ఢిల్లీ

వికీపీడియా నుండి

ఈ వ్యాసం భారత జాతీయ రాజధాని ప్రదేశం అయిన ఢిల్లీ మహానగరాన్ని గురించి.

    భారతదేశపు రాజధాని గురించిన వ్యాసం కోసం క్రొత్తఢిల్లీ చూడండి.

ఢిల్లీ (Delhi, హిందీ: दिल्ली ఉర్దూ: دیلی ) వ్యాసం ఆరంభంలో మూడు వేరు వేరు పదాలగురించి తెలుసుకోవాలి:

  1. భారతదేశం రాజధాని : క్రొత్తఢిల్లీ నగరం
  2. జాతీయ రాజధాని ప్రదేశం (National Capital Territory): ఇది చట్టపరంగా ఏర్పాటు చేయబడిన ప్రదేశం. ఇందులో ప్రధాన విభాగాలు.
    1. క్రొత్తఢిల్లీ నగరం
    2. ఢిల్లీ నగరం
    3. ఢిల్లీ కంటోన్మెంటు
    4. (జనాభా గణాంకాల ప్రకారం) ఇంకా 59 పట్టణాలు, 165 గ్రామాలు.
  3. జాతీయ రాజధాని ప్రాంతం (National Capital Region): పైన చెప్పినవాటితో బాటు కొన్ని పరిసర నగరాలను కలిపి జాతీయ రాజధాని ప్రాంతం అని వ్యవహరిస్తారు. ఇది చట్టబద్ధంగా గుర్తింపబడిన పేరు కాదు. కాని విస్తృతంగా వ్యవహరంపబడుతుంది. ఈ మహావిభాగంలోని ముఖ్య పరిసర పట్టణాలు
    1. హర్యానాలోని ఫరీదాబాద్, గుర్‌గావ్‌లు
    2. ఉత్తరప్రదేశ్‌లోని ఘజియాబాద్, నోయిడా (New Okhla Industrial Development Authority-NOIDA)
ఢిల్లీ
Map of India with the location of ఢిల్లీ highlighted.
రాజధాని
 - Coordinates
ఢిల్లీ
 - 28.38° ఉ 77.12° తూ
పెద్ద నగరము ఢిల్లీ
జనాభా (2001)
 - జనసాంద్రత
13,782,976 (1st)
 - 9,294/చ.కి.మీ
విస్తీర్ణము
 - జిల్లాలు
1,483 చ.కి.మీ (--)
 - 9
సమయ ప్రాంతం IST (UTC +5:30)
అవతరణ
 - గవర్నరు
 - ముఖ్యమంత్రి
 - చట్టసభలు (సీట్లు)
1956-11-01
 - బి.యల్.జోషి
 - {{{chief_minister}}}
 - ఒకే సభ (70)
అధికార బాష (లు) ఆంగ్లం, హిందీ, పంజాబీ, ఉర్దూ
పొడిపదం (ISO) IN-DL

ఢిల్లీ రాజముద్ర

జాతీయ రాజధాని ప్రదేశం ఒక కేంద్రపాలిత ప్రాంతంగా 1956 నవంబరు 1న ఏర్పాటు చేయబడింది. దేశం నలుమూలలనుండీ రాజధాని నగరానికి ప్రజలు వలస వస్తుండడంవల్ల అక్కడ జనం వత్తిడి విపరీతంగా పెరుగుతున్నది. అందువలన చుట్టుప్రక్కల నగరాలను స్వతంత్రంగా అభివృద్ధి చేయాలనే అభిప్రాయంతో జాతీయ రాజధాని ప్రదేశాన్ని ఏర్పరచారు.

విషయ సూచిక

[మార్చు] చరిత్ర

ఢిల్లీ కేంద్రంగా ఎన్నో వేల సంవత్సరాల చరిత్రలో ఎన్నో సామ్రాజ్యాలు వెలసినాయి, పతనమైనాయి. మహాభారతంలో పాండవుల రాజధాని ఇంద్రప్రస్థం అని ఈ నగరాన్ని ప్రస్తావించారు. 19వ శతాబ్దారంభంవరకు "ఇందర్‌పాత్" అనే గ్రామం ఇక్కడ ఉండేది. బ్రిటిష్‌వారి క్రొత్త రాజధాని నిర్మాణంలో ఆ గ్రామం కనుమరుగయ్యింది. క్రీ.పూ. 1000 సంవత్సరాలనాటి రంగువేసిన కూజాలు త్రవ్వకాలలో బయటపడినాయి. పురావస్తు పరిశోధనా సంస్థ (Archaeological Survey of India) వారి అంచనాలప్రకారం వేల సంవత్సరాలలో నిర్మించిన చారిత్రిక కట్టడాలు 60,000పైగా ఢిల్లీలో ఉన్నాయి. ఇటీవలి చరిత్రలోనే "ఏడు సామ్రాజ్యాల రాజధాని"గా ఢిల్లీని వర్ణిస్తారు.

ఒక ప్రక్క గంగా-యమునా మైదానానికి, మరొక ప్రక్క ఆరావళీ-వింధ్య పర్వత శ్రేణులకు మధ్య ప్రాంతంలో ఉన్నందున పురాతనకాలం నుండీ ఢిల్లీ ప్రధాన వర్తక మార్గాలకు కూడలిగా ఉంది. ఆ కారణంగానే అక్కడ రాజ్యాధికారాలు, విద్య, సంస్కృతి వర్ధిల్లాయి.

మౌర్యులకాలం నాటి (క్రీ.పూ. 300) ఆధారాలు స్పష్టంగా తెలుస్తున్నాయి. అప్పటినుండి ఢిల్లీ అవిచ్ఛిన్నంగా జనావాసంగా వర్ధిల్లింది. శ్రీనివాసపురి ప్రాంతంలో అశోకుని కాలంనాటి శాసనం 1966లో కనుగొన్నారు. ఫిరోజ్‌షా తుఘ్లక్ రెండు అశోకుని కాలంనాటి శాసన స్తంభాలను ఢిల్లీకి తెచ్చాడు. కుతుబ్ మినార్‌వద్ద ప్రసిద్ధి చెందిన ఉక్కుస్తంభం గుప్తులరాజు కుమారగుప్తునిచే క్రీ.శ. 320-540 మధ్యకాలంలో తయారు చేయించబడింది. దానిని 10వ శతాబ్దంలో ఢిల్లీకి తెచ్చారు.


ఢిల్లీ ప్రాంతంలో 8 ప్రధాన నగరాలు వర్ధిల్లాయి. వాటిలో 4 ఇప్పటి ఢిల్లీకి దక్షిణాన ఉన్నాయి.

మధ్యకాలపు చరిత్రనుండి చూస్తే ఢిల్లీలో 7 నగరాలను గుర్తింపవచ్చును. కొన్నింటి అవశేషాలు ఇప్పటికీ ఉన్నాయి.

  1. కిలా రాయి పితోడా- పృథ్వీరాజ్ చౌహాన్‌చే నిర్మితం - లాల్‌కోట వద్ద పాత రాజపుత్ సెటిల్‌మెంటు వద్ద;
  2. సిరి- 1303లో అల్లావుద్దీన్ ఖిల్జీ నిర్మించినది;
  3. తుఘ్లకాబాద్ - 1321-1325 మధ్య ఘియాజుద్దీన్ తుఘ్లక్ నిర్మించినది;
  4. జహానపనా - 13255-1351 మధ్య ముహమ్మద్ బిన్ తుఘ్లక్ నిర్మించినది;
  5. కోట్లా ఫిరోజ్ షా - 1351-1388 మధ్య ఫిరోజ్‌షా తుఘ్లక్ నిర్మించినది;
  6. పురానా కిలా - 1538-1545 మధ్య షేర్‌షా సూరి నిర్మించినది మరియు అదే ప్రాంతంలో హుమాయూన్ నిర్మించిన దిన్‌పనా (ఇదే ఇంద్రప్రస్థం అని అంటారు);
  7. షాజహానాబాద్ - 1638-1649 మధ్య షాజహాన్ నిర్మించినది. ఆగ్రాకోట, ఎఱ్ఱకోట, చాందినీచౌక్ ఇందులోనివే.


1857నుండి, ప్రధమ స్వాతంత్ర్య సంగ్రామం తరువాత, ఢిల్లీ బ్రిటిష్‌వారి అధీనంలోకి వచ్చింది. అప్పుడు బ్రిటిషువారు కలకత్తానుండి రాజ్యం చేస్తున్నందువలన ఢిల్లీ రాజధాని నగరం హోదాను కోల్పోయింది. మళ్ళీ 1911లో కలకత్తానుండి రాజధాని ఢిల్లీకి మార్చారు. ఎడ్విన్ లుట్యెన్స్ అనే భవననిర్మాణకుడు (architect) పాతనగరంలో కొంతభాగాన్ని పూర్తిగా కూలద్రోయించి క్రొత్తఢిల్లీలోని ప్రభుత్వ భవనాల నిర్మాణాన్ని చేయించాడు.

[మార్చు] భౌగోళికం

ఢిల్లీ జాతీయ రాజధాని ప్రదేశం 1483 చ.కి.మీ. వైశాల్యంలో విస్తరించి ఉంది. ఈ ప్రదేశం అత్యధిక పొడవు 51.9 కి.మీ., అత్యధిక వెడల్పు 48.48 కి.మీ. మొత్తం 1483 చ.కి.మీ.లలో 783 చ.కి.మీ. గ్రామీణ ప్రాంతం, 700 చ.కి.మీ. పట్టణ ప్రాంతం. మూడు స్థానిక నగర పాలనా సంస్థలున్నాయి. అవి

  • ఢిల్లీ నగర మునిసిపల్ కార్పొరేషన్ - 1397.9 చ.కి.మీ.
  • క్రొత్తఢిల్లీ నగర మునిసిపల్ కార్పొరేషన్ - 42.78 చ.కి.మీ.
  • ఢిల్లీ కంటోన్మెంట్ బోర్డు - 43 చ.కి.మీ.

[మార్చు] పెద్ద పట్టణాలు

పట్టణం జనాభా (2001)
ఢిల్లీ 9,817,439
క్రొత్తఢిల్లీ 294,783
సుల్తాన్‌పుర్ మజ్రా 163,716
కిరారీ సులేమాన్ నగర్ 153,874
భల్స్వా జహంగీర్ పూర్ 151,427
నంగ్లోయి జాత్ 150,371
కరవల్ నగర్ 148,549
దల్లోపురా 132,628
ఢిల్లీ కంటోన్మెంట్ 124,452
దెవోలి 119,432
గోకల్ పూర్ 90,564
ముస్తఫాబాద్ 89,117
హస్త్‌సాల్ 85,848
బురారి 69,182
ఘరోలి 68,978
చిల్లా సరోదా బంగర్ 65,969
తాజ్‌పుల్ 58,220
జఫ్రాబాద్ 57,460
పుత్‌కలన్ 50,587

ఆధారం: 2001 జనాభా లెక్కలు

[మార్చు] పాలన, విభాగాలు

జాతీయ రాజధాని ప్రదేశం ఒక కేంద్రపాలిత ప్రాంతంగా 1956 నవంబరు 1న ఏర్పాటు చేయబడింది. 1991లో జాతీయ రాజధాని ప్రదేశానికి (ఢిల్లీకు) ఒక అసెంబ్లీ (విధాన సభ), ఒక ముఖ్యమంత్రి ఏర్పాటు ఆమోదింపబడింది. ఈ విధమైన విధానం ఢిల్లీకి, పుదుచ్చేరికి మాత్రమే ఉన్నది. కనుక ఢిల్లీ పూర్తిగా కేంద్రపాలిత ప్రాంతమనిగాని, పూర్తిగా రాష్ట్రమనిగాని అనడం కుదరదు. కాలక్రమంగా ఢిల్లీ ఒక పూర్తి రాష్ట్రం కావాలని ప్రణాళిక.

జాతీయ రాజధాని ప్రదేశం ప్రత్యేకత ఏమంటే - పోలీసు, పాలన వంటి కొన్ని ప్రధాన బాధ్యతలు ప్రధానంగా కేంద్రప్రభుత్వం అధీనంలో ఉంటాయి. మునిసిపల్ వ్యవహారాలు స్థానికంగా ఎన్నుకొనబడిన ప్రభుత్వం చూస్తుంది.

ఢిల్లీని 9 జిల్లాలుగా విభజించారు. ఢిల్లీనుండి పార్లమెంటు లోక్‌సభకు 7గురు సభ్యులు, రాజ్యసభకు ముగ్గురు సభ్యులు ఎన్నుకొనబడుతారు.

[మార్చు] ఆర్ధిక రంగం

ఢిల్లీ స్థూల రాష్ట్రోత్పత్తి (మార్కెట్ ధరల ప్రకారం) క్రిది పట్టికలో ఇవ్వబడింది (మిలియన్ రూపాయలలో). భారత ప్రభుత్వం గణాంక విభాగం అంచనా.

సంవత్సరం స్థూల ఆర్ధిక ఉత్పత్తి
1980 26,850
1985 54,120
1990 113,280
1995 283,900
2000 627,330

"S&P CNX 500" సూచికలోని వాణిజ్య సంస్థలలో 12% సంస్థలకు ప్రధాన కార్యాలయాలు ఢిల్లీలో ఉన్నాయి.

ఆర్ధికంగా బాగా సంపన్నమైన నగర ప్రదేశాలలో ఢిల్లీ ఒకటి. ఉదాహరణకు, మిగిలిన 4 మహానగరాలు (బెంగళూరు, కొలకత్తా, చెన్నై, ముంబై) అన్నింటి మొత్తంకంటే ఢిల్లీలో ఎక్కువ కార్లున్నాయని అంచనా. ఇటీవలికాలంలో బహుళజాతి వాణిజ్య సంస్థలకు ఢిల్లీ, దాని పరిసర ప్రాంతాలు ఆకర్క్షణీయమైన ప్రారంభ స్థలాలయ్యాయి. దేశంలో కార్లు, వార్తాసాధనాలు, గృహోపకరణాలు అందించే కంపెనీలు ఢిల్లీ పరిసరాలలో బాగా ఉన్నాయి. ఇక్కడి మంచి విద్యావకాశాలవలన విజ్ఞానం ప్రధానవనరుగా ఉండే పారిశ్రామిక,వాణిజ్య వ్యవస్థలు కూడా ఢిల్లీలో బాగా వృద్ధి చెందుతున్నాయి.


విస్తారమైన పాలనా వ్యవస్థ, ప్రభుత్వోద్యోగులు, అన్నిప్రాంతాలనుండివచ్చిన జనులు, 160 పైగా రాయబార కార్యాలయాలు - ఇవన్నీ ఢిల్లీలో వ్యాపారానికి మంచి ఊపునిస్తున్నాయి. ప్రజల కొనుగోలు శక్తి భారీగా ఉన్నందున దేశంలో ముఖ్యమైన మార్కెట్లలో ఢిల్లీ ఒకటి.


[మార్చు] వాతావరణం

ఢిల్లీ వాతావరణం చలీ, వేడి కూడా ఎక్కువ. ఉష్ణోగ్రతలు −2 నుండి 47 డిగ్రీలు సెంటీగ్రేడు మధ్యలో ఉంటాయి. [1]


[మార్చు] రవాణా సౌకర్యాలు

నిర్మాణంలో ఉన్న ఢిల్లీ మెట్రోరైలు ప్రాజెక్టు.
నిర్మాణంలో ఉన్న ఢిల్లీ మెట్రోరైలు ప్రాజెక్టు.

ఢిల్లీలో అన్ని విధాలైన రవాణా సౌకర్యాలు ముమ్మరంగా ఉపయోగింపబడుతున్నాయి. ప్రైవేటు, ప్రభుత్వ రవాణా సౌకర్యాలు- గుఱ్ఱపు బండ్లు, రిక్షాలు, ఆటో రిక్షాలు, మోటర్ సైకిళ్ళు, కార్లు, బస్సులు, లోకల్ రైళ్ళు - అన్ని విధాలైన వాహనాలు విస్తృతంగా వినియోగిస్తారు.



[మార్చు] విద్యా సంస్థలు

అక్షరాస్యత: పురుషులు 87.3 %, స్త్రీలు 74.7%, మొత్తం మీద 81.7% [2]


జాతీయ రాజధాని ప్రదేశం విద్యా డైరెక్టొరేటు (Directorate of Education of the National Capital Territory of Delhi) అధీనంలో ఢిల్లీ ప్రభుత్వ పాఠశాలలు నడుస్థాయి.[3].

రాజధాని, మహానగరము, వాణిజ్య, వ్యాపార కేంద్రము అయినందున ఢిల్లీలో అన్నివిధాలైన విద్యావకాశాలు, మంచి ప్రమాణాలు గల విద్యాలయాలు - అన్ని రంగాలలోనూ - మెండుగా ఉన్నాయి.

[మార్చు] విశ్వ విద్యాలయాలు

  • All India Institute of Medical Sciences
  • Delhi University
    • St. Stephen's College
  • Delhi College of Engineering
  • Guru Gobind Singh University (also known as Indraprastha University)
  • Indian Institute of Technology, Delhi
  • Indira Gandhi National Open University
  • Institute of Chartered Accountants of India
  • Jamia Millia Islamia
  • Jawaharlal Nehru University
  • Netaji Subhas Institute of Technology
  • The Indian Institute of Planning and Management
  • School of Planning and Architecture

[మార్చు] స్కూళ్ళు

  • Air Force Bal Bharti School
  • Apeejay Public School
  • Army Public School
  • Bal Bharati Public School
  • Bluebells School
  • Convent of Jesus and Mary
  • DAV Public School
  • Delhi Public School
  • DTEA Senior Secondary School(s)
  • Faith Academy
  • Guru Harkishan Public School
  • Kendriya Vidyalaya
  • Kulachi Hansraj Model School
  • Lady Irwin Senior Secondary School
  • Manav Sthali School
  • Modern School
  • Mount Saint Mary's School
  • The Mother's International School
  • St. Columba's School
  • St. Xavier's School
  • Sardar Patel Vidyalaya
  • Springdales School
  • Vasant Valley School

[మార్చు] చూడదగిన స్థలాలు

కుతుబ్ మినార్
కుతుబ్ మినార్
  • బిర్లా మందిరం
  • చాందినీ చౌక్
  • కన్నాట్ ప్లేస్
  • జింకల పార్కు,ఢిల్లీ
  • ఎఱ్ఱకోట/ లాల్‌కిలా
  • పంచేంద్రియాల తోట (Garden of Five Senses)
  • గురుద్వారా బంగ్లా సాహిబ్
  • హుమాయూన్ సమాధి
  • ఇండియా గేటు
  • అంతర్జాతీయ బొమ్మల మ్యూజియం
  • జామా మసీదు
  • జంతర్ మంతర్
  • కాళిందీ కుంజ్
  • లోధీ తోటలు
  • బహాయి పూజాగృహం / పద్మమందిరం
  • అక్షరధామ్
  • ముఘల్ తోటలు
  • జాతీయ మ్యూజియం
  • నెహ్రూ ప్లానెటేరియం
  • పురానా కిలా
  • కుతుబ్ మినార్
  • రాష్ట్రపతి భవన్
  • సఫ్దర్‌జంగ్ సమాధి
  • సంసద్ భవన్ / పార్లమెంటు
  • తుఘ్లకాబాద్ కోట
  • పీతమ్‌పురా టి.వి.టవర్


[మార్చు] ఢిల్లీ వార్తాపత్రికలు

  • Asian Age
  • Business Line
  • Business Standard
  • The Economic Times
  • Financial Express
  • The Hindu
  • The Hindustan Times
  • Indian Express
  • Navbharat Times
  • Pioneer
  • Sandhya Times
  • The Statesman
  • The Times of India

[మార్చు] ఢిల్లీ మార్కెట్లు

పాతఢిల్లీలో ఒక బజారు(2004 చిత్రం)
పాతఢిల్లీలో ఒక బజారు(2004 చిత్రం)
  • చాందినీ చౌక్
  • చావలా
  • దిల్లీహాట్
  • కన్నాట్ ప్లేస్
  • గ్రేటర్ కైలాష్
  • జనపథ్
  • జనక్‌పురి
  • జ్వాలాహెది
  • కరోల్‌బాగ్
  • కమలానగర్
  • ఖాన్‌మార్కెట్
  • లజపత్‌నగర్ సెంట్రల్ మార్కెట్
  • నజఫ్‌గర్
  • నెహ్రూప్లేస్
  • పాలికాబజార్
  • రాజోరి గార్డెన్
  • సదర్‌బజార్
  • సాకేత్
  • సరోజినీ నగర్
  • దక్షిణ ఎక్స్టెన్షన్
  • తిలక్‌నగర్
  • వసంతకుంజ్
  • వసంతవిహార్
  • ఆజాద్‌పురి, ఓఖ్లామండీ - కూరగాయల టోకు మార్కెట్లు
  • మెహ్రౌలీ - ధాన్యాల టోకు మార్కెట్టు


[మార్చు] బయటి లింకులు

[మార్చు] వనరులు

  • Y. D. Sharma, Delhi and its neighbourhood (New Delhi, Archaeological Survey of India 1990). -Historical architectural remains.
  • William Dalrymple, The City of Djinns:A Year in Delhi



భారతదేశ రాష్ట్రములు మరియు ప్రాంతములు Flag of India
ఆంధ్ర ప్రదేశ్ | అరుణాచల్ ప్రదేశ్ | అసోం | బీహార్ | ఛత్తీస్‌గఢ్ | గోవా | గుజరాత్ | హర్యానా | హిమాచల్ ప్రదేశ్ | జమ్మూ కాశ్మీరు | జార్ఖండ్ | కర్నాటక | కేరళ | మధ్య ప్రదేశ్ | మహారాష్ట్ర | మణిపూర్ | మేఘాలయ | మిజోరాం | నాగాలాండ్ | ఒరిస్సా | పంజాబ్ | రాజస్థాన్ | సిక్కిం | తమిళనాడు | త్రిపుర | ఉత్తరాంచల్ | ఉత్తర ప్రదేశ్ | పశ్చిమ బెంగాల్
కేంద్రపాలిత ప్రాంతములు: అండమాన్ నికోబార్ దీవులు | చండీగఢ్ | దాద్రా నగరు హవేలీ | డామన్ డయ్యు | లక్షద్వీపములు | పుదుచ్చేరి
జాతీయ రాజధాని ప్రాంతము: ఢిల్లీ