Mícheál Ó Coileáin
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
Mícheál Seán Ó Coileáin (saozneg: Michael John ("Mick") Collins) a zo bet ganet d'ar 16 a viz Here 1890 ha marvet d'an 22 a viz Eost 1922.
Lesanvet e oa The Big Fellow ("ar paotr bras" met komprenet e vez ivez er ger "fellow" un den ezel eus ur vegenn bennak), Collins zo bet emsaver, penn-stourmer iwerzhonat, rener ar servijoù-kuzh evit an IRA, ministr an arc'hantañ eus Republik Iwerzhon, ha penn-komandant arme vroadel Iwerzhon. Lazhet e voe d'an 22 a viz Eost 1922 e-pad Brezel diabarzh Iwerzhon. Holl strolladoù politikel ar vro o deus diskleriet sklaer en doa labouret kalz Collins evit krouidigezh ar stad iwerzhonat hag he dizalc'hiezh. Sellet e vez outañ evel unan eus tadoù Iwerzhon hiziv an deiz hag evel unan eus an dud pouezusañ en istor ar vro.
Taolenn |
[kemmañ] Yaouankiz
Michael John Collins a zo bet ganet e Woodfield, e-kichen Clonakilty, e-barzh Kontelezh Cork e 1890. Lâret e vez gant kalz a istorourien eo bet ganet Collins d'ar 16 a viz Here met war e vez eo skrivet an 12. Ganet eo bet en ur familh eus noblañs kozh Bro-Iwerzhon. Er Grennamzer ar familh "Muintir Uí Choileáin" a oa aotronez Uí Chonaill e-kichen Limerick. Met evel kalz a dud eus an noblañs e oant bet diberc'hennet ha deuet e oant da vezañ labourerien-douar evel ar re all. E dibenn an XIXvet kantved, ar familh Coileáin/Collins a deue a-benn da vevañ en un doare aesoc'h koulskoude eget ar pep brasañ eus ar beizanted all, gant o ziegezh 118 devezh-arat [1]. Michael Collins a oa an trede mab eus an tiegezh hag an diwezhañ a eizh bugel. E dad, a oa bet ezel eus kevredigezh broadelour ar Fenians, a varvas da pa ne oa nemet c'hwec'h vloaz.
Ur bugel speredek ha prim-kenañ oa Michael. Desavet eo bet e-kreiz ar mennozioù broadelour : gant e dad ha gant e vestr-skol, Denis Lyons, ezel eus an Irish Republican Brotherhood. Mont a rae ivez davet ur gov eus ar ranvro, James Santry, hag a gonte dezhañ istorioù ha mojennoù kozh Bro-Iwerzhon a lezas ur roud don en e spered poz dezhañ e-unan. An endro-se a laoskas e spered ar paotr roudoù diziverkus. Goude marv e dad pa oa 7 vloaz, e vamm a lakaas e anv e kentelioù evit prientiñ arnodennoù da vezañ degemeret e servijoù ar post saoz. Dont a reas a-benn da dapout ar prouad-mañ ha, evel kalz tud eus tolead Clonakilty, mont a reas da vevañ da Londrez gant e c'hoar. Ne oa nemet pemzek vloaz d'ar c'houlz-se. Tremen a reas dek vloaz e kêrbenn an impalaeriezh saoz. Labourat a reas da gentañ e servijoù arc'hanterezh ar Post, met cheñch patrom a reas meur a wezh da c'houde. Pa oa implijet e Post Londrez e teskas kalz a draoù hag ar skiant-prenet-se a servijas dezhañ diwezhatoc'h pa voe e karg eus an arc'hantañ e gouarnamant Iwerzhon. Buan-kenañ ez eas e darempred gant kevredigezhioù an Iwerzhoniz, evel ar Gaelic Athletic Association e lec'h ma teuas da vezañ un atlet hag ur gourenour eus ar c'hentañ, ma n'eo ket gwellañ hini ar c'helc'hiad. Bep noz ez ae d'ar Gaelic League, e lec'h ma teske iwerzhoneg, ma kemere kentelioù diwar-benn lennegezh hag istor e vro. E 1909, paeronet gant Sam Maguire, ur republikan protestant eus Dunmanway, e teuas da vezañ ezel eus an I.R.B., touiñ a reas stourm a-enep gwask ar Saozon en Iwerzhon (diwezhatoc'h e voe unan eus e izili pouezusañ). Met e 1914 e tarzhas ar c'hentañ brezel bed. Dvizout a reas An I.R.B. harpañ war diaezamantoù Bro-Saoz evit dieubiñ Iwerzhon eus ar Saozon. Michael Collins, a oa o labourat evit un embregerezh amerikan, a roas e zilez e 1916 pa glevas e veze prientet taolioù en Iwerzhon hag e Bro-Saoz.
[kemmañ] Emsavadeg Pask
Mikael O Coileáin a grogas da c'hounit brud e-pad Emsavadeg Pask, e 1916. Un aozer eus ar c'hentañ a oa anezhañ hag ur strategour fin ha speredek-kenañ, ha doujet-kenañ e oa gant izili an IRB, kement ma oa bet lakaet kuzulier war an arc'hanterezh eus ar c'hont Plunkett. Diwezhatoc'h e teuas da vezañ eil-a-gamp Joseph Plunkett, unan eus aozerien an emsavadeg.
D'al Lun Fask, pa grogas an emgann e kêr Dulenn en em gannas O Coileáin gant Padraig Pearse ha re all en ti-post. Evel ma oa bet soñjet gant kalz a dud e teuas an emsavadeg da vezañ un dizeur milourel. Stad e oa en ur bern tud o vezañ ma oa bet un emsavadeg d'an nebeutañ rak evito e oa ar pouezusañ. Krediñ a raent ez afe en-dro meizad "aberzh ar gwad" (merzherien an Easter Rising o defe awenet aberzhioù all evit Iwerzhon). Met Mikael O Coileáin a oa a-enep ar mennozh-se. Fuloret e oa gant ar pezh a wele evel un dibunadeg c'hoariellerien dizampart hag un diouer a aozerezh. Da skouer e oa diboell hervezañ dibab strategel batimantoù evel an ti-post na c'halled ket difenn a-enep an arme saoz na kuitaat ur wech an emgann kollet hag e lec'h na c'halled ket kennebeut kas pourvezioù-brezel e-doug an emgannoù. Evitañ ar brezel a-enep Bro-Saoz ne vefe ket gounezet gant emgannoù klasel, met gant ur brezel diazezet war ar chouanerezh : gant strolladoù soudarded gouest da dagañ buan hag ent dic'hortoz, ha gouest da dec'hout kuit buan-kenañ en un vro anavezet-mat. Ret e oa degas ar muiañ posupl a golloù diouzh tu an enebour, hag an nebeutañ a c'halled evit an dagerien. Houmañ a oa strategiezh ar "flying columns" a vo implijet ha kaset da benn en un doare efedus tre e-pad ar brezel dizalc'herezh.
Goude c'hwitadenn an emsavadeg, O Coileáin, evel kalz re all a oa bet harzet ha kaset da doull-bac'h Frongoch e Bro-Gembre. Pa oa bet dieubet, O Coileáin oa deuet da vezañ unan eus pennoù arouezusañ an emsav nevez, er strollad Sinn Féin. Tamallet e oa bet ouzh ar strolladig politikel-se gant ar Saozon ha kazetennoù Iwerzhon bezañ kirieg eus Emsavadeg Pask (ar pezh ne oa ket gwir rak ar Sinn Féin ne asante ket d'an emsavadeg-se). Met buan awalc'h e oa en em silet kalz emsavidi er strollad-se abalamour da gemer e benn ha d'ober o mad eus ar brud en doa tapet e gaou. E miz Here 1917 e oa deuet Mikael O Coileáin a-benn, a-drugarez d'e varregezhioù, da vezañ ezel eus strollad seveniñ ar Sinn Féin ha rener an Irish Volunteers (Eamon de Valera a oa prezidant an daou strollad).
[kemmañ] An Dáil kentañ
Evel holl uhel izili a-bouez ar Sinn Féin e oa bet dibabet Collins evit kemer perzh e dilennadegoù hollek 1918 a-benn kaout ur sez er parlamant saoz e Londrez. Ha dilennet e oa bet, evel an darn vrasañ eus danvez-kannaded e strollad, kannad evit rannvro Su-Cork. Koulskoude, ar strollad ar Sinn Féin en doa disklerit ne'z afe ket da sezañ da Westminster, met e chomfe e Iwerzhon evit ober o labour dileuridi e Dulenn a-benn krouiñ enno ur gwir parlamant iwerzhonat. Ar parlamant-se, añvet Dáil Éireann (ar pezh a dalv "Bodad Iwerzhon"), en em vodas er Mansion House e Dulenn e miz Genver 1919. De Valera hag ar peurest eus ar bodad a zo bet harzet gant ar saozon. Collins oa deuet a-benn da c'houzout ar pezh a en em gavfe a-drugarez d'e spierien ha da gemenn izili ar bodad. Met de Valera a laras ober vann non paz gouzout ar pezh a en em gave, peogwir hervezañ e vefe bet tu sevel ur sapre oberenn propaganda eus an herzladurioù-mañ. Ne oa nemet d'un nebeut tud ober al labour-se er mediaoù. Gant ma oa de Valera ezvezant, Cathal Brugha a zo bet dilennet "Príomh Aire" (troet ger-ha-ger: kentañ ministr, met alies awalc'h e veze troet "Prezidant an Dáil Éireann"), met erlec'hiet gant de Valera pa'n em zivac'has eus toull-bac'h Lincoln gant sikour Collins e miz Ebrel 1919.
Collins a gemere an amzer da vezañ sekretour ar gevredigezh skoazell evit familhoù ar brizonidi iwerzhonat. Kregiñ a reas da lakaat e plas un dreist-servij a gelaouennoù evit aozañ taolioù ha bezañ kemennet eus an argadoù saoz. Michael Collins a anaveze tudoù e-barzh pep renk sokial eus ar gevredigezh: tud an Ti-Post, blenierien taxi pe fiakr, gwerzerien kazetennoù, paotred ostaleri, ha anaout a rae betek an archerien hag an diwallerien toull-bac'h. Mick oa un den eus ar bobl hag a ouie komz d'ar bobl hag e veze azeulet ganto ha leal e oant da Gollins. Hag eñ a drugareke an dud eus o fiziañs en ur vezañ leal en e dro. Bep wech ma veze goulennet un draig dezhañ e rae e bosubl evit ma vefe diskoulmet ar gudenn. Met arabat krediñ e rae-se peogwir oa evit enoriñ un dlee bennak, met peogwir Collin oa un arallgarour eus an noblañ gouenn. Implij a rae tammigoù eus e amzer prisius en ur vont da reiñ sigaretennoù pe boued en un doare kuzh d'ar brizonidi, gant ur ger kalonekaus staget war ar boest. "Ne c'heller ket ijinañ holl perzhioù mat an den-mañ" a veze laret gant e endro.
E 1919 Collins en oa kalz a gargoù: E-pad an hañv eo bet dilennet prezidant an IRB, e miz Gwengolo rener servijoù-kuzh an Irish Republican Army hag ar Volunteers int bet kenstaget s'an IRA. Ar brezel dizalc'hidigezh a grogas pa an Dáil kentañ a zo bet digoret ha pa daou archer zo bet lazhet gant an IRA e Sloheadbeg, barzh ranvro Tipperary (lazhet int bet goude urzhioù pennoù an arme).
[kemmañ] Maodiern an arc'hantañ
E 1919, Collins, dija mil-karget, a resevas un titl hag ul labour nevez: añvet eo bet gant de Valera maodiern an arc'hantañ. Evel-just, en ur prantad ken drouk ha ken feulz hag hini ar brezel dizalc'hidigezh, pep ministr a c'helle bezañ harzet pe lazhet gant ar saozon (an arme, ar Black and Tans pe an Auxiliaries,...). Setu perak, an darn brasañ eus ar ministred n'o doa a wir bezañs nemet en ur renk melestradurel war un tamm paper. Ne oant nemet un den pe daou o labourat kuzhet en ur burev teñval.
Met Collins eñ, a reas ul labour ramzel evit ar republik. A-benn kavout arc'hant evit republik Bro-Iwerzhon, e grouas un amprest etrevroadel diazezet war ur sistem a gredoù pe a yalc'hadoù. Brud Collins hag e amprest a oa ken ledet er bed a bezh hag a lakas Lenin, hag en oa klevet kaoz eus se, da amprestiñ arc'hant dezhañ. Ur c'hannad rusian a zo bet kaset e Bro-Iwerzhon evit eskemm arc'hant a-enep bravigoù roueel ha kurunenn (an teñzor-se a zo bet disoñjet gant toud an dud betek ma z'eo bet adkavet e Dulenn er bloavezhioù 30).
Pa reer ur bilañs, al labour hag e efedoù lakaet e plas gant Michael Collins oa ramzel. Krouiñ a reas ur skouardrin ispisial a zrouklazherien añvet "The twelve Apostles/An Daouzek Abostol", a-benn lazhañ an obererien hag ar pennoù saoz. Rankout a reas ivez ober war dro ha kempenn an amprest broadel, ober war dro gouarnamant de Valera pa'mañ o veajiñ er Stadoù-Unanet pe en ur vro-estren hag aozañ an eskemmadegoù a armoù. Collins a zo deuet da vezañ den-meur.
Collins ha Richard Mulcahy oant an daou obererien hag aozerien a bouezh eus an Irish Republican Army, ha rennañ a raent taolioù ar strolladoù guerrilla. Gwelet e vez alies kennañ Collins evel an aozerien meur eus "flying columns"(strolladoù hag a tagenn ar saozon dre souez hag a oant gouest da derc'hout kuit buan tre en un endro anavezet: un nebeut kolloù evit kalz a freuz eus tu an enebour) an IRA e pad ar brezel dizalc'hidigezh, met laret en eus graet se e unan a zo faos. Ur giriegezh hag ur pouezh bras kennañ en oa en aozadur-se, met an eil aozerien oa Dick McKee, a voe lazhet diwezhatoc'h gant ar saozon e pad Bloody Sunday 1920. Ouzhpenn da se, ul lodenn vat eus taolioù an IRA oa aozet gant pennoù ranvroel, gant strategiezhioù prientet ha prederiet gant Collins pe Mulcahy.
E 1920, pa Collins oa nemet 30 bloaz, ar saozon oant prest da reiñ ur wellentez a 10 000£ (ar pezh oa kalz er mare-mañ) evit an neb a pakfe hag a degasfe Michael Collins d'ar saozon, pe a sikourfe d'e dapout pe d'e lazhañ. E vrud oa ken bras ma z'eo bet lesañvet "The Big Fella"/"The Big Fellow". Met memes gant ur priz ken bras lakaet war e benn, e gendalc'he da vont ha dont e Dulenn hag er vro a bez hep ma vefe paket pe ankeniet gant ur gudenn bennak. Ha memes pa veze kavet gant ar saozon e gave atav un doare d'en em zifretañ. Tu vefe skrivañ ul levr bras nemet gant an istorioù a veze kontet diwar e benn. Da skouer, un deiz e lec'h ma oa oa o debriñ gant ur mignon e kreiz ker. Ur wech erruet e kreiz ar pred, daou ofiser Black and Tans a errujont e barzh an ostaleri. Ha Collins kav ket gwelloc'h d'ober eget mont da zebriñ ganto. Hag evel just diwar-benn petra e komzjont, diwar-benn Michael Collins. Ha kregiñ a reas da c'houlenn dezho petra ouezen diwar-benn ar paotr, m'o doa kavet un dra bennak evit e bakout, hag all, hag all...Collins a zeas kuit eus o daol, o leuskel ar saozon plijet kennañ ganto, ha pa'mañ o vont, lar a ra dezho "Me zo Michael Collins". An daou ofiser n'o deus nemet an amzer d'en em rentiñ kont en oa kemeret o armoù e pad ar pred ha klevout a reont Collins o c'hoarzhiñ e barzh ar straed... Se'zo nemet ur skouerenn eus an istorioù a veze kontet (gwirion pe mojennel) diwar-benn Collins. An dra se a labouras kalz da vrud ha skeudenn aroz dibakus Michael Collins, "The Big Fella" o kavout atav un doare da c'hoarzhin pe d'ober goap ouzh an danjer. Met a-benn ar fin eo dreist-holl ar saozon hag ar mediaoù iwerzhonat hag o deus graet bruderezh da Vichael Collins, rak eñ na gonte james e droioù-kaer d'ar re all, n'en oa ket c'hoant bezañ brudet pe anavezet.
E touez pennoù ar stourm broadelour, kalz a dud a deujont da vezañ kevezerien ma n'eo ket enebourien: Cathal Brugha, ministr an difenn hag a oa deuet da vezañ amguzhet ma n'eo ket disroadet gant Collins (rak sañset e oa ret da Gollins bezañ nemet ministr an arc'hantañ met eñ oa kalz barrekoc'h war ar sav-poent milourel ha strategiel eget Brugha), ha Eamon de Valera, prezidant an Dáil Éireann hag a glaske pellaat Michael Collins eus ar vro en ur kas anezhaén er Stadoù-Unanet met Collins a nac'has bepred.
Goude ur prantad amzer kalet kennañ evit ar saozon, e lec'h m'o doa kollet mestroniñ Bro-Iwerzhon, hag goude kalz a dud marv eus an daou tu. Koust pe gousto an iwerzhoned a gendalc'hen da stourm. Hag a greiz holl, en ur mare dic'hortoz penn da benn, pa ar stourm oa erruet en e boent kaletañ evit an emsaverien (marteze vefe ket bet tu dezho kendrec'hel pelloc'h), ar saozon a c'houlenent un arsav-brezel. Michael Collins hag holl obererienn ar frankiz iwerzhonat oant deuet a-benn da gaout ar maout war brasañ impalaeriezh er bed a bezh. Ha Collins oa brasañ kalvezeg an trec'h-mañ.
Aozet eo bet un emvod etre ar gouarnamant saoz ha pennoù gouarnamant, dianzavet bepred, iwerzhonat. Ne oa ket ur stad, estreget an URSS hag en oa ezhomm arc'hant, hag a anzavas republik Bro-Iwerzhon. De Valera evit bezaén war ar memes renk eget ar roue George V a en em uhelas d'ar renk a brezidant ar republik. Envel a reas ur strollad kannaded. En e benn: Arhur Griffith, gant Michael Collins e barzh ar c'hanaded. Collins a asantas dont met en ur grediñ e vefe de Valera e barzh ar strollad, mont a reas memestra e Londrez.
[kemmañ] Ar feur-skrid anglo/iwerzhonat
An dileuriadur iwerzhonat - Arthur Griffith (en e benn), Robert Barton, Michael Collins ha gant Robert Erskine Childers evel sekretour an dileuriadur - a erruas en 22 plasenn Hans e Knightsbridge an 11 a viz Here 1921. Ha chom a rejont el lec'h-mañ betek fin ar genvreutaerezh, da laret eo, e miz Kerzu. En dibenn e errujont d'ur feur-skrid sinet ar 6 a viz Kerzu 1921, ur feur-skrid hag a warante krouidigezh hag anzavadur ar stad iwerzhonat añvet "Irish Free State" (troet ger ha ger eus al lavarenn e iwerzhoneg "Saorstát Éireann"). Ur feur-skrid diaes da lonkañ evit an iwerzhoned, ha diaes e voe da lakat da dremen e Iwerzhon. Pa sinas an diell, ar c'hentañ ministr saoz, Lloyd George, a glemmas peogwir e lakae e zazont politkel en arvar. Collins a respontas dezhañ:"Ha me en ur sinañ se on un den marv" (ar pezh a zae da vezañ gwiriekaet eizh miz diwezhatoc'h)
An emglev a roas tu d'ar boblañsoù eus norzh Iwerzhon (protestant evit ar pep brasañ) da guitaat ar republik nevez (ar pezh a rejont diouzhtu). Ma an dra se a errufe, e vefe ret ret krouiñ ur bodad e karg da dermeniñ harzoù nevez Bro-Iwerzho. Michael Collins en oa c'hoant dre-se strisaat ar muiañ posubl an tachennoù a zisrannerien (da laret eo Norzh-Iwerzhon) evit gwoannat anezho ar muiañ posubl war an dachenn ekonomikel. Rak an tachennoù e lec'h ma oa kalz a dud eus ar strolladoù "Unionist" oant bihan kennañ. Da-heul e vefe bet aesoc'h ad-unaniñ ar vro evit gwir. Rak d'ar mare-mañ, darn eus ar brotestanted oant ket a-enep ar fed bezañ e barzh ar republik.
Ar stad iwerzhonat nevez en oa ur statud a zominion, gant ur mekanik parlamantel daoutuek, ar galloud seveniñ gant ar roue met lakaet e pleustr gant ur gouarnamant iwerzhonat dilennet gant an Dáil Éireann (troet "Chamber of Deputies"). Ar stad iwerzhonat en eus ar droad da gaout ur sistem a lezioù-varn dizalc'h eus ar galloud saoz.
Ar republikaned glanyezhour o doa gwelet se evel ur wallhentadur, gant erlec'hiadur eus ar republik gant un dominion ezel eus an impalaeriezh saoz, hag an "Oath of Allegiance"/"Touadenn a lealded" er roue. Met ne oa ket un touadenn graet d'ar roue met d'ar stad iwerzhonat, gant un douadenn dieeun er roue, met se oa arouezel penn da benn.
Adalek an emglev ar Sinn Féin a en em dirannas, hag an Dáil a dabutas e pad dek devezh a-raok asentiñ ar feur-skrid dre ur votadeg: 64 evit ha 57 a-enep. Tud evel de Valera a nac'hen dilezel ar stourm a-enep ar saozon, peogwir hervezañ m'o doa en em stouet dirak an iwerzhoned eo peogwir ne oant ket gouest da genderc'hel ar stourm. De Valera a laras laras d'ar bodad e pad an tabutoù "The country is there for the taking: take it!" (Ar vro a zo amañ evit m'e bakit: pakit anezhañ). Met Michael Collins hag a oa evit ma vefe paouezet ar brezel hag evit un adsavidigezh eus ar vro a respontas dezhañ "The nation is there for the making: make it!" (Ar vroad a zo amañ evit m'he savit: savit anezhi!". Aze e c'heller gwelet sklaer ha Michael Collins oa ket nemet un nerzh distrujaén pe brezeliñ, met ivez un nerzh a grouidigezh. Marteze eo peogwir e gevezerien n'o doa ket un natur a sevelerien broadoù hag o deus en em kuzhet er brezel, al lec'h ma en em santen er surentezh. Pa enebourien an emglev a glasken pismigañ war ar feur-skrid, Collins a laras "Is the country never to get a chance?" (Daoust hag en ur mare bennak hor vro a c'hello kaout e chañs?). E pad an tabutoù Cathal Brugha a dagas Collins en ur laret ne oa ket reizh e vefe lesanvet gant ar gazetennoù "the man who won the war"/"An den hag a c'hounezas ar brezel" peogwir ne oa ket eñ da vezañ e karg eus an arme ha ne oa ket an den en oa ar muiañ a skiant-prennet diwar-benn ar brezel. Met ar wirionez oa roet gant e lesañv: a drugarez da Gollins eo ez eus bet eus trec'h an IRA. Collins a huñvree d'un Iwerzhon hag a zilezfe he c'himeraed evit lakat he rambreoù da vevañ.
De Valera a en em lakas e-penn an tu enep-feur-skrid hag a nac'has pep dilezadur bennak. Enebourien de Valera a damaljont dezhañ ober rebechoù ma de Valera oueze mat ne oa ket posubl krouiñ ur republik gant tabutoù etre-gouarnamantoù ken berr. Tudoù'zo a laren en oa kaset Collins d'ober ar wall-labour ha da vezañ e karg eus ar samm da zegas un emglev gwelet ken fall, ha se e plas de Valera, evit vefe posubl dezhañ gounit muioc'h a vrud e Iwerzhon.
[kemmañ] Gouarnamant da c'hortoz
Gant bonreizh an Dáil lakaet e pleustr e 1919, bez'zo atav eus bezañs an Dáil Éireann. De Valera a roas e zilez eus e garg prezidant met a glskas e ad-tapout dre dilennadegoù en ur diazazañ e programm war ar pal skarzañ ar feur-skrid. Met Arthur Griffith a drec'has de Valera hag a bakas ar garg (Griffith a en em adenvelas "President of Dáil Éireann" kentoc'h eget al lavarenn birvilhet de Valera "President of the Republic"). En desped d'an emglev, ar gouarnamant-mañ n'oa ket a statud ofisiel ha oa ket anavezet el lezennoù bonreizhel saoz. Setu un eil gouarnamant enep-emglev a c'hellas en em stummañ.
Ar gouarnamant da c'hortoz oa bet aozet dindan aotrouniezh Collins hag a deuas da vezañ "President of the Provisional Government" (da laret eo kentañ ministr). Vhom a reas e karg eus arc'hantañ ar velestradurezh republikan. Met an doare ma zae en dro an traoù er melestradurezh-mañ oa luzhiet kennañ. En un doare ofisiel e oa kentañ ministr dindan aotroniezh ar gurunenn saoz. Hag evit bezañ staliet da vat e oa ret dezhañ mont e darempred gant al Lord Lieutenant of Ireland, an izkont Fitzalan (penn melestradurezh saoz e Iwerzhon). A-benn hen-ober ha heuliañ politikerezh ar republikaned, Collins a gejas gant Fitzalan evit goulenn daskoridigezh kastell Dulenn(aoet kentoc'h war-stumm ur sort lid), kreiz ar galloud saoz e Iwerzhon. Collins a erruas gant seiz minutenn dale el lidoù, ha Fizalan a rebechas an dale-se dezhañ. Collins a respontas dezhañ: "You had to wait seven minutes but we had to wait seven hundred years!"(Ranket ho peus gortoz seiz minutenn met ni hon eus ranket gortoz seiz kantved!).
An emglev a disranne an dud e Iwerzhon. Da gentañ toud, Éamon de Valera, prezidant ar republik iwerzhonat oa chalet e vefe bet sinet an emglev gant Collins hep kaout e asant e ministrerezh. Da c'houde, danvez ar feur-skrid oa gourdrouzet ha gwallgaset. De Valera ha kalz a dud eus ar gouarnamant a eneben ouzh ar fed Iwerzhon na oa nemet un dominion, hag ar fed ma oa ret touiñ ul lealded bennak d'an impalaeriezh saoz. Hag un dra kaset alies e tabutoù ar bodad broadel oa kudennadur eus ar bezañs eus ar Royal Navy saoz e-barzh portoù Su-Iwerzhon (roll ar porzhioù oa bet rakwelet gant ar saozon). An traoù-se a lakaen en arvar chañsoù Iwerzhon d'en em dioren war-zu ar broioù estren, un taol lakaet e plas gant ar saozon. Memes ma oa bet votet an emglev (64 mouezh a-enep 57), ul lodenn bras eus an iwerzhoniz, ha dreist-holl eus an IRA, oa a-enep ar feur-skrid. An elfenn-se a digore an amzer dazont war brezel sivil.
Istor disrann Iwerzhon an norzh gant peurest Iwerzhon oa ket ken breutaet ha se. Da gentañ peogwir Collins a raktrese en un doare kuzh, aozañ ur guerrilla a-enep norzh-Iwerzhon. E-pad mizoù diwezhañ 1922, e kasas a-hed an harzoù nevez, bagadoù an IRA, ha digas a reas armoù ha arc'hant da vagadoù all dija staliet en tu all d'an harz. Etre miz Mae ha miz Even 1922, Collins ha Liam Lynch, unan eus pennoù strollad rennañ an IRA, a brientjont ur strategiezh war an argad strollet eus an nerzhioù enep-emglev ha pro-emglev war an Ulster. An armoù saoz, marc'hataet gant ar gouarnamant da c'hortoz int bet eskemmet gant reoù an IRA, evit bezañ kaset en Norzh. Ab argad-se a zo bet (ezofisiel) nulet gant gwask ar gouarnamant saoz an 3 a viz Even. Goude-se ne veze aotret bagad stourm ebet, pro-emglev pe enep-emglev, da aloubiñ tiriad an Ulster. Met argadoù bihan an IRA a gendalc'hen memestra tro dro d'an harz. Met harzet e voe an darvoudoù-mañ gant loc'hañ ar brezel sivil e Iwerzhon ar Su (da laret eo peurest Iwerzhon). En desped da-se, e c'heller soñjal ha ma Michael Collins vefe chomet bev, en ije klasket, kousto pe gousto, ha memes hep asant e urzhaz, aozaén ur brezel a c'herrilla pe ur wir argad war Iwerzhon an Norzh. Hag abalamour da se, Collins oa heuliet gant kalz a soudarded izili eus bagadoù IRA an Ulster, ha 524 deouto a zejont war-zu ar Su a-benn e skoazell ha mont e-barzh ar Free State Army evit kemer perzh er brezel sivil.
E pad ar mizoù goude loc'hañ ar brezel e miz Even 1922, Collins a glaskas e pad pell adunanién ar stroladoù broadelour kuitas da gaout ur brezel diabarzh. De Valera, hag a chomas a-enep an emglev, a roas e zilez hag a guitas ar parlamant gant an dileuridi eus e ali. Collins a brientas ur seurt emglev etre ar stolladoù pro ha enep-feur-skrid, a-benn en em gavout gant ur genunaniezh evit an dilennadegoù.
Collins a ginnigas da lakat e plas ur bonreizh nevez evit ar republik, ur bonreizh ha na rafe ger ebet diwar-benn roue Bro-Saoz, met hep nac'hañ ar feur-skrid, ur ginnig a dreuzemglev a-benn ar fin. Un dra degemerus evit toud an dud. War ar sav-poent milourel, e grouas un "army re-unification committee"/"kengor an arme ad-unanet", gant kannaded ha dileuridi eus an div gabal. E klaskas ivez mont e darempred gant ofiserien an IRA, izili eus an IRB (prezidant e oa bepred), evit lakat anezho da asantiñ ar feur-skrid. Met en desped da-se, ar saozon a nac'hjont kinnig ar bonreizh republikan, hag en gourdrouzañ an Iwerzhoned da lakat e plas un embargo ekonomikel, gant an abeg e oa bet sinet ar feur-skrid hep redi, hag hervezo ne oa ket reizh cheñch un dra oa bet asantet, skrivet ha sinet ha ne oa ket tu da cheñch an dra-se . Goude an taol-se, en desped da galz strivoù, Collins na c'hellas ket adober ar memes labour unaniñ. Un nebeut taolioù eus an daou strollad etrezo hag un nebeut gwalldaolioù a gasjont d'ar vrezel sivil.
[kemmañ] Brezel Sivil
E miz Ebrel 1922, ur strollad a 200 soudard eus ar bagadoù enep-emglev a glaskjont arc'hubiñ lez-varn ar "Four Courts" e Dulenn, evit daeañ ar gouarnamant da c'hortoz. Collins, hag en oa c'hoant tremen e-biou d'ar brezel kousto pe gousto, na dagas ket ar "Four courts" a-raok miz Even 1922. Ober a reas abalamour da wask a oa lakaet gant ar saozon war ar gouarnamant iwerzhonat. An 22 a viz Even 1922, Sir Henry Wilson, ur jeneral saoz war e leve, a zo bet lazhet gant daou ezel eus an IRA e Belgravia e Londrez. Er memes koulz, Winston Churchill a laras da Gollins ha ma ne gasfe ket soudarded evit kemer ar "Four Courts", e vefe d'an arme saoz d'e ober.
A-benn ar fin e ouezer e oa bet urzhiet drouklazh Wilson gant Collins. An dra-se oa un distro-gwall, abalamour d'ar giriegezh en oa bet ar jeneral Wilson gant heskinadurioù katoliked e Iwerzhon an Norzh. Joe Dolan — un ezel eus skouadron Collins, ar strolladoù drouklazhañ e pad ar brezel dizalc'hidigezh hag ezel eus ar Free State Army e 1922 — a ziskuilias an dra-se er bloavezhioù 1950. Collins a c'houlennas ivez dezhañ mont da zieubiñ an daou eus an IRA a-raok ma vefen lazhet gant ar saozon. Met Collins oa atav rediet da gas da benn un oberenn milourel war-zu ar "Four Courts", ha dreist-holl pa z'eo bet skrapet ar jeneral J.J. O'Connell eus arme ar Free State General. Goude un arnod a genvreutaerezh diwezhañ-holl, Collins a lakas ar pezhioù kanol roet gant ar saozon da vombezeniñ ar "Four Courts" betek ma en em zaskorfent.
An darvoud-se a diegasas d'ar brezel sivil a-vat, ur brezel loc'het e pep korn vro, betek ar ger-benn. Gant Collins en he fenn, arme ar Free State a gameras buan tre kontrol Dulenn. E miz Gouere 1922, ar bagadoù enep-feur-skrid a ac'hube ranvroioù eus Su ar Munster ha kalz tiriadoù all eus ar vro. De Valera hag an dileuridi enep-emglev a en em lakjont eus tu emsaverien an IRA. E-kreiz 1922, Collins a zilezas e garg er parlamant evit dont da vezañ "Commander-in-Chief of the National Army"/"Penn-renner an arme broadel", un arme adstummet tro dro d'ar e oant chomet leal hag a heulient mennoz ar feur-skrid. Ar Free State Army, hag a oa bet armet gant ar saozon a zo bet rediet d'en em lansañ a-vat er brezel sivil. Collins, gant Richard Mulcahy hag Eoin O'Duffy a brientjont un heuliad a argadoù dre ar mor evit adkemer an titiadoù paket gant ar republikaned er Munster hag e kornog ar vro, etre miz Gouere ha miz Eost 1922. Goude-se, Collins a divizas mont war-zu Cork, memes ma oa bet dialiet groñs dezhañ, hag en desped d'ar fed ma oa hanter-klañv. Collins a respontas:"They wouldn't shoot me in my own county."/"Ne lazhint ket ac'hanon en ma vro".
[kemmañ] Marv Collins
War un hent e kreiz ranvro Cork, an 22 a viz Eost 1922, e gerig Béal na mBláth ("genoù ar bleunioù"), Michael Collins a varvas en un ur spi-brezel hag a padas 40 minutenn, etre 7e30 and 8e10 eus ar mintin. Collins a zo bet ar muntrad nemetañ eus an trap. Urzhiet en eus d'e c'harreadeg herzel ha en em difenn ouzh an argad, e lec'h dibab mont en ul lec'h asur evel ma lare e gamalad Emmet Dalton. Ar pezh vefe bet aes dezhaén ober. Collins oa 31 bloaz pa varvas. Den na c'hell lar en un doare asur piv a dennas war Collins, hag e ouezer nebeutoc'h c'hoazh diwar-benn ar strollad a dagas anezhañ. Hiziv an deiz, bez'zo atav eus an tabut-mañ. E levrioù'zo, e kaver ar mennoz e vefe bet lazhet gant ur marksour añvet Denis ("Sonny") O'Neill, hag a varvas e 1950. Met an armoù implijet oa ar memes re eget reoù ar Black an Tans (boledoù "dumdum" pe "flat nosed"). O'Neill a laras un nebeut amzer goude an trap, e implije ar boledoù-se. E-pad ar gorfskejerezh, ar medisin a glozas e oa un tenn a-eeun ha ket unan a dazlamm. Heuget, ha feuket e vefe bet tu da "the Big Fella" beazañ trec'het, soudarded Collins a degasjont e gorf da Gork, ha kaset diwezhatoc'h da Zulenn. Korf Collins a zo bet losket war-wel er Rotunda, e lec'h ma dremenas dek mil den deuet da welet ha da enoriñ ur wech diwezhañ un den hag deuio da vezañ gwelet diwezhatoc'h evel haroz ha tad ar vro.
[kemmañ] Levrlennadur
- O'Connor Frank, The Big Fellow, 1937 ISBN 0-312-18050-0
- Beaslai Piaras, Life of Collins,
- O'Connor Batt, With Michael Collins
- Talbot Hayden, Michael Collins' Own Story
- Taylor Rex, Michael Collins
- Tim Pat Coogan, Michael Collins: The man whom made Ireland
- Michael Collins, Path to freedom
- Ulick O'Connor, Michael Collins and the Troubles: The Struggle for Irish Freedom 1912-1922
[kemmañ] Notennoù
- ↑ 59 hektar

