हिन्दू धर्म

विकिपिडिया नं

हिन्दू धर्म (संस्कृत: सनातन धर्म) हलिमयागु फुक्कं तधंगु धर्मय् दक्ले पुलांगु धर्म खः । थ्व वेदय् आधारित धर्म खः, गुकिलि थ दुने यक्व थी थी उपासना पद्धति, मत, साम्प्रदाय, व दर्शन दु। थ्व हलिमयागु स्वंगुगु तधंगु धर्म खः, तर थुकिगु अप्व उपासक भारत य् दु। नेपाल हलिमयागु दक्ले अप्व हिन्दू धर्मावलम्बी प्रतिशत दुगु दे खः। थ्व धर्मय् यक्व द्यतेगु पूजा जुसां, थ्व एकेश्वरवादी धर्म खः ।

धलः

[सम्पादन] इतिहास

भारत (व आधुनिक पाकिस्तानी क्षेत्र)यागु सिन्धु घाटी सभ्यता य् हिन्दू धर्मयागु यक्व चीं खने दु। थुकिलि छगु अज्ञात मातृदेवीयागु मूर्ति, शिव पशुपति थें न्यागु देवतायागु मुद्रा, लिंग, पीपलयागु पूजा, इत्यादि प्रमुख दु । इतिहासकारतेगु छगु दृष्टिकोणयागु कथं मुताबिक थ्व सभ्यतायागु अन्तपाखे मध्य एशिया नं छगु मेगु जातियागु आगमन जुल, गु जातिनं थयात आर्य धका म्हसीकि, व संस्कृत नांयागु छगु भारोपेली भाषा खंल्हाइ। छगु मेगु दृष्टिकोण कथं सिन्धु घाटी सभ्यता यागु मनुतः स्वयं हे आर्य खः व इमिगु मूथाय् भारत हे खः।

आर्यतेगु सभ्यतायात वैदिक सभ्यता धाइ। छगु दृष्टिकोणयागु कथं थ्यंमथ्यं १७०० ईसापूर्वय् आर्य अफ्गानिस्तान, कश्मीर, पंजाब व हरियाणाय् च्वने न्ह्येथाल। अब्ले निसें व मनुतः (इमिगु विद्वान ऋषि) थगु द्यतेत प्रसन्न यायेत वैदिक संस्कृतय् मन्त्र रचना यात। न्हापा प्यंगु वेद रचित जुल, गुकिलि ऋग्वेद प्रथम खः। व धुंका उपनिषद थें न्यागु ग्रन्थ वल । बौद्ध व जैन धर्म बाये धुंकावैदिक धर्मय् यक्व हिलावन। न्हु द्य व न्हु दर्शन न्ह्यथल। थुकथलं आधुनिक हिन्दू धर्मयागु बुइज्या जुल।

[सम्पादन] नां

हिन्दू छगु फारसी खंग्व खः। हिन्दू थगु धर्मयात सनातन धर्म वा वैदिक धर्म धायेके यकी। ऋग्वेदय् यक्व सप्त सिन्धु यागु उल्लेख जुगु दु -- व थाय् गन आर्य दक्ले न्हापा बस्ती देकुगु खः। संस्कृतय् सिन्धु खंग्वयागु निगु मू अर्थ दु -- न्हापा, सिन्धु खुसितागु नां, थ्व लद्दाख व पाकिस्तानय् बावै, व निगुगु, गुं नं खुसि वा ल सम्पदाय। ऋग्वेदयागु खुसिस्तुतियागु कथं व न्हेगुगु खुसित जुइफु: सिन्धु, सरस्वती, झेलम (वितस्ता), शुतुद्रि (सतलज), विपाशा (व्यास), परुषिणी (रावी) व अस्किनी (चेनाब) । हिन्द आर्य भाषायागुकी [ स ] ध्वनि ईरानी भाषायागु [ ह ] ध्वनिय् अप्वकथं न्ह्याबिलें पाया वनि (भाषाविद कथं) । अथे जुगुलिं सप्त सिन्धु अवेस्तन भाषा (पारसीतेगु धर्मभाषा) य् वना हप्त हिन्दु य् हिलावंगु जुइ फु (अवेस्ता : वेन्दीदाद, फ़र्गर्द 1.18) । थ्व धुंला ईरानी तेसं सिन्धु खुसियागु पूर्वय् च्वनिपिंत हिन्दु नां बिल। मुसमां सुल्तानतेसं भारतय् शासन याये धुंका इमिसं भारतयागु मू धर्मावलम्बीतेत हिन्दू धाये न्ह्येथल।

[सम्पादन] मू सिद्धान्त

हिन्दू मंदिर, श्री लंका
हिन्दू मंदिर, श्री लंका

हिन्दू धर्म छुं छगु याक सिद्धान्तयागु पुच मखु। थ्व ला धर्म स्वया नं अप्व छगु जीवनयागु लं खः। हिन्दूतेगु छुं केन्द्रीय धर्मसंगठन मदु, व केन्द्रीय धर्मगुरु नं मदु । थुकियागु दुने यक्व मत व सम्प्रदाय दु, व फुक्कंयात समान श्रद्धा बी। धर्मग्रन्थ नं यक्व दु। अथे जुसां थुकिगु दुनेयागु मू सिद्धान्त, गुकित यक्व हिन्दूतेसं हनि, थुकथलं दु: धर्म (वैश्विक विधान), कर्म (व उकिगु फल), पुनर्जन्मयागु सांसारिक चक्र, मोक्ष (सांसारिक बन्धननं मुक्ति-थुकिगु यक्व लं दे फै), व ईश्वर । हिन्दू धर्म स्वर्ग व नर्कयात अस्थायी धका हनि। हिन्दू धर्म कथं हलिमयागु फुक्कं प्राणीय् आत्मा दै। मनु हे छगु प्राणी खः सुनां थ्व लोकय् पाप व पुण्य, निगु हे कर्म भोगयाय् फै, व मोक्ष प्राप्त याय् फै। हिन्दू धर्मय् प्यंगु मू सम्प्रदाय दु : वैष्णव (विष्णुयात परमेश्वर हनिपिं), शैव (शिवयात परमेश्वर हनिपिं), शाक्त (देवीयात परमशक्ति हनिपिं) व स्मार्त (परमेश्वरयागु थीथी रूपतेत छगु हे समान हनिपिं) । अथेजुसां अप्व हिन्दू थयात छुं नं सम्प्रदायय् बाइ मखु।

[सम्पादन] ब्रह्म

हिन्दू धर्मग्रन्थ उपनिषदयागु कथं ब्रह्म परम तत्व खः (थ्व त्रिमूर्ति द्य ब्रह्मा मखु) । व हे जगतयागु सार खः, जगतयागु आत्मा खः। व: हलिमयागु आधार खः। वं हे हलिमयागु उत्पत्ति याइ व हलिम नष्ट जुइबिले उकिलि हे तना वनि जुइ। ब्रह्म छगु, व छगु जक्क दै। व: विश्वातीत नं ख। व: परम सत्य, सर्वशक्तिमान व सर्वज्ञ खः। वः कालातीत, नित्य व शाश्वत खः। व: परम ज्ञान खः। ब्रह्मयागु निगु रूप दु : परब्रह्म व अपरब्रह्म । परब्रह्म असीम, अनन्त व रूप-म्ह विहीन ख:। व फुकं गुण दुगु जुइ, तर वयाके अनन्त सत्य, अनन्त चित व अनन्त आनन्द दै । ब्रह्मयागु पूजा जुइ मखु छाय् धासा, वः पूजा स्वया च्वे व अनिर्वचनीय खः। वयागु ध्यान याइ। प्रणव ॐ ब्रह्मवाक्य है, थुकित फुक्कं हिन्दू परम पवित्र खंग्व हनि। ब्रह्मयागु परिकल्पना वेदान्त दर्शनयागु केन्द्रीय स्तम्भ खः।

[सम्पादन] ईश्वर

ब्रह्म व ईश्वरय् छु सम्बन्ध दु, थुकिलि हिन्दू दर्शनयागु सोच बायाच्वंगु दु। अद्वैत वेदान्त यागु कथं गब्ले मानव ब्रह्मयात थगु मननं सीकिगु कुत याइ, अब्ले ब्रह्म ईश्वर जुइ, छाय् धासा मनु माया नांयागु छगु जादुयागु शक्तियु वशय् च्वनि। अर्थात गब्ले मायायागु न्ह्याकंय् ब्रह्मयागु किच दै, अब्ले ब्रह्मयागु प्रतिविम्ब प्रतिबिम्ब जुया झीत ईश्वरयागु रूप खने दै। ईश्वर थगु थ्व जादु शक्ति "माया"नं हलिमयागु सृष्टि याइ व उकिलि शासन याइ। ईश्वर छगु नकारात्मक शक्तिनापं जुसां मायानं उकिलि थगु कुप्रभाव ते फै मखु। माया ईश्वरयागु दासी खः, तर झी जीवतेगु स्वामिनी खः। अथे ला ईश्वर रूपहीन खः, तर मायायागु कारणं झीत यक्व द्यतेगु रूपय् प्रतीत जुइ फु। थुकिगु लिच्वय् वैष्णव कथं व दर्शन कथं ईश्वर व ब्रह्मय् छुं मपा- व विष्णु (वा कृष्ण) हे ईश्वर खः। न्याय, वैषेशिक व योग दर्शनयागु अनुसार ईश्वर छगु परम व सर्वोच्च आत्मा खः, व चैतन्यनं युक्त व हलिमयागु सृष्टा व शासक खः ।

ईश्वर सगुण जुइ। व: स्वयंभू व हलिमयागु कारण (सृष्टा) खः। व: पूजा व उपासनायागु विषय खः। व पूर्ण, अनन्त, सनातन, सर्वज्ञ, सर्वशक्तिमान व सर्वव्यापी ख। व राग-द्वेष स्वयाअ च्वे जुइ, तर थगु भक्तनाप प्रेम याना दि व इपिंत कृपा तै। वैगु इच्छायागु बिना थ्व हलिमय् छुं जुइ मखु। व हलिमय् नैतिक व्यवस्थायात कायम याना तै व जीवतेत इमिगु कर्मकथं सुख-दुख प्रदान याइ। श्रीमदभागवतगीतायागु कथं हलिमय् नैतिक पतन जुइ बिले वेक इ-इले धरतीय् अवतार (गथे कि कृष्ण) कया झाइ। ईश्वरयागु मेमेगु नां खः परमेश्वर, परमात्मा, विधाता, भगवान। थ्व हे द्ययात मुस्मा तेसं (अरबीय्) अल्लाह, (फारसीय्) खुदा, ख्रिस्टी(अंग्रेज़ीय्) गड, व यहूदी (इब्रानीय्) याह्वेह धाइ ।

[सम्पादन] देवी व देवता

हिन्दू धर्मय् यक्व द्य दु। द्यतेगु बारेय् स्वंगु मत दु :

  • अद्वैत वेदान्त, भगवद गीता, वेद, उपनिषद्, आदि कथं फुकं देवी-देवता छगु ही परमेश्वरयागुके विभिन्न रूप खः (ईश्वर स्वयं हे ब्रह्मयागु रूप खः) । निराकार परमेश्वरयागु भक्ति यायेगु लागि भक्त थगु नुगले भगवानयात प्रिय रूपय् स्वै। ऋग्वेद कथं, "एकं सत विप्रा बहुधा वदन्ति", अर्थात छगु हे परमसत्ययात विद्वानतेसं यक्व नामं सति।
  • योग, न्याय, वैशेषिक, अधिकांश शैव व वैष्णव मत कथं देवगण व परालौकिक हस्तित ईश्वरयागु अधीनय् वर मनुतेगु च्वे जुइ। उदाहरणयागु कथलं योग दर्शन कथं ईश्वर हे प्रजापति व इन्द्र थें देवतात व अंगीरा थें ऋषितेगु अबु व गुरु खः ।
  • मीमांसा कथं फुकं देवी-देवता स्वतन्त्र सत्ता तै, व इमिगु च्वे छगु ईश्वर मदु।

अप्व वैष्णव व शैव दर्शन न्हापायागु निगु विचारयात सम्मिलित रूपं हनि।

वैदिक कालयागु मूद्यत खः इन्द्र, अग्नि, सोम, वरुण, रूद्र, विष्णु, प्रजापति, सविता (पुरुष देव), व देवियाँ-- सरस्वती, ऊषा, पृथ्वी, इत्यादि (मंका ३३) । लिपायागु न्हु द्यत खः गणेश, राम, कृष्ण, हनुमान, कार्तिकेय, सूर्य-चन्द्र व ग्रह, व देवीतः (इपिंत मातायागु उपाधि बी) गथे कि-- दुर्गा, पार्वती, लक्ष्मी, शीतला, सीता, राधा, सन्तोषी, काली, इत्यादि । थ्व फुकं द्य पुराणय् उल्लिखित दु, व इमिगु कुल संख्या ३३ करोड़ दु धका धाइ। पुराण कथं ब्रह्मा, विष्णुशिव साधारण देव मखु, वेकपिं महादेव खः व त्रिमूर्ति यागु सदस्य खः।

[सम्पादन] आत्मा

हिन्दू धर्म कथं दक्वं मनुतेगु छगु अभौतिक आत्मा दै, गुकि सनातन व अमर जुइ। हिन्दू धर्म कथं मनुय् जक्क मखु दक्वं पशु व वनस्पति वा दक्वं जीवय् आत्मा दै। मानव जन्मय् थगु कर्मयागु कथं आत्मां मेगु म्ह धारण याइ। बांलागु ज्या याइपिनिगु आत्मा स्वर्गय् वनि धास बांमलागु ज्या याइपिनिगु आत्मा नर्कय् वनि। जन्म मरणयागु सांसारिक चक्र मोक्ष दे धुंका सिधै। व धुंका आत्मा थगु वास्तविक सत्-चित्-आनन्द स्वभावयात न्ह्याबिलेंयागु लागि कया च्वनि। मानव योनि हे छौ थन्यागु जन्म ख गन मनुयागु पाप व पुण्य निगु कर्मं थगु फल बी व गन मोक्षयागु प्राप्ति याय् फै।

[सम्पादन] धर्मग्रन्थ

(मू पौ: हिंदू धर्म के ग्रंथ)

[सम्पादन] श्रुति

श्रुति हिन्दू धर्मयागु सर्वोच्च ग्रन्थ खः । थुकिलि दुने प्यंगु वेद दै : ऋग्वेद, सामवेद, यजुर्वेद व अथर्ववेद । थ्व वेद श्रुति छाय् धाइ धासा हिन्दूतेगु मान्यता दु कि थ्व वेदतेगु परम्परा ऋषितेसं ध्यान याना न्यंका न्ह्येथंगु खः। वेदतेत श्रवण परम्परायागु अनुसार गुरू नं शिष्यतेत बीगु जुइ । दक्वं वेदय् प्यंगु भाग दु :

  • संहिता -- मन्त्र भाग
  • ब्राह्मण-ग्रन्थ -- गद्य भाग गन कर्मकाण्ड थुइकातगु दु
  • आरण्यक -- गूढ खं थुइकातगु सफू
  • उपनिषद् -- थुकिलि ब्रह्म, आत्मा व इमिगु सम्बन्धयागु बारेय् विवेचना याना तगु दु।

श्रुति हिन्दू धर्मयागु सर्वोच्च ग्रन्थ खः, व श्रुति व स्मृतिय् छिं विवाद जुइबिले श्रुति हे मान्य जुइ।

[सम्पादन] स्मृति

श्रुति मखुगु दक्वं हिन्दू धर्मग्रन्थ स्मृति खः, छाय् धासा थुकिलि व बाखंत दै गुकित मनुतेसं पुस्तौं पुस्ता निसें याद याना लिपा जक्क च्वगु खः। फुकं स्मृति ग्रन्थतेसं वेदयागु प्रशंसा याइ। थिपिंत वेदस्वया क्वेयागु स्तर बियातै, तर थ्व ब्वनेत अपु व अधिकांश हिन्दुतेसं ब्वनिगु मू सफू खः। प्रमुख स्मृतिग्रन्थ हैं :

[सम्पादन] दर्शन

[सम्पादन] साँख्य

[सम्पादन] योग

[सम्पादन] न्याय

[सम्पादन] वैशेषिक

[सम्पादन] मीमांसा

[सम्पादन] वेदान्त

[सम्पादन] हिन्दू संस्कृति

[सम्पादन] वैदिक काल व यज्ञ

प्राचीन कालय् आर्यतेसं वैदिक मन्त्र व अग्नि-यज्ञ नं यक्व द्यतेगु पूजा यागु खने दु । आर्य द्यतेगु मूर्ति वा मन्दिर दुगु खने मदु। मू आर्य द्यत खः : देवराज इन्द्र, अग्नि, सोम व वरुण । इमिगु लागि वैदिक मन्त्र ब्वनेज्या व अग्निय् घ्य, दूध, धौ, जौ, इत्यागि यागु आहुति बीगु ज्या जुइ। प्रजापति ब्रह्मा, विष्णु व शिवयागु व इले म्हो हे उल्लेख जुगु दु।

[सम्पादन] मूर्तिपूजा

यक्व हिन्दू भगवानयात मूर्ति छ्येला पूजा याइ। इमिगु लागि मूर्ति छगु अपुगु साधन खः, थुकिलि छगु निराकार ईश्वरयात छुं नं यगु सुन्दर रूपय् खने दे फै। हिन्दू मनुत वास्तवय् लोहं व नःयागु पूजा याइमखु, गथे कि छुं मनुतेसं थुइ। मूर्ति हिन्दुतेगु लागि इश्वरयागु भक्ति याइगु छगु साधन जक्क खः।

[सम्पादन] मंदिर

हिन्दुतेगु उपासना यायेगु थाय् यात मन्दिर धाइ। प्राचीन वैदिक कालय् मन्दिर मदु। फुकं मन्दिरय् छगु वा अप्व द्यतेगु उपासना जुइ। गर्भगृहय् इष्टदेवयागु मूर्ति प्रतिष्ठित जुइ। मन्दिर प्राचीन व मध्ययुगीन भारतीय उपमहाद्विपयागु कलायागु श्रेष्ठतम प्रतीक खः। यक्व मन्दिरय् दें दछि लखौं-लख: तीर्थयात्री वै ।

यक्व हिन्दू प्यम्ह शंकराचार्यतेत ( ज्योतिर्मठ, द्वारिका, शृगेरी व पुरीयागु मठय् मठाधीश जुइपिं) हिन्दू धर्मयागु सर्वोच्च धर्मगुरुयागु कथं हनि।

[सम्पादन] वर्ण व्यवस्था व जाति

[सम्पादन] अवतार

वैष्णव तेसं भगवान विष्णु यागु १० अवतार हनि :

[सम्पादन] भक्त

  • भक्त
  • भक्त कवि

[सम्पादन] उदाहरण यागु पौ

  • दैनिक पूजा
  • श्रीहरिगीता

[सम्पादन] सनातन धर्म

सनातन धर्म स्वयादिसं ।

हिन्दू धर्म
श्रुति: वेद · उपनिषद · श्रुत
स्मृति: इतिहास (रामायण, महाभारत, श्रीमदभागवत गीता) · पुराण · सुत्र · आगम (तन्त्र, यन्त्र) · वेदान्त
विचा:त: अवतार · आत्मा · ब्राह्मन · कोसस · धर्म · कर्म · मोक्ष · माया · इष्ट-देव · मुर्ति · पूनर्जन्म · हलिम · तत्त्व · त्रिमुर्ति · कतुर्थगुरु
दर्शन: मान्यता · प्राचीन हिन्दू धर्म · साँख्य · न्याय · वैशेषिक · योग · मीमांसा · वेदान्त · तन्त्र · भक्ति
परम्परा: ज्योतिष · आयुर्वेद · आरति · भजन · दर्शन · दिक्षा · मन्त्र · पुजा · सत्संग · स्तोत्र · ईहिपा: · यज्ञ
गुरु: शंकर · रामानुज · माधवाचार्य · रामकृष्ण · शारदा देवी · विवेकानन्द · नारायण गुरु · औरोबिन्दो · रमन महार्षि · शिवानन्द · चिन्‍मयानन्‍द · शुब्रमुनियस्वामी · स्वामीनारायण · प्रभुपद · लोकेनाथ
विभाजन: वैष्णभ · शैव · शक्ति · स्मृति · हिन्दू पूनरुत्थान ज्याझ्व
द्य: द्यतेगु नां · हिन्दू बाखं
युग: सत्य युग · त्रेता युग · द्वापर युग · कलि युग
वर्ण: ब्राह्मन · क्षत्रीय · वैश्य · शुद्र · दलित · वर्णाश्रम धर्म