọ atẹgun lati sisọ silẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

== Awọn alaye ==
Diẹ ninu awọn alaye ti iṣatunṣe itanran jẹ adayeba .  Ni akọkọ, iṣatunṣe ti o dara le jẹ iruju: fisiksi ipilẹ diẹ sii le ṣe alaye itusilẹ itanran ti o han ni awọn aye ti ara ni oye lọwọlọwọ nipa didipa awọn iye ti awọn paramita wọnyẹn le mu. Gẹgẹbi Lawrence Krauss ti sọ, &quot;awọn iwọn kan ti dabi ẹnipe ko ṣe alaye ati atunṣe daradara, ati ni kete ti a ba loye wọn, wọn ko dabi ẹnipe o dara julọ. A ni lati ni irisi itan kan &quot;.  Victor J. Stenger ti han wipe ID yiyan ti ara sile si tun le gbe awọn universes o lagbara ti a harboring aye.  Diẹ ninu awọn jiyan pe o ṣee ṣe pe imọran ipilẹ ti o kẹhin ti ohun gbogbo yoo ṣe alaye awọn idi pataki ti iṣatunṣe itanran ti o han ni gbogbo paramita.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Síbẹ̀síbẹ̀, bí ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ òde òní ṣe ń gbòòrò sí i, oríṣiríṣi àbá èrò orí tí kò rò pé ó fara sin ni a ti dábàá. Ọkan jẹ multiverse , nibiti a ti fi awọn iduro ti ara ipilẹ si ni awọn iye oriṣiriṣi ni ita ti Agbaye ti a mọ.  Lori ero-ọrọ yii, awọn ẹya ọtọtọ ti otito yoo ni awọn abuda ti o yatọ pupọ. Ni iru awọn oju iṣẹlẹ, ifarahan ti iṣatunṣe didara jẹ alaye bi abajade ti ilana anthropic ti ko lagbara ati ojuṣayan yiyan , ni pataki iwalaaye iwalaaye . Àwọn àgbáálá ayé nìkan tí wọ́n ní àwọn ìdúróṣinṣin pàtàkì tí wọ́n ń ṣe aájò àlejò sí ìgbésí ayé, gẹ́gẹ́ bí lórí Ilẹ̀ Ayé, lè ní àwọn fọ́ọ̀mù ìwàláàyè tí wọ́n lè ṣàkíyèsí àgbáálá ayé tí wọ́n lè ronú jinlẹ̀ lórí ìbéèrè àtúnṣe tó dára.  Zhi-Wei Wang ati Samuel L. Braunstein jiyan pe iṣatunṣe itanran ti o han gbangba ti awọn ipilẹ ipilẹ le jẹ nitori aini oye ti awọn iwọntunwọnsi wọnyi.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Multiverse ===
Main article: Multiverse&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Wo tun: Ilana Anthropic&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Bí àgbáálá ayé bá jẹ́ ọ̀kan lára ​​ọ̀pọ̀lọpọ̀ àti pé ó ṣeé ṣe kó jẹ́ ọ̀run àìlópin, ọ̀kọ̀ọ̀kan ní onírúurú ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀dálẹ̀ ti ara àti ìdúróṣinṣin, kò yani lẹ́nu pé àgbáálá ayé kan wà tó máa ń ṣe aájò àlejò sí ìwàláàyè olóye. Diẹ ninu awọn ẹya ti awọn idawọle olona-pupọ nitorina pese alaye ti o rọrun fun eyikeyi atunṣe-finnifinni,  lakoko ti itupalẹ Wang ati Braunstein koju wiwo ti agbaye yii jẹ alailẹgbẹ ni agbara rẹ lati ṣe atilẹyin igbesi aye.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Èrò oríṣiríṣi ọ̀pọ̀lọpọ̀ ti mú kí ìwádìí lọ́pọ̀lọpọ̀ sínú ìlànà ẹ̀dá ènìyàn, ó sì jẹ́ ìfẹ́ pàtàkì sí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì patiku nítorí pé ó hàn gbangba pé àwọn àbá èrò orí ohun gbogbo máa ń ṣe àwọn ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn àgbáálá ayé nínú èyí tí ìdúróṣinṣin ti ara yàtọ̀ síra. Botilẹjẹpe ko si ẹri fun aye ti multiverse, diẹ ninu awọn ẹya ti imọran ṣe awọn asọtẹlẹ eyiti eyiti diẹ ninu awọn oniwadi ti n kẹkọ M-theory ati awọn n jo walẹ nireti lati rii diẹ ninu ẹri laipẹ.  Ni ibamu si Laura Mersini-Houghton , aaye tutu WMAP le pese ẹri ti o ṣee ṣe idanwo ti agbaye ti o jọra .  Awọn iyatọ ti ọna yii pẹlu imọran Lee Smolin ti yiyan adayeba ti aye , agbaye ekpyrotic , ati imọran agbaye ti o ti nkuta .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

O ti daba pe pipe si multiverse lati ṣe alaye atunṣe-itanran jẹ fọọmu kan ti iro ti olutaja onidakeji .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Oke-isalẹ cosmology ===
Stephen Hawking ati Thomas Hertog dabaa pe awọn ipo ibẹrẹ agbaye ni ipo giga ti ọpọlọpọ awọn ipo ibẹrẹ ti o ṣeeṣe, nikan ida kan ti o ṣe alabapin si awọn ipo ti a rii loni.  Ni ibamu si imọran wọn, awọn iduro ti ara “atunse daradara” ti agbaye jẹ eyiti ko ṣeeṣe, nitori agbaye “yan” nikan awọn itan-akọọlẹ ti o yori si awọn ipo lọwọlọwọ. Ni ọna yii, imọ-jinlẹ ti oke-isalẹ n pese alaye ti eniyan fun idi ti agbaye yii fi gba ọrọ laaye ati igbesi aye laisi pipe si ọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Erogba chauvinism ===
Diẹ ninu awọn fọọmu ti awọn ariyanjiyan atunṣe-itanran nipa dida igbesi aye ro pe awọn fọọmu igbesi aye ti o da lori erogba ni o ṣee ṣe, arosinu nigbakan ti a pe ni chauvinism carbon .  Ni imọran, biochemistry omiiran tabi awọn ọna igbesi aye miiran ṣee ṣe.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Idawọle kikopa ===
Ipilẹṣẹ iṣeṣiro naa dimu pe agbaye ti ni aifwy-aifwy lasan nitori pe awọn oniṣẹ iṣeṣiro ti imọ-ẹrọ diẹ sii ti ṣe eto ni ọna yẹn.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Ko si aseise ===
Graham alufa , Mark Colyvan , Jay L. Garfield , ati awọn miran ti jiyan lodi si awọn presupposition ti &quot;awọn ofin ti fisiksi tabi awọn ipo aala ti awọn aye le ti miiran ju ti won wa ni&quot;.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Theistic ===
Wo tun: Ariyanjiyan telooloji § Agbaye ti o ni atunṣe to dara&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì kan, àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn , àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí , àti àwọn àwùjọ ẹ̀sìn kan, ń jiyàn pé ìpèsè tàbí ìṣẹ̀dá ló fa àtúnṣe tó dára.  Onimọ-jinlẹ Onigbagbọ Alvin Plantinga jiyan pe aye laileto, ti a lo si agbaye kan ati atẹlẹsẹ, nikan gbe ibeere dide si idi ti agbaye yii ṣe le jẹ “orire” bi lati ni awọn ipo kongẹ ti o ṣe atilẹyin igbesi aye ni o kere ju ni aaye kan (Ilẹ-aye) ati awọn ọdun ti o wa lọwọlọwọ (pẹlu awọn akoko).&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Idahun kan si awọn ijamba nla ti o han gbangba wọnyi ni lati rii wọn bi o ṣe fidi ẹtọ ẹtọ imọ-jinlẹ pe agbaye ti ṣẹda nipasẹ Ọlọrun ti ara ẹni ati bi fifun ohun elo naa fun ariyanjiyan imọ-jinlẹ ti o tọ - nitorinaa ariyanjiyan atunṣe daradara. O dabi ẹnipe nọmba nla ti awọn ipe ti o ni lati wa ni aifwy si laarin awọn opin dín pupọ fun igbesi aye lati ṣee ṣe ni agbaye wa. Ko ṣeeṣe pupọ pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ nipasẹ aye, ṣugbọn o ṣee ṣe diẹ sii pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ ti iru eniyan ba wa bi Ọlọrun. - &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;William Lane Craig , onímọ̀ ọgbọ́n orí àti agbábọ̀rọ̀ onígbàgbọ́ , mẹ́nu kan yíyí ìyípadà tó dára nínú àgbáálá ayé gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí fún wíwà Ọlọ́run tàbí irú ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ kan tí ó lè ṣe ìṣàkóso (tàbí dídánwò) ìpilẹ̀ ìpìlẹ̀ fisiksi tí ń ṣàkóso àgbáyé.  Filosopher ati ẹlẹsin ẹkọ Richard Swinburne de ipari apẹrẹ nipa lilo iṣeeṣe Bayesian . Onímọ̀  àti ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn  McGrath ṣàkíyèsí pé àtúnṣe tó dára ti carbon jẹ́ ẹ̀tọ́ pàápàá fún agbára ìṣẹ̀dá láti tún ara rẹ̀ ṣe sí ìwọ̀n èyíkéyìí&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Gbogbo ilana itiranya ti ẹda da lori kemistri dani ti erogba, eyiti o fun laaye laaye lati sopọ mọ ararẹ, ati awọn eroja miiran, ṣiṣẹda awọn ohun elo ti o ni idiju pupọ ti o jẹ iduroṣinṣin lori awọn iwọn otutu ilẹ ti o bori, ati pe o lagbara lati gbe alaye jiini (paapaa DNA). [...] Bi o ti jẹ pe o le jiyan pe iseda ṣẹda atunṣe-itanran ti ara rẹ, eyi le ṣee ṣe nikan ti awọn ẹya akọkọ ti agbaye jẹ iru pe ilana ti itiranya le ti bẹrẹ. Kemistri alailẹgbẹ ti erogba jẹ ipilẹ ti o ga julọ ti agbara ti iseda lati tunse funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Onímọ̀ sáyẹ́ǹsì onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àlùfáà Áńgílíkà John Polkinghorne sọ pé: “Títúnṣe àtúnṣe ẹ̀dá ènìyàn jẹ́ ohun àgbàyanu tí a kò fi lè gbà á sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí jàǹbá ayọ̀ lásán.”&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Theologian ati philosopher Andrew Loke jiyan wipe nibẹ ni o wa nikan marun ṣee ṣe isori ti awọn idawọle nipa itanran-yiyi ati ibere: (i) anfani , (ii) deede, (iii) awọn akojọpọ ti deede ati anfani, (iv) uncaused, ati (v) oniru, ati awọn ti o nikan oniru yoo fun ẹya iyasọtọ mogbonwa alaye ti ibere ni Agbaye.  O ṣe ariyanjiyan pe Kalam Cosmological Argument ṣe okunkun ariyanjiyan teleological nipa idahun ibeere naa &quot; Ta ni o ṣe apẹrẹ Oluṣeto naa? &quot;.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ẹlẹda Hugh Ross ṣe ilọsiwaju nọmba kan ti awọn idawọle ti o dara-tuning.  Ọkan ni aye ti ohun ti Ross n pe ni &quot;majele pataki&quot;, eyiti o jẹ awọn ounjẹ ipilẹ ti o jẹ ipalara ni titobi nla ṣugbọn pataki fun igbesi aye ẹranko ni awọn iwọn kekere.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Philosopher and theologian Robin Collins jiyan pe imọ-jinlẹ jẹ ifojusọna pe Ọlọrun yoo ṣẹda ododo ti a ṣeto lati gba laaye fun iṣawari imọ-jinlẹ lati ṣẹlẹ ni irọrun. Gẹgẹbi Collins, ọpọlọpọ awọn iwọn ti ara gẹgẹbi igbagbogbo-itumọ ti o ngbanilaaye fun lilo agbara daradara, ipin baryon -to- photon ti o ngbanilaaye fun isale makirowefu agba aye lati ṣe awari, ati ọpọ ti Higgs boson ti n gba laaye lati rii jẹ awọn apẹẹrẹ ti awọn ofin ti fisiksi ti o dara-aifwy fun iṣawari imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Onimọ-jinlẹ nipa itankalẹ Richard Dawkins kọ ariyanjiyan theistic naa kuro bi “ainitẹlọrun jinna” nitori pe o fi aye Ọlọrun silẹ lai ṣe alaye, pẹlu Ọlọrun ti o lagbara lati ṣe iṣiro atunṣe-itanran o kere ju bi ko ṣe ṣeeṣe bi atunṣe-itanran funrararẹ.  Lodi si ẹtọ yii, o ti jiyan pe ẹkọ-ọrọ jẹ arosọ ti o rọrun, gbigba awọn onimọ-jinlẹ laaye lati sẹ pe Ọlọrun kere ju eyiti ko ṣee ṣe bii atunṣe-dara.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;


Douglas Adams satiriji ariyanjiyan imọ-jinlẹ ninu iwe 2002 rẹ ''The Salmon of Doubt (Ẹja ti iyemeji)'' :&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Fojuinu inu adagun kan ti o ji ni owurọ kan ti o n ronu pe, “Eyi jẹ aye ti o nifẹ ti Mo rii ara mi ninu, iho ti o nifẹ ti Mo rii, o baamu fun mi kuku daradara, ṣe kii ṣe bẹ? Ni otitọ, o baamu mi ni iyalẹnu daradara, gbọdọ ti ṣe lati ni mi ninu!”&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;</text>
      <sha1>c1uy6ve738j066srh1z3kq3ujngv3gr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600820</id>
      <parentid>600818</parentid>
      <timestamp>2025-06-10T15:36:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.139.27.23</ip>
      </contributor>
      <origin>600820</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20397" sha1="nokfzpon9ynvxgt9f7ag2a058gr9p7k" xml:space="preserve">
[[Fáìlì:Center of the Milky Way Galaxy IV – Composite.jpg|thumb|Gbogbo ayé]]

= Agbaye Pipe Patapata =
[[Fáìlì:NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg|thumb|Awon irawo aaye ti irawo]]
'''Agbaye Pipe Patapata''' ni arosọ pe, nitori “igbesi aye bi a ti mọ ọ” ko le wa ti awọn iduro ti iseda - gẹgẹbi idiyele elekitironi , igbagbogbo gravitational ati awọn miiran - ti paapaa yatọ si diẹ, agbaye gbọdọ wa ni aifwy pataki fun igbesi aye.  Ni iṣe, idawọle yii jẹ agbekalẹ ni awọn ofin ti awọn iwọn ti ara ti ko ni iwọn . &lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Fine-tuned_universe&lt;/ref&gt;

== Itan ==
Ni ọdun 1913, onimọ-jinlẹ Lawrence Joseph Henderson kowe ''Amọdaju ti Ayika,'' ọkan ninu awọn iwe akọkọ lati ṣawari iṣatunṣe didara ni agbaye. Henderson jiroro lori pataki omi ati ayika si awọn ohun alãye, ti o tọka si pe igbesi aye bi o ti wa lori Earth gbarale patapata lori awọn ipo ayika ni pato ti Earth, paapaa ibigbogbo ati awọn ohun-ini ti omi. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ni 1961, physicist Robert H. Dicke jiyan pe awọn ipa kan ninu fisiksi, gẹgẹbi agbara gbigbona ati electromagnetism , gbọdọ wa ni atunṣe daradara fun igbesi aye lati wa ni agbaye. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Astronomer Fred Hoyle jiyan fun aye-aifwy ti o dara: “Lati 1953 siwaju, Willy Fowler ati Emi nigbagbogbo ni iyanilenu nipasẹ ibatan iyalẹnu ti [...] ati pe atunṣe rẹ yoo ni lati wa ni ibiti a ti rii awọn ipele wọnyi ni otitọ. nipa iseda.&quot;  Ninu iwe 1983 rẹ ''The Intelligent Universe'' ,  Hoyle kowe, &quot;Akojọ awọn ohun-ini anthropic, awọn ijamba ti o han gbangba ti ẹda ti kii ṣe ti ẹda laisi eyiti orisun carbon ati nitorinaa igbesi aye eniyan ko le wa, tobi ati iwunilori.&quot;&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Igbagbọ ninu Agbaye-aifwy ti o dara julọ yorisi ireti pe Hadron Collider Large yoo gbe awọn ẹri ti fisiksi kọja awoṣe Standard , bii supersymmetry ,  ṣugbọn nipasẹ ọdun 2012 ko ti ṣe agbekalẹ ẹri fun supersymmetry ni awọn iwọn agbara o le ṣe iwadii.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

== Iwuri ==
Fisiksi Paul Davies sọ pe: &quot;Bayi ni adehun gbooro laarin awọn onimọ-jinlẹ ati awọn onimọ-jinlẹ pe Agbaye wa ni ọpọlọpọ awọn ọna 'fine-aifwy' fun igbesi aye. Ṣugbọn ipari kii ṣe pupọ pe Agbaye jẹ atunṣe daradara fun igbesi aye; dipo o dara-aifwy fun awọn bulọọki ile ati awọn agbegbe ti igbesi aye nilo &quot;.  O tun sọ pe &quot; ' ero anthropic ' kuna lati ṣe iyatọ laarin awọn agbaye ti o kere ju biophilic , ninu eyiti a gba laaye laaye, ṣugbọn o ṣee ṣe nikan, ati awọn agbaye biophilic ti o dara julọ, ninu eyiti igbesi aye n dagba nitori pe biogenesis waye nigbagbogbo&quot;.  Lara awọn onimo ijinlẹ sayensi ti o rii ẹri ti o ni idaniloju, ọpọlọpọ awọn alaye ti ẹda ni a ti dabaa, gẹgẹbi aye ti ọpọlọpọ awọn agbaye ti n ṣafihan aiṣedeede iwalaaye labẹ ilana anthropic .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ipilẹ-itumọ ti iṣatunṣe agbaye ti o dara ni pe iyipada kekere kan ni ọpọlọpọ awọn iduro ti ara yoo jẹ ki agbaye yatọ yato. Stephen Hawking ṣe akiyesi pe: &quot;Awọn ofin ti imọ-jinlẹ, bi a ti mọ wọn ni bayi, ni ọpọlọpọ awọn nọmba pataki, gẹgẹbi iwọn idiyele ina ti elekitironi ati ipin ti awọn ọpọ eniyan ti proton ati elekitironi. ... Otitọ iyalẹnu ni pe awọn iye ti awọn nọmba wọnyi dabi pe a ti ṣatunṣe daradara pupọ lati jẹ ki idagbasoke igbesi aye ṣee ṣe”.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Fun apẹẹrẹ, ti agbara iparun ti o lagbara ba jẹ 2% ni okun sii ju ti o lọ (ie ti o ba jẹ pe ibakan ti o n ṣe afihan agbara rẹ jẹ 2% tobi) nigba ti a fi silẹ awọn alakan miiran ko yipada, diprotons yoo jẹ iduroṣinṣin; gẹgẹ bi Davies, hydrogen yoo dapọ sinu wọn dipo deuterium ati helium .  Eyi yoo paarọ awọn fisiksi ti awọn irawọ , ati pe aigbekele ṣe idiwọ wiwa laaye iru si ohun ti a ṣe akiyesi lori Aye. Wiwa diproton yoo ṣe kukuru-yipo idapọ ti o lọra ti hydrogen sinu deuterium. Hydrogen yoo dapọ ni irọrun tobẹẹ pe o ṣee ṣe pe gbogbo hydrogen ti agbaye yoo jẹ run ni awọn iṣẹju diẹ akọkọ lẹhin Big Bang .  “Ariyanjiyan diproton” yii jẹ ariyanjiyan nipasẹ awọn onimọ-jinlẹ miiran, ti wọn ṣe iṣiro pe niwọn igba ti ilosoke agbara ba kere ju 50%, idapọ irawọ le waye laibikita aye ti diprotons iduroṣinṣin.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ilana pipe ti ero naa jẹ ki o nira nipasẹ otitọ pe a ko tii mọ iye awọn iduro ti ara ominira ti o wa. Awoṣe boṣewa ti fisiksi patiku ni awọn aye adijositabulu larọwọto 25 ati ibaramu gbogbogbo ni ọkan diẹ sii, ibakan ti aye-aye , eyiti a mọ lati jẹ alaiṣe ṣugbọn o kere pupọ ni iye. Nitoripe awọn onimọ-jinlẹ ko ti ni idagbasoke imọ-jinlẹ aṣeyọri ti agbara ti kuatomu walẹ , ko si ọna ti a mọ lati darapo awọn ẹrọ mekaniki kuatomu, lori eyiti awoṣe boṣewa gbarale, ati ibatan gbogbogbo.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Laisi imọ ti ilana yii ti o pe diẹ sii ti a fura pe o wa labẹ awoṣe boṣewa, ko ṣee ṣe lati ka iye awọn nọmba ti awọn iduro ti ara ominira nitootọ. Ni diẹ ninu awọn imọran oludije, nọmba awọn iduro ti ara ominira le jẹ kekere bi ọkan. Fun apẹẹrẹ, ibakan cosmological le jẹ igbagbogbo ipilẹ ṣugbọn awọn igbiyanju tun ti ṣe lati ṣe iṣiro rẹ lati awọn iduro miiran, ati ni ibamu si onkọwe ti iru iṣiro bẹ, “iye kekere ti ibakan ti imọ-jinlẹ n sọ fun wa pe ibatan kongẹ ati airotẹlẹ patapata wa laarin gbogbo awọn ayeraye ti Awoṣe Standard ti fisiksi patiku , fisiksi aimọ ati igbagbogbo” .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

== Awọn apẹẹrẹ ==
Martin Rees ṣe agbekalẹ atunṣe-dara julọ ti agbaye ni awọn ofin ti awọn iwọn ilawọn mẹfa ti o tẹle atẹle .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

* ''N'' , ipin agbara itanna si agbara walẹ laarin bata protons, jẹ isunmọ 10 &lt;sup&gt;36&lt;/sup&gt; . Gẹgẹbi Rees, ti o ba kere pupọ, nikan ni agbaye kekere ati igba diẹ le wa.  Ti o ba tobi to, wọn yoo kọ wọn silẹ ni agbara tobẹẹ ti awọn ọta ti o tobi julọ kii yoo ṣe ipilẹṣẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Epsilon'' ( ''ε'' ), odiwọn iṣẹ ṣiṣe iparun ti idapọ lati hydrogen si helium , jẹ 0.007: nigbati awọn nucleons mẹrin dapọ sinu helium, 0.007 (0.7%) ti iwọn wọn ti yipada si agbara. Iye ''ε'' wa ni apakan ti a pinnu nipasẹ agbara agbara iparun ti o lagbara .  Ti ''ε'' ba jẹ 0.006, proton ko le sopọ mọ neutroni, ati pe hydrogen nikan ni o le wa, ati pe kemistri ti o nipọn yoo jẹ eyiti ko ṣee ṣe. Gẹgẹbi Rees, ti o ba wa loke 0.008, ko si hydrogen yoo wa, bi gbogbo hydrogen yoo ti dapọ ni kete lẹhin Big Bang . Awọn onimọ-jinlẹ miiran ko gba, ṣiṣe iṣiro pe hydrogen pataki yoo wa niwọn igba ti ipa ti o lagbara ti o ni idapọmọra igbagbogbo pọ si nipasẹ kere ju 50%.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Omega'' (Ω), ti a mọ nigbagbogbo bi paramita iwuwo , jẹ pataki ibatan ti walẹ ati agbara imugboroja ni agbaye. O ti wa ni awọn ipin ti awọn ibi-iwuwo ti awọn Agbaye to awọn &quot;lominu ni iwuwo&quot; ati ki o jẹ to 1. Ti o ba ti walẹ wà ju lagbara akawe pẹlu dudu agbara ati awọn ni ibẹrẹ agba aye imugboroosi oṣuwọn, awọn Agbaye yoo ti pale ṣaaju ki o to aye le ti wa. Ti o ba jẹ pe agbara walẹ jẹ alailagbara, ko si awọn irawọ ti yoo ṣẹda.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;
* ''Lambda'' (Λ), ti a mọ ni igbagbogbo bi ibakan ti aye , ṣe apejuwe ipin iwuwo ti agbara dudu si iwuwo agbara pataki ti agbaye, fun awọn arosinu ti o ni oye gẹgẹbi iwuwo agbara dudu jẹ igbagbogbo. Ni awọn ofin ti awọn ẹya Planck , ati bi iye iwọn aibikita, Λ wa lori aṣẹ ti10 &lt;sup&gt;-122&lt;/sup&gt; .  Eyi kere pupọ pe ko ni ipa pataki lori awọn ẹya agba aye ti o kere ju bilionu-ọdun ina-ọdun kọja. Iye diẹ ti o tobi ju ti ibakan ti aye yoo ti fa aaye lati faagun ni iyara to pe awọn irawọ ati awọn ẹya astronomical miiran kii yoo ni anfani lati dagba.
* ''Q'' , ipin ti agbara gravitational ti o nilo lati fa galaxy nla kan yato si agbara ti o ṣe deede ti iwọn rẹ, wa ni ayika 10 &lt;sup&gt;-5&lt;/sup&gt; . Ti o ba kere ju, ko si awọn irawọ ti o le ṣẹda. Ti o ba tobi ju, ko si awọn irawọ ti o le ye nitori pe agbaye jẹ iwa-ipa pupọ, ni ibamu si Rees.
* ''D'' , awọn nọmba ti aye mefa ni spacetime , ni 3. Rees ira wipe aye ko le tẹlẹ ti o ba ti wa nibẹ wà 2 tabi 4 aaye iwọn.  Rees jiyan eyi ko ṣe idiwọ aye ti awọn okun onisẹpo mẹwa .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Max Tegmark jiyan pe ti iwọn akoko ba ju ọkan lọ, lẹhinna ihuwasi awọn ọna ṣiṣe ti ara ko le ṣe asọtẹlẹ ni igbẹkẹle lati imọ ti awọn idogba iyatọ ti o yẹ . Ni iru agbaye yii, igbesi aye oye ti o lagbara lati ṣe afọwọyi imọ-ẹrọ ko le farahan. Pẹlupẹlu, awọn protons ati awọn elekitironi yoo jẹ riru ati pe o le bajẹ sinu awọn patikulu ti o ni ibi-nla ju ara wọn lọ. Eyi kii ṣe iṣoro ti awọn patikulu naa ni iwọn otutu kekere to to.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Erogba ati atẹgun ===
Alaye siwaju sii: Ilana Meteta-alpha § Aiseṣe ati atunṣe-itanran&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Apeere agbalagba ni ipo Hoyle , ipo agbara-kẹta ti o kere julọ ti erogba-12 arin, pẹlu agbara ti 7.656 MeV loke ipele ilẹ.  Gẹgẹbi iṣiro kan, ti ipele agbara ipinle ba kere ju 7.3 tabi tobi ju 7.9 MeV, erogba ti ko to yoo wa lati ṣe atilẹyin igbesi aye. Lati ṣe alaye ọpọlọpọ erogba ti agbaye, ipo Hoyle gbọdọ wa ni aifwy siwaju si iye laarin 7.596 ati 7.716 MeV. Iṣiro ti o jọra, ni idojukọ lori awọn ipilẹ ipilẹ ipilẹ ti o funni ni ọpọlọpọ awọn ipele agbara, pinnu pe agbara to lagbara gbọdọ wa ni aifwy si konge ti o kere ju 0.5%, ati agbara itanna si konge ti o kere ju 4%, lati ṣe idiwọ boya iṣelọpọ erogba tabi iṣelọpọ atẹgun lati sisọ silẹ ni pataki.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

== Awọn alaye ==
Diẹ ninu awọn alaye ti iṣatunṣe itanran jẹ adayeba .  Ni akọkọ, iṣatunṣe ti o dara le jẹ iruju: fisiksi ipilẹ diẹ sii le ṣe alaye itusilẹ itanran ti o han ni awọn aye ti ara ni oye lọwọlọwọ nipa didipa awọn iye ti awọn paramita wọnyẹn le mu. Gẹgẹbi Lawrence Krauss ti sọ, &quot;awọn iwọn kan ti dabi ẹnipe ko ṣe alaye ati atunṣe daradara, ati ni kete ti a ba loye wọn, wọn ko dabi ẹnipe o dara julọ. A ni lati ni irisi itan kan &quot;.  Victor J. Stenger ti han wipe ID yiyan ti ara sile si tun le gbe awọn universes o lagbara ti a harboring aye.  Diẹ ninu awọn jiyan pe o ṣee ṣe pe imọran ipilẹ ti o kẹhin ti ohun gbogbo yoo ṣe alaye awọn idi pataki ti iṣatunṣe itanran ti o han ni gbogbo paramita.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Síbẹ̀síbẹ̀, bí ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ òde òní ṣe ń gbòòrò sí i, oríṣiríṣi àbá èrò orí tí kò rò pé ó fara sin ni a ti dábàá. Ọkan jẹ multiverse , nibiti a ti fi awọn iduro ti ara ipilẹ si ni awọn iye oriṣiriṣi ni ita ti Agbaye ti a mọ.  Lori ero-ọrọ yii, awọn ẹya ọtọtọ ti otito yoo ni awọn abuda ti o yatọ pupọ. Ni iru awọn oju iṣẹlẹ, ifarahan ti iṣatunṣe didara jẹ alaye bi abajade ti ilana anthropic ti ko lagbara ati ojuṣayan yiyan , ni pataki iwalaaye iwalaaye . Àwọn àgbáálá ayé nìkan tí wọ́n ní àwọn ìdúróṣinṣin pàtàkì tí wọ́n ń ṣe aájò àlejò sí ìgbésí ayé, gẹ́gẹ́ bí lórí Ilẹ̀ Ayé, lè ní àwọn fọ́ọ̀mù ìwàláàyè tí wọ́n lè ṣàkíyèsí àgbáálá ayé tí wọ́n lè ronú jinlẹ̀ lórí ìbéèrè àtúnṣe tó dára.  Zhi-Wei Wang ati Samuel L. Braunstein jiyan pe iṣatunṣe itanran ti o han gbangba ti awọn ipilẹ ipilẹ le jẹ nitori aini oye ti awọn iwọntunwọnsi wọnyi.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Multiverse ===
Main article: Multiverse&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Wo tun: Ilana Anthropic&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Bí àgbáálá ayé bá jẹ́ ọ̀kan lára ​​ọ̀pọ̀lọpọ̀ àti pé ó ṣeé ṣe kó jẹ́ ọ̀run àìlópin, ọ̀kọ̀ọ̀kan ní onírúurú ìṣẹ̀lẹ̀ ìṣẹ̀dálẹ̀ ti ara àti ìdúróṣinṣin, kò yani lẹ́nu pé àgbáálá ayé kan wà tó máa ń ṣe aájò àlejò sí ìwàláàyè olóye. Diẹ ninu awọn ẹya ti awọn idawọle olona-pupọ nitorina pese alaye ti o rọrun fun eyikeyi atunṣe-finnifinni,  lakoko ti itupalẹ Wang ati Braunstein koju wiwo ti agbaye yii jẹ alailẹgbẹ ni agbara rẹ lati ṣe atilẹyin igbesi aye.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Èrò oríṣiríṣi ọ̀pọ̀lọpọ̀ ti mú kí ìwádìí lọ́pọ̀lọpọ̀ sínú ìlànà ẹ̀dá ènìyàn, ó sì jẹ́ ìfẹ́ pàtàkì sí àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì patiku nítorí pé ó hàn gbangba pé àwọn àbá èrò orí ohun gbogbo máa ń ṣe àwọn ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn àgbáálá ayé nínú èyí tí ìdúróṣinṣin ti ara yàtọ̀ síra. Botilẹjẹpe ko si ẹri fun aye ti multiverse, diẹ ninu awọn ẹya ti imọran ṣe awọn asọtẹlẹ eyiti eyiti diẹ ninu awọn oniwadi ti n kẹkọ M-theory ati awọn n jo walẹ nireti lati rii diẹ ninu ẹri laipẹ.  Ni ibamu si Laura Mersini-Houghton , aaye tutu WMAP le pese ẹri ti o ṣee ṣe idanwo ti agbaye ti o jọra .  Awọn iyatọ ti ọna yii pẹlu imọran Lee Smolin ti yiyan adayeba ti aye , agbaye ekpyrotic , ati imọran agbaye ti o ti nkuta .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

O ti daba pe pipe si multiverse lati ṣe alaye atunṣe-itanran jẹ fọọmu kan ti iro ti olutaja onidakeji .&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Oke-isalẹ cosmology ===
Stephen Hawking ati Thomas Hertog dabaa pe awọn ipo ibẹrẹ agbaye ni ipo giga ti ọpọlọpọ awọn ipo ibẹrẹ ti o ṣeeṣe, nikan ida kan ti o ṣe alabapin si awọn ipo ti a rii loni.  Ni ibamu si imọran wọn, awọn iduro ti ara “atunse daradara” ti agbaye jẹ eyiti ko ṣeeṣe, nitori agbaye “yan” nikan awọn itan-akọọlẹ ti o yori si awọn ipo lọwọlọwọ. Ni ọna yii, imọ-jinlẹ ti oke-isalẹ n pese alaye ti eniyan fun idi ti agbaye yii fi gba ọrọ laaye ati igbesi aye laisi pipe si ọpọlọpọ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Erogba chauvinism ===
Diẹ ninu awọn fọọmu ti awọn ariyanjiyan atunṣe-itanran nipa dida igbesi aye ro pe awọn fọọmu igbesi aye ti o da lori erogba ni o ṣee ṣe, arosinu nigbakan ti a pe ni chauvinism carbon .  Ni imọran, biochemistry omiiran tabi awọn ọna igbesi aye miiran ṣee ṣe.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Idawọle kikopa ===
Ipilẹṣẹ iṣeṣiro naa dimu pe agbaye ti ni aifwy-aifwy lasan nitori pe awọn oniṣẹ iṣeṣiro ti imọ-ẹrọ diẹ sii ti ṣe eto ni ọna yẹn.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Ko si aseise ===
Graham alufa , Mark Colyvan , Jay L. Garfield , ati awọn miran ti jiyan lodi si awọn presupposition ti &quot;awọn ofin ti fisiksi tabi awọn ipo aala ti awọn aye le ti miiran ju ti won wa ni&quot;.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

=== Theistic ===
Wo tun: Ariyanjiyan telooloji § Agbaye ti o ni atunṣe to dara&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì kan, àwọn onímọ̀ ẹ̀kọ́ ìsìn , àti àwọn onímọ̀ ọgbọ́n orí , àti àwọn àwùjọ ẹ̀sìn kan, ń jiyàn pé ìpèsè tàbí ìṣẹ̀dá ló fa àtúnṣe tó dára.  Onimọ-jinlẹ Onigbagbọ Alvin Plantinga jiyan pe aye laileto, ti a lo si agbaye kan ati atẹlẹsẹ, nikan gbe ibeere dide si idi ti agbaye yii ṣe le jẹ “orire” bi lati ni awọn ipo kongẹ ti o ṣe atilẹyin igbesi aye ni o kere ju ni aaye kan (Ilẹ-aye) ati awọn ọdun ti o wa lọwọlọwọ (pẹlu awọn akoko).&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Idahun kan si awọn ijamba nla ti o han gbangba wọnyi ni lati rii wọn bi o ṣe fidi ẹtọ ẹtọ imọ-jinlẹ pe agbaye ti ṣẹda nipasẹ Ọlọrun ti ara ẹni ati bi fifun ohun elo naa fun ariyanjiyan imọ-jinlẹ ti o tọ - nitorinaa ariyanjiyan atunṣe daradara. O dabi ẹnipe nọmba nla ti awọn ipe ti o ni lati wa ni aifwy si laarin awọn opin dín pupọ fun igbesi aye lati ṣee ṣe ni agbaye wa. Ko ṣeeṣe pupọ pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ nipasẹ aye, ṣugbọn o ṣee ṣe diẹ sii pe eyi yẹ ki o ṣẹlẹ ti iru eniyan ba wa bi Ọlọrun. - &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;William Lane Craig , onímọ̀ ọgbọ́n orí àti agbábọ̀rọ̀ onígbàgbọ́ , mẹ́nu kan yíyí ìyípadà tó dára nínú àgbáálá ayé gẹ́gẹ́ bí ẹ̀rí fún wíwà Ọlọ́run tàbí irú ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ kan tí ó lè ṣe ìṣàkóso (tàbí dídánwò) ìpilẹ̀ ìpìlẹ̀ fisiksi tí ń ṣàkóso àgbáyé.  Filosopher ati ẹlẹsin ẹkọ Richard Swinburne de ipari apẹrẹ nipa lilo iṣeeṣe Bayesian . Onímọ̀  àti ẹlẹ́kọ̀ọ́ ìsìn  McGrath ṣàkíyèsí pé àtúnṣe tó dára ti carbon jẹ́ ẹ̀tọ́ pàápàá fún agbára ìṣẹ̀dá láti tún ara rẹ̀ ṣe sí ìwọ̀n èyíkéyìí&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Gbogbo ilana itiranya ti ẹda da lori kemistri dani ti erogba, eyiti o fun laaye laaye lati sopọ mọ ararẹ, ati awọn eroja miiran, ṣiṣẹda awọn ohun elo ti o ni idiju pupọ ti o jẹ iduroṣinṣin lori awọn iwọn otutu ilẹ ti o bori, ati pe o lagbara lati gbe alaye jiini (paapaa DNA). [...] Bi o ti jẹ pe o le jiyan pe iseda ṣẹda atunṣe-itanran ti ara rẹ, eyi le ṣee ṣe nikan ti awọn ẹya akọkọ ti agbaye jẹ iru pe ilana ti itiranya le ti bẹrẹ. Kemistri alailẹgbẹ ti erogba jẹ ipilẹ ti o ga julọ ti agbara ti iseda lati tunse funrararẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;Onímọ̀ sáyẹ́ǹsì onímọ̀ sáyẹ́ǹsì àti àlùfáà Áńgílíkà John Polkinghorne sọ pé: “Títúnṣe àtúnṣe ẹ̀dá ènìyàn jẹ́ ohun àgbàyanu tí a kò fi lè gbà á sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí jàǹbá ayọ̀ lásán.”&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Theologian ati philosopher Andrew Loke jiyan wipe nibẹ ni o wa nikan marun ṣee ṣe isori ti awọn idawọle nipa itanran-yiyi ati ibere: (i) anfani , (ii) deede, (iii) awọn akojọpọ ti deede ati anfani, (iv) uncaused, ati (v) oniru, ati awọn ti o nikan oniru yoo fun ẹya iyasọtọ mogbonwa alaye ti ibere ni Agbaye.  O ṣe ariyanjiyan pe Kalam Cosmological Argument ṣe okunkun ariyanjiyan teleological nipa idahun ibeere naa &quot; Ta ni o ṣe apẹrẹ Oluṣeto naa? &quot;.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Ẹlẹda Hugh Ross ṣe ilọsiwaju nọmba kan ti awọn idawọle ti o dara-tuning.  Ọkan ni aye ti ohun ti Ross n pe ni &quot;majele pataki&quot;, eyiti o jẹ awọn ounjẹ ipilẹ ti o jẹ ipalara ni titobi nla ṣugbọn pataki fun igbesi aye ẹranko ni awọn iwọn kekere.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Philosopher and theologian Robin Collins jiyan pe imọ-jinlẹ jẹ ifojusọna pe Ọlọrun yoo ṣẹda ododo ti a ṣeto lati gba laaye fun iṣawari imọ-jinlẹ lati ṣẹlẹ ni irọrun. Gẹgẹbi Collins, ọpọlọpọ awọn iwọn ti ara gẹgẹbi igbagbogbo-itumọ ti o ngbanilaaye fun lilo agbara daradara, ipin baryon -to- photon ti o ngbanilaaye fun isale makirowefu agba aye lati ṣe awari, ati ọpọ ti Higgs boson ti n gba laaye lati rii jẹ awọn apẹẹrẹ ti awọn ofin ti fisiksi ti o dara-aifwy fun iṣawari imọ-jinlẹ.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;

Onimọ-jinlẹ nipa itankalẹ Richard Dawkins kọ ariyanjiyan theistic naa kuro bi “ainitẹlọrun jinna” nitori pe o fi aye Ọlọrun silẹ lai ṣe alaye, pẹlu Ọlọrun ti o lagbara lati ṣe iṣiro atunṣe-itanran o kere ju bi ko ṣe ṣeeṣe bi atunṣe-itanran funrararẹ.  Lodi si ẹtọ yii, o ti jiyan pe ẹkọ-ọrọ jẹ arosọ ti o rọrun, gbigba awọn onimọ-jinlẹ laaye lati sẹ pe Ọlọrun kere ju eyiti ko ṣee ṣe bii atunṣe-dara.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;


Douglas Adams satiriji ariyanjiyan imọ-jinlẹ ninu iwe 2002 rẹ ''The Salmon of Doubt (Ẹja ti iyemeji)'' :&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;blockquote&gt;Fojuinu inu adagun kan ti o ji ni owurọ kan ti o n ronu pe, “Eyi jẹ aye ti o nifẹ ti Mo rii ara mi ninu, iho ti o nifẹ ti Mo rii, o baamu fun mi kuku daradara, ṣe kii ṣe bẹ? Ni otitọ, o baamu mi ni iyalẹnu daradara, gbọdọ ti ṣe lati ni mi ninu!”&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt;&lt;/blockquote&gt;</text>
      <sha1>nokfzpon9ynvxgt9f7ag2a058gr9p7k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Durbar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77549</id>
    <revision>
      <id>600849</id>
      <timestamp>2025-06-11T07:14:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <comment>Ṣ'èdá ojúewé pẹ̀lú &quot;[[Image:Durbar.jpg|thumb|Horseman at [[Kano (city)|Kano]] Durbar (2006)]] [[Image:Durbar 5.jpg|thumb|[[Bida]] Durbar (2001)]] [[File:The Horse men of the Sahara.jpg|thumb|Children of [[Katsina (city)|Katsina]] mimicking the Durbar festival with sticks as horses.]][[File:Durbarlafia.jpg|220x124px|thumb|right|Durbar Festival Of Lafia during Salah celebrated 2022]]  Ayẹyẹ '''Durbar''' jẹ́ ayẹyẹ ọdún ọlọ́dọdọdún tí wọ́n fi ù ṣe àfih...&quot;</comment>
      <origin>600849</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3743" sha1="p2daza69fh7bz0jvsgwbe1cab3g62ci" xml:space="preserve">[[Image:Durbar.jpg|thumb|Horseman at [[Kano (city)|Kano]] Durbar (2006)]]
[[Image:Durbar 5.jpg|thumb|[[Bida]] Durbar (2001)]]
[[File:The Horse men of the Sahara.jpg|thumb|Children of [[Katsina (city)|Katsina]] mimicking the Durbar festival with sticks as horses.]][[File:Durbarlafia.jpg|220x124px|thumb|right|Durbar Festival Of Lafia during Salah celebrated 2022]]  Ayẹyẹ '''Durbar''' jẹ́ ayẹyẹ ọdún ọlọ́dọdọdún tí wọ́n fi ù ṣe àfihàn [[àṣà]], [[ẹ̀sìn]] tí wón ń ṣenní àwọn agbègbè ilẹ̀ ọya ní orílẹ̀-èdè  [[Nàìjíríà]] láàrín àwọn ẹ̀yà [[Hausa]].  Ayẹyẹ yí ìkan gbòógì lára àwọn ayẹyẹ láàrín àwọn ẹ̀yà Hausa tí ó sì ti wà fún àìmọye sẹ́ntúrì sẹ́yìn láti fi ṣàfihàn àṣà, ìṣe àti ìtàn wọn gẹ́gẹ́ bí ìran agbórí ẹṣin jagun ní àwọn apa ilẹ̀ gbígbẹ. 
Wọ́n ma ń ṣe ayẹyẹ Durbar ní àwọn ìlú ilẹ̀ Hausa tí wọ́n ṣe pàtàkì bíi [[Kano]], [[Ìpínlẹ̀ Kastina|Kastina]], ìlú [[Lafia]], [[Ìpínlẹ̀ Gombe|Gombe]] [[Akko Emirate]] [[Ìpínlẹ̀ Sokoto|Sokoto]], Zazau ní [[Ìpínlẹ̀ Zaria]] , [[Ìpínlẹ̀ Bauchi]] , ìlú [[Bida]] tí ó fi mọ́ ìlú [[Ilorin]] ní [[Ìpínlẹ̀ Kwara]]. 

&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 September 2019 |title=Exploring The Wonders Of Ilorin Durbar Festival |url=https://guardian.ng/life/exploring-the-wonders-of-ilorin-durbar-festival/ |access-date=28 February 2022 |website=The Guardian Nigeria News |first=Emidun |last=Temi|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Jimi |date=2024-06-12 |title=Ilorin Durbar targets local, foreign investors for economic boost |url=https://guardian.ng/business-services/ilorin-durbar-targets-local-foreign-investors-for-economic-boost/ |access-date=2024-11-05 |website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News |language=en-US}}&lt;/ref&gt;  Àwọn ìlú tí wọ́n tí ń j'ọba òní [[Láwààní]] yí ni wọ́n ti ń ṣe ayẹyẹ yí lẹ́yìn gbogbo [[ọdún àwẹ̀]] àti lẹ́yìn [[ọdún iléyá]]. &lt;ref&gt;{{cite web |title=A 100-Year-Old Festival of Horse Riding |url=https://folio.ng/a-100-year-old-muslim-festival-of-horse-riding/ |website=Folio Nigeria |access-date=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=8 July 2016|title=In Kano, a thrilling display of ancient Durbar festival and also used to mark Eid el Fitr |first=Sani |last=Tukur|website= Premium Times Nigeria|url=https://www.premiumtimesng.com/entertainment/travels/206578-kano-thrilling-display-ancient-durbar-festival-marks-eid-el-fitr.html|access-date=25 August 2021|language=en-GB}}&lt;/ref&gt; Ní Ìlú Kano, ọdún yí ma ń gbilẹ̀ gidi pẹ̀lú bí wọ́n ṣe ma ń ṣàfihàn àṣà wọn nipa gígun àti fífi ẹṣin dárà.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://susafrica.com/2022/05/04/kano-durbar-festival-a-colorful-celebration-with-visual-extravaganza/|access-date=2023-06-05|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://artsandculture.google.com/story/kano-durbar-festival-nigeria-s-most-spectacular-horseparade/tQLi5tQ-fjobJA|access-date=2023-12-11|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;


==See also==
*[[Festivals in Nigeria]]

== References ==
{{Reflist|30em}}

{{Authority control}}

[[Category:Festivals established in 1911]]
[[Category:Festivals in Nigeria]]
[[Category:Islam in Nigeria]]
[[Category:Islamic festivals]]
[[Category:Islamic terminology]]
[[Category:Hausa-language culture]]
[[Category:Ramadan]]
[[Category:Eid (Islam)]]
[[Category:Equestrianism]]</text>
      <sha1>p2daza69fh7bz0jvsgwbe1cab3g62ci</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600850</id>
      <parentid>600849</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T07:15:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>600850</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3735" sha1="7jqays85zbwxfq159hmjogudga1x1f2" xml:space="preserve">[[Image:Durbar.jpg|thumb|Horseman at [[Kano (city)|Kano]] Durbar (2006)]]
[[Image:Durbar 5.jpg|thumb|[[Bida]] Durbar (2001)]]
[[File:The Horse men of the Sahara.jpg|thumb|Children of [[Katsina (city)|Katsina]] mimicking the Durbar festival with sticks as horses.]][[File:Durbarlafia.jpg|220x124px|thumb|right|Durbar Festival Of Lafia during Salah celebrated 2022]]  Ayẹyẹ '''Durbar''' jẹ́ ayẹyẹ ọdún ọlọ́dọdọdún tí wọ́n fi ù ṣe àfihàn [[àṣà]], [[ẹ̀sìn]] tí wón ń ṣenní àwọn agbègbè ilẹ̀ ọya ní orílẹ̀-èdè  [[Nàìjíríà]] láàrín àwọn ẹ̀yà [[Hausa]].  Ayẹyẹ yí ìkan gbòógì lára àwọn ayẹyẹ láàrín àwọn ẹ̀yà Hausa tí ó sì ti wà fún àìmọye sẹ́ntúrì sẹ́yìn láti fi ṣàfihàn àṣà, ìṣe àti ìtàn wọn gẹ́gẹ́ bí ìran agbórí ẹṣin jagun ní àwọn apa ilẹ̀ gbígbẹ. 
Wọ́n ma ń ṣe ayẹyẹ Durbar ní àwọn ìlú ilẹ̀ Hausa tí wọ́n ṣe pàtàkì bíi [[Kano]], [[Ìpínlẹ̀ Kastina|Kastina]], ìlú [[Lafia]], [[Ìpínlẹ̀ Gombe|Gombe]] [[Akko Emirate]] [[Ìpínlẹ̀ Sokoto|Sokoto]], Zazau ní [[Ìpínlẹ̀ Zaria]] , [[Ìpínlẹ̀ Bauchi]] , ìlú [[Bida]] tí ó fi mọ́ ìlú [[Ilorin]] ní [[Ìpínlẹ̀ Kwara]]. 

&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 September 2019 |title=Exploring The Wonders Of Ilorin Durbar Festival |url=https://guardian.ng/life/exploring-the-wonders-of-ilorin-durbar-festival/ |access-date=28 February 2022 |website=The Guardian Nigeria News |first=Emidun |last=Temi|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Jimi |date=2024-06-12 |title=Ilorin Durbar targets local, foreign investors for economic boost |url=https://guardian.ng/business-services/ilorin-durbar-targets-local-foreign-investors-for-economic-boost/ |access-date=2024-11-05 |website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News |language=en-US}}&lt;/ref&gt;  Àwọn ìlú tí wọ́n tí ń j'ọba òní [[Láwààní]] yí ni wọ́n ti ń ṣe ayẹyẹ yí lẹ́yìn gbogbo [[ọdún àwẹ̀]] àti lẹ́yìn [[ọdún iléyá]]. &lt;ref&gt;{{cite web |title=A 100-Year-Old Festival of Horse Riding |url=https://folio.ng/a-100-year-old-muslim-festival-of-horse-riding/ |website=Folio Nigeria |access-date=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=8 July 2016|title=In Kano, a thrilling display of ancient Durbar festival and also used to mark Eid el Fitr |first=Sani |last=Tukur|website= Premium Times Nigeria|url=https://www.premiumtimesng.com/entertainment/travels/206578-kano-thrilling-display-ancient-durbar-festival-marks-eid-el-fitr.html|access-date=25 August 2021|language=en-GB}}&lt;/ref&gt; Ní Ìlú Kano, ọdún yí ma ń gbilẹ̀ gidi pẹ̀lú bí wọ́n ṣe ma ń ṣàfihàn àṣà wọn nipa gígun àti fífi ẹṣin dárà.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://susafrica.com/2022/05/04/kano-durbar-festival-a-colorful-celebration-with-visual-extravaganza/|access-date=2023-06-05|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://artsandculture.google.com/story/kano-durbar-festival-nigeria-s-most-spectacular-horseparade/tQLi5tQ-fjobJA|access-date=2023-12-11|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;


==Wo èyí náà==
*[[Festivals in Nigeria]]

== Àwọn itọ́kasí==
{{Reflist|30em}}

[[Category:Festivals established in 1911]]
[[Category:Festivals in Nigeria]]
[[Category:Islam in Nigeria]]
[[Category:Islamic festivals]]
[[Category:Islamic terminology]]
[[Category:Hausa-language culture]]
[[Category:Ramadan]]
[[Category:Eid (Islam)]]
[[Category:Equestrianism]]</text>
      <sha1>7jqays85zbwxfq159hmjogudga1x1f2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600851</id>
      <parentid>600850</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T07:27:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>600851</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6359" sha1="j45apmwdjjodh7v0dgj4vrxhrx7h8m3" xml:space="preserve">[[Image:Durbar.jpg|thumb|Horseman at [[Kano (city)|Kano]] Durbar (2006)]]
[[Image:Durbar 5.jpg|thumb|[[Bida]] Durbar (2001)]]
[[File:The Horse men of the Sahara.jpg|thumb|Children of [[Katsina (city)|Katsina]] mimicking the Durbar festival with sticks as horses.]][[File:Durbarlafia.jpg|220x124px|thumb|right|Durbar Festival Of Lafia during Salah celebrated 2022]]  Ayẹyẹ '''Durbar''' jẹ́ ayẹyẹ ọdún ọlọ́dọdọdún tí wọ́n fi ù ṣe àfihàn [[àṣà]], [[ẹ̀sìn]] tí wón ń ṣenní àwọn agbègbè ilẹ̀ ọya ní orílẹ̀-èdè  [[Nàìjíríà]] láàrín àwọn ẹ̀yà [[Hausa]].  Ayẹyẹ yí ìkan gbòógì lára àwọn ayẹyẹ láàrín àwọn ẹ̀yà Hausa tí ó sì ti wà fún àìmọye sẹ́ntúrì sẹ́yìn láti fi ṣàfihàn àṣà, ìṣe àti ìtàn wọn gẹ́gẹ́ bí ìran agbórí ẹṣin jagun ní àwọn apa ilẹ̀ gbígbẹ. 
Wọ́n ma ń ṣe ayẹyẹ Durbar ní àwọn ìlú ilẹ̀ Hausa tí wọ́n ṣe pàtàkì bíi [[Kano]], [[Ìpínlẹ̀ Kastina|Kastina]], ìlú [[Lafia]], [[Ìpínlẹ̀ Gombe|Gombe]] [[Akko Emirate]] [[Ìpínlẹ̀ Sokoto|Sokoto]], Zazau ní [[Ìpínlẹ̀ Zaria]] , [[Ìpínlẹ̀ Bauchi]] , ìlú [[Bida]] tí ó fi mọ́ ìlú [[Ilorin]] ní [[Ìpínlẹ̀ Kwara]]. 

&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 September 2019 |title=Exploring The Wonders Of Ilorin Durbar Festival |url=https://guardian.ng/life/exploring-the-wonders-of-ilorin-durbar-festival/ |access-date=28 February 2022 |website=The Guardian Nigeria News |first=Emidun |last=Temi|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Jimi |date=2024-06-12 |title=Ilorin Durbar targets local, foreign investors for economic boost |url=https://guardian.ng/business-services/ilorin-durbar-targets-local-foreign-investors-for-economic-boost/ |access-date=2024-11-05 |website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News |language=en-US}}&lt;/ref&gt;  Àwọn ìlú tí wọ́n tí ń j'ọba òní [[Láwààní]] yí ni wọ́n ti ń ṣe ayẹyẹ yí lẹ́yìn gbogbo [[ọdún àwẹ̀]] àti lẹ́yìn [[ọdún iléyá]]. &lt;ref&gt;{{cite web |title=A 100-Year-Old Festival of Horse Riding |url=https://folio.ng/a-100-year-old-muslim-festival-of-horse-riding/ |website=Folio Nigeria |access-date=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=8 July 2016|title=In Kano, a thrilling display of ancient Durbar festival and also used to mark Eid el Fitr |first=Sani |last=Tukur|website= Premium Times Nigeria|url=https://www.premiumtimesng.com/entertainment/travels/206578-kano-thrilling-display-ancient-durbar-festival-marks-eid-el-fitr.html|access-date=25 August 2021|language=en-GB}}&lt;/ref&gt; Ní Ìlú Kano, ọdún yí ma ń gbilẹ̀ gidi pẹ̀lú bí wọ́n ṣe ma ń ṣàfihàn àṣà wọn nipa gígun àti fífi ẹṣin dárà.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://susafrica.com/2022/05/04/kano-durbar-festival-a-colorful-celebration-with-visual-extravaganza/|access-date=2023-06-05|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://artsandculture.google.com/story/kano-durbar-festival-nigeria-s-most-spectacular-horseparade/tQLi5tQ-fjobJA|access-date=2023-12-11|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

Wọ́n ma ń bẹ̀rẹ̀ ayẹyẹ ọdún náà pẹ̀lú [[àdúra]] tí [[Ọba]] ài àwọn abẹ́ṣinkáwọ́ rẹ̀ yóò sì mú [[ẹ́ṣin]] gún lẹ́yìn tí wọ́n bá parí àdúra tán, olórin yóò ma kọrin àwọn onílù náà yóò sọ̀pá sílù, àwọn jagujagun á sì gun orí 3ṣin láti máa fi ẹṣjn dárà. Àwọn [[ènìyàn]] jànkàn-jànkàn tí wọ́n jẹ́ ọmọ ìlú yóò wálé wá ṣọdun tí wọn yóò si ma kí ọba ní mẹ́sàn án mẹ́wàá. 
Wọ́n bẹ̀rẹ̀ ayẹyẹ Durbar ní nkan bí sẹ́ntúrì mẹ́rìnlá sẹ́yìn  ní ìlú Kano tí ó jẹ́ ilẹ̀ Hausa tí ó tobi jùlọ ní aríwá ilẹ̀ Nàìjíríà. Ọjọ́ mẹ́rin ni wọ́n fi ma ń ṣe ayẹyẹ Durbar ní ìlú Kano rí wọn yóò sì ma gun ẹṣin káakiri ìgboro. &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Kano Durbar Festival: Nigeria's Most Spectacular Horseparade|url=https://artsandculture.google.com/story/kano-durbar-festival-nigeria-s-most-spectacular-horseparade/tQLi5tQ-fjobJA|access-date=2 August 2021|website=Google Arts &amp; Culture|language=en}}&lt;/ref&gt;


==Ìtàn==

=== Ṣáájú kí àwọn èèbó àmúnisìn tó dé===


The Jahi race is the Durbar's centrepiece and the Hawan Daushe's final item on the programme. Several horse riders in the emirate charge full speed towards the emir, then abruptly stop when they approach him and wave their sword or flag before exiting. The Emir and his entourage ride through a number of quarters housing historically significant families before returning to the palace via the Kofar Kudu gate for the Jahi - the horsemen's salute. The Palace guards march into position after the Jahi and fire several gunshots into the air, signaling the end of the Hawan Daushe Durbar.

Hawan Sallah – the Festival Riding, followed by Hawan Daushe, Hawan Nassarawa, and Hawan Doriya. The most fascinating and impressive aspect of the Durbar celebration is the Hawan Daushe, which also includes the &quot;Jahi&quot;, which attracts viewers from all over the world.

The Hawan Daushe began as the Emir and his entourage ride out of Gidan Rumfa – the Emir's Palace, past Kofar Kwaru to Babban Daki – the palace of the Queen Mother, where he pays tribute to his mother.


In December 2024, the festival was recognized by [[UNESCO]] as an [[Intangible cultural heritage]].&lt;ref&gt;{{Cite news |date=6 December 2024 |title=Eid festivities in north Nigeria make UNESCO heritage list |work=France 24 |url=https://www.france24.com/en/live-news/20241205-eid-festivities-in-north-nigeria-make-unesco-heritage-list |access-date=6 December 2024}}&lt;/ref&gt;

==Wo èyí náà==
*[[Festivals in Nigeria]]

== Àwọn itọ́kasí==
{{Reflist|30em}}

[[Category:Festivals established in 1911]]
[[Category:Festivals in Nigeria]]
[[Category:Islam in Nigeria]]
[[Category:Islamic festivals]]
[[Category:Islamic terminology]]
[[Category:Hausa-language culture]]
[[Category:Ramadan]]
[[Category:Eid (Islam)]]
[[Category:Equestrianism]]</text>
      <sha1>j45apmwdjjodh7v0dgj4vrxhrx7h8m3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600852</id>
      <parentid>600851</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T07:32:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Ìtàn */</comment>
      <origin>600852</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5298" sha1="bl4uhjxzm6kifbrebvvcop1x8hk2oyp" xml:space="preserve">[[Image:Durbar.jpg|thumb|Horseman at [[Kano (city)|Kano]] Durbar (2006)]]
[[Image:Durbar 5.jpg|thumb|[[Bida]] Durbar (2001)]]
[[File:The Horse men of the Sahara.jpg|thumb|Children of [[Katsina (city)|Katsina]] mimicking the Durbar festival with sticks as horses.]][[File:Durbarlafia.jpg|220x124px|thumb|right|Durbar Festival Of Lafia during Salah celebrated 2022]]  Ayẹyẹ '''Durbar''' jẹ́ ayẹyẹ ọdún ọlọ́dọdọdún tí wọ́n fi ù ṣe àfihàn [[àṣà]], [[ẹ̀sìn]] tí wón ń ṣenní àwọn agbègbè ilẹ̀ ọya ní orílẹ̀-èdè  [[Nàìjíríà]] láàrín àwọn ẹ̀yà [[Hausa]].  Ayẹyẹ yí ìkan gbòógì lára àwọn ayẹyẹ láàrín àwọn ẹ̀yà Hausa tí ó sì ti wà fún àìmọye sẹ́ntúrì sẹ́yìn láti fi ṣàfihàn àṣà, ìṣe àti ìtàn wọn gẹ́gẹ́ bí ìran agbórí ẹṣin jagun ní àwọn apa ilẹ̀ gbígbẹ. 
Wọ́n ma ń ṣe ayẹyẹ Durbar ní àwọn ìlú ilẹ̀ Hausa tí wọ́n ṣe pàtàkì bíi [[Kano]], [[Ìpínlẹ̀ Kastina|Kastina]], ìlú [[Lafia]], [[Ìpínlẹ̀ Gombe|Gombe]] [[Akko Emirate]] [[Ìpínlẹ̀ Sokoto|Sokoto]], Zazau ní [[Ìpínlẹ̀ Zaria]] , [[Ìpínlẹ̀ Bauchi]] , ìlú [[Bida]] tí ó fi mọ́ ìlú [[Ilorin]] ní [[Ìpínlẹ̀ Kwara]]. 

&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 September 2019 |title=Exploring The Wonders Of Ilorin Durbar Festival |url=https://guardian.ng/life/exploring-the-wonders-of-ilorin-durbar-festival/ |access-date=28 February 2022 |website=The Guardian Nigeria News |first=Emidun |last=Temi|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Jimi |date=2024-06-12 |title=Ilorin Durbar targets local, foreign investors for economic boost |url=https://guardian.ng/business-services/ilorin-durbar-targets-local-foreign-investors-for-economic-boost/ |access-date=2024-11-05 |website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News |language=en-US}}&lt;/ref&gt;  Àwọn ìlú tí wọ́n tí ń j'ọba òní [[Láwààní]] yí ni wọ́n ti ń ṣe ayẹyẹ yí lẹ́yìn gbogbo [[ọdún àwẹ̀]] àti lẹ́yìn [[ọdún iléyá]]. &lt;ref&gt;{{cite web |title=A 100-Year-Old Festival of Horse Riding |url=https://folio.ng/a-100-year-old-muslim-festival-of-horse-riding/ |website=Folio Nigeria |access-date=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=8 July 2016|title=In Kano, a thrilling display of ancient Durbar festival and also used to mark Eid el Fitr |first=Sani |last=Tukur|website= Premium Times Nigeria|url=https://www.premiumtimesng.com/entertainment/travels/206578-kano-thrilling-display-ancient-durbar-festival-marks-eid-el-fitr.html|access-date=25 August 2021|language=en-GB}}&lt;/ref&gt; Ní Ìlú Kano, ọdún yí ma ń gbilẹ̀ gidi pẹ̀lú bí wọ́n ṣe ma ń ṣàfihàn àṣà wọn nipa gígun àti fífi ẹṣin dárà.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://susafrica.com/2022/05/04/kano-durbar-festival-a-colorful-celebration-with-visual-extravaganza/|access-date=2023-06-05|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://artsandculture.google.com/story/kano-durbar-festival-nigeria-s-most-spectacular-horseparade/tQLi5tQ-fjobJA|access-date=2023-12-11|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

Wọ́n ma ń bẹ̀rẹ̀ ayẹyẹ ọdún náà pẹ̀lú [[àdúra]] tí [[Ọba]] ài àwọn abẹ́ṣinkáwọ́ rẹ̀ yóò sì mú [[ẹ́ṣin]] gún lẹ́yìn tí wọ́n bá parí àdúra tán, olórin yóò ma kọrin àwọn onílù náà yóò sọ̀pá sílù, àwọn jagujagun á sì gun orí 3ṣin láti máa fi ẹṣjn dárà. Àwọn [[ènìyàn]] jànkàn-jànkàn tí wọ́n jẹ́ ọmọ ìlú yóò wálé wá ṣọdun tí wọn yóò si ma kí ọba ní mẹ́sàn án mẹ́wàá. 
Wọ́n bẹ̀rẹ̀ ayẹyẹ Durbar ní nkan bí sẹ́ntúrì mẹ́rìnlá sẹ́yìn  ní ìlú Kano tí ó jẹ́ ilẹ̀ Hausa tí ó tobi jùlọ ní aríwá ilẹ̀ Nàìjíríà. Ọjọ́ mẹ́rin ni wọ́n fi ma ń ṣe ayẹyẹ Durbar ní ìlú Kano rí wọn yóò sì ma gun ẹṣin káakiri ìgboro. &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Kano Durbar Festival: Nigeria's Most Spectacular Horseparade|url=https://artsandculture.google.com/story/kano-durbar-festival-nigeria-s-most-spectacular-horseparade/tQLi5tQ-fjobJA|access-date=2 August 2021|website=Google Arts &amp; Culture|language=en}}&lt;/ref&gt;


Inú oṣù kejìlá ọdún 2024 ni àjọ [[UNESCO]] ṣẹ̀ṣẹ̀ rí ayẹyẹ Durbar gẹ́gẹ́ bí àṣà àti ohun ina tí kò ṣeé fọwọ́ rọ́s ẹ́yìn.&lt;ref&gt;{{Cite news |date=6 December 2024 |title=Eid festivities in north Nigeria make UNESCO heritage list |work=France 24 |url=https://www.france24.com/en/live-news/20241205-eid-festivities-in-north-nigeria-make-unesco-heritage-list |access-date=6 December 2024}}&lt;/ref&gt;

==Wo èyí náà==
*[[Festivals in Nigeria]]

== Àwọn itọ́kasí==
{{Reflist|30em}}

[[Category:Festivals established in 1911]]
[[Category:Festivals in Nigeria]]
[[Category:Islam in Nigeria]]
[[Category:Islamic festivals]]
[[Category:Islamic terminology]]
[[Category:Hausa-language culture]]
[[Category:Ramadan]]
[[Category:Eid (Islam)]]
[[Category:Equestrianism]]</text>
      <sha1>bl4uhjxzm6kifbrebvvcop1x8hk2oyp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600853</id>
      <parentid>600852</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T07:33:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>600853</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5296" sha1="jhg2yx7v0petdn3a7mj4xfooqkj3j9c" xml:space="preserve">[[Image:Durbar.jpg|thumb|Horseman at [[Kano (city)|Kano]] Durbar (2006)]]
[[Image:Durbar 5.jpg|thumb|[[Bida]] Durbar (2001)]]
[[File:The Horse men of the Sahara.jpg|thumb|Children of [[Katsina (city)|Katsina]] mimicking the Durbar festival with sticks as horses.]][[File:Durbarlafia.jpg|220x124px|thumb|right|Durbar Festival Of Lafia during Salah celebrated 2022]]  Ayẹyẹ '''Durbar''' jẹ́ ayẹyẹ ọdún ọlọ́dọdọdún tí wọ́n fi ù ṣe àfihàn [[àṣà]], [[ẹ̀sìn]] tí wón ń ṣenní àwọn agbègbè ilẹ̀ ọya ní orílẹ̀-èdè  [[Nàìjíríà]] láàrín àwọn ẹ̀yà [[Hausa]].  Ayẹyẹ yí ìkan gbòógì lára àwọn ayẹyẹ láàrín àwọn ẹ̀yà Hausa tí ó sì ti wà fún àìmọye sẹ́ntúrì sẹ́yìn láti fi ṣàfihàn àṣà, ìṣe àti ìtàn wọn gẹ́gẹ́ bí ìran agbórí ẹṣin jagun ní àwọn apa ilẹ̀ gbígbẹ. 
Wọ́n ma ń ṣe ayẹyẹ Durbar ní àwọn ìlú ilẹ̀ Hausa tí wọ́n ṣe pàtàkì bíi [[Kano]], [[Ìpínlẹ̀ Kastina|Kastina]], ìlú [[Lafia]], [[Ìpínlẹ̀ Gombe|Gombe]] [[Akko Emirate]] [[Ìpínlẹ̀ Sokoto|Sokoto]], Zazau ní [[Ìpínlẹ̀ Zaria]] , [[Ìpínlẹ̀ Bauchi]] , ìlú [[Bida]] tí ó fi mọ́ ìlú [[Ilorin]] ní [[Ìpínlẹ̀ Kwara]]. 

&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 September 2019 |title=Exploring The Wonders Of Ilorin Durbar Festival |url=https://guardian.ng/life/exploring-the-wonders-of-ilorin-durbar-festival/ |access-date=28 February 2022 |website=The Guardian Nigeria News |first=Emidun |last=Temi|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Jimi |date=2024-06-12 |title=Ilorin Durbar targets local, foreign investors for economic boost |url=https://guardian.ng/business-services/ilorin-durbar-targets-local-foreign-investors-for-economic-boost/ |access-date=2024-11-05 |website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News |language=en-US}}&lt;/ref&gt;  Àwọn ìlú tí wọ́n tí ń j'ọba òní [[Láwààní]] yí ni wọ́n ti ń ṣe ayẹyẹ yí lẹ́yìn gbogbo [[ọdún àwẹ̀]] àti lẹ́yìn [[ọdún iléyá]]. &lt;ref&gt;{{cite web |title=A 100-Year-Old Festival of Horse Riding |url=https://folio.ng/a-100-year-old-muslim-festival-of-horse-riding/ |website=Folio Nigeria |access-date=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=8 July 2016|title=In Kano, a thrilling display of ancient Durbar festival and also used to mark Eid el Fitr |first=Sani |last=Tukur|website= Premium Times Nigeria|url=https://www.premiumtimesng.com/entertainment/travels/206578-kano-thrilling-display-ancient-durbar-festival-marks-eid-el-fitr.html|access-date=25 August 2021|language=en-GB}}&lt;/ref&gt; Ní Ìlú Kano, ọdún yí ma ń gbilẹ̀ gidi pẹ̀lú bí wọ́n ṣe ma ń ṣàfihàn àṣà wọn nipa gígun àti fífi ẹṣin dárà.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://susafrica.com/2022/05/04/kano-durbar-festival-a-colorful-celebration-with-visual-extravaganza/|access-date=2023-06-05|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://artsandculture.google.com/story/kano-durbar-festival-nigeria-s-most-spectacular-horseparade/tQLi5tQ-fjobJA|access-date=2023-12-11|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

Wọ́n ma ń bẹ̀rẹ̀ ayẹyẹ ọdún náà pẹ̀lú [[àdúra]] tí [[Ọba]] ài àwọn abẹ́ṣinkáwọ́ rẹ̀ yóò sì mú [[ẹ́ṣin]] gún lẹ́yìn tí wọ́n bá parí àdúra tán, olórin yóò ma kọrin àwọn onílù náà yóò sọ̀pá sílù, àwọn jagujagun á sì gun orí 3ṣin láti máa fi ẹṣjn dárà. Àwọn [[ènìyàn]] jànkàn-jànkàn tí wọ́n jẹ́ ọmọ ìlú yóò wálé wá ṣọdun tí wọn yóò si ma kí ọba ní mẹ́sàn án mẹ́wàá. 
Wọ́n bẹ̀rẹ̀ ayẹyẹ Durbar ní nkan bí sẹ́ntúrì mẹ́rìnlá sẹ́yìn  ní ìlú Kano tí ó jẹ́ ilẹ̀ Hausa tí ó tobi jùlọ ní aríwá ilẹ̀ Nàìjíríà. Ọjọ́ mẹ́rin ni wọ́n fi ma ń ṣe ayẹyẹ Durbar ní ìlú Kano rí wọn yóò sì ma gun ẹṣin káakiri ìgboro. &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Kano Durbar Festival: Nigeria's Most Spectacular Horseparade|url=https://artsandculture.google.com/story/kano-durbar-festival-nigeria-s-most-spectacular-horseparade/tQLi5tQ-fjobJA|access-date=2 August 2021|website=Google Arts &amp; Culture|language=en}}&lt;/ref&gt;

Inú oṣù kejìlá ọdún 2024 ni àjọ [[UNESCO]] ṣẹ̀ṣẹ̀ rí ayẹyẹ Durbar gẹ́gẹ́ bí àṣà àti ohun ina tí kò ṣeé fọwọ́ rọ́s ẹ́yìn.&lt;ref&gt;{{Cite news |date=6 December 2024 |title=Eid festivities in north Nigeria make UNESCO heritage list |work=France 24 |url=https://www.france24.com/en/live-news/20241205-eid-festivities-in-north-nigeria-make-unesco-heritage-list |access-date=6 December 2024}}&lt;/ref&gt;

==Wo èyí náà==
*[[Festivals in Nigeria]]

== Àwọn itọ́kasí==
{{Reflist|30em}}

[[Category:Festivals established in 1911]]
[[Category:Festivals in Nigeria]]
[[Category:Islam in Nigeria]]
[[Category:Islamic festivals]]
[[Category:Islamic terminology]]
[[Category:Hausa-language culture]]
[[Category:Ramadan]]
[[Category:Eid (Islam)]]
[[Category:Equestrianism]]</text>
      <sha1>jhg2yx7v0petdn3a7mj4xfooqkj3j9c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600854</id>
      <parentid>600853</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T07:51:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>600854</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5284" sha1="ft8bp14jesmvw2ypjkbw8r8e3o3149w" xml:space="preserve">[[Image:Durbar.jpg|thumb|Horseman at [[Kano (city)|Kano]] Durbar (2006)]]
[[Image:Durbar 5.jpg|thumb|[[Bida]] Durbar (2001)]]
[[File:The Horse men of the Sahara.jpg|thumb|Children of [[Katsina (city)|Katsina]] mimicking the Durbar festival with sticks as horses.]][[File:Durbarlafia.jpg|220x124px|thumb|right|Durbar Festival Of Lafia during Salah celebrated 2022]]  Ayẹyẹ '''Durbar''' jẹ́ ayẹyẹ ọdún ọlọ́dọdọdún tí wọ́n fi ù ṣe àfihàn [[àṣà]], [[ẹ̀sìn]] tí wón ń ṣenní àwọn agbègbè ilẹ̀ ọya ní orílẹ̀-èdè  [[Nàìjíríà]] láàrín àwọn ẹ̀yà [[Hausa]].  Ayẹyẹ yí ìkan gbòógì lára àwọn ayẹyẹ láàrín àwọn ẹ̀yà Hausa tí ó sì ti wà fún àìmọye sẹ́ntúrì sẹ́yìn láti fi ṣàfihàn àṣà, ìṣe àti ìtàn wọn gẹ́gẹ́ bí ìran agbórí ẹṣin jagun ní àwọn apa ilẹ̀ gbígbẹ. 
Wọ́n ma ń ṣe ayẹyẹ Durbar ní àwọn ìlú ilẹ̀ Hausa tí wọ́n ṣe pàtàkì bíi [[Kano]], [[ Kastina|Kastina]], ìlú [[Lafia]], [[Ìpínlẹ̀ Gombe|Gombe]] [[Akko Emirate]] [[Ìpínlẹ̀ Sokoto|Sokoto]], Zazau ní [[Ìpínlẹ̀ Zaria]] , [[Ìpínlẹ̀ Bauchi]] , ìlú [[Bida]] tí ó fi mọ́ ìlú [[Ilorin]] ní [[Ìpínlẹ̀ Kwara]]. 

&lt;ref&gt;{{Cite web |date=8 September 2019 |title=Exploring The Wonders Of Ilorin Durbar Festival |url=https://guardian.ng/life/exploring-the-wonders-of-ilorin-durbar-festival/ |access-date=28 February 2022 |website=The Guardian Nigeria News |first=Emidun |last=Temi|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Jimi |date=2024-06-12 |title=Ilorin Durbar targets local, foreign investors for economic boost |url=https://guardian.ng/business-services/ilorin-durbar-targets-local-foreign-investors-for-economic-boost/ |access-date=2024-11-05 |website=The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News |language=en-US}}&lt;/ref&gt;  Àwọn ìlú tí wọ́n tí ń j'ọba òní [[Láwààní]] yí ni wọ́n ti ń ṣe ayẹyẹ yí lẹ́yìn gbogbo [[ọdún àwẹ̀]] àti lẹ́yìn [[ọdún iléyá]]. &lt;ref&gt;{{cite web |title=A 100-Year-Old Festival of Horse Riding |url=https://folio.ng/a-100-year-old-muslim-festival-of-horse-riding/ |website=Folio Nigeria |access-date=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=8 July 2016|title=In Kano, a thrilling display of ancient Durbar festival and also used to mark Eid el Fitr |first=Sani |last=Tukur|website= Premium Times Nigeria|url=https://www.premiumtimesng.com/entertainment/travels/206578-kano-thrilling-display-ancient-durbar-festival-marks-eid-el-fitr.html|access-date=25 August 2021|language=en-GB}}&lt;/ref&gt; Ní Ìlú Kano, ọdún yí ma ń gbilẹ̀ gidi pẹ̀lú bí wọ́n ṣe ma ń ṣàfihàn àṣà wọn nipa gígun àti fífi ẹṣin dárà.&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://susafrica.com/2022/05/04/kano-durbar-festival-a-colorful-celebration-with-visual-extravaganza/|access-date=2023-06-05|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|date=2016-07-07|title=Emir of Kano, Sanusi II rides through Kano during Durbar festival|url=https://artsandculture.google.com/story/kano-durbar-festival-nigeria-s-most-spectacular-horseparade/tQLi5tQ-fjobJA|access-date=2023-12-11|website=Vanguard News|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

Wọ́n ma ń bẹ̀rẹ̀ ayẹyẹ ọdún náà pẹ̀lú [[àdúra]] tí [[Ọba]] ài àwọn abẹ́ṣinkáwọ́ rẹ̀ yóò sì mú [[ẹ́ṣin]] gún lẹ́yìn tí wọ́n bá parí àdúra tán, olórin yóò ma kọrin àwọn onílù náà yóò sọ̀pá sílù, àwọn jagujagun á sì gun orí 3ṣin láti máa fi ẹṣjn dárà. Àwọn [[ènìyàn]] jànkàn-jànkàn tí wọ́n jẹ́ ọmọ ìlú yóò wálé wá ṣọdun tí wọn yóò si ma kí ọba ní mẹ́sàn án mẹ́wàá. 
Wọ́n bẹ̀rẹ̀ ayẹyẹ Durbar ní nkan bí sẹ́ntúrì mẹ́rìnlá sẹ́yìn  ní ìlú Kano tí ó jẹ́ ilẹ̀ Hausa tí ó tobi jùlọ ní aríwá ilẹ̀ Nàìjíríà. Ọjọ́ mẹ́rin ni wọ́n fi ma ń ṣe ayẹyẹ Durbar ní ìlú Kano rí wọn yóò sì ma gun ẹṣin káakiri ìgboro. &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Kano Durbar Festival: Nigeria's Most Spectacular Horseparade|url=https://artsandculture.google.com/story/kano-durbar-festival-nigeria-s-most-spectacular-horseparade/tQLi5tQ-fjobJA|access-date=2 August 2021|website=Google Arts &amp; Culture|language=en}}&lt;/ref&gt;

Inú oṣù kejìlá ọdún 2024 ni àjọ [[UNESCO]] ṣẹ̀ṣẹ̀ rí ayẹyẹ Durbar gẹ́gẹ́ bí àṣà àti ohun ina tí kò ṣeé fọwọ́ rọ́s ẹ́yìn.&lt;ref&gt;{{Cite news |date=6 December 2024 |title=Eid festivities in north Nigeria make UNESCO heritage list |work=France 24 |url=https://www.france24.com/en/live-news/20241205-eid-festivities-in-north-nigeria-make-unesco-heritage-list |access-date=6 December 2024}}&lt;/ref&gt;

==Wo èyí náà==
*[[Festivals in Nigeria]]

== Àwọn itọ́kasí==
{{Reflist|30em}}

[[Category:Festivals established in 1911]]
[[Category:Festivals in Nigeria]]
[[Category:Islam in Nigeria]]
[[Category:Islamic festivals]]
[[Category:Islamic terminology]]
[[Category:Hausa-language culture]]
[[Category:Ramadan]]
[[Category:Eid (Islam)]]
[[Category:Equestrianism]]</text>
      <sha1>ft8bp14jesmvw2ypjkbw8r8e3o3149w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kastina</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77550</id>
    <revision>
      <id>600855</id>
      <timestamp>2025-06-11T08:12:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <comment>Ṣ'èdá ojúewé pẹ̀lú &quot;{{Infobox settlement &lt;!--See the Table at Infobox Settlement for all fields and descriptions of usage--&gt; &lt;!-- Basic info  ----------------&gt;  | official_name            = Katsina  | other_name               =   | native_name              = &lt;!-- for cities whose native name is not in English --&gt;  | nickname                 = KT, KT 1T, Katsina ta Korau ɗakin kara.  | settlement_type          = &lt;!--For Town or Village (Leave blank for the default City)--&gt;  | mot...&quot;</comment>
      <origin>600855</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5433" sha1="3p2a3cp8vu9xbrt6emyiec6dk9wf24z" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
&lt;!--See the Table at Infobox Settlement for all fields and descriptions of usage--&gt;
&lt;!-- Basic info  ----------------&gt;
 | official_name            = Katsina
 | other_name               = 
 | native_name              = &lt;!-- for cities whose native name is not in English --&gt;
 | nickname                 = KT, KT 1T, Katsina ta Korau ɗakin kara.
 | settlement_type          = &lt;!--For Town or Village (Leave blank for the default City)--&gt;
 | motto                    = 
&lt;!-- images and maps  -----------&gt;
 | image_skyline            = SAN 8439 (Katsina Emir Palace).jpg
 | imagesize                = 250px
 | image_caption            = Emir's Palace in Katsina
 | image_flag               = 
 | flag_size                = 
 | image_seal               = 
 | seal_size                = 
 | image_shield             = 
 | shield_size              = 
 | image_blank_emblem       = 
 | blank_emblem_type        = 
 | blank_emblem_size        = 
 | image_map                = 
 | mapsize                  = 
 | map_caption              = 
 | image_map1               = 
 | mapsize1                 = 
 | map_caption1             = 
 | image_dot_map            = 
 | dot_mapsize              = 
 | dot_map_caption          = 
 | dot_x                    = 
 | dot_y                    = 
 | pushpin_map              = Nigeria&lt;!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map --&gt;
 | pushpin_label_position   = bottom
 | pushpin_map_caption      = Location in Nigeria
&lt;!-- Location ------------------&gt;
 | subdivision_type         = Country
 | subdivision_name         = [[Image:Flag of Nigeria.svg|25px]] [[Nigeria]]
 | subdivision_type1        = [[States of Nigeria|State]]
 | subdivision_name1        = [[Image:Flag of Katsina State.svg|25px]] [[Katsina State]]
 | subdivision_type2        = 
 | subdivision_name2        = 
 | subdivision_type3        = 
 | subdivision_name3        = 
 | subdivision_type4        = 
 | subdivision_name4        = 
&lt;!-- Politics -----------------&gt;
 | government_footnotes     = 
 | government_type          = 
 | leader_title             = Chairman
 | leader_name              = Hamisu Gambo
 | leader_title1            = Emir
 | leader_name1             = [[Abdulmumini Kabir Usman]]
 | established_title        = 
 | established_date         = 
&lt;!-- Area    ---------------------&gt;
 | area_magnitude           = 
 | unit_pref                = Metric
 | area_footnotes           = 
 | area_total_km2           = 142
 | population_as_of         = 2006
 | population_footnotes     = 
 | population_note          = 
 | population_total         = 318,459
 | population_density_km2   = 
 | population_density_sq_mi = 
 | population_metro         = 
 | population_density_metro_km2   = 
 | population_density_metro_sq_mi = 
 | population_urban         = 
 | population_density_urban_km2   = 
 | population_density_urban_sq_mi = 
 | population_blank1_title  = Ethnicities
 | population_blank1        = 
 | population_blank2_title  = Religions
 | timezone                 = West Africa Time
 | utc_offset               = 
 | timezone_DST             = 
 | utc_offset_DST           = 
 | coordinates              = {{coord|12|59|20|N|07|36|03|E|region:NG-KT_type:city|display=inline,title}}
 | module                   = {{Infobox mapframe|wikidata=yes|zoom=8|marker=village|coord={{WikidataCoord|display=i}}}}
 | elevation_footnotes      = 
 | elevation_m              = 
 | elevation_ft             = 
&lt;!-- Area/postal codes &amp; others --------&gt;
 | postal_code_type         = 3-digit postal code prefix
 | postal_code              = 820
 | area_code                = 
 | iso_code                 = NG.KT.KA
 | blank_name               = [[Köppen climate classification|Climate]]
 | blank_info               = [[Semi-arid climate#Hot semi-arid climates|BSh]]
}}

'''Katsina''' jẹ́ ìjọba ìbílẹ̀ àti olú ìlú fún Ìpínlẹ̀ náà ní apá òkè ọya ní orílẹ̀-èdè [[Nàìjíríà]].&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;[http://www.britannica.com/blackhistory/article-9044857 Katsina] The Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 20 February 2007.&lt;/ref&gt;
Kastina wà ní {{convert|160|mi|km|order=flip}} ní apá  ìlà Oòrùn sí ìlú Sokoto, ó sì wà ní aríwá sí {{convert|84|mi|km|order=flip}} sí ìlú Kano, bákan náà ni ó pààlà pẹ̀lú orílẹ̀-èdè [[Niger]] . Gẹ́gẹ́ bí ònkà ọdún 2016 ti sọ, iye ènìyàn tí wọ́n ń gbé ìlú kastina jẹ́ 429,000.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nigeria: Administrative Division (States and Local Government Areas) - Population Statistics, Charts and Map |url=https://www.citypopulation.de/en/nigeria/admin/ |access-date=16 September 2023|website=citypopulation.de}}&lt;/ref&gt;
Wọ́n mọ ìlú Kastina fún àwọn ohun ọ̀gbìn bíi [[òwú]], [[awọ]], [[ọkà bàbà]], [[jéró]] àti [[ẹ̀pà]].&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt; bákan náà ni ilé ìpèsè [[òróró]] ẹ̀pà tún wà níbẹ̀ tí ó fi mọ́ ìpèsè irin. Orísiríṣi ohun òsìn bí [[adìyẹ]],[[ewúrẹ́]] ,[[àgùtàn]] ni wọ́n pọ̀ níbiẹ̀ bìbà. 
Àwọn ẹlẹ́sìn [[Mùsùlùmí]] tí wọ́n jẹ́ ẹ̀yà [[Hausa]] àti [[Fulani]] ni wọ́n pọ̀ jùlọ nibẹ̀. &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Katsina {{!}} Location, History, Facts, &amp; Population|url=https://www.britannica.com/place/Katsina-Nigeria |access-date=22 October 2023|website=britannica.com |language=en}}&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>3p2a3cp8vu9xbrt6emyiec6dk9wf24z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600856</id>
      <parentid>600855</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T08:12:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>600856</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5472" sha1="ae5573kkrmkc6wx95285wojp6cooosj" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
&lt;!--See the Table at Infobox Settlement for all fields and descriptions of usage--&gt;
&lt;!-- Basic info  ----------------&gt;
 | official_name            = Katsina
 | other_name               = 
 | native_name              = &lt;!-- for cities whose native name is not in English --&gt;
 | nickname                 = KT, KT 1T, Katsina ta Korau ɗakin kara.
 | settlement_type          = &lt;!--For Town or Village (Leave blank for the default City)--&gt;
 | motto                    = 
&lt;!-- images and maps  -----------&gt;
 | image_skyline            = SAN 8439 (Katsina Emir Palace).jpg
 | imagesize                = 250px
 | image_caption            = Emir's Palace in Katsina
 | image_flag               = 
 | flag_size                = 
 | image_seal               = 
 | seal_size                = 
 | image_shield             = 
 | shield_size              = 
 | image_blank_emblem       = 
 | blank_emblem_type        = 
 | blank_emblem_size        = 
 | image_map                = 
 | mapsize                  = 
 | map_caption              = 
 | image_map1               = 
 | mapsize1                 = 
 | map_caption1             = 
 | image_dot_map            = 
 | dot_mapsize              = 
 | dot_map_caption          = 
 | dot_x                    = 
 | dot_y                    = 
 | pushpin_map              = Nigeria&lt;!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map --&gt;
 | pushpin_label_position   = bottom
 | pushpin_map_caption      = Location in Nigeria
&lt;!-- Location ------------------&gt;
 | subdivision_type         = Country
 | subdivision_name         = [[Image:Flag of Nigeria.svg|25px]] [[Nigeria]]
 | subdivision_type1        = [[States of Nigeria|State]]
 | subdivision_name1        = [[Image:Flag of Katsina State.svg|25px]] [[Katsina State]]
 | subdivision_type2        = 
 | subdivision_name2        = 
 | subdivision_type3        = 
 | subdivision_name3        = 
 | subdivision_type4        = 
 | subdivision_name4        = 
&lt;!-- Politics -----------------&gt;
 | government_footnotes     = 
 | government_type          = 
 | leader_title             = Chairman
 | leader_name              = Hamisu Gambo
 | leader_title1            = Emir
 | leader_name1             = [[Abdulmumini Kabir Usman]]
 | established_title        = 
 | established_date         = 
&lt;!-- Area    ---------------------&gt;
 | area_magnitude           = 
 | unit_pref                = Metric
 | area_footnotes           = 
 | area_total_km2           = 142
 | population_as_of         = 2006
 | population_footnotes     = 
 | population_note          = 
 | population_total         = 318,459
 | population_density_km2   = 
 | population_density_sq_mi = 
 | population_metro         = 
 | population_density_metro_km2   = 
 | population_density_metro_sq_mi = 
 | population_urban         = 
 | population_density_urban_km2   = 
 | population_density_urban_sq_mi = 
 | population_blank1_title  = Ethnicities
 | population_blank1        = 
 | population_blank2_title  = Religions
 | timezone                 = West Africa Time
 | utc_offset               = 
 | timezone_DST             = 
 | utc_offset_DST           = 
 | coordinates              = {{coord|12|59|20|N|07|36|03|E|region:NG-KT_type:city|display=inline,title}}
 | module                   = {{Infobox mapframe|wikidata=yes|zoom=8|marker=village|coord={{WikidataCoord|display=i}}}}
 | elevation_footnotes      = 
 | elevation_m              = 
 | elevation_ft             = 
&lt;!-- Area/postal codes &amp; others --------&gt;
 | postal_code_type         = 3-digit postal code prefix
 | postal_code              = 820
 | area_code                = 
 | iso_code                 = NG.KT.KA
 | blank_name               = [[Köppen climate classification|Climate]]
 | blank_info               = [[Semi-arid climate#Hot semi-arid climates|BSh]]
}}

'''Katsina''' jẹ́ ìjọba ìbílẹ̀ àti olú ìlú fún Ìpínlẹ̀ náà ní apá òkè ọya ní orílẹ̀-èdè [[Nàìjíríà]].&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;[http://www.britannica.com/blackhistory/article-9044857 Katsina] The Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 20 February 2007.&lt;/ref&gt;
Kastina wà ní {{convert|160|mi|km|order=flip}} ní apá  ìlà Oòrùn sí ìlú Sokoto, ó sì wà ní aríwá sí {{convert|84|mi|km|order=flip}} sí ìlú Kano, bákan náà ni ó pààlà pẹ̀lú orílẹ̀-èdè [[Niger]] . Gẹ́gẹ́ bí ònkà ọdún 2016 ti sọ, iye ènìyàn tí wọ́n ń gbé ìlú kastina jẹ́ 429,000.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nigeria: Administrative Division (States and Local Government Areas) - Population Statistics, Charts and Map |url=https://www.citypopulation.de/en/nigeria/admin/ |access-date=16 September 2023|website=citypopulation.de}}&lt;/ref&gt;
Wọ́n mọ ìlú Kastina fún àwọn ohun ọ̀gbìn bíi [[òwú]], [[awọ]], [[ọkà bàbà]], [[jéró]] àti [[ẹ̀pà]].&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt; bákan náà ni ilé ìpèsè [[òróró]] ẹ̀pà tún wà níbẹ̀ tí ó fi mọ́ ìpèsè irin. Orísiríṣi ohun òsìn bí [[adìyẹ]],[[ewúrẹ́]] ,[[àgùtàn]] ni wọ́n pọ̀ níbiẹ̀ bìbà. 
Àwọn ẹlẹ́sìn [[Mùsùlùmí]] tí wọ́n jẹ́ ẹ̀yà [[Hausa]] àti [[Fulani]] ni wọ́n pọ̀ jùlọ nibẹ̀. &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Katsina {{!}} Location, History, Facts, &amp; Population|url=https://www.britannica.com/place/Katsina-Nigeria |access-date=22 October 2023|website=britannica.com |language=en}}&lt;/ref&gt;

==Àwọn ìtọ́kast== 
{{Reflist}}</text>
      <sha1>ae5573kkrmkc6wx95285wojp6cooosj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600857</id>
      <parentid>600856</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T08:29:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>600857</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7427" sha1="q7fuj2jw9uug66h3fdxdd7o2uccs5z8" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
&lt;!--See the Table at Infobox Settlement for all fields and descriptions of usage--&gt;
&lt;!-- Basic info  ----------------&gt;
 | official_name            = Katsina
 | other_name               = 
 | native_name              = &lt;!-- for cities whose native name is not in English --&gt;
 | nickname                 = KT, KT 1T, Katsina ta Korau ɗakin kara.
 | settlement_type          = &lt;!--For Town or Village (Leave blank for the default City)--&gt;
 | motto                    = 
&lt;!-- images and maps  -----------&gt;
 | image_skyline            = SAN 8439 (Katsina Emir Palace).jpg
 | imagesize                = 250px
 | image_caption            = Emir's Palace in Katsina
 | image_flag               = 
 | flag_size                = 
 | image_seal               = 
 | seal_size                = 
 | image_shield             = 
 | shield_size              = 
 | image_blank_emblem       = 
 | blank_emblem_type        = 
 | blank_emblem_size        = 
 | image_map                = 
 | mapsize                  = 
 | map_caption              = 
 | image_map1               = 
 | mapsize1                 = 
 | map_caption1             = 
 | image_dot_map            = 
 | dot_mapsize              = 
 | dot_map_caption          = 
 | dot_x                    = 
 | dot_y                    = 
 | pushpin_map              = Nigeria&lt;!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map --&gt;
 | pushpin_label_position   = bottom
 | pushpin_map_caption      = Location in Nigeria
&lt;!-- Location ------------------&gt;
 | subdivision_type         = Country
 | subdivision_name         = [[Image:Flag of Nigeria.svg|25px]] [[Nigeria]]
 | subdivision_type1        = [[States of Nigeria|State]]
 | subdivision_name1        = [[Image:Flag of Katsina State.svg|25px]] [[Katsina State]]
 | subdivision_type2        = 
 | subdivision_name2        = 
 | subdivision_type3        = 
 | subdivision_name3        = 
 | subdivision_type4        = 
 | subdivision_name4        = 
&lt;!-- Politics -----------------&gt;
 | government_footnotes     = 
 | government_type          = 
 | leader_title             = Chairman
 | leader_name              = Hamisu Gambo
 | leader_title1            = Emir
 | leader_name1             = [[Abdulmumini Kabir Usman]]
 | established_title        = 
 | established_date         = 
&lt;!-- Area    ---------------------&gt;
 | area_magnitude           = 
 | unit_pref                = Metric
 | area_footnotes           = 
 | area_total_km2           = 142
 | population_as_of         = 2006
 | population_footnotes     = 
 | population_note          = 
 | population_total         = 318,459
 | population_density_km2   = 
 | population_density_sq_mi = 
 | population_metro         = 
 | population_density_metro_km2   = 
 | population_density_metro_sq_mi = 
 | population_urban         = 
 | population_density_urban_km2   = 
 | population_density_urban_sq_mi = 
 | population_blank1_title  = Ethnicities
 | population_blank1        = 
 | population_blank2_title  = Religions
 | timezone                 = West Africa Time
 | utc_offset               = 
 | timezone_DST             = 
 | utc_offset_DST           = 
 | coordinates              = {{coord|12|59|20|N|07|36|03|E|region:NG-KT_type:city|display=inline,title}}
 | module                   = {{Infobox mapframe|wikidata=yes|zoom=8|marker=village|coord={{WikidataCoord|display=i}}}}
 | elevation_footnotes      = 
 | elevation_m              = 
 | elevation_ft             = 
&lt;!-- Area/postal codes &amp; others --------&gt;
 | postal_code_type         = 3-digit postal code prefix
 | postal_code              = 820
 | area_code                = 
 | iso_code                 = NG.KT.KA
 | blank_name               = [[Köppen climate classification|Climate]]
 | blank_info               = [[Semi-arid climate#Hot semi-arid climates|BSh]]
}}

'''Katsina''' jẹ́ ìjọba ìbílẹ̀ àti olú ìlú fún Ìpínlẹ̀ náà ní apá òkè ọya ní orílẹ̀-èdè [[Nàìjíríà]].&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;[http://www.britannica.com/blackhistory/article-9044857 Katsina] The Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 20 February 2007.&lt;/ref&gt;
Kastina wà ní {{convert|160|mi|km|order=flip}} ní apá  ìlà Oòrùn sí ìlú Sokoto, ó sì wà ní aríwá sí {{convert|84|mi|km|order=flip}} sí ìlú Kano, bákan náà ni ó pààlà pẹ̀lú orílẹ̀-èdè [[Niger]] . Gẹ́gẹ́ bí ònkà ọdún 2016 ti sọ, iye ènìyàn tí wọ́n ń gbé ìlú kastina jẹ́ 429,000.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nigeria: Administrative Division (States and Local Government Areas) - Population Statistics, Charts and Map |url=https://www.citypopulation.de/en/nigeria/admin/ |access-date=16 September 2023|website=citypopulation.de}}&lt;/ref&gt;
Wọ́n mọ ìlú Kastina fún àwọn ohun ọ̀gbìn bíi [[òwú]], [[awọ]], [[ọkà bàbà]], [[jéró]] àti [[ẹ̀pà]].&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt; bákan náà ni ilé ìpèsè [[òróró]] ẹ̀pà tún wà níbẹ̀ tí ó fi mọ́ ìpèsè irin. Orísiríṣi ohun òsìn bí [[adìyẹ]],[[ewúrẹ́]] ,[[àgùtàn]] ni wọ́n pọ̀ níbiẹ̀ bìbà. 
Àwọn ẹlẹ́sìn [[Mùsùlùmí]] tí wọ́n jẹ́ ẹ̀yà [[Hausa]] àti [[Fulani]] ni wọ́n pọ̀ jùlọ nibẹ̀. &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Katsina {{!}} Location, History, Facts, &amp; Population|url=https://www.britannica.com/place/Katsina-Nigeria |access-date=22 October 2023|website=britannica.com |language=en}}&lt;/ref&gt;

==Ìtàn==
Odi ńlá tí ó tó {{convert|21|km}} tí ó sì ti wà láti nkan bí ọgbàọ́rùn un lé lẹ́gbẹ̀rún ọdún ni ó yí ìlú Kastina po.&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt; Ṣáájú kí ẹ̀sìn Mùsùlùmí tó wọ'bẹ̀, ẹni tí ó jẹ́ adarí wọn tí wọ́n ń pè ní ''Sarki'' ni wọ́n lè pawọ́pọ̀ pa nígbà tí wọ́n bá fẹ̀sùn àìkájú òṣùwọ̀n lẹ́nu ìdarí rẹ̀  kàn án. Kàstínà jẹ́ ojúkò okòwò tí ó tóbi jùlọ ní ilẹ̀ Hausa ní láàrín 17th sí 18th century, ìlú náà sì di ìkan pàtàkì nínú àwọn ìlú ńlá méje tí ó wà ní ilẹ̀ Hausà nígbà náà. Àwọn [[Fulani]] fipá gba ìlú náa mó wọ́bẹ Hausa lọ́wọ́ nígbà tí wọ́n ja [[ogun Fulani]] ní ọdún 1807. Ọdún 1903 ni Emir, Abubakar dan Ibrahim, gba òfin ìjọba àwọn gẹ̀ẹ́sì amúnisìn láàyè láti máa ṣàkóso títí orílẹ̀-èdè Nàìjíríà fi gba òmìnira ní ọdún 1960. 

The city's history of western-style education dates back to the early 1950s, when the first middle school in northern Nigeria was established ([[Katsina Teachers College]]). There are now several institutions of higher learning, including two universities: [[Umaru Musa Yar'adua University]] and the private [[Katsina University|Alqalam University]], a polytechnic [[Hassan Usman Katsina Polytechnic]] and a [[Federal College of Education, Katsina]]. The city of Katsina is also home to an 18th-century mosque featuring the [[Gobarau Minaret]], a {{convert|50|ft|m|adj=on|order=flip}} tower made from mud and palm branches.&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt;

&lt;gallery&gt;
File:The Emir of Katsena, Magagin on his right and district headmen, police in the background.png|The Emir of Katsina, [[Muhammadu Dikko|Muhammad Dikko dan Gidado]], and other officials, 1911
File:Katsina, 1911.png|Livestock market in Katsina, 1911
File:Katsina.png|Aerial view of Katsina
&lt;/gallery&gt;


==Àwọn ìtọ́kast== 
{{Reflist}}</text>
      <sha1>q7fuj2jw9uug66h3fdxdd7o2uccs5z8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600859</id>
      <parentid>600857</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T08:41:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Ìtàn */</comment>
      <origin>600859</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7620" sha1="7wzmlydhwupi69okr3u9rdeve9fap29" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
&lt;!--See the Table at Infobox Settlement for all fields and descriptions of usage--&gt;
&lt;!-- Basic info  ----------------&gt;
 | official_name            = Katsina
 | other_name               = 
 | native_name              = &lt;!-- for cities whose native name is not in English --&gt;
 | nickname                 = KT, KT 1T, Katsina ta Korau ɗakin kara.
 | settlement_type          = &lt;!--For Town or Village (Leave blank for the default City)--&gt;
 | motto                    = 
&lt;!-- images and maps  -----------&gt;
 | image_skyline            = SAN 8439 (Katsina Emir Palace).jpg
 | imagesize                = 250px
 | image_caption            = Emir's Palace in Katsina
 | image_flag               = 
 | flag_size                = 
 | image_seal               = 
 | seal_size                = 
 | image_shield             = 
 | shield_size              = 
 | image_blank_emblem       = 
 | blank_emblem_type        = 
 | blank_emblem_size        = 
 | image_map                = 
 | mapsize                  = 
 | map_caption              = 
 | image_map1               = 
 | mapsize1                 = 
 | map_caption1             = 
 | image_dot_map            = 
 | dot_mapsize              = 
 | dot_map_caption          = 
 | dot_x                    = 
 | dot_y                    = 
 | pushpin_map              = Nigeria&lt;!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map --&gt;
 | pushpin_label_position   = bottom
 | pushpin_map_caption      = Location in Nigeria
&lt;!-- Location ------------------&gt;
 | subdivision_type         = Country
 | subdivision_name         = [[Image:Flag of Nigeria.svg|25px]] [[Nigeria]]
 | subdivision_type1        = [[States of Nigeria|State]]
 | subdivision_name1        = [[Image:Flag of Katsina State.svg|25px]] [[Katsina State]]
 | subdivision_type2        = 
 | subdivision_name2        = 
 | subdivision_type3        = 
 | subdivision_name3        = 
 | subdivision_type4        = 
 | subdivision_name4        = 
&lt;!-- Politics -----------------&gt;
 | government_footnotes     = 
 | government_type          = 
 | leader_title             = Chairman
 | leader_name              = Hamisu Gambo
 | leader_title1            = Emir
 | leader_name1             = [[Abdulmumini Kabir Usman]]
 | established_title        = 
 | established_date         = 
&lt;!-- Area    ---------------------&gt;
 | area_magnitude           = 
 | unit_pref                = Metric
 | area_footnotes           = 
 | area_total_km2           = 142
 | population_as_of         = 2006
 | population_footnotes     = 
 | population_note          = 
 | population_total         = 318,459
 | population_density_km2   = 
 | population_density_sq_mi = 
 | population_metro         = 
 | population_density_metro_km2   = 
 | population_density_metro_sq_mi = 
 | population_urban         = 
 | population_density_urban_km2   = 
 | population_density_urban_sq_mi = 
 | population_blank1_title  = Ethnicities
 | population_blank1        = 
 | population_blank2_title  = Religions
 | timezone                 = West Africa Time
 | utc_offset               = 
 | timezone_DST             = 
 | utc_offset_DST           = 
 | coordinates              = {{coord|12|59|20|N|07|36|03|E|region:NG-KT_type:city|display=inline,title}}
 | module                   = {{Infobox mapframe|wikidata=yes|zoom=8|marker=village|coord={{WikidataCoord|display=i}}}}
 | elevation_footnotes      = 
 | elevation_m              = 
 | elevation_ft             = 
&lt;!-- Area/postal codes &amp; others --------&gt;
 | postal_code_type         = 3-digit postal code prefix
 | postal_code              = 820
 | area_code                = 
 | iso_code                 = NG.KT.KA
 | blank_name               = [[Köppen climate classification|Climate]]
 | blank_info               = [[Semi-arid climate#Hot semi-arid climates|BSh]]
}}

'''Katsina''' jẹ́ ìjọba ìbílẹ̀ àti olú ìlú fún Ìpínlẹ̀ náà ní apá òkè ọya ní orílẹ̀-èdè [[Nàìjíríà]].&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;[http://www.britannica.com/blackhistory/article-9044857 Katsina] The Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 20 February 2007.&lt;/ref&gt;
Kastina wà ní {{convert|160|mi|km|order=flip}} ní apá  ìlà Oòrùn sí ìlú Sokoto, ó sì wà ní aríwá sí {{convert|84|mi|km|order=flip}} sí ìlú Kano, bákan náà ni ó pààlà pẹ̀lú orílẹ̀-èdè [[Niger]] . Gẹ́gẹ́ bí ònkà ọdún 2016 ti sọ, iye ènìyàn tí wọ́n ń gbé ìlú kastina jẹ́ 429,000.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nigeria: Administrative Division (States and Local Government Areas) - Population Statistics, Charts and Map |url=https://www.citypopulation.de/en/nigeria/admin/ |access-date=16 September 2023|website=citypopulation.de}}&lt;/ref&gt;
Wọ́n mọ ìlú Kastina fún àwọn ohun ọ̀gbìn bíi [[òwú]], [[awọ]], [[ọkà bàbà]], [[jéró]] àti [[ẹ̀pà]].&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt; bákan náà ni ilé ìpèsè [[òróró]] ẹ̀pà tún wà níbẹ̀ tí ó fi mọ́ ìpèsè irin. Orísiríṣi ohun òsìn bí [[adìyẹ]],[[ewúrẹ́]] ,[[àgùtàn]] ni wọ́n pọ̀ níbiẹ̀ bìbà. 
Àwọn ẹlẹ́sìn [[Mùsùlùmí]] tí wọ́n jẹ́ ẹ̀yà [[Hausa]] àti [[Fulani]] ni wọ́n pọ̀ jùlọ nibẹ̀. &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Katsina {{!}} Location, History, Facts, &amp; Population|url=https://www.britannica.com/place/Katsina-Nigeria |access-date=22 October 2023|website=britannica.com |language=en}}&lt;/ref&gt;

==Ìtàn==
Odi ńlá tí ó tó {{convert|21|km}} tí ó sì ti wà láti nkan bí ọgbàọ́rùn un lé lẹ́gbẹ̀rún ọdún ni ó yí ìlú Kastina po.&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt; Ṣáájú kí ẹ̀sìn Mùsùlùmí tó wọ'bẹ̀, ẹni tí ó jẹ́ adarí wọn tí wọ́n ń pè ní ''Sarki'' ni wọ́n lè pawọ́pọ̀ pa nígbà tí wọ́n bá fẹ̀sùn àìkájú òṣùwọ̀n lẹ́nu ìdarí rẹ̀  kàn án. Kàstínà jẹ́ ojúkò okòwò tí ó tóbi jùlọ ní ilẹ̀ Hausa ní láàrín 17th sí 18th century, ìlú náà sì di ìkan pàtàkì nínú àwọn ìlú ńlá méje tí ó wà ní ilẹ̀ Hausà nígbà náà. Àwọn [[Fulani]] fipá gba ìlú náa mó wọ́bẹ Hausa lọ́wọ́ nígbà tí wọ́n ja [[ogun Fulani]] ní ọdún 1807. Ọdún 1903 ni Emir, Abubakar dan Ibrahim, gba òfin ìjọba àwọn gẹ̀ẹ́sì amúnisìn láàyè láti máa ṣàkóso títí orílẹ̀-èdè  Nàìjíríà fi gba òmìnira ní ọdún 1960. 
Ìlú Kastina lajú sí ẹ̀kọ́ gẹ̀ẹ́sì níìbẹ̀rẹ̀ ọdún 1950 nígbà tí wọ́n dá ilé-ẹ̀kọ́ ti [[Kastina Teachers College]] sílẹ̀. Lẹ́yìn èyí, oríṣiríṣi ilé-ẹ̀kọ́ ni wọ́n ti dá sílẹ̀ tí ó fi mọ́ fásitì ti [[Umaru Musa Yar'adua University]] ati  [[Katsina University|Alqalam University]] tí ó jẹ́ ti aládàáni, wọ́n ti ní ilé-ẹ̀kọ́ gbogbonìṣe  ti  [[Hassan Usman Katsina Polytechnic]] àti ilé-ẹ̀kọ́ àwọn olùkọ́ ti [[Federal College of Education, Katsina]]. Bákan náà,  Mọ́sálásí tí wọ́n fi [[amọ̀]] àti ọwọ́ imọ̀-apá kọ́  láti 18th-century tí asóró rẹ̀ ga tó {{convert|50|ft|m|adj=on|order=flip}} tí wọ́n ń pè ní [[Gobarau Minaret]] ṣì wà níbẹ̀ títí di òní.&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt;

&lt;gallery&gt;
File:The Emir of Katsena, Magagin on his right and district headmen, police in the background.png|The Emir of Katsina, [[Muhammadu Dikko|Muhammad Dikko dan Gidado]], and other officials, 1911
File:Katsina, 1911.png|Livestock market in Katsina, 1911
File:Katsina.png|Aerial view of Katsina
&lt;/gallery&gt;

==Àwọn ìtọ́kast== 
{{Reflist}}</text>
      <sha1>7wzmlydhwupi69okr3u9rdeve9fap29</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>600861</id>
      <parentid>600859</parentid>
      <timestamp>2025-06-11T09:45:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Agbalagba</username>
        <id>14929</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Ìtàn */</comment>
      <origin>600861</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9407" sha1="ciirvfwuvvnsajx7ou1slw9h9pqxvhq" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
&lt;!--See the Table at Infobox Settlement for all fields and descriptions of usage--&gt;
&lt;!-- Basic info  ----------------&gt;
 | official_name            = Katsina
 | other_name               = 
 | native_name              = &lt;!-- for cities whose native name is not in English --&gt;
 | nickname                 = KT, KT 1T, Katsina ta Korau ɗakin kara.
 | settlement_type          = &lt;!--For Town or Village (Leave blank for the default City)--&gt;
 | motto                    = 
&lt;!-- images and maps  -----------&gt;
 | image_skyline            = SAN 8439 (Katsina Emir Palace).jpg
 | imagesize                = 250px
 | image_caption            = Emir's Palace in Katsina
 | image_flag               = 
 | flag_size                = 
 | image_seal               = 
 | seal_size                = 
 | image_shield             = 
 | shield_size              = 
 | image_blank_emblem       = 
 | blank_emblem_type        = 
 | blank_emblem_size        = 
 | image_map                = 
 | mapsize                  = 
 | map_caption              = 
 | image_map1               = 
 | mapsize1                 = 
 | map_caption1             = 
 | image_dot_map            = 
 | dot_mapsize              = 
 | dot_map_caption          = 
 | dot_x                    = 
 | dot_y                    = 
 | pushpin_map              = Nigeria&lt;!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map --&gt;
 | pushpin_label_position   = bottom
 | pushpin_map_caption      = Location in Nigeria
&lt;!-- Location ------------------&gt;
 | subdivision_type         = Country
 | subdivision_name         = [[Image:Flag of Nigeria.svg|25px]] [[Nigeria]]
 | subdivision_type1        = [[States of Nigeria|State]]
 | subdivision_name1        = [[Image:Flag of Katsina State.svg|25px]] [[Katsina State]]
 | subdivision_type2        = 
 | subdivision_name2        = 
 | subdivision_type3        = 
 | subdivision_name3        = 
 | subdivision_type4        = 
 | subdivision_name4        = 
&lt;!-- Politics -----------------&gt;
 | government_footnotes     = 
 | government_type          = 
 | leader_title             = Chairman
 | leader_name              = Hamisu Gambo
 | leader_title1            = Emir
 | leader_name1             = [[Abdulmumini Kabir Usman]]
 | established_title        = 
 | established_date         = 
&lt;!-- Area    ---------------------&gt;
 | area_magnitude           = 
 | unit_pref                = Metric
 | area_footnotes           = 
 | area_total_km2           = 142
 | population_as_of         = 2006
 | population_footnotes     = 
 | population_note          = 
 | population_total         = 318,459
 | population_density_km2   = 
 | population_density_sq_mi = 
 | population_metro         = 
 | population_density_metro_km2   = 
 | population_density_metro_sq_mi = 
 | population_urban         = 
 | population_density_urban_km2   = 
 | population_density_urban_sq_mi = 
 | population_blank1_title  = Ethnicities
 | population_blank1        = 
 | population_blank2_title  = Religions
 | timezone                 = West Africa Time
 | utc_offset               = 
 | timezone_DST             = 
 | utc_offset_DST           = 
 | coordinates              = {{coord|12|59|20|N|07|36|03|E|region:NG-KT_type:city|display=inline,title}}
 | module                   = {{Infobox mapframe|wikidata=yes|zoom=8|marker=village|coord={{WikidataCoord|display=i}}}}
 | elevation_footnotes      = 
 | elevation_m              = 
 | elevation_ft             = 
&lt;!-- Area/postal codes &amp; others --------&gt;
 | postal_code_type         = 3-digit postal code prefix
 | postal_code              = 820
 | area_code                = 
 | iso_code                 = NG.KT.KA
 | blank_name               = [[Köppen climate classification|Climate]]
 | blank_info               = [[Semi-arid climate#Hot semi-arid climates|BSh]]
}}

'''Katsina''' jẹ́ ìjọba ìbílẹ̀ àti olú ìlú fún Ìpínlẹ̀ náà ní apá òkè ọya ní orílẹ̀-èdè [[Nàìjíríà]].&lt;ref name=&quot;britannica&quot;&gt;[http://www.britannica.com/blackhistory/article-9044857 Katsina] The Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 20 February 2007.&lt;/ref&gt;
Kastina wà ní {{convert|160|mi|km|order=flip}} ní apá  ìlà Oòrùn sí ìlú Sokoto, ó sì wà ní aríwá sí {{convert|84|mi|km|order=flip}} sí ìlú Kano, bákan náà ni ó pààlà pẹ̀lú orílẹ̀-èdè [[Niger]] . Gẹ́gẹ́ bí ònkà ọdún 2016 ti sọ, iye ènìyàn tí wọ́n ń gbé ìlú kastina jẹ́ 429,000.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nigeria: Administrative Division (States and Local Government Areas) - Population Statistics, Charts and Map |url=https://www.citypopulation.de/en/nigeria/admin/ |access-date=16 September 2023|website=citypopulation.de}}&lt;/ref&gt;
Wọ́n mọ ìlú Kastina fún àwọn ohun ọ̀gbìn bíi [[òwú]], [[awọ]], [[ọkà bàbà]], [[jéró]] àti [[ẹ̀pà]].&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt; bákan náà ni ilé ìpèsè [[òróró]] ẹ̀pà tún wà níbẹ̀ tí ó fi mọ́ ìpèsè irin. Orísiríṣi ohun òsìn bí [[adìyẹ]],[[ewúrẹ́]] ,[[àgùtàn]] ni wọ́n pọ̀ níbiẹ̀ bìbà. 
Àwọn ẹlẹ́sìn [[Mùsùlùmí]] tí wọ́n jẹ́ ẹ̀yà [[Hausa]] àti [[Fulani]] ni wọ́n pọ̀ jùlọ nibẹ̀. &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Katsina {{!}} Location, History, Facts, &amp; Population|url=https://www.britannica.com/place/Katsina-Nigeria |access-date=22 October 2023|website=britannica.com |language=en}}&lt;/ref&gt;

==Ìtàn==
Odi ńlá tí ó tó {{convert|21|km}} tí ó sì ti wà láti nkan bí ọgbàọ́rùn un lé lẹ́gbẹ̀rún ọdún ni ó yí ìlú Kastina po.&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt; Ṣáájú kí ẹ̀sìn Mùsùlùmí tó wọ'bẹ̀, ẹni tí ó jẹ́ adarí wọn tí wọ́n ń pè ní ''Sarki'' ni wọ́n lè pawọ́pọ̀ pa nígbà tí wọ́n bá fẹ̀sùn àìkájú òṣùwọ̀n lẹ́nu ìdarí rẹ̀  kàn án. Kàstínà jẹ́ ojúkò okòwò tí ó tóbi jùlọ ní ilẹ̀ Hausa ní láàrín 17th sí 18th century, ìlú náà sì di ìkan pàtàkì nínú àwọn ìlú ńlá méje tí ó wà ní ilẹ̀ Hausà nígbà náà. Àwọn [[Fulani]] fipá gba ìlú náa mó wọ́bẹ Hausa lọ́wọ́ nígbà tí wọ́n ja [[ogun Fulani]] ní ọdún 1807. Ọdún 1903 ni Emir, Abubakar dan Ibrahim, gba òfin ìjọba àwọn gẹ̀ẹ́sì amúnisìn láàyè láti máa ṣàkóso títí orílẹ̀-èdè  Nàìjíríà fi gba òmìnira ní ọdún 1960. 
Ìlú Kastina lajú sí ẹ̀kọ́ gẹ̀ẹ́sì níìbẹ̀rẹ̀ ọdún 1950 nígbà tí wọ́n dá ilé-ẹ̀kọ́ ti [[Kastina Teachers College]] sílẹ̀. Lẹ́yìn èyí, oríṣiríṣi ilé-ẹ̀kọ́ ni wọ́n ti dá sílẹ̀ tí ó fi mọ́ fásitì ti [[Umaru Musa Yar'adua University]] ati  [[Katsina University|Alqalam University]] tí ó jẹ́ ti aládàáni, wọ́n ti ní ilé-ẹ̀kọ́ gbogbonìṣe  ti  [[Hassan Usman Katsina Polytechnic]] àti ilé-ẹ̀kọ́ àwọn olùkọ́ ti [[Federal College of Education, Katsina]]. Bákan náà,  Mọ́sálásí tí wọ́n fi [[amọ̀]] àti ọwọ́ imọ̀-apá kọ́  láti 18th-century tí asóró rẹ̀ ga tó {{convert|50|ft|m|adj=on|order=flip}} tí wọ́n ń pè ní [[Gobarau Minaret]] ṣì wà níbẹ̀ títí di òní.&lt;ref name=&quot;britannica&quot; /&gt;

&lt;gallery&gt;
File:The Emir of Katsena, Magagin on his right and district headmen, police in the background.png|The Emir of Katsina, [[Muhammadu Dikko|Muhammad Dikko dan Gidado]], and other officials, 1911
File:Katsina, 1911.png|Livestock market in Katsina, 1911
File:Katsina.png|Aerial view of Katsina
&lt;/gallery&gt;


=== Katsina Emirate ===
[[File:Image of emirs palace katsina.jpg|alt=Emirs palace entrance|thumb|Katsina Emirate &quot;Gidan Korau&quot;|left]] [[Àfin]] [[ọba]] Kastina jẹ́ [ilé]] ńlá rẹ̀gẹ̀jì kan tí wọ́n ń pè ní ''Gidan Koaru'' tí ó wà ní àárín gbùngbùn ìlú Kastina.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Emirs Palace Katsina State :: Nigeria Information &amp; Guide |url=https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Katsina/Emirs-Palace-Katsina.html |access-date=22 October 2023|website=nigeriagalleria.com}}&lt;/ref&gt; Àfin náà jẹ́  àmì [[àṣà]] àti [[ìtàn]] ìṣẹ̀mbáyé ilú àti àwọn ènìyàn Kasitan It is a Emir tí ó kọ́kọ́ kọ́  àfin náà ní ọdún 1348 ni Muhammadu Korau, ẹni tí wọ́n gbàgbọ́ wípé ó jẹ́ Emir àkọ́kó tí jẹ́ Mùsùlùmí ní ìlú Kastina. Èyí jẹ́ kí a mọ̀ ìdí pàtàkì tí w9n fi s9 àfin náà ní ''Gidan Korau'' (Ilé Korau).  Ààfin yí jẹ́ ìkan pàtàkì lára àwọn ààfin tí wọ́n kọ́kọ́ tí ó ti pẹ́ jùlọ. Leyin eyi ni ààfin ti [[Daura]], ààfin Kano, àti ààfin [[Zazzau]]. Orísiríṣi ẹ̀yà ara àgbò àti awọ ẹran ni wọ́n fi ṣe ààfin náà lọ́jọ̀, Ìloro tí wọ àkòdì ọba láti ẹ̀yìn ni wọ́n ń pè ní 'Kofar Bai', àwọn ohun mejie tí s dárúkọ yí ni wọ́n ti paríẹ́ báyìí,. Gbògàn ìgbàlejò Ọba ni wọ́n ṣe lọ́jọ̀ pẹ̀lú oríṣiríṣi àwòrán ìbílẹ̀ tó kọ yọyọ. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.katsinaemirate.org/|title=KATSINA EMIRATE COUNCIL|access-date=6 August 2015|archive-date=14 November 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111114170909/http://www.katsinaemirate.org/earlykt.htm|url-status=dead}}. Retrieved 6 August 2015.&lt;/ref&gt;

==Àwọn ìtọ́kast== 
{{Reflist}}</text>
      <sha1>ciirvfwuvvnsajx7ou1slw9h9pqxvhq</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>