ఉత్తర ప్రదేశ్
వికీపీడియా నుండి
| ఉత్తర ప్రదేశ్ | |
| రాజధాని - Coordinates |
లక్నో - |
| పెద్ద నగరము | కాన్పూర్ |
| జనాభా (2001) - జనసాంద్రత |
166,052,859 (1వది) - 696/చ.కి.మీ |
| విస్తీర్ణము - జిల్లాలు |
238,566 చ.కి.మీ (5వది) - 70† |
| సమయ ప్రాంతం | IST (UTC +5:30) |
| అవతరణ - గవర్నరు - ముఖ్యమంత్రి - చట్టసభలు (సీట్లు) |
1950-02-02 - టి.వి.రాజేశ్వర్ - ములాయం సింగ్ యాదవ్ - రెండు సభలు (404 + 108) |
| అధికార బాష (లు) | హిందీ, ఉర్దూ |
| పొడిపదం (ISO) | IN-UP |
| వెబ్సైటు: www.upgov.nic.in | |
|
ఉత్తర ప్రదేశ్ రాజముద్ర |
|
| † అదనంగా ఆరు కొత్త జిల్లాలను యేర్పాటు చేయాలన్న ప్రతిపాదన చర్చా దశలో ఉన్నది | |
ఉత్తర ప్రదేశ్ (Uttar Pradesh, హిందీ: उत्तर प्रदेश, ఉర్దూ: اتر پردیش) భారతదేశంలో అతి పెద్ద జనాభా గల రాష్ట్రము. వైశాల్యం ప్రకారం 5వ పెద్ద రాష్ట్రము. ఉత్తర ప్రదేశ్ కు పరిపాలనా కేంద్రము లక్నో. కాని రాష్ట్ర ప్రధాన న్యాయస్థానం మాత్రం అలహాబాదులో ఉన్నది. ఇంకా ఆగ్రా, ఆలీగఢ్, అయోధ్య, వారాణసి, గోరఖపూర్, కాన్పూర్ ముఖ్యమైన నగరాలు. ఉత్తరప్రదేశ్ పొరుగున ఉత్తరాంచల్, హిమాచల్ ప్రదేశ్, హర్యానా, ఢిల్లీ, రాజస్థాన్, మధ్యప్రదేశ్, ఛత్తీస్ గఢ్, ఝార్ఖండ్, బీహార్ రాష్ట్రాలు ఉన్నాయి. ఉత్తరాన నేపాల్ తో అంతర్జాతీయ సరిహద్దు ఉన్నది.
ఉత్తరప్రదేశ్ ప్రధానంగా గంగా యమునా మైదానప్రాంతంలో విస్తరించి ఉన్నది. ఇది బాగా జన సాంద్రత ఎక్కువైన ప్రాంతము. 2000 సంవత్సరంలో పార్లమెంట్ చట్టం ప్రకారం అప్పటి మరింత విస్తారమైన ఉత్తరప్రదేశ్ లోని ఉత్తర పర్వతప్రాంతం ఉత్తరాంచల్ అనే ప్రత్యేక రాష్ట్రంగా అవతరించింది. అయినా గాని ఉత్తరప్రదేశ్ దాదాపు 18కోట్ల జనాభా కలిగి ఉన్నది. ఇది భారతదేశంలో పెద్దరాష్ట్రము మాత్రమే కాదు. ప్రపంచంలోనే జనాభా పరంగా ఉత్తరప్రదేశ్ కంటే పెద్ద దేశాలు 5 మాత్రమే ఉన్నాయి. అవి - చీనా, భారత్, అమెరికా సంయుక్త రాష్ట్రములు, ఇండొనేషియా, బ్రజిల్. సమకాలీన భారత రాజకీయాలలో ఉత్తరప్రదేశ్ పాత్ర చాలా కీలకమైనది కావడానికి ఇది కూడా ఒక ముఖ్య కారణం.
భారత దేశంలో ఆర్ధిక అభివృద్ధిపరంగా ఉత్తరప్రదేశ్ వెనుకబడిన రాష్ట్రాలలో ఒకటి. మొత్తం రాష్ట్రంలో అక్షరాస్యత బాగా తక్కువ. అందునా మహిళలలో అక్షరాస్యత మరీ తక్కువ (భారతదేశంలో దాదాపు అన్ని రాష్ట్రాలలోనూ ఇదే పరిస్థితి ఉన్నది)
విషయ సూచిక |
[మార్చు] ప్రాచీన చరిత్ర
గంగా యమునా పరీవాహక ప్రాంతం పురాతన నాగరికతకు నిలయమైనందున పురాణకాలం నుండీ ఉత్తరప్రదేశ్, బీహార్, దాని పరిసర ప్రాంతాలు (ఢిల్లీ తో సహా) భారతదేశ చరిత్రలో ప్రముఖంగా కనిపిస్తాయి. ఎన్నో రాజవంశాలు, రాజ్యాలు ఈ ప్రాతంలో విలసిల్లాయి, అంతరించాయి.
[మార్చు] ఇటీవలి చరిత్ర
అవధ్ (ఓధ్) రాజ్య సంస్థానమూ, బ్రిటిష్ రాజ్యభాగమైన ఆగ్రా కలిపి 1902 నుండి సంయుక్త పరగణాలు (యునైటెడ్ ప్రావిన్సెస్) అని పిలువబడ్డాయి. తరువాత రాంపూర్, తెహ్రి సంస్థానాలు కూడా అందులో విలీనం చేయబడ్డాయి. 1947లో భారతస్వతంత్ర్యము తరువాత దీనినే ఉత్తరప్రదేశ్ రాష్ట్రంగా ఏర్పరచారు. ఇలా చేయడం వల్ల యు.పి. అనే సంక్షిప్తనామం కొనసాగింది. 2000 సం.లో దీనిలో కొంత వాయువ్యభాగాన్ని ఉత్తరాంచల్ అనే ప్రత్యేక రాష్ట్రంగా విభజించారు.
[మార్చు] ప్రాంతాలు
- వాయువ్య ప్రాంతం - రోహిల్ ఖండ్
- నైఋతి ప్రాంతం - డోఅబ్, బ్రిజ్ (వ్రజభూమి)
- మధ్య ప్రాంతం - అవధ్ (ఓధ్)
- ఉత్తర భాగం - బాగల్ ఖండ్, బుందేల్ ఖండ్
- తూర్పు భాగం - పూర్వాంచల్ (భోజపురి ప్రాంతం)
ఉత్తర ప్రదేశ్ లోని 70 జిల్లాలు 17 విభాగాలుగా పరిగణించ బడుతాయి. అవి ఆగ్రా, అజంగడ్, అలహాబాదు, కాన్పూర్, గోరఖ్ పూర్, చిత్రకూట్, ఝాన్సీ, దేవీపటణ్, పైజాబాద్, బాహ్రూచ్, బరైలీ, బస్తీ, మీర్జాపూర్, మొరాదాబాద్, మీరట్, లక్నో, వారాణసి, సహరాన్పూర్.
| రాష్ట్రము. | కోడ్ | జిల్లా | ముఖ్య పట్టణము | జనాభా (2001) | విస్తీర్ణము (కి.మీ.²) | జన సాంద్రత (/కి.మీ.²) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| UP | AG | ఆగ్రా | ఆగ్రా | 3611301 | 4027 | 897 |
| UP | AH | అలహాబాదు | అలహాబాదు | 4941510 | 5424 | 911 |
| UP | AL | ఆలీగర్ | ఆలీగర్ | 2990388 | 3747 | 798 |
| UP | AN | అంబేద్కర్నగర్ | అక్బర్పూర్ | 2025373 | 2372 | 854 |
| UP | AU | ఔరాయ | ఔరాయ | 1179496 | 2051 | 575 |
| UP | AZ | అజంగర్ | అజంగర్ | 3950808 | 4234 | 933 |
| UP | BB | బరబంకి | బరబంకి | 2673394 | 3825 | 699 |
| UP | BD | బదౌన్ | బదౌన్ | 3069245 | 5168 | 594 |
| UP | BG | బగ్పాత్ | బగ్పాత్ | 1164388 | 1345 | 866 |
| UP | BH | బరైచ్ | బరైచ్ | 2384239 | 5745 | 415 |
| UP | BI | బిజ్నూర్ | బిజ్నూర్ | 3130586 | 4561 | 686 |
| UP | BL | బలియ | బలియ | 2752412 | 2981 | 923 |
| UP | BN | బంద | బంద | 1500253 | 4413 | 340 |
| UP | BP | బల్రాంపూర్ | బల్రాంపూర్ | 1684567 | 2925 | 576 |
| UP | BR | బరైలీ | బరైలీ | 3598701 | 4120 | 873 |
| UP | BS | బస్తి | బస్తి | 2068922 | 3034 | 682 |
| UP | BU | బులంద్షహర్ | బులంద్షహర్ | 2923290 | 3719 | 786 |
| UP | CD | చందౌలి | చందౌలి | 1639777 | 2554 | 642 |
| UP | CT | చిత్రకూట్ | చిత్రకూట్ | 800592 | 3202 | 250 |
| UP | DE | దిఓరియ | దిఓరియ | 2730376 | 2535 | 1077 |
| UP | ET | ఎత | ఎత | 2788270 | 4446 | 627 |
| UP | EW | ఎతావ | ఎతావ | 1340031 | 2287 | 586 |
| UP | FI | ఫిరోజాబాద్ | ఫిరోజాబాద్ | 2045737 | 2361 | 866 |
| UP | FR | ఫరుక్కాబాద్ | ఫతేగర్ | 1577237 | 2279 | 692 |
| UP | FT | ఫతేపూర్ | ఫతేపూర్ | 2305847 | 4152 | 555 |
| UP | FZ | ఫైజాబాద్ | ఫైజాబాద్ | 2087914 | 2765 | 755 |
| UP | GB | గౌతం బుద్దా నగర్ | నోయిడ | 1191263 | 1269 | 939 |
| UP | GN | గొండ | గొండ | 2765754 | 4425 | 625 |
| UP | GP | ఘజిపూర్ | ఘజిపూర్ | 3049337 | 3377 | 903 |
| UP | GR | గోరక్పూర్ | గోరక్పూర్ | 3784720 | 3325 | 1138 |
| UP | GZ | ఘజియాబాద్ | ఘజియాబాద్ | 3289540 | 1956 | 1682 |
| UP | HM | హమీర్పూర్ | హమీర్పూర్ | 1042374 | 4325 | 241 |
| UP | HR | హర్దోయ్ | హర్దోయ్ | 3397414 | 5986 | 568 |
| UP | HT | హత్రాస్ | హత్రాస్ | 1333372 | 1752 | 761 |
| UP | JH | ఝాంసీ | ఝాంసీ | 1746715 | 5024 | 348 |
| UP | JL | జలౌన్ | ఒరయ్ | 1455859 | 4565 | 319 |
| UP | JP | జ్యోతిబ ఫులె నగర్ | అంరోహ | 1499193 | 2321 | 646 |
| UP | JU | జౌంపూర్ | జౌంపూర్ | 3911305 | 4038 | 969 |
| UP | KD | కాన్పూర్ దేహత్ | అక్బర్పూర్ | 1584037 | 3143 | 504 |
| UP | KJ | కన్నౌజ్ | కన్నౌజ్ | 1385227 | 1993 | 695 |
| UP | KN | కాన్పూర్ | కాన్పూర్ | 4137489 | 3029 | 1366 |
| UP | KS | కౌషాంబి | కౌషాంబి | 1294937 | 1837 | 705 |
| UP | KU | ఖుషినగర్ | పదరౌన | 2891933 | 2909 | 994 |
| UP | LA | లలిత్పూర్ | లలిత్పూర్ | 977447 | 5039 | 194 |
| UP | LK | లఖింపూర్ కేరి | కేరి | 3200137 | 7680 | 417 |
| UP | LU | లక్నో | లక్నో | 3681416 | 2528 | 1456 |
| UP | MB | మౌనత్భజన్ | మావ్ | 1849294 | 1713 | 1080 |
| UP | ME | మీరట్ | మీరట్ | 3001636 | 2522 | 1190 |
| UP | MG | మహారాజ్గంజ్ | మహారాజ్గంజ్ | 2167041 | 2948 | 735 |
| UP | MH | మహోబ | మహోబ | 708831 | 2847 | 249 |
| UP | MI | మిర్జాపూర్ | మిర్జాపూర్ | 2114852 | 4522 | 468 |
| UP | MO | మొరదాబాద్ | మొరదాబాద్ | 3749630 | 3648 | 1028 |
| UP | MP | మైంపూరి | మైంపూరి | 1592875 | 2760 | 577 |
| UP | MT | మతురా | మతురా | 2069578 | 3333 | 621 |
| UP | MU | ముజాఫర్నగర్ | ముజాఫర్నగర్ | 3541952 | 4008 | 884 |
| UP | PI | పిలిబిట్ | పిలిబిట్ | 1643788 | 3499 | 470 |
| UP | PR | ప్రతాప్గర్ | ప్రతాప్గర్ | 2727156 | 3717 | 734 |
| UP | RA | రాంపూర్ | రాంపూర్ | 1922450 | 2367 | 812 |
| UP | RB | రాయ్ బరేలి | రాయ్ బరేలి | 2872204 | 4609 | 623 |
| UP | SA | సహరన్పూర్ | సహరన్పూర్ | 2848152 | 3689 | 772 |
| UP | SI | సీతాపూర్ | సీతాపూర్ | 3616510 | 5743 | 630 |
| UP | SJ | షాజహాన్పూర్ | షాజహాన్పూర్ | 2549458 | 4575 | 557 |
| UP | SK | సంత్ కబీర్ నగర్ | ఖలీలాబద్ | 1424500 | 1442 | 988 |
| UP | SN | సిద్దార్థ్ నగర్ | నవ్గర్ | 2038598 | 2751 | 741 |
| UP | SO | సోన్బధ్ర | రోబర్ట్స్గంజ్ | 1463468 | 6788 | 216 |
| UP | SR | సంత్ రవిదాస్ నగర్ | బదోహి | 1352056 | 960 | 1408 |
| UP | SU | సుల్తాన్పూర్ | సుల్తాన్పూర్ | 3190926 | 4436 | 719 |
| UP | SV | షరవస్తి | షరవస్తి | 1175428 | 1126 | 1044 |
| UP | UN | ఉన్నవ్ | ఉన్నవ్ | 2700426 | 4558 | 592 |
| UP | VA | వారనాసి | వారనాసి | 3147927 | 1578 | 1995 |
[మార్చు] భాషలు
హిందీ, ఉర్దూ - రెండు భాషలూ రాష్ట్రంలో అధికార భాషలుగా గుర్తింపబడ్డాయి. పశ్చిమప్రాంతంలో మాట్లాడే "కడీబోలీ" భాష హిందీ భాషకు మాతృక వంటిది. 19వ శతాబ్దంలో హిందీ భాష ఇప్పుడున్న స్థితికి రూపు దిద్దుకొంది. లక్నోలో మాట్లాడే భాష "లక్నొవీ ఉర్దూ" ప్రధానంగా స్వచ్ఛమైన ఉర్దూగా పరిగణిస్తారు. ఈ భాషనే కవిత్వంలో విరివిగా వాడుతారు. ఇంకా కోషాలి, బ్రజ్ (2000 సంవత్సరాలు పురాతనమైన భాష), బాఘేలి, బుందేలి, భోజపురి భాషలు వేరువేరు ప్రాతాలలో మాట్లాడుతారు. భోజపురి భాష మాట్లాడేవారు ఉత్తరప్రదేశ్, బీహారు, నేపాల్ లలో విస్తరించి ఉన్నారు.
[మార్చు] రాజకీయాలు
భారత రాజకీయాలలో ఉత్తరప్రదేశ్ చాలా ముఖ్యమైన పాత్ర వహిస్తుంది. జవహర్ లాల్ నెహ్రూ, లాల్ బహాదూర్ శాస్త్రి, ఇందిరా గాంధీ, రాజీవ్ గాంధీ, చరణ్ సింగ్, వి.పి.సింగ్ ఇలా ఎందరో భారత ప్రధానమంత్రులు ఉత్తర ప్రదేశ్ నుండి దేశానికి నాయకులయ్యారు. అటల్ బిహారీ వాజపేయి కూడా లక్నో నుండి ఎన్నికయ్యారు.
ప్రస్తుత ముఖ్యమంత్రి సమాజవాదీ పార్టీకి చెందిన ములాయమ్ సింగ్ యాదవ్.
[మార్చు] ఆర్ధిక వ్యవస్థ
[మార్చు] విద్యా వ్యవస్థ
ఉత్తరప్రదేశ్ రాష్ట్రం విద్యపై గణనీయమైన పెట్టుబడి పెట్టింది. ఫలితాలు ఒక మాదిరిగా ఉన్నాయి. ముఖ్యంగా ఆడువారు విద్యలో బాగా వెనుకబడి ఉన్నారు. 1991 గణాంకాల ప్రకారం 7 సంవత్సరములు పైబడిన బాలికలలో 25 % మాత్రం అక్షరాస్యులు. ఇదే సంఖ్య గ్రామీణ ప్రాంతాలలో 19%, వెనుకబడిన జాతులలో 8 నుండి 11% ఉండగా, వెనుకబడిన జిల్లాలలో మొత్తం అక్షరాస్యత 8% మించలేదు.
అలాగని ఉన్నత విద్యకు అవకాశాలు గణనీయంగానే ఉన్నాయి. రాష్ట్రంలో 16 విశ్వ విద్యాలయాలు, 3 సాంకేతిక విశ్వ విద్యాలయాలు, ఒక ఇండియన్ ఇన్స్టిట్యూట్ ఆఫ్ టెక్నాలజీ (కాన్పూరు), ఒక ఇండియన్ ఇన్స్టిట్యూట్ ఆఫ్ మేనేజిమెంట్ (లక్నో), చాలా ఇంజినీరింగ్, పాలిటెక్నిక్ కాలీజీలు ఉన్నాయి.
[మార్చు] పర్యాటక ప్రాంతాలు
[మార్చు] బయటి లింకులు
| భారతదేశ రాష్ట్రములు మరియు ప్రాంతములు | |
|---|---|
| ఆంధ్ర ప్రదేశ్ | అరుణాచల్ ప్రదేశ్ | అసోం | బీహార్ | ఛత్తీస్గఢ్ | గోవా | గుజరాత్ | హర్యానా | హిమాచల్ ప్రదేశ్ | జమ్మూ కాశ్మీరు | జార్ఖండ్ | కర్నాటక | కేరళ | మధ్య ప్రదేశ్ | మహారాష్ట్ర | మణిపూర్ | మేఘాలయ | మిజోరాం | నాగాలాండ్ | ఒరిస్సా | పంజాబ్ | రాజస్థాన్ | సిక్కిం | తమిళనాడు | త్రిపుర | ఉత్తరాంచల్ | ఉత్తర ప్రదేశ్ | పశ్చిమ బెంగాల్ | |
| కేంద్రపాలిత ప్రాంతములు: అండమాన్ నికోబార్ దీవులు | చండీగఢ్ | దాద్రా నగరు హవేలీ | డామన్ డయ్యు | లక్షద్వీపములు | పుదుచ్చేరి | |
| జాతీయ రాజధాని ప్రాంతము: ఢిల్లీ | |

