Liam Lynch
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
Liam Lynch ( Liam Ó Loingsigh en iwerzhoneg), ganet d'an 9 a viz Du 1893 ha marvet d'an 10 a viz Ebrel 1923) oa un ofiser en Irish Republican Army e-pad brezel dizalc'hidigezh Iwerzhon ha "commanding general"/"pennrener" ar bagadoù enep-feur-skrid an Irish Republican Army e-pad Brezel diabarzh Iwerzhon.
Taolenn |
[kemmañ] Yaouankiz
Lynch a zo bet ganet e rann-douar Barnagurraha, Limerick, e-kichen Mitchelstown, e rannvro Cork, mab da Jeremiah ha Mary Kelly Lynch. Mont a reas da skol Anglesboro, betek e 12 vloaz. E 1910, pa oa 17 vloaz, e krogas da zeskiñ ur vicher e kinkailherezh O'Neill e Mitchelstown, e-lec'h ma teuas da vezañ ezel eus ar Gaelic League hag eus ar gevredigezh Ancient Order of Hibernians. Diwezhatoc'h e labouras e Fermoy en ur stal e-lec'h ma werzhe koad. Goude Emsavadeg Pask e voe test eus lazhadenn ha harzadenn David ha Richard Kent gant ar Royal Irish Constabulary.
[kemmañ] Brezel Dizalc'hidigezh
E Cork, Lynch a adaozas an Irish Volunteers, ar gevredigezh milourel hag a voe kendeuzet gant an Irish Republican Army. E 1919, e Cork atav, e oa bet lakaet da gomandant war ar bagad stourm niverenn 2 eus an IRA a renas e-pad holl ar brezel dizalc'hidigezh. Lynch a sikouras serriñ un ofiser saoz uhel, ar jeneral Lucas, e miz Even 1920 hag e lazhas ur C'horonal Danford e-pad an taol. Diwezhatoc'h e achapas Lucas kuit a a dre zaouarn an IRA e kontelezh Clare. Paket e voe Lynch gant ofiserien all bagad Cork, e-pad un argadenn kaset da benn gant ar saozon a-enep ti-kêr Corck, e miz Eost 1920. Tapet e oa bet Terence McSwiney, Maer Cork, da-geñver an taol-se ivez, ha diwezhatoc'h e varvas diwar an harz-debriñ a rae evit enebiñ ouzh e vac'hidigezh. Lynch, avat, a roas un añv faos ha lezet e voe da vont teir devezh diwezhatoc'h. E-keit-se, ar boliserien saoz o doa lazhet daou zen all digablus anvet Lynch ivez hag o doa kemeret evitañ.
E miz Gwengolo 1920, Lynch hag Ernie O'Malley a oa lakaet e penn un argad a-enep kazarnioù an arme saoz e Mallow. Ha dastumet gante an armoù a oa e-barzh, ha devet ul lodenn eus ar savadurioù. Goude fin 1920, bagad Lynch a drec'has div wezh ar Saozon e taolioù-spi. Brezel chouanerezh Lynch a gendalc'has betek penn kentañ 1921, gant un nebeud trec'hoù e-giz pa voe lazhet 13 soudard saoz en un taol spi e-kichen Millstreet. Met diouzh an tu all e voe c'hwitadennoù. Lazhet e voe 8 den eus an IRA ha daou all a voe fuzuilhet. Da-heul c'hwitadenn taol spi Mourne Abbey e voe paket eizh all, hag goude argad un tren, en Upton, e voe paket pe lazhet 10 soudard eus an IRA.
E miz Ebrel 1921 e oa adframmet an Irish Republican Army gant rannoù savet hervez ar rannvroioù. Ken bras e oa brud Lynch ma oa lakaet komandant e penn kentañ rann-arme ar Su. Adalek miz Ebrel 1921 betek an dreverz a lakaas un termen d'ar brezel e miz Gouere 1921, ur gwask brasoc'h-brasañ a oa bet lakaet war penn Lynch: diaesoc'h diasañ e oa evit an IRA stourm a-enep ar saozon abalamour ma oa bet degaset muioc'h a soudarded saoz ha dre ma oant krog d'ober gant bagadoù soudarded bihan stummet evit stourm a-enep strolladoù an IRA a implije an teknikoù chouanerezh. Lynch ne oa ket ken e penn Eil Brigadenn Cork abalamou ma oa ret dezhañ mont dre guzh eus an eil eus an nav brigadenn a oa e Munster d'eben. A-raok an arsav, an IRA a strive evit gellout kenderc'hel ar stourm. Met nebeutoc'h-nebeutañ a armoù hag a vunisionoù a oa. Hervez tud zo ne vije ket bet tu d'an dispac'hourien Iwerzhonat kenderc'hel betek pell a-raok bezañ trec'het. Setu perak Lynch a welas an arsav-brezel evel ur maread a ziskuizañ dreist evit an arme. Laouenn kennañ e oa gwelout oa erruet ur brantad a beoc'h. Met en desped da se e hetas memestra kenderc'hel ar brezel.
[kemmañ] Ar feur-skrid
Ar brezel a baouezas da-vat a drugarez d'ar feur-skrid iwerzhono-saoz sinet gant ur skipailh a gannaded iwerzhonat (Michael Collins, Arthur Griffith ha Robert Barton e barzh ar strollad-se) hag ar gouarnamant saoz e miz Kerzu 1921.
Lynch oa a-enep ar skrid-se. Haervezañ, an dra-se a woanfe an republik iwerzhonat, krouet e 1916, ha lakat a rae Iwerzhon d'ur statud a zomonion eus an implalaeriezh saoz. Dont a reas da vezañ e penn ar strolad rennañ eus an IRA e miz Meurzh 1922, memes ma oa a-enep ar feur-skrid. Lynch, en desped da se n'en oa ket c'hoant d'en em gavout gant un disrann e-barzh ar strolladoù iwerzhonat. C'hoant en oa e vefe kavet un diskoulm d'ar gudenn-se en ur skrivañ gant an div strollad enebet betegen (ar re a-du gant an emglev, hag ar re a-enep) ur bonreizh nevez d'ar stad iwerzhonat hag en ur grouiñ un Irish Free State gant an div strollad unanet er memes stourm. Lynch a labouras gant Michael Collins da aozadur un argad hag ur brezel a c'herrilla war-zu an Ulster (Iwerzhon an Norzh a oa bet tennet eus peurest ar vro), rak ar stolladoù dizalc'hour ha tudennoù evel Collins a asantent e vefe ad-frammet ar vro e giz-se, met dre guzh e brientent un aloubadeg eus ar vro a-bezh. Met ar saozon a nac'hjent kinnig ar bonreizh, hag an dra-se a gasas un disrann er stroladoù dizalc'hour. Ha Lynch na c'hellas ket kas da benn ar raktres a aloubidigezh an Ulster. Disrann ar stolladoù a gasas ar brezel diabarzh a-vat e Iwrezhon.
[kemmañ] Brezel Diabarzh
Pa z'eo bet aozet seziz ar Four Courts e Dulenn gant ar republikaned, memes ma oa a-enep an taol-se, Lynch a en em lakas e tu an emsavidi e miz Even 1922, pa z'eo bet taget gant arme nevez ar stad iwerzhonat, ar Free State Irish Army. Argad ar Four Courts a loc'has a-vat ar brezel diabarzh. Lynch a zo bet paket gant soudarded ar Free State, met aotret eo bet da vont maez eus Dulenn, peogwir pennoù ar Free State a greden e c'helfe klask herzel an emgannoù ha dikour da zegas en dro ar peoc'h. Met kregiñ a reas da vezañ unan eus pennaozerien an eneberezh enep-feur-skrid.
Goude ma voe paket Joe McKelvey er Four Courts, Liam Lynch a voe lakaet e penn strollad rennañ ar rann enep-feur-skrid eus an Irish Republican Army (añvet ivez an "Irregulars"). Dioreniñ a reas krouidigezh ur republik eus ar Munster, a-benn diaesaat bezañs ar Free State. Ar 'Munster Republic' a vefe bet difennet gant al 'Limerick-Waterford Line'. Rennet gant kerioù evel Waterford, Carrick-on-Suir, Clonmel, Fethard, Cashel, Golden, Tipperary, hag evit echuiñ Limerick, e lec'h ma Lynch a stalias e savadur aozañ an arme. E miz Gouere, e ledas e dalbenn brezel, met an dachenn voe paket gant ar Free State an 20 a viz Gouere 1922.
Lynch a gillas war-zu ar Su hag e stalias e strollad rennañ e Fermoy. Ar 'Munster Republic’ a voe diskaret e miz Eost 1922, pa soudarded ar Free State a zilestjont dre mor e Cork hag e Kerry. Cork a voe paket an 8 a viz Eost ha Lynch a zilezas e Fermoy an devezh warlec'h. Ar bagadoù enep-feur-skrid, strewet na c'hellent kenderc'hel ar stourm nemet en ur implij teknikoù ar guerrilla. Er prantad brezel-mañ, Michael Collins, hag a oa e penn arme ar Free State, a voe lazhet e Cork an 22 a viz Eost 1922.
Lynch a genoberas da zioroadur ur c'hwervoni eus ar brezel, en ur implij ur strategiezh a voe añvet an "orders of frightfulness"/"urzhioù a spont", a-enep ar gouarnamant da c'hortoz, an 30 a viz Du 1922. Da laret eo, ul lazhadeg bras eus an holl dileuridi, kannaded, senedourien, barnerien pe kazetenner hag a labourjent evit ar Free State. Hag a zo bet aozet evel un distro-gwall eus an harzidigezhioù pe al lazhadegoù a republikaned. Ar brizonidi republikan kentañ kaset d'ar marv oant pevar soudard izili eus an IRA, paket gant armoù ar 14 a viz Du 1922. Goude se e voe kaset d'ar marv ar penn-stourmer republikan Erskine Childers ar 17 a viz Du. Dre-se, Lynch a aozas lazhadeg an dileuriad Sean Hales hag un dileuriad all. A zistro-gwall, ar Free State a gasas diouzhtu d'ar marv ar benn-stourmerien, Rory O'Connor, Liam Mellows, Dick Barrett and Joe McKelvey. An dra-se a gasas euzusterioù spontus o tont eus an daou tu: kastiz d'ar marv (ha lazhadeg da heul) eus 77 prizoniad republikan, ha lazhadeg nann-ofisiel eus 150 republikan all e pad taolioù-trap pe harzidigezhioù. Soudarded Lynch, a gasjont da benn taolioù ha argadoù a-enep tiegezhioù dileuridi ar parlamant iwerzhonat. E touez an taolioù-se, e c'heller derc'hel soñj da skouer eus gwall-tan ti an dileuriad James McGarry e lec'h a varvas e vab ( hag a oa 7 bloaz), hag drouklazh ar ministr Kevin O'Higgins ha gwall-tan ti e familh e Stradbally e penn-kentañ 1923.
Lynch a voe kalz burutelet gant un nebeut republikaned evel Ernie O'Malley, abalamour d'e zivarregezh da genoberiañ an taolioù hag ar strivoù brezel a-benn diskoulmañ ar stourm. Ha dreist peogwir hervezh tud'zo, e loske ar brezel d'en em hiraat en un heuliad a daolioù guerrilla diboel. Lynch a glaskas, met hep disoc'h, degas kanolierezh a menezioù o tont eus Alamagn, gant ar spi cheñch penn d'ar vazh en ur brezel a zae war fallat. E miz Meurzh 1923, un emvod eus pennoù an arme enep-feur-skrid a zo bet aozet dre guzh er Glen of Aherlow. Kalz a izili eus ar c'huzul-mañ a ginnigjont e vefe paouezet ar brezel diabarzh. Met Lynch a enebas ouzh ar mennoz-se. Lynch a nac'has groñs hag e mouezhias evit ma vefe kendalc'het ar brezel.
Lazhet e voe e pad ur c'hrogad gant arme ar Free State e menezioù ar Gnockmealdown e-barzh ranvro Tipperary an 10 a viz Ebrel 1923. Kalz a istorourien a welont e varv evel ar fin anat eus brezel diabarzh Bro-Iwerzhon, rak diwezhatoc'h, penn nevez an IRA Frank Aiken a zisklerias un arsav-brezel an 30 a viz Ebrel hag ar 24 a viz Mae, e c'houlennas da soudarded an IRA da zilezel an armoù ha da zistreiñ d'o diegezhioù.
Ar 7 a viz Ebrel 1935, ur monumant a zo bet savet e lec'h ma soñjer e varvas Liam Lynch.
[kemmañ] Levrlennadur
- Michael Hopkinson, Green against Green, the Irish Civil War
- Paul V Walsh, The Irish Civil War 1922-23 - A Study of the Conventional Phase
- Meda Ryan, The Real Chief, Liam Lynch

