Urzhiataer
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
Un urzhiataer a zo un aveadur stlennek a ro an tu da dretañ stlennadoù hervez heuliadoù kemennadoù pe brogrammoù.
An diskibliezh a bled gant damkaniezh, fardañ, hag implij an urzhiataerioù a reer slenneg anezhañ.
Taolenn |
[kemmañ] Pennaennoù hollek
Da gentañ penn e veze implijet an urzhiataerioù evit jediñ (niveroù anterin, diwezhatoc'h niveroù skej fiñvus).
- Evelato ne c'haller ket o heñvelekaat ouzh jederezed : evit gwir, treterezh un urzhiataer a c'hell disoc'hiñ war ur steudad sifroù met ivez war ur programm all evit an urzhiataer-se (pe evit unan all).
- Gant adeiladezh von Neumann ez eo boutinekaet ar roadennoù ha gallout a reont bezañ sellet outo ken buan all evel niveroù, kemennoù, talvoudoù poell pe ne vern pe arouezenn termenet diwar did (ul lizherenn, da skouer).
Evel m'hen diskouez e anv e talvez un urzhiataer da « urzhiañ » ar roadennoù, da lavaret eo o lakaat en urzh, o rummañ hag o renkañ, hervez ur poell bet dibabet.
Ar urzhiataerioù kentañ, an ENIAC savet er Stadoù Unanet pe ar Mark I savet e Breizh-Veur, a zo bet roet dezho an anv saoznek « computer » a dalveze da gentañ-penn evit an den a ra jedadennoù niverel (gant skoazell ardivinkoù evel ar voulleg, ar reolenn-jediñ, ar jederez mekanek...). Daoust da gresk barregezh an urzhiataerioù dibaoe (hag a ya kalz pelloc'h eget jediñ) ez eus bet dalc'het d'ar ger saozneg memestra. E galleg ez eo diwar goulenn skourr gall an embregerezh IBM ez eo bet kinniget ar ger « ordinateur » (a zo testeniekaet evel anv-gwan e geriadur meur Emile Littré o talvezout evit « Doue o lakaat urzh er bed») gant ar yezhoniour Jacques Perret. Kavout a rae d'ar renerien e oa kalz re strizh ar ger « calculateur » -- kevatal da « computer » -- e skoaz barregezhioù o ardivinkoù. Diwar un hevelep patrom eo bet krouet er bloavezhioù 1960 ar ger brezhonek « urzhiataer », en deus graet berzh daoust d'ar ger dazeilat « kompoder » bezañ bet kinniget e deroù ar bloavezhioù 1990.
N'eo ken nemet e deroù ar bloavezhioù 1970 he deus lezet ar mekanografiezh e blas d'ar stlenneg.
- Gant ar jediñ hon eus unan eus an arloadoù a c'hall bezañ. En degouezh-mañ e vez sellet ouzh ar roadennoù evel niveroù.
- Implijet eo ivez an urzhiataer evit e barregezhioù da frammañ ar stlennad, da skouer war trobarzhelloù stokañ gwarellek. Jedet ez eus bet e diwezh ar bloavezhioù 1980, panevet an urzhiataerioù e vije ezhomm diouzh ar boblañs c'hall en he fezh ken nemet evit ober labour tiez-bank ar vro.
- Ar barregezh-se da frammañ ar stlennaoù en deus ledet implij ar skridtreterezh e-touez an dud ;
- merañ diazoù roadennoù darempredel a ro ivez an tu da adpakañ ha da nershaat stlennadoù dasparzhet gwelet gant an implijer evel meur a daolenn zizalc'h.
Diwar krouadur an nevezc'her e tiwanas troidigezhioù lies eus troiennoù Supercomputer, goururzhiataer pe c'hourgompoder, ha Quantum computer, urzhiataer kwantek pe gompoder kwantek. En degouezh diwezhañ-mañ ez eo soulwerzhet implij ar ger "urzhiataer" just a-walc'h dre m'emañ pell ar barregezhioù a c'haller rakwelet evit ar jediñ kwantek diouzh liesvarregezh un "urzhiataer".
Gant ar skiant-prenet ez eus bet tapet digemmañ div arvez en un urzhiataer, a oa bet ispriziet en deroù an eil hini anezho :
- an adeiladezh fizikel, dafarel (alias hardware pe hard) ;
- an adeiladezh meziantel (alias software pe soft) ; un urzhiataer araokaet-kenañ a-fet teknik diouzh ar mare evel ar Gamma 60 eus ar gompagnunezh Bull na reas ket berzh evel a oa gortozet, ken nemet en arbenn ma oa nebeut a zoareoù da lakaat e pleustr aes e varregezhioù teknikel. Ar meziantoù - hag o c'hlokadur ar servijoù (stummadur, trezalc'h, h.a.) - a ya d'ober abaoe kreiz ar bloavezhioù 1980 ar bras eus koustoù an aveadur stlennek, tra m'eo bihanoc'h lodenn an dafar.
[kemmañ] Mont en-dro un urzhiataer
Kemmet a-galz eo an teknologiezhioù lakaet e pleustr dibaoe ar bloavezhioù 1940 ha deuet int da vezañ un teknologiezh (da lavaret eo un teskad greantel aozet tro-dro da deknikoù) da vat adalek ar bloavezhioù 70. Kalz anezho a implij c'hoazh ar c'healioù termenet gant John von Neumann, daoust m'emañ an adeiladezh-mañ war gilañ : ar programmoù n'en em gemmont ket mui nemeur o-unan (ar pezh a vije sellt outañ evel un doare siek da brogrammiñ), hag an dafar a gemer kement-mañ e kont en ur zispartiañ fraezh hiziv stockañ ar c'hemennoù hag ar roadennoù, er c'hrubuilhoù hag all.
Hervez Adeiladezh von Neumann, un urzhiataer a zo ouzh e ober 4 lodenn :
- An unvez aritmetikel ha lojikel (UAL) pe unvez-tretañ : e roll a zo seveniñ an oberiadennoù diazez, un tamm evel a rafe ur jederez.
- An unvez-kontrolliñ (UK) : a c'haller aroueziañ evel bizied o kas ar jederez en-dro.
- Ar memor, a zo ennañ kenkoulz ar roadennoù hag ar programm a lavaro d'an unvez-tretañ pesort jedadennoù ober war ar roadennoù-se. Dasparzhet eo ar memor etre memor aezhidik (programmoù ha roadennoù war seveniñ) ha memor padel (programmoù ha roadennoù diazez an ardivink)
- An trobarzhelloù enkas-diskas, anezho gwikefreoù evit kehentiñ gant ar bed diavaez.
[kemmañ] UAL hag UK
An unvez aritmetik ha lojikel (an UAL) a zo an hini a ra an oberiadennoù diazez (sammadurioù, lamadurioù ...), an oberiadennoù poell (HA, PE, NA...) hag an oberiadennoù-keñveriañ (da skouer ur geñveriadenn-gevatalted etre daou dakad-memor). An UAL an hini a seven jedadennoù an urzhiataer.
An unvez-kontrolliñ a gemer he c'hemennoù er memor. Ar re-mañ a ziskouez dezhi petra urzhiañ d'an UAL, ha penaos e vo ret dezhi efediñ diouzh ret, hervez an disoc'hoù a vo pourvezet gant homañ. Ur wezh echu an oberiadenn, an unvez-kontrolliñ a ya pe d'ar c'hemenn a heuilh, pe d'ur c'hemenn all e-lec'h ma vo urzhiet dezhi en em skourrañ gant ar programm.
Aesaat a ra an unvez-kontrolliñ ar c'hehentiñ etre an unvez aritmetik ha lojikel, ar memor hag an trobarzhelloù. Merañ a ra ar bras eus ar c'hemennoù sevenet en urzhiataer.
[kemmañ] Memor
E framm ar reizhiad, ar memor a c'heller gwelet evel un heuliad kelligoù niverennet pep a dammig stlenn enno. Ar stlenn-se a c'hall servijout da ziskouez d'an urzhiataer petra zo goulennet digantañ ober (kemennoù) pe delc'her roadennoù da dretiñ. Gant ar bras eus an adeiladezhioù stlennek ez eo ar memes memor a dalvez evit an daou arc'hwel. Evit a sell ar jederezed a-stur a-vras e tegemerer zoken e yafe kemennoù programmoù da erlec'hiañ lod all e-kerzh an oberiata gant ma tegas muioc'h a efedusted. Gwechall e oa kement-all un doare boas d'ober, hogen redioù a helennded an ijinerezh meziantel o deus graet dezhañ mont war rouesaat, panevet en degouezh resis-mañ, abaoe meur a zekvloaziad.
Gallout a reer adskrivañ ar memor-se kel lies gwezh ha mar bez ezhomm. Ment bloc'hoù ar memor hag an teknologiezh implijet o deus kemmet hervez ar c'houstoù hag an ezhommoù : 8 bit evit ar pellgehentiñ, 12 bit evit an ardivinkañ (DEC) ha 60 bit evit pikoloù jederezed skiantel (Control Data). Ur c'henasant a zo bet kavet tamm ha tamm gant an okted da unvez haezadus, ha kemennoù war ur ment a 4 pe 8 okted.
En holl degouezhioù e chom haezadus an okted, pezh a eeuna skrivañ ar programmoù.
E-touez an teknikoù implijet evit oberiañ ar memorioù e kaver azhenterioù tredantreloc'hel, korzennoù dre verkur a veze ganet en o ser gwagennoù klev, trañzistorioù hiniennel, korennoù ferrit, hag en diwezh amredoù enframmet enno milionoù a drañzistorioù.
[kemmañ] Enkas-Diskas
Ar gwikefreoù enkas/diskas a lak an urzhiataer e tailh da gehentiñ gant ar bed diavaez. Ur c'halz anezho a zo, eus ar c'hlavier betek ar skramm.
Perzh boutin an holl trobarzhelloù enkas eo amdreiñ ar stlenn tapet ganto en diavaez e roadennoù a c'hello an urzhiataer ober e vat anezho. Padal an trobarzhelloù diskas a zigod ar stlenn pourchaset gant an urzhiataer e seurt ma vefe spletus evit an implijer.
[kemmañ] Bus
Al lodennoù disheñvel-se a zo liammet etrezo gant tri bus, bus ar chomlec'hiañ, bus ar roadennoù hag bus an urzhiadoù. Ur bus a zo ouzh e ober un niver bennak a neudennoù tredan a sav ul liamm evit treuzdougen stlenn binarel kodet war meur a vit.
- Bus ar chomlec'hiañ a dreuzkas ar chomlec'hioù ganet gant an U.K.T. (Unvez Kreiz Tretañ) evit diuzañ ul log memor pe ur marilh diabarzh e unan eus ar bloc'hoù. Niver ar bitoù treuzkaset gant ar bus-se a zo diouzh ar c'hementad memor a ranker haeziñ.
- Bus ar roadennoù a dreuzkas ar roadennoù eskemmet etre elfennoù disheñvel ar reizhiad.
- Bus an urzhiadoù a dreuzkas an arhentoù sinkronelaat liesseurt ret da mont en-dro ar reizhiad : arhent lenn (RD), arhent skrivañ (WR), arhent diuz (CS : Chip Select).
[kemmañ] Adeiladezh
A-drugarez d'ar munutaat e c'haller enframmañ an UAL hag an unvez-kontrolliñ e-barzh un amred enframmet hepken a reer mikroprosesor anezhañ.
- En degouezh skoueriek e vez lec'hiet ar memor war amredoù enframmet tost d'ar prosesor, ul lodenn eus ar memor, ar memor grubuilh, a c'hallo bezañ lec'hiet war memes amred enframmet hag an UAL.
- Klokaet vez an hollad war ar bras eus an adeiladezhioù gant un eurier da reoliañ lusk ar prosesor. Evel just, e fell d'an den e yafe hemañ ar buanañ ar gwellañ, hogen n'haller ket kreskiñ e dizh diharz evid daou abeg :
- ar primañ ma vo an eurier, ar muiañ e tommo ar prosesor heñvel an traoù a-hend-all, diouzh karrez e dizh. Hag ur wrez re uhel a c'hallfe gwastañ anezhañ ;
- bez' ez eus un talm ma teu ar prosesor da vezañ distabil ; faziek e teu e emzalc'h da vezañ, diwar se e c'hoarvez an aliesañ sac'hadennoù.
- Hervez un tuadur a c'haller merzout abaoe 2005 e laker meur à UAL er memes prosesor, ha siken meur a brosesor er ar memes krug. Evit gwir ar munutaat a-dammoù (gwelet Lezenn Moore) hel laka posubl heb na goustfe kement-all kerroc'h. Un tuadur all, abaoe 2006 e ti ARM, a zo gant mikroprosesorioù hep eurier : dont a ra un hanter eus an distrewiñ gwrez eus an arhentoù eurier pa ya en-dro ar prosesor ; a zo muioc'h, ur mikroprosesor hep eurier a zo kazi null e vevezerezh pa ne ya ket en-dro : an arhent eurier ret nemetañ a zo neuze an hini tonket da freskaat ar memorioù. Pouezus eo an atoud-se evit ar patromoù hezoug.
- An diforc'h arc'hwelek pennañ hiziv e-keñver patrom Von Neumann a zo, war adeiladezhioù zo, bezañs daou rakmemor disheñvel : an eil evit ar c'hemennoù hag egile evit ar roadennoù (tra ma spisae patrom Von Neumann ur memor boutin evit an daou). Abeg ar forc'hadenn-mañ a zo e vez sellet breman ouzh kemmañ e gemennoù dezhañ e-unan gant ur programm (panevet war an ardivinkoù a-stur a-vras) evel un doare da zisteurel. Diwar neuze ma rank endalc'had ar grubuilh roadennoù bezañ adskrivet er memor pennañ pa 'z eo kemmet e ouzer ne vo morse an degouezh gant hini ar grubuilh gemennoù, alese e vez eeunaet an amredoù ha gounezet war an digonusted.
[kemmañ] Kemennoù
Ar c'hemennoù a c'hell intent un urzhiataer n'int ket re lavar mab-den. An ardivink ne oar seveniñ ken nemet un niver bevennet a gemennoù termenet-mat. Seurtoù kemennoù intentet gant un urzhiataer a zo traou evel « kopiañ endalc'had ar gellig 123 hag el lakaat e-barzh ar gellig 456 », « sammañ endalc'had ar gellig 321 hag hini ar gellig 654, ha lakaat ar disoc'h e-barzh ar gellig 777 », ha « m'eo endalc'had ar gellig 999 kevatal da 0, seveniñ ar c'hemenn a zo e-barzh ar gellig 345 ». Met ar bras eus ar c'hemennoù a zo ouzh o ober daou zakad : an eil o tiskouez petra ober, a reer ar c'hod oberiadenn anezhañ, hag egile o tiskouez pelec'h e ober, a reer oberantenn anezhañ.
E-barzh un urzhiataer, ar c'hemennoù a glot gant kodoù - kod ar c'hopiañ a vezo 001, da skouer. An teskad kemennoù degemeret gant un urzhiataer, a reer anezhañ e lavar-ardivink, a zo un heuliad sifroù binarel dre ma n'ez eus ken nemet 0 (zero) hag 1 (unan) ouzh ober ar c'hemennoù hag ar roadennoù a vez intentet gant ar unvez-tretañ. 0 = Ne dremen ket ar red tredan. 1 = Tremen a ra ar red tredan.
Peurvuiañ ne implij ket mui ar brogrammourien lavaroù a seurt-se, ober a reont kentoc'h gant pezh a reer ur lavar a live uhel anezhañ, a vezo amdroet da c'houde e lavar binarel gant ur programm arbennik (ur jubenner pe ur c'hempuner diouzh an ezhommoù). Da heul an treterezh-mañ ar programmoù a vo meizadus gant an urzhiataer en e lavar genidik.
Lavaroù-programmiñ zo, al lavar gronnañ da skouer, a vez graet lavaroù à live izel anezho, rak ar c'hemennoù implijet ganto a chom tost-tre diouzh re an urzhiataer. Da heul, ar programmoù skrivet gant al lavaroù-se a zo liammet-kreñv gant ar savenn int bet diorroet eviti. Ar lavar C, kalz aesoc'h da adlenn eget al lavar gronnañ, a ra d'ar brogrammourien bezañ ampletusoc'h. Setu perak ez eus bet graet gantañ muioc'h-mui a feur ma tigreske koust ar periant ha ma kreske gopr ar brogrammourien.
[kemmañ] Meziantoù
Ar meziantoù a zo evel mell rolloù kemennoù roet d'un urzhiataer. Programmoù niverus a gaver enno milionoù a gemennoù, lod anezho adsevenet dizehan. Gant un urzhiatazer personel a 2006 e vez sevenet meur a viliard kemennoù dre eilenn.
Abaoe kreiz ar bloavezhioù 1960 ez eus bet ijinet urzhiataerioù ha reizhiadoù a-benn ma c'hallfent seveniñ meur a brogramm war un dro. Graet e vez "lies-trevell" eus ar barregezh-se. An degouezh eo gant an holl urzhiataerioù ha reizhiadoù a-vremañ.
E gwirionez ne seven ar prosesor ken nemet ur programm war un dro, en ur dremen eus an eil d'egile bewezh ma c'hall. Mar deo uhel a-walc'h tizh ar prosesor e-skoaz an niver a drevelloù da seveniñ e kavo d'an implijer ez eus meur a brogramm o seveniñ war un dro. Ar malluster roet da beb programm a vez, peurvuiañ, meret gant ar reizhiad korvoiñ.
[kemmañ] Reizhiad korvoiñ
Ar reizhiad korvoiñ a zo ar programm-kreiz ennañ an elfennoù diazez ret da mont en-dro reizh an urzhiataer.
Ar reizhiad korvoiñ a zeverk loazoù fizikel an urzhiataer (amzer prosesor, memor, h.a.) d'ar programmoù liesseurt war seveniñ. Pourchas a ra ivez ostilhoù d'ar programmoù all (evel ar sturieroù) a-benn aesaat implij an holl trobarzhelloù, kuit dezho da gemer e kont munudoù fizikel ar re-mañ. Setu da heul ar reizhiadoù korvoiñ pennañ :
[kemmañ] Seurtoù urzhiataerioù
- Urzhiataer an dazont ;
- Urzhiataerioù a-vremañ :
- an urzhiataerioù personnel (kenglotus PC, Macintosh, [[Amiga], h.a.) :
- an urzhiataerioù-burev ;
- an urzhiataerioù hezoug.
- an ameileroù personel (pe PDA) ;
- ar reizhiadoù etre (midrange) (d.s. IBM AS/400-ISeries, RISC 6000...)
- ar meururzhiataerioù (servijeroù kreiz) (d.s. : IBM 43xx hag ES9000, Siemens SR2000 ha S110 ...) ;
- ar goururzhiataerioù ;
- ar servijerioù dre rack (1U) ;
- ar staeloù-labour ;
- an urzhiataerioù personnel (kenglotus PC, Macintosh, [[Amiga], h.a.) :
- Urzhiataerioù an tremened.
- Ardivink Turing.

