Britannia
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
Ar pennad-mañ a denn d'ar broviñs roman hepken evit titouroù all mont d'ar bajenn digejañ Britannia.
Taolenn |
[kemmañ] An aloubadenn roman
Aloubet e voe Enez Preden gant ar Romaned e tri frantad, goude bezañ kemeret Galia.
[kemmañ] Ergerzhadennoù Caesar
E 55 kent J.-K. Julius Caesar a zouaras e kreizsteiz Enez Preden (Enez Vreizh), anvet Britannia (e latin), war-zigarez e vije bet skoazellet ar C’halianed gant pobladoù an enezenn , hag a dreizhas ar mor en-dro e 54 kent J.-K..
An ergezhadenn gentañ a oa muioc’h un doare da ditouriñ ha da ziskouez nerzh ar Romaned kentoc’h evit un aloubadeg wirion. Dilestrañ a rejont war aodoù Kent a vremañ met, gourdrouzet gant an amzer fall da goll ho listri ha da chom enket war an aod hag o tioueriñ marc’hegerien ne’z ejont ket larkoc’h. Ur c’hwitadenn e oa an ergerzhadenn, met un taol kaer e oa war an dachenn bolitikel : divizout a reas ar sened 20 devezh gouel e Roma en enor eus an ergerzhadenn gentañ-se tramor [1].
En e eil ergerzhadenn e kasas Julius Caesar nerzhioù kalz brasoc’h hag e krogas da bediñ pe da c’hourdrouz ar meuriadoù da baeañ un truaj ha da reiñ gouestlidi evit chom e peoc’h. Lakaet e voe Mandubracius, ur roue a-du gant ar romaned, war dron an d/Trinovantes hag e gevezer Casivellaunus a oa rediet da sujañ dezhañ. Kaset e voe gouestlidi gant an arme, met daoust ha paeet e voe an truaj ur wezh ar Romaned kuit, n’emañ ket a-du an istorourien etrezo war ar c’hraf-se[2].
A-drugarez d’an div zilestradenn-se eta e oa sujet ar meuriadoù amezek ha lakaet rouanez a-du en o fenn. Ne oa dañjer ebet ken evit proviñs Galia. Kalz roueed a oa degemeret e Roma gant Augustus hag e warlerc’hidi [3]. E kentañ kantved hon oadvezh , marc’hadourien roman en em strewas er vro gant asant ar meuriadoù brezhon. Digor e oa an hent d’ar c’hoantadennoù roman.
E 39, Kaligula a vodas soudarded e Portus Itius (Boulogne-sur-Mer) hag a lakas sevel un tour-tan divent e-giz m’en dije bet c’hoant da aloubiñ an enezenn , met da c’houde e tilezas e vennozh en un doare dizispleg.
[kemmañ] Aloubadenn 43
- E 43 eus hon oadvezh, an impalaer Claudius a felle dezhañ terriñ levezon an drouized. Gallout a raent unaniñ an eneberezh ouzh Roma e Galia diouzh an enezenn e lec’h ma veze stummet ivez e santualoù bras evel hini Mona.
Levezonet e oa kalz ivez evel boaz gant c’hoant ar varc’hadourien roman o doa gellet gwelet pinvidigezh ar vro a-dost.
War-zigarez e oa bet kaset ar roue Verika diwar e dron gant ar Gatuvellauni, e kasas pevar lejion en tu all d’ar mor : an IIet Augusta, an IXe Hispana, ar XIVvet Gemina hag an XXvet Valeria Victrix, renet gant Aulus Plautius, bet gouarnour Pannonia, Flavius Vespasian, an impalaer da zont hag Osidius Geta. Soñjal a ra an istotrourien e oa war-dro 40 000 soudard en arme a gemeras kreisteiz an enezenn, eus 43 da 47. An impalaer Claudius a reas ar veaj e-unan betek Britannia, evit gallout lidañ e drec’h e Roma ha kemer an titr « Britannicus », a roas d’e vab ivez.
En 60, Nero a gasas e soudarded war Enez-Von (Anglesey), ha distrujañ a rejont santual pennañ an drouized.
E 60 et 61 e legadas ar roue Prasutagus e rouantelezh da Roma, ha garventez ar varc’hadourien hag ar verourien roman a-enep Boudicca, rouanez an Iceni, a lakas holl ar meuriad d’en em sevel. Kemer a rejont kêrioù, drailhañ ar gwarnizonioù roman, ha preizhañ Camulodunum, Verulamium et Londinium. Hervez Suetonius, Nero a soñjas dilezel an enezenn, met dont a reas Suetonius Paulinus a-benn eus an emsavadeg. Disoc’h an emsavadeg a oa spontus. Komz a ra an istorourien roman a 70 000 roman lazhet e deroù. Kalz muioc’h zo bet eus tu ar Vrezhoned moarvat.
[kemmañ] An aloubadenn o kenderc’hel
Dindan an impalaer Vespasian e krogas an aloubadeg en-dro.
- Eus 71 da 74 e voe sujet ar Brigantes gant Petillius Cerialis.
- Eus 74 da 77 e voe aloubet ul lodenn eus Bro-Gembre a vremañ gant Frontinus
- Eus 77 da 84 e klaskas Julius Agricola aloubiñ Caledonia met galvet e voe en-dro gant an impalaer Domitianus.
Biskoazh ne zeuas ar romaned a-benn da aloubiñ holl an enezenn rak ne’z ae ket ar broviñs larkoc’h evit moger Hadrianus en norzh. Disuj e chomas ar Bikted e Kaledonia. Ar strivoù a vije bet ret evit aloubiñ ar vro-se a oa brasoc’h evit ar gounid a oa da gaout. Re baour e oa Kaledonia ha re vellus e oa ar meuriadoù eno. Ne oa abeg ebet da gas ur brezel hir ha koustus da benn.
Dizalc’h e chomas Hibernia ivez.
Abalamour ma ranked argas tagadennoù ar Bikted hag evezhiañ ar meuriadoù sujet a-nevez e oa ret d’ar Romaned derc’hel tri lejion (da lâret eo etre 20 000 ha 30 000 den) er broviñs. Dont a reas eta da vezañ ur broviñs impalaerel, renet diouzh Camulodunum (Colchester), Eburacum (York) pe marteze dija diouzh Londinium (Londrez), gant ur legad bet koñsul dija abalamour d’an armeoù a oa da ren.
[kemmañ] Aozadur Britannia roman
[kemmañ] an takadoù merañ
E-doug ar c’hentañ hag an eil kantved e voe rannet ar broviñs e takadoù disheñvel :
- Proviñs Brittannia hec’h-unan gant un takad dindan dalc’h al lejionoù hag un all siouloc’h.
- Rouantelezhioù-pratikoù, staget tamm-ha-tammm ouzh ar broviñs e lodenn gentañ ar c’hentañ kantved (Togidumnus er c’hreisteiz, Prasutagus er c’hornôg...).
Tra ma’z eo chomet un tamm emrenerezh gant ar rouantelezhioù-pratikoù e voe aozet peurrest ar vro hervez an urzh roman.
Diazez ar melestradur e oa ar c’heodedoù pe ar ar meuriadoù kelt evel e Galia a vere o aferioù diabarzh
[kemmañ] Ar c'hêrioù
Da-heul an aloubadenn e voe savet keodedoù roman nevez war dachenn ar meuriadoù evel re an Atrebates, an d/Trinovantes, an Iceni, ar g/Coritani, an Ordovices, an Demetae hag ar v/Brigantes. A-wezhioù e oa ur gêr dija ha diorroiñ a rae ar gêr roman-ha-brezhon e-kichen (evel e Calleva, Verulamium, Camulodunum...). A-wezhioù, e veze krouet ur gêr nevez hag e veze dilec’hiet ar boblañs (evel e Noviomagus, Durovernum, Corinium...). N’ouzer ket da vat e pe lec’h emañ kêrbenn ar broviñs d’ar mare-se. Lod a soñj ez eo Londinium (Londrez), fontet e-kerzh ar c’hentañ kantved – lod all a soñj e oa Camulodunum pe Eburacum.
Kêrioù eus proviñs Britannia (anvioù latin) :
- Camulodunum (Colchester), trevadenn soudarded e bro an Trinovantes ha kentañ kêrbenn ar broviñs e 43
- Lindum, (Lincoln– Lincolnshire) trevadenn soudarded savet dindan ar Flavianed
- Glevum, (Gloucester) trevadenn soudarded savet dindan Nerva
- Eburacum (York), trevadenn soudarded savet dindan Antonin moarvat
- Caesaromagus (Chelmsford), kêrbenn an d/Trinovantes
- Verulamium (St Albans) municipes nemetañ, dezhañ ar gwir latin e Preden, kêrbenn ar g/Catuvellauni
- Noviomagus Regnorum (Chichester), kêrbenn ar Regni
- Calleva Atrebatum (Silchester) kêrbenn an Atrebates
- Venta Belgarum (Winchester) kêrbenn ar v/Belgae
- Durovernum Cantiacorum (Canterbury), kêrbenn ar g/Cantii
- Durnovaria Durotrigum (Dorchester), kêrbenn an Durotriges
- Corinium Dobunnorum (Cirencester), kêrbenn an Dobunni
- Ratae Corieltauorum (Leicester)
- Deva (Chester)
- Dubris (Douvres)
- Corstopitum (Corbridge), e-kichen moger Hadrian
- Venta Silurum (Caervent), e bro ar Silured
- Mancunium ou Mamucium (Manchester)
- Aquae Sulis (Bath)
Goloet e oa ar vro gant un niver a hentoù ha meret e veze gant un niver a dud dindan ar stad. E darempred e oa ar broviñs gant an Naoned ha Bourdel dre porzhioù Domnonea (Kerneveur) ha gant Portus Itius (Boulogne-sur-Mer) war an douar-bras dre porzh Douvres.
Bras e oa obererezh ar mengleuzioù. Ezporzhiet e veze aour, plom arc’hantus, staen hag houarn ha glaou memes.
[kemmañ] Ar romanekadur
Yezh an galloud hag ar vistri e oa al latin. Bras-kenañ e oa levezon sevenadurel an impalaeriezh. Kalz romaned pe tud eus an impalaeriezh a oa o chom e Britannia ivez. E latin ez aent an eil d’ar re all evel-just. Abalamour da se ez eo en em ledet implij ar yezh-se.
Koulskoude ne voe ket ken don al latinekadur hag e Gallia en tu all da ziazad Londrez. Chom a reas bev ar sevenadur keltiek er-maez ar c’hêrioù bras ha dreist-holl e bro an Ordovices hag en hini ar Silures (Bro-Gembre hiziv) e lec’h ma ne oa ket ken kreñv levezon ar Romaned. Kenderc’hel a reas ar Vrezhoned da gomz predeneg daoust ma voe latinekaet ar renkadoù uhel.
Setu a skriv Tacitus diwar-benn ar Vrezhoned :
"E gwirionez, ne voe ket heñvelekaet pobladoù ar vro ouzh an alouberien. Ur yezh estren e chomas al latin, ret e oa evit an darempredoù gant ar Romaned. Latinekadur ar c’hêrioù a voe brasoc’h, met pas a-walc’h evit cheñch yezh an annezidi". Tacitus, Buhez Agricola
Kalz gerioù latin a dremenas koulskoude e yezh ar vrezhoned evel ma c’hoarvezh atav pa vez kalz tud divyezhek.
[kemmañ] Difenn ar broviñs
Etre 119 ha 122, ha goude e 142, en em savas ar v/Brigantes harpet gant meuriadoù disuj Kaledonia war harzoù hanternoz Britannia. Ret e voe kreñvaat al limes (moger a zifenne harzoù an impalaeriezh en norzh) :
- E-pad beaj an impalaer Hadrian an hini e voe savet moger Hadrian. Kregiñ reas e 121-122, evit echuiñ e 128. Ar voger hedet gant touflezioù, gant kreñvlec’hioù ha kazernioù ingalet a-hed an harzoù. Chom a reas efedus e-pad tri c’hantved daoust da dagadennoù ar Bikted.

