Jalto

El Vikipedio

La urbo Jalto vidata de supre
Pligrandigu
La urbo Jalto vidata de supre

Jalto estas urbo sur la suda bordo de Krimeo (Ukrainio) ĉe la Nigra Maro. La urbo estas fama kurac- kaj ripoz-loko (unu el la plej famaj en eksa Sovetio), krome ĝi estas fama kultura kaj politika centro de Ukrainio. La etimologio de la nomo plu estas pridiskutata. Laŭ la plej disvastigita (kaj la plej misa) teorio ĝi devenas de la helena vorto "jalos", kio signifas "bordo". Tamen, plej verŝajnas, ke la nomo havas tjurkan devenon.

Ofte oni parolas ankaŭ pri la t.n. Granda Jalto - tio estas la nomo por la tuta jalta administra regiono, kiu okupas la pli grandan parton de la Suda Bordo de Krimeo (de la loĝloko Foroso okcidente ĝis la Urso-monto oriente). Pro geografia proksimeco kaj histori-kulturaj interligoj oni ofte miksas la Grandan Jalton kaj la urbon mem. Tio, tamen, estas pardonebla, ĉar ajnokaze por turismemulo kaj ekskursemulo ne esas diferenco - vizitante Jalton oni ĉiam vizitas preskaŭ ĉiujn vizitindaĵojn de la Granda Jalto.

Enhavo

[redaktu] Geografie

Jalto situas sur la Suda Bordo de Krimeo, ĉe la Nigra Maro (44° 29' N, 34° 08' E Mapo). Denorde Jalton ŝirmas la ĉefa monto-vico de la Krimea montaro. La montaro en la regiono de Jalto situas je ĉ. 2-4 kilometroj for de la marbordo kaj altas ĉ. 1300-1500 metrojn.

Pro la unika situo en Jalto estas tre mola, subtropika mediterane-tipa klimato. La vintroj estas ne tre malvarmaj (averaĝa vintra aer-temperaturo estas ĉ. 7°C), dum la someroj - ne tro varmegaj (averaĝa somera temperaturo estas ĉ. 24°C). Averaĝa jara temperaturo estas 13,1°C. Dum la jaro en Jalto estas 2223 sunhoroj.

Bansezono en Jalto komenciĝas fine de majo kaj daŭras ĝis mezo de oktobro. Averaĝa martemperaturo somere estas ĉ. 22-23°C (maksimuma - ĝis 28°C). Averaĝa jartemperaturo de la maro estas 14,1°C.

La montoj ĉirkaŭ Jalto estas kovritaj de pinarbaroj, parte - de miksitaj arbaroj. La urbo mem estas tre verda, kun multaj parkoj kaj surstrataj kreskaĵoj.

La urbo staras sur 3 montetoj: Polikuro (el la helena "multedoma, multekorta"), Darsano (el la tjurkaj lingvoj - "kalva, senhara") kaj Te-monteto. La montetoj altas ĝis 200 metrojn kaj estas dispartigitaj fare de du riveroj - Derekojko kaj Uĉan-Suo (Akvofala).

[redaktu] Historie

La ĉeesto de prahomoj en la loko de la nuna urbo estas pruvita por paleolito (ĉ. 40 mil jaroj aK). Tamen la unua skriba mencio pri Jalto aperas nur en 1154 (ĝi estas menciita sub la nomo Ĝalita). Ĝis fino de la 15a jarcento ĉi tie loĝis kaj aperadis helenoj (kaj iliaj posteuloj), romanoj, ĝenovanoj, venecianoj kaj indiĝenoj - taŭridanoj (kies origino ne estas konata, la nomo estas derivaĵo el la antikva nomo de Krimeo - Taŭrido), skitoj (hindo-irana grupo), gotoj (ĝermana popolo) kaj hunoj (Azi-devena popolo). Ekde la 13a jarcento ĉi tie aperas tataroj. Fine de la 15a jarcento Krimeon konkeras Turkujo, do ĉi tie aperas turkoj.

En la jaro 1771 en Krimeo aperas armeo de Rusujo, kaj Jalto fariĝas unu el multaj defendo-lokoj, ĉi tie estis konstruita milita fortikaĵo. Kiam en la jaro 1783 Krimeo estis definitive aneksita al Rusujo, Jalto aspektis kiel malgranda vilaĝeto, tamen havanta preĝejon kaj moskeon.

En 1823 kiel generalo-guberniestro de la Novrusia gubernio (kies parto estis Krimeo) estis nomumita princo M. S. Voroncov, kiu multon faris por la evoluo de la Suda Bordo. Sub lia gvidado estis konstruitaj multaj vojoj, estis multe vigligita la ekonomio de la regiono. Li multe klopodis antaŭ la caro Nikolao la Unua, por ke Jalto ricevu statuson de urbo, kio okazis en la jaro 1838. La 15a de aprilo 1838 estas konsiderata kiel dato de oficiala naskiĝo de la urbo.

Meze de la 19a jarcento Jalto naskiĝis kiel kurac-loko. Granda rusa kuracisto S. P. Botkin (li estis kuracisto de la cara familio) estis la unua, kiu supozis, ke la klimato de Jalto estas simila al la klimato de multaj popularaj mediteraneaj kurac-lokoj. Poste kuracisto V. N. DMITRIJEV efektivigis multjaran klimatologian esploron, kiu pruvis, ke tiu supozo estas plene vera. Laŭ la sugesto de BOTKIN la caro aĉetis bienon en Livadio (nun - antaŭurbo de Jalto). Post tio multaj riĉuloj kaj nobeloj strebis aĉeti teron en la Suda Bordo de Krimeo. Jalto fariĝis populara ripoz-loko de rusuja aristokratio. Ekde fino de la 19a jarcento ĉi tie ripozas kaj vivas multaj rusujaj eminentuloj kaj artistoj.

Post la Granda Oktobra Revolucio (1917) la soveta gvidado estis establita en Jalto la 18an de januaro 1918. Tamen baldaŭ Jalton okupis eksterlandaj milit-trupoj, kiuj partoprenis la intercivitanan militon (1918-1920).

Ekde komenco de 1920-aj jaroj Jalto rapide disvolviĝas kiel kurac-loko de tutsovetia graveco. La disvolviĝo de sanig-industrio estis rompita de la Granda Patria Milito (1941-1945). En Jalto la okupacio finiĝis en aprilo 1944. Februare de 1945 en Jalto okazis la fama konferenco de Stalin, Roosevelt kaj Winston Churchill, kiuj tie decidis la strukturon de Eŭropo post la dua mondmilito.

En la postmilita tempo Jalto kiel kurac-loko evoluas eĉ pli rapide kaj fariĝas unu el la plej gravaj kaj popularaj ripoz- kaj kurac-lokoj de Sovetio. En 1980-aj jaroj en la Suda Bordo de Krimeo ekzistis preskaŭ 150 sanigejoj, kiuj sume povis akcepti samtempe ĉ. 50000 ripozantojn. Post la disfalo de Sovetunio Jalto kiel kurac-loko dum ioma tempo malprogresis, sed nun la situacio pli-malpli normaliĝis (tamen, multaj iamaj ŝtataj sanigejoj nun estas privatigitaj, kaj do ne laboras por ordinaraj laboristoj).

Nun Jalto estas plej fama kurac-loko de Ukrainio kaj unu el la plej interesaj kaj vizitindaj turismaj objektoj. Ĉiusomere en Jalto ripozas sume kelkaj milionoj da homoj. Krome, Jalto estas grava kultura (ĉiusomere okazas multaj festivaloj kaj konkursoj, i.a. internaciaj) kaj politika centro (ĉi tie ofte okazas diversaj internaciaj simpozioj kaj renkontiĝoj).

[redaktu] Socie

Jalto estas centro de la samnoma administra regiono, kiu estas parto de Krimea Aŭtonoma Respubliko. En la urbo konstante loĝas ĉ. 88-90 miloj da homoj.

La bazo de la urba ekonomio estas turism-, ekskurs-, kurac- kaj distr-industrioj. Plej aktivaj monatoj estas tiuj de la ripoz-sezono (de majo ĝis mezo de oktobro). La resta tempo estas la t.n. "morta sezono", kiam la urbo malpleniĝas kaj la vivo malaktiviĝas.

Iu ajn peza industrio en la urbo mankas. Ekzistas kelkaj manĝaĵ-produktejoj (i.a. tre fama vinfarejo "Masandro", fiŝ-kombinato, bier-farejo ktp) kaj kelkaj malgrandaj uzinetoj (kiuj produktas, ekz, ĉapelojn, diversajn memoraĵojn ktp).

En la urbo multas diversaj kuracejoj, ripozejoj kaj amuzejoj. Multas hoteloj, restoracioj, kafejoj, dancejoj, kluboj, estas kelkaj kazinoj.

En la urbo estas multaj mezlernejoj, du muzik- kaj unu pentro-lernejo, kelkaj faklernejoj kaj 2 altlernejoj (ekonomia kaj pedagogia). Aktivas du kinejoj kaj granda koncertejo. La urba teatro, bedaŭrinde, jam multajn jarojn estas riparata.

Jalto atingeblas surtere kaj surmare (ekzistas haveno, tamen iu regula ŝip-trafiko ne ekzistas). El la ĉefurbo de Krimeo - Simferopolo (kie estas flug-haveno kaj fervoja stacidomo) Jalto atingeblas per multaj itineraj busoj (vojaĝ-daŭro ĉ. 1,5-2 horoj) kaj per interurba trolebusa linio (la monde plej longa, vojaĝo per trolebuso daŭras 2,5 horojn).

[redaktu] Kulture

Pro historiaj kialoj Jalton vizitis multaj eminentaj homoj, artistoj, sciencistoj ktp. Kun multaj el ili estas ligitaj diversaj memorlokoj. Jen listo de la plej famaj homoj, kiuj tiel aŭ aliemaniere estas ligitaj kun Jalto:

  • N. A. NEKRASOV (fama rusa poeto) - kelkfoje ripozis ĉi tie kaj laboris pri sia plej grava poemo "Kiu bone vivas en Rusujo?"
  • M. P. MUSORGSKIJ (fama rusa komponisto) - ripozis kaj koncertis ĉi tie.
  • Je. K. MRAVINA (fama opera kantistino) - loĝis ĉi tie 10 lastajn jarojn de sia vivo; estas enterigita en la Polikura Tombejo.
  • V. V. MAJAKOVSKIJ (fama rusa poeto) - ripozis ĉi tie, laboris pri sia poemo "Bone!".
  • A. M. GORJKIJ (fama sovetia verkisto) - dum kelkaj jaroj loĝis kaj laboris ĉi tie, estis aktiva socia aganto.
  • D. A. USATOV (fama opera kantisto, la unua instruisto de F. ŜALJAPIN) - loĝis en la urbo preskaŭ 20 jarojn; estas enterigita en la Polikura Tombejo.
  • Lesja Ukrajinka (fama ukraina poetino) - kelkajn monatojn loĝis kaj laboris ĉi tie. En la urbo estas muzeo pri ŝi.
  • Stepan Rudanskij (fama ukraina poeto) - loĝis tie ĉi dum 12 lastaj jaroj de sia vivo, laboris kiel kuracisto, enterigita en Masandra tombejo.
  • A. A. ĤANĴONKOV (unu el la fondintoj de la Rusuja kin-industrio) - loĝis en la urbo multajn jarojn, fondis ĉi tie la jaltan kin-studion, kiu estis unu el la plej unuaj en Rusujo; li estas enterigita en la Polikura Tombejo.
  • A. P. Ĉeĥov (famega rusa verksito) - kelkfoje ripozis en la urbo, kaj ekde 1898 loĝis ĉi tie konstante ĝis la morto. Ĝuste en Jalto li kreis siajn plej gravajn verkojn; dum loĝado ĉi tie li estis aktiva socia aganto. En la urbo ekzistas ĈEĤOV-muzeo (la plej riĉa laŭ la kvanto de ekspoziciaĵoj el ĉiuj ĈEĤOV-muzeoj). Omaĝe al la verkisto estis nomitaj la urba teatro, strato, lernejo kaj la urba biblioteko.
  • N. Z. BIRJUKOV (fama sovetia verkisto) - en la urbo konserviĝis lia domo-muzeo.
  • M. I. CVETAJEVA (fama rusa poetino) - kelkfoje ripozis ĉi tie.
  • D. K. ĈERNOV (fama metal-sciencisto) - rusa sciencisto, fondinto de metal-scienco kaj de teorio de varm-prilaboro de ŝtalo. Lastajn jarojn loĝis en Jalto, estis enterigita en Polikura Tombejo.
  • K. A. TRENJOV kaj P. A. PAVLENKO (famaj sovetiaj verkistoj) - en la urbo konserviĝis ilia domo-muzeo.
  • V. S. KALINNIKOV (fama rusa komponisto) - loĝis ĉi tie siajn lastajn jarojn. Komponis ĉi tie sian unuan (kiu alportis al li tutmondan famon) kaj la duan simfonion. Estas enterigita en la Polikura Tombejo.
  • M. S. ŜĈEPKIN (fama rusa aktoro, fondinto de la aktora realismo en Rusujo) - kelkfoje ripozis ĉi tie, mortis dum koncerto en Voroncova palaco.
  • F. A. VASILJEV - fama rusa pentristo, loĝis kaj mortis ĉi tie, estis enterigita en la Polikura Tombejo.
  • A. A. SPENDIAROV - fama armena komponisto, loĝis en la urbo 15 jarojn, omaĝe al li estis nomita unu el urbaj muzik-lernejoj.

[redaktu] Vizitinde

Ĉi-sube estas listigitaj la plej famaj kaj ofte vizitataj lokoj, troviĝantaj en la teritorio de la Granda Jalto. Ĉiuj ili estas facile atingeblaj ĉu per "organizitaj" ekskursoj, ĉu per diversaj itineraj busoj.

  • Naturaj vidindaĵoj
    • Akvofalo Uĉan-Suo - natura vidindaĵo, troviĝas 6 kilometrojn for de Jalto en pinarbaro, altas 98 metrojn, plej belas printempe, kiam en la montoj degelas neĝo kaj la akvofalo pleniĝas je akvo.
    • Monto Aj-Petro - altas 1254 metrojn, de ĝi estas tre bela vidaĵo de la maro kaj la bordo; sur la monto troviĝas natura rezervejo, kie la naturo grave diferencas de tiu sur la bardo. La monton eblas atingi per buso (vojaĝ-dauro ĉ. 1 horo) aŭ per telfero, kiu startas en la loĝ-loko Misĥoro apud Jalto.
    • Urso-monto (nomata ankaŭ Aju-dago)- troviĝas ĉ. 20 kilometrojn for de Jalto, havas tre belan aspekton (similas la urson, trinkantan la maran akvon); laŭorigine estas "neekvivinta" vulkano. Altas iom pli ol 500 metrojn, de sur ĝi estas bela vidaĵo de la loĝloko Gurzuf kaj du enmaraj rokoj Adalari, kiuj kune formas tre belan ensemblon. Suriri la monton eblas laŭ la pado.
    • Botkin-pado - startas rande de la urbo, gvidas supren al la roko Stavri-Kaja kaj poste - al la akvofalo Uĉan-Suo. Tre pitoreska pado iras tra pin-arbaro; ir-daŭro - ĉ. 4-5 horojn.
    • Sun-pado - startas de la livadia palaco, iras super la marbordo tra miksitaj arbaretoj, longas preskaŭ 8 kilometrojn.
    • Nikita botanika ĝardeno - unu el la plej bonaj en la mondo, troviĝas ĉ. 10 kilometrojn for de Jalto kaj konservas grandegan kvanton de plej diversaj specioj. Aŭtune en la ĝardeno okazas tradicia ekspozicio de krizantemoj.
    • Masandra parko - granda kaj bela parko, troviĝas rande de la urbo, tre bona promenloko, same kiel Nikita botanika ĝardeno havas multege da diversaj plantoj, sed diference de ĝi estas senpage vizitebla.
    • Monto Koŝko (katino) kaj 3 rokoj en Simeizo - natura monumento de ĉarma beleco, ĝin eblas ekvidi dum vojaĝo el Jalto en Sebastopolon.


  • Historiaĵoj
    • La livadia palaco - iama somera rezidejo de la familio de la lasta rusa caro Nikolao la 2-a; en la palaco okazis la fama Krimea konferenco de STALIN, ROOSEVELT kaj CHURCHILL. Funkcias apartaj ekspozicioj pri la konferenco kaj pri la vivo de la cara familio. La palaco troviĝas en Livadio (antaŭurbo de Jalto) kaj tre facile atingeblas. Ĉirkau la palaco troviĝas bela parko.
    • La alupka palaco (nomata ankaŭ Palaco de VORONCOV) - tre bela kaj interesa arkitekte konstruaĵo (la norda parto estis konstruita en la brita stilo, dum la suda - en la araba). La palaco estis kreita en la unua duono de la 19a jarcento; ĉirkaŭ ĝi troviĝas belega kaj granda parko. En la palaco funkcias ekspozicioj pri la vivo de rusujaj nobeloj. La palaco troviĝas en Alupko (urbeto je ĉ. 15 kilometroj for de Jalto).
    • Palaco de la caro Aleksandro la 3-a troviĝas tute aparte en arbaro, tre originala konstruaĵo.
    • Polikura tombejo - la loko, kie estas enterigitaj famaj jaltanoj; troviĝas en la plej malnova parto de la urbo.
    • Muzeo de A. P. ĈEĤOV - la plej riĉa je diversaj ekspoziciaĵoj inter ĉiuj ĈEĤOV-muzeoj.


  • Diversaĵoj
    • "Hirunda nesto" - eta kastelo, konstruita sur la rando de roko tiel, ke ĝi kvazaŭ pendas super la maro; la kastelo fariĝis emblemo de Jalto; eblas atingi ĝin per ekskursa ŝipeto.
    • "Kampeto de fabeloj" - plej originala muzeo sub klara ĉielo, kiu prezentas heroojn de diversaj literaturaĵoj, fabeloj, filmoj ktp (ne nur rusaj!), faritajn el ligno, ŝtono kaj aliaj materialoj. Malgraŭ ke la loko celas unuavice infanojn, ankaŭ plenkreskuloj devas almenaŭ unufoje viziti tiun interesan kaj tre pitoreskan lokon. La muzeo troviĝas du kilometrojn for de Jalto kaj facile atingeblas per urbaj busetoj.
    • La jalta zoo - ĝi estas ne tre granda, ĉar privata, sed tamen sufiĉe interesa loko, troviĝas tuj ĉe la "Kampeto de fabeloj".
    • Urba telfero - startas en la centro de la urbo kaj post 12 minutoj levas onin sur la mezan monteton Darsano. Ĝi estas plej bona maniero pririgardi la urbon desupre. Apud la supra stacio de la telfero troviĝas granda monumentego kaj parko omaĝe al la soldatoj, kiuj pereis dum la Granda Patruja Milito (1941-1945).
    • Forosa preĝejo - troviĝas sur 500-600-metra alteco sur la roka elstaraĵo, prezentas tre belan vidindaĵon (ŝajnas, ke la preĝejo kvazaŭ ŝvebas en aero). La preĝejo troviĝas apud la loĝloko Foros, sed iom for de la gravaj vojoj, tial neatingeblas per itineraj busetoj (necesos aŭ piediri kelkajn kilometrojn, aŭ lui taksion). De sur la roko estas belega vidaĵo de la bordo.
    • Armena preĝejo - troviĝas en la urbo mem, estas tre bela arkitekta ensemblo de la preĝejo kaj la ŝtuparo, kondukanta al ĝi; malgraŭ tio, ke la preĝejo tute ne estas granda, dank' al la ŝtuparego ŝajnas, ke la konstruaĵo estas grandega; la preĝejo estis pentrita de fama armena pentristo SURKESJANC.
    • Livadia orgena halo - la tiea orgeno estas laŭ certaj karakterizoj unika en la mondo; oni aranĝas koncertojn tie.
    • La jalta kajo (ĉemara strato) - estas plej grava strato de la urbo kaj ĉefa promenejo. Antaŭ kelkaj jaroj oni plene marmoris ĝin kaj ĝi fariĝis aparte bela. Se vi vizitos Jalton, tiun ĉi straton vi ja certe ne preterpaŝos.
    • Masandra vinfarejo - unu el la plej famaj en la mondo, ĝuste ĉi tie estas produktata la plej multe premiita vino de la mondo (Muskat belij krasnogo kamnja). Oni aranĝas ekskursojn tra la vinfarejo kaj gustumadon de la plej famaj masandraj vinoj. La vinfarejo troviĝas en Masandro (antaŭurbo de Jalto) kaj facile atingeblas.

Ekzistas ankoraŭ multaj famaj kaj/aŭ vizitindaj lokoj, sed nombrado povus esti senfina; la supre listigitaj lokoj estas la plej pimpaj.

[redaktu] Esperante

En Jalto Esperanto sanas kaj prosperas. En la unuaj jaroj de ekzisto de Esperanto en la urbo vivis kaj aktive laboris por Esperanto d-ro Ostrovskij kaj N. Borovko. En la urbo ekzistas du memor-tabuloj omaĝe al la E-pioniroj, kiuj estis samtempe elstaraj urbanoj kaj civitanoj. Tre aktivis E-movado ankaŭ en la tempoj de Sovetio. En la 80-aj jaroj de la 20a jarcento en la urbo estis organizata ĉiujara E-festivalo "Velura Sezono" (post pli ol 15 jara paŭzo ĝi estis renaskita en 2004), kiu estis unu el la plej brilaj kaj popularaj E-aranĝoj de Sovetio.

Nun en la urbo aktivas E-klubo "Tero", kiu aktive propagandas Esperanton, interalie inter la ŝatantoj de la barda kanto. En la urbo estas 5 pasportaservanoj (en la jaro 2005). Ĉiuprintempe en la urbo estas organizata internacia E-renkontiĝo Aroma Jalto (komence de majo) kaj ekde 2004 - internacia E-festivalo Velura Sezono (septembre).


Komunejo
La Vikimedia Komunejo havas dosierojn rilatajn al
Jalto sub la gloso Category:Yalta

Ligtitolo