Hanes Cymru
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
-
- Mae'r erthygl hon yn ymwneud â hanes Cymru. Am y Gymru gynhanesyddol, gweler Cynhanes Cymru.
Er nad yw'n wlad fawr o ran ei maint mae gan Gymru hanes hir a diddorol. Gellid dadlau fod hanes Cymru fel gwlad, neu egin-wlad, yn dechrau yn ystod cyfnod rheolaeth yr Ymerodraeth Rufeinig. Credir fod Cristnogaeth wedi ymgartrefu yng Nghymru tua diwedd y cyfnod hwnnw ac arferir galw y cyfnod olynol yn Oes y Seintiau. Yng nghyfnod y seintiau cynnar gwelwyd newidiadau sylfaenol ym Mhrydain o dan bwysau'r goresgyniad Eingl-Sacsonaidd yn ne a dwyrain yr ynys a mewnfudo gan Wyddelod i Gymru a gorllewin yr Alban.
Yn dilyn ymadawiad y Rhufeiniaid, fe dyfodd nifer o freniniaethau - yng Ngwynedd, Powys, Dyfed a Deheubarth. Roedd gan y brenhinoedd hyn eu heglwysi, eu cyfreithiau a'u llysoedd eu hunain, gyda safon byw a diwylliant uchel.
Erbyn yr 8fed ganrif, pan godwyd Clawdd Offa, roedd tiriogaeth Cymru yn ddiffiniedig a'r Oesoedd Canol wedi dechrau. Yn sgîl y goresgyniad Normanaidd newidiodd patrwm llywodraethu Cymru a dechreuodd ei harweinwyr pendefigol galw eu hunain yn dywysogion yn hytrach na brenhinoedd; gelwir y cyfnod hwnnw "Oes y Tywysogion". Yn yr Oesoedd Canol Diweddar yng Nghymru ar ôl cwymp Llywelyn ap Gruffudd a'i frawd Dafydd ap Gruffudd gwelid cyfnod ansefydlog dan reolaeth coron Lloegr. Arweiniodd Owain Glyndŵr wrthryfel mawr yn erbyn y Saeson ac yn ddiweddarach enillodd Harri Tudur Frwydr Bosworth gan sefydlu cyfnod y Tuduriaid.
Un canlyniad o'r cyfnod hwnnw oedd y Deddfau Uno a roddodd Cymru yn yr un system cyfreithiol a gweinyddol â Lloegr. Ar yr un pryd newidiodd Cymru mewn cenhedlaeth neu ddwy o fod yn wlad Gatholig i fod yn wlad Brostestanaidd. Gwelwyd hefyd adfywiad llenyddol - cyfnod y Dadeni Dysg a'r Beibl Cymraeg - ond troes y bonedd fwyfwy Seisnigaidd a thyfai bwlch rhwng arweinwyr cymdeithas a'r werin. Un canlyniad o hynny oedd y mudiadau crefyddol ymneilltuol a ymledai'n gyflym yn ytsod y 17eg ganrif a'r 18fed. Dechreuodd Cymru droi'n wlad ddiwydiannol yn ogystal ac erbyn diwedd y 18fed ganrif a dechrau'r 19eg ganrif roedd trefi diwydiannol, chwareli a phyllau glo yn nodwedd amlwg ar fywyd y wlad. Tyfodd llythrenedd ac ymledai'r wasg Gymraeg. Cynyddai'r galw am Datgysylltu'r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru ac am hunanlywodraeth ac erbyn diwedd y 19eg ganrif roedd mudiad Cymru Fydd ar ei anterth.
Cymysg fu ffawd y wlad yn ystod y 20fed ganrif. Ond er gwaethaf y Rhyfel Byd Cyntaf, Dirwasgiad Mawr y 1930au, yr Ail Ryfel Byd a'r dirywiad ieithyddol yn y 1970au a'r 1980au, mae Cymru heddiw yn meddu Cynulliad Cenedlaethol ac ymddengys fod yr iaith Gymraeg yn wynebu dyfodol mwy gobeithiol nag a ddychmygid genhedlaeth yn ôl.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Cynhanes Cymru
- Am y Gymru gynhanesyddol, gweler Cynhanes Cymru.
[golygu] Cyfnod y Rhufeiniaid yng Nghymru
- Prif erthygl: Cyfnod y Rhufeiniaid yng Nghymru
[golygu] Oes y Seintiau yng Nghymru
- Prif erthygl: Oes y Seintiau yng Nghymru
Mae cloddio archaeolegol wedi datgelu rhywfaint am y cyfnod yn dilyn ymadawiad y Rhufeiniaid. Y safle sydd wedi rhoi mwyaf o wybodaeth yw bryngaer Dinas Powys ym Morgannwg, lle roedd y trigolion yn amlwg yn perthyn i haen uchaf cymdeithas. Ymhlith y darganfyddiadau roedd darnau crochenwaith o ardal Môr y Canoldir, gwydr o ffynhonnell Diwtonaidd a gwaith metel Celtaidd. Credir fod Dinas Powys yn llys pennaeth neu frenin yn y cyfnod yma. Ceir hefyd dystiolaeth meini ag arysgrifen arnynt. Yng ngogledd Cymru roedd y rhain mewn Lladin, ond yn y de-orllewin a Brycheiniog mae'r arysgrifau mewn Ogam neu'n ddwyieithog. Ymddengys fod Gwyddelod wedi ymsefydlu yma yn y cyfnod wedi i'r Rhufeiniaid adael os nad ynghynt, ac roedd teulu brenhinol Teyrnas Dyfed o dras Wyddelig.
Daeth Cristnogaeth Cymraeg i'r amlwg gyntaf yn ne-ddwyrain Cymru, gyda thystiolaeth o Gristionogion mewn sefydliadau megis Caerwent a Caerleon yn y cyfnod Rhufeinig. Roedd Sant Dyfrig yn un o'r arweinwyr cyntaf. Cawn wybodaeth am y seintiau yn eu bucheddau, ond yn anffodus mae y rhan fwyaf o'r rhai sydd wedi goroesi wedi eu hysgrifennu ar ôl y goncwest Normanaidd. Ymhlith y seintiau enwocaf mae Dewi Sant, Teilo, Illtud, Cadog a Deiniol. Roedd cysylltiadau agos rhwng Cymru ag Iwerddon a Llydaw.
Ceir rhywfaint o wybodaeth am hanner cyntaf y 6ed ganrif yng ngwaith Gildas, y De Excidio Britanniae, sy’n bregeth mewn tair rhan yn condemnio pechodau’r Brythoniaid yn ei oes ef ac yn awgrymu mai oherwydd y pechodau hyn yr oedd y Sacsoniaid wedi goresgyn rhan helaeth o’r ynys. Mae’n condemnio pum teyrn yn arbennig, yn cynnwys Maelgwn Gwynedd, brenin Gwynedd, y mwyaf grymus o'r pump.
[golygu] Yr Oesoedd Canol yng Nghymru
[golygu] Yr Oesoedd Canol Cynnar 600 - 1067
Yn nechrau'r cyfnod roedd rhai rhannau o Gymru, yn enwedig Powys, yn dod o dan bwysau cynyddol oddi wrth yr Eingl-Sacsoniaid, yn enwedig teyrnas Mercia. Collodd Powys cryn dipyn o'i thiriogaeth, oedd yn arfer ymestyn i'r dwyrain o'r ffin bresennol, gan gynnwys yr hen ganolfan, Pengwern. Efallai fod adeiladu Clawdd Offa, yn draddodiadol gan Offa, brenin Mercia yn yr 8fed ganrif, yn dynodi ffin wedi ei chytuno.
Y cyntaf i deyrnasu dros ran helaeth o Gynru oedd Rhodri Mawr, yn wreiddiol yn frenin Teyrnas Gwynedd, a daeth yn frenin Powys a Ceredigion hefyd. Pan fu ef farw, rhannwyd ei deyrnas rhwng ei feibion, ond gallodd ei ŵyr, Hywel Dda, ffurfio teyrnas Deheubarth trwy uno teyrnasoedd llai y de-orllewin, ac erbyn 942 roedd yn frenin ar y rhan fwyaf o Gymru. Yn draddodiadol, cysylltir ef a ffurfio Cyfraith Hywel trwy alw cyfarfod yn Hendy-gwyn ar Daf. Pan fu ef farw yn 950 gallodd ei feibion ddal eu gafael ar Ddeheubarth, ond adfeddiannwyd Gwynedd gan y frenhinllin draddodiadol.
Erbyn hyn roedd y Llychlynwyr yn ymosod at Gymru, yn enwedig y Daniaid yn y cyfnod rhwng 950 a 1000. Dywedir i Godfrey Haroldson gymeryd dwy fil o gaethion o Ynys Môn yn 987, a thalodd brenin Gwynedd, Maredudd ab Owain, swm fawr i'r Daniaid i brynu ei bobl yn ôl o gaethiwed.
Gruffydd ap Llywelyn oedd y teyrn nesaf i allu uno'r teyrnasodd Cymreig. Brenin Gwynedd ydoedd yn wreiddiol, ond erbyn 1055 roedd wedi gwneud ei hun yn frenin bron y cyfan o Gymru ac wedi cipio rhannau o Loegr ger y ffin. Yn 1063 gorchfygwyd ef gan Harold Godwinson a'i ladd gan ei ŵyr ei hun. Rhannwyd ei deyrnas unwaith eto, gyda Bleddyn ap Cynfyn a'i frawd Rhiwallon yn dod yn frenhinoedd Gwynedd a Phowys.
[golygu] Oes y Tywysogion
- Prif: Oes y Tywysogion
[golygu] Yr Oesoedd Canol Diweddar
[golygu] Cyfnod y Tuduriaid
[golygu] Yr Ail Ganrif ar Bymtheg
- Prif: Yr Ail Ganrif ar Bymtheg yng Nghymru
[golygu] Y Ddeunawfed Ganrif
[golygu] Y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg
[golygu] Yr Ugeinfed Ganrif
| Cyfnodau Hanes Cymru | |
|---|---|
| Cyfnod y Rhufeiniaid | Oes y Seintiau | Yr Oesoedd Canol Cynnar | Oes y Tywysogion | Yr Oesoedd Canol Diweddar | Cyfnod y Tuduriaid | Yr Ail Ganrif ar Bymtheg | Y Ddeunawfed Ganrif | Y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg | Yr Ugeinfed Ganrif | |
Albania · Yr Almaen · Andorra · Armenia2 · Awstria · Azerbaijan4 · Belarus · Gwlad Belg · Bosna a Hercegovina · Bwlgaria · Croatia · Cyprus2 · Denmarc · Y Deyrnas Unedig (Yr Alban · Cymru · Gogledd Iwerddon · Lloegr) · Yr Eidal · Estonia · Y Ffindir · Ffrainc · Georgia4 · Groeg · Hwngari · Gwlad yr Iâ · Yr Iseldiroedd · Gweriniaeth Iwerddon · Kazakhstan1 · Latfia · Liechtenstein · Lithuania · Lwcsembwrg · Gweriniaeth Macedonia · Malta · Moldofa · Monaco · Montenegro · Norwy · Portiwgal · Gwlad Pwyl · Rwmania · Rwsia1 · San Marino · Sbaen · Serbia · Slofacia · Slofenia · Sweden · Swistir · Y Weriniaeth Tsiec · Twrci1 · Wcráin
Tiriogaethau dibynnol, ardaloedd ymreolaethol a thiriogaethau eraill
Abkhazia4 · Adjara2 · Åland · Azores · Akrotiri a Dhekelia · Crimea · Føroyar · Ynys y Garn · Gibraltar · Jersey · Kosovo · Madeira · Ynys Manaw · Nagorno-Karabakh2 · Nakhichevan2 · Transnistria · Gweriniaeth Dwrcaidd Gogledd Cyprus2, 3
1 Gyda pheth tir yn Asia. 2 Yng Ngorllewin Asia yn gyfangwbwl, ond ystyrir yn Ewropeaidd am resymau diwylliannol, gwleidyddol a hanesyddol. 3 Adnabyddir gan Dwrci yn unig. 4 Yn rhannol neu'n gyfangwbwl yn Asia, yn dibynnu ar ddiffiniad y ffîn rhwng Ewrop ac Asia.
| Hanes: | Cynhanes • Cyfnod y Rhufeiniaid • Oes y Seintiau • Yr Oesoedd Canol Cynnar • Oes y Tywysogion • Yr Oesoedd Canol Diweddar • Cyfnod y Tuduriaid • Yr Ail Ganrif ar Bymtheg • Y Ddeunawfed Ganrif • Y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg • Yr Ugeinfed Ganrif |
| Gwleidyddiaeth: | Cenedlaetholdeb Cymreig • Cynulliad Cenedlaethol Cymru • Etholiadau • Materion cymdeithasol • Prif Weinidog Cymru • Y Swyddfa Gymreig • Ysgrifennydd Gwladol Cymru |
| Daearyddiaeth: | Daeareg • Llynnoedd • Mynyddoedd • Ynysoedd |
| Demograffeg: | Cymraeg • Cymry • Saesneg Gymreig |
| Diwylliant: | Addysg • Cerddoriaeth • Eisteddfod • Llenyddiaeth • Tîm rygbi'r undeb |
| Hunaniaeth: | Baner genedlaethol • Baneri • Cenhinen • Cenhinen Bedr • Hen Wlad fy Nhadau • Hiraeth |

