Llydaweg
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Mae'r Llydaweg (Brezhoneg yn y Llydaweg), yn tarddu o'r Frythoneg, fel y gwnaeth y Gymraeg a'r Gernyweg hefyd. Tarddodd y Frythoneg ei hun o'r Gelteg. Siaredir Llydaweg yn Llydaw, yng ngogledd-orllewinol gwladwriaeth Ffrainc, sef Llydaw Isel, sy'n cynnwys Finistère, gorllewin Côtes d'Armor a Morbihan. Mae cysylltiad agos rhwng yr iaith â'r hunaniaeth Lydawaidd.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Hanes
Cafodd y Llydaweg ei chyflwyno i Lydaw gan ymfudwyr o dde-ddwyrain Prydain o'r 4edd hyd at y 6ed ganrif. Ychydig sy'n hysbys am gyflwr ieithyddol y rhan honno o wlad Gâl yr adeg honno ond mae'n bur sicr fod tafodiaith Aleg yn cael ei siarad yno. Nid yw'r Llydaweg ei hun yn perthyn i gangen Celteg y Cyfandir ond yn hytrach i'r Frythoneg sydd, gyda'r Oideleg, yn ffurfio'r gangen Geltaidd a elwir yn Gelteg Ynysig. Glosau ar eiriau Lladin mewn llawysgrifau yw'r cofnodau hynaf o'r iaith Lydaweg sydd ar gael heddiw, ynghyd ag enwau personol a lleol yn yr un ffynhonnellau. Maent yn dyddio o'r 9fed hyd at y 12fed ganrif. Mae'r testunau cyfan cynharaf yn dyddio o ddiwedd yr Oesoedd Canol. Gelwir iaith y cyfnod hwnnw'n Llydaweg Canol. Testunau crefyddol fel bucheddau seintiau yw'r testunau Llydaweg Canol bron i gyd. Y llyfr cyntaf i'w gyhoeddi yn y Llydaweg yw'r Catholion, geiriadur teirieithog a gyhoeddwyd yn Tréguier yn 1464. Mae Llydaweg Canol yn dangos dylanwad cryf Ffrangeg ar ei ffonoleg, ei gramadeg a'i geirfa.
Mae datblygiad system orgraffol safonol i'r Llydaweg wedi bod yn anodd. Cam pwysig oedd cyhoeddiad geiriadur Le Gonidec yn 1821. Heddiw mae nifer o systemau orgraffol yn cyd-fyw. Yr un a ddefnyddir fwyaf yw'r orgaff Peurunvan (unedig) neu Zedacheg.
[golygu] Llydaweg heddiw
Yn 1999, roedd tua 257 000 o bobl yn medru Llydaweg yn ôl yr INSEE (Sefydliad gwybodaeth ystadegol ac economaidd Ffrainc), sef un rhan o bump o boblogaeth Llydaw Isel. Roedd cefn gwlad Breizh Izel yn uniaith Lydaweg tan yr Ail Ryfel Byd. Oddi ar y rhyfel ychydig o bobl ifanc a fagwyd yn Llydaweg. Ar waetha'r ffaith nad oedd mewnlifiad yn digwydd yr adeg honno ymddengys i'r rhan fwyaf o deuluoedd Llywdaweg benderfynu fagu eu plant yn uniaith Ffrangeg o tua 1946-1950 ymlaen. Mae nifer y siaradwyr iaith gyntaf ar fin cwympo i lefel isel gyda cholli'r genhedlaeth 70 - 80 oed dros y degawdau nesaf yma, sef cnewyllyn y siaradwyr iaith gyntaf. Ar hyn o bryd prin bod 2% o blant Llydaw Isel yn medru'r Llydaweg a'r rhan fwyaf ohonynt oherwydd ymdrech ysgolion Llydaweg Diwan. Rhyw deg mil o blant sydd yn cael eu dysgu yr ysgolion hyn, ac mae'r ffigwr yn codi gan bymtheg y cant pob blwyddyn. Mae yna gyfundrefn Divyezh (dwyeithog cyhoeddus)/Dihun (dwyieithog preifat).
Nid oes gan y Llydaweg unrhyw statws swyddogol fel y Gymraeg, ond mae radio a theledu cyhoeddus yn darlledu rhai rhaglenni Llydaweg bob dydd. Y Llydaweg yw'r iaith Geltaidd gyntaf ar y Wicipedia, gyda mwy na 10,000 o erthyglau wedi eu hysgrifennu ynddi.
[golygu] Beth yw'r gair am...?
- Sut mae - Salud
- Hwyl fawr - Kenavo, kenô
- Diolch - Bennez Dioue(Sef yn lythrennol "Bendith Duw". Nid oes gwir gair am diolch yn Llydaweg), Trugarez, mersi
- Os gwelwch yn dda - Mar plij
- Iechyd da! - Yec'hed mat!
- Nos da! - Noz vat!
- Demat deoc'h? - Sut ydych chi?
- Demat dit? - Sut wyt ti?
[golygu] Llyfryddiaeth
- F. Gourvil, Langue et littérature bretonnes (Paris, 1952)
- Kenneth H. Jackson, A Historical Phonology of Breton (Dulyn, 1967)
- Henry Lewis, Llawlyfr Llydaweg Canol (Caerdydd)
| Ieithoedd Celtaidd | ||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Gwelwch hefyd: Ieithyddiaeth · Y Celtiaid · Gwledydd Celtaidd | ||||||||||||||||||||||||||

