Hywel Dda
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Roedd Hywel 'Dda' ap Cadell (c. 880 - 950) yn frenin cyntaf Deheubarth yn ne-orllewin Cymru. Ef a unodd Ceredigion, Ystrad Tywi a Dyfed i greu'r deyrnas newydd. Erbyn ei farwolaeth roedd yn rheoli Gwynedd hefyd. Mae e'n nodedig yn bennaf am greu cyfraith unffurf gyntaf y wlad. Ei wraig oedd Elen merch Llywarch o Ddyfed.
Ganed Hywel oddeutu 880, yn fab ieuengaf Cadell ap Rhodri ac ŵyr Rhodri Mawr. Yn 905 concrodd Cadell Deyrnas Dyfed a'i rhoi i Hywel i'w rheoli. Cryfhaodd ei afael ar Ddyfed trwy briodi Elen, gan fod ei thad Llywarch ap Hyfaidd wedi bod yn frenin Dyfed. Ar farwolaeth ei dad yn 909 cafodd Hywel gyfran o Seisyllwg, ac ar farwolaeth ei frawd yn 920, unodd Ddyfed a Seisyllwg i greu teyrnas newydd, Deheubarth. Pan fu farw ei gefnder Idwal Foel yn 942, gallodd Hywel gipio Gwynedd hefyd, gan ddod yn frenin tua tri-chwarter Cymru.
[golygu] Cyfraith Hywel
Sefydlwyd Cyfraith Hywel Dda yr un adeg â cyfraith Mers gan Brenin Offa a cyfraith Wessex gan Brenin Alfred a mae'n bosib fod Hywel yn gwybod amdanynt achos roedd wedi bod yn ymweld â'r llys Seisnig. Roedd cyfraith Hywel Dda yn gasgliad o ddyletswyddau traddodiadol a sgrifenwyd i lawr tua 930 yn Hendy-gwyn ar Dâf, Sir Benfro. Daeth pobl ddoeth o bob cŵr o'r wlad ynnghyd i gydweithio i ffurfio'r gyfraith a dilynodd y Cymry cyfraith Hywel Dda tan yr unfed ganrif ar bymtheg. Roedd y gyfraith yn rhoi statws cyfreithol i fenywod a phlant hefyd, peth prin iawn ar yr adeg.
Roedd cysylltiadau agos rhwng Hywel â'r llys Seisneg. Ym 928 aeth Hywel ar bererindod i Rufain.
Erbyn cyfnod Hywel roedd Cymru yn wlad fwy neu lai unedig gyda ffiniau pendant rhyngddi a Lloegr, gyda'i hiaith ei hun, ei heglwys ei hun, gyda'i llenyddiaeth a'i chyfreithiau ei hun gyda system o lywodraeth ei hun. Yn anffodus yn dilyn marwolaeth Hywel bu'r gwahanol frenhinoedd yn ymaldd a'i gilydd tan i Gruffydd ap Llywelyn ddod yn frenin.
Heddiw, mae Prifysgol Cymru yn rhoi Gwobr Goffa Hywel Dda am ymchwil i gyfraith a defod Cymru yn yr Canol Oesoedd. Ceir copi o'r Gyfraith (mss Peniarth 28) yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn Aberystwyth, gellir ei ddarllen arlein[1]


