Llywelyn ap Gruffudd

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Gweler hefyd Llywelyn ap Iorwerth (Llywelyn Fawr) a Llywelyn (gwahaniaethu).

Llywelyn ap Gruffudd (Llywelyn Ein Llyw Olaf) (c.1225 - 11 Rhagfyr, 1282), oedd Tywysog Cymru a Gwynedd cyn i Gymru gael ei choncro gan Edward I, Brenin Lloegr. Roedd yn fab i Ruffudd ap Llywelyn ac yn ŵyr i Lywelyn Fawr, Tywysog Cymru.

Taflen Cynnwys

[golygu] Hanes

Carreg goffa Llywelyn yng Nghilmeri
Carreg goffa Llywelyn yng Nghilmeri

Sylweddolodd Llywelyn mai'r unig obaith i Gymru oedd iddo ef fod yn Dywysog Cymru cydnabyddiedig, a chasglodd ynghyd fyddin gref. Roedd rhaid i bethau ddod i ben ac fe gafwyd brwydr hir a ffyrnig rhwng Llywelyn ag Owain, Dafydd a Rhodri ei frodyr. Llywelyn fu'n fuddugol ym Mrwydr Bryn Derwin.

Aeth Llywelyn o nerth i nerth ar ôl Brwydr Bryn Dewin. Enillodd yn ôl y Berfeddwlad, a meddiannu Ceredigion ac yna aeth yn ei flaen i Ddyfryn Tywi ac enillodd dir y Normaniaid hyd at Sir Benfro. Yn ffodus i Lywelyn roedd y barwniaid wedi codi yn erbyn y brenin Harri III o Loegr. Erbyn 1263 daeth yn ryfel cartref dan arweiniad Simon de Montfort. Pan ddaeth y gwrthryfel i ben sylweddolodd Llywelyn y gallai brenin Lloegr fod yn fygythiad eto ac felly arwyddodd Cytundeb Trefaldwyn.

Fe wnaeth brenin Lloegr gydnabod am y tro cyntaf a'r tro olaf Gymro yn Dywysog Cymru yn y cytundeb hwn (yn ddiweddarach cafodd Owain Glyndŵr ei gydnabod gan Ffrainc ond dim gan Loegr). Cafodd Llywelyn hefyd gadw y tiroedd yr oedd wedi eu hennill, ac fe wnaeth y brenin ganiatau priodas rhwng Llywelyn ac Eleanor de Montfort er ei bod hi a'i theulu yn Ffrainc ar y pryd, mewn alltudiaeth. Fe wnaeth Llywelyn gytuno i dalu gwrogaeth a'i deyrngarwch i'r brenin.

Yn 1272 bu farw Harri III. Cododd Llywelyn Gastell Dolforwyn ger Trefaldwyn. Ar ôl i Edward I gael ei goroni yn frenin Lloegr gwysiodd Llywelyn i dalu teyrngarwch iddo ond gwrthododd Llywelyn am, meddai ef, fod ei ddau frawd, Gruffudd, arglwydd Powys a Dafydd yn cael lloches gan Edward ac y byddai'r daith yn beryglus iddo oherwydd hynny. Daeth cyfle i'r brenin ddial yn fuan iawn. Roedd darpar wraig Llywelyn, Eleanor de Montfort yn hwylio i Gymru er mwyn priodi, ond fe ymosododd morladron yn nhâl Edward arnynt gan gymryd hi a'i brawd yn garcharorion.

Yn raddol collodd Llywelyn ei dir ac erbyn gaeaf 1276 dim ond Gwynedd oedd yn eiddo iddo fe. Gwelodd y brenin ei gyfle a bu raid i Lywelyn dderbyn telerau Cytundeb Aberconwy 1277.

Blwyddyn ar ôl Cytundeb Aberconwy fe gytunodd Edward I i Lywelyn briodi Eleanor yn 1279 a bu heddwch rhyngddynt am gyfnod. Ond pan ymosododd Dafydd ap Gruffudd, brawd ifanca Llywelyn ar y Saeson, bu raid i Lywelyn gefnogi'r ymosodiad, gan fod y Cymry yn anesmwytho yn arbennig lle oedd Edward wedi penodi Saeson i fod mewn grym.

Cafwyd buddugoliaeth ger Afon Menai ac hefyd cafodd y Cymry lwyddiant yng Ngheredigion a Dyffryn Tywi. Mentrodd Llywelyn ddod o'i loches yn Eryri a mynd i'r Canolbarth. Yno cafodd Llywelyn ei ladd mewn sgarmes annisgwyl yng Nghilmeri / Pont Irfon ger Llanfair ym Muallt.

[golygu] Ar ôl ei farwolaeth

Ar ôl marwolaeth Llywelyn bu ei frawd Dafydd yn rheoli Gwynedd am gyfnod byr cyn iddo gael ei ddal a'i ddienyddio, ond does erioed arweinydd cyn gryfed â Llywelyn wedi bod ar Gymru ag eithrio Owain Glyndwr efallai. Daeth cyfnod y tywysogion Cymreig annibynnol i ben gyda marwolaeth Llywelyn a'i frawd.

Bu Gwenllian, merch Llywelyn, farw yn 1337, ar ôl cael ei charcharu gan y Saeson am weddill ei hoes mewn lleiandy yn Sempringham er mwyn ceisio sicrhau difodiant Llinach Gwynedd.

[golygu] Etifeddiaeth

Heddiw coffeir marwolaeth Llywelyn ar safle ei gwymp yng Nghilmeri gan wladgarwyr ar Ddiwrnod Llywelyn Ein Llyw Olaf (13 Rhagfyr) bob blwyddyn. Dyfernir Gwobr Goffa'r Tywysog Llywelyn ap Gruffydd gan Brifysgol Cymru i'r traethawd gorau ar gyfer gradd MPhil neu PhD.

[golygu] Llyfryddiaeth

  • A.D. Carr, Llywelyn ap Gruffudd (Caerdydd, 1982)
  • J. Beverly Smith, Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru (Caerdydd, 1986). ISBN 0708308848
O'i flaen :
Dafydd ap Llywelyn
Tywysogion Gwynedd
Llywelyn ap Gruffudd
Olynydd :
Dafydd ap Gruffudd