Urartular

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Urartuların, Başkenti Tuşpa (Van) idi. Urartu Devleti en güçlü döneminde (M.Ö. 8-7.yy), günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak'ın küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi'ne egemendi. Sınırları kuzeyde Erzurum-Kars Yaylası, güneyde Toroslar, doğuda Urmiye Gölü havzası, batıda Fırat Nehri (şimdiki Karakaya baraj alanı) olarak çizilebilir. Bu geniş ve çoğu zaman dağlar ve vadilerle birbirinden ayrılmış engebeli bölgede özellikle tarım alanları ve buralara ulaşan bölgelerde büyük inşa projeleri yürütmüş ve önemli kentler kurmuşlardı. Urartu orduları bu sınırların ötelerine daha çok yağma seferleri yapmak için ilerlemişlerdi.

Urartu ülkesinin kuzeyinde Diauehi (Erzurum bölgesi), Qulha ve Tariu yerel krallıkları (Ardahan yaylasında) ile bozkırlı Isqugulu (Güney Kafkasya'da) toplumları, batısında Hatti (Melitea, Qumaha), güneyinde Assur (Kuzey Mezopotamya'da) doğusunda Mana ve Parşua (İran'da) ülkeleri bulunmaktaydı.


Konu başlıkları

[değiştir] Köken ve Dil

Urartular, eklemeli dil yapıları ortak özellikler gösteren Hurriler ile aynı kökenden gelmekteydiler. Urartuca günümüzde ise Doğu Kafkas dil ailesinden Çeçence, İnguşça ve Tuşça ile benzerlikler göstermektedir.

Urartu Krallığı'nın tarih sahnesinden kalkmasından oldukça sonra aynı coğrafyada konuşulan Hint-Avrupa dil grubuna ait Ermenice ve onu izleyen Kürtçe ile Urartuca farklı dil ailelerine mensupturlar ve aralarında akrabalık söz konusu değildir.

[değiştir] Kronoloji

Urartu adına ilk kez M.Ö. XIII. yy'da Assur yazıtlarında Uruatri biçiminde rastlanır. Bu belgelerden anlaşıldığına göre M.Ö. XIII yy ile IX. yy arasında Uruatri ve Nairi gibi toplumlar Doğu Anadolu'da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar.

Krallık M.Ö. IX. yy ortasında I. Sarduri ile ilan edilir. İlk Urartu yazıtı ve Van Kalesi'ndeki ilk anıtsal mimari bu krala aittir. M.Ö. VII. yy'daki en güçlü krallardan biri olan II. Rusa'dan sonra ise gittikçe zayıflamış ve M.Ö. VI. yy başlarında tarih sahnesinden çekilmiştir. Urartu krallarının sıradüzeni ve tarihlendirilmesi, daha iyi belgelendirilmiş Assur kralları listesi ile kurulabilen paralellikler yardımıyla sağlıklı hale getirilebilmektedir.

[değiştir] Kazılarla İncelenmiş Önemli Merkezler

Van Kalesi (Tuşpa): Başkent, stadel ve aşağı şehirden oluşuyor. Stadelde yöneticilerin oturduğu saraylar, tapınak, anıtsal kaya mezarları gibi yapılar var. Aşağı şehirde halkın oturduğu sivil yapılar vardı.

Aşağı ve Yukarı Anzaf: Yukarı Anzaf’ta Haldi tapınağı, büyük depolar ve surlar

Çavuştepe (Sardurihinili): Büyük bir saray yapısı, Haldi ve Irmuşini tapınakları, depolar, atölyeler ve surlar

Toprakkale (Qilbani önündeki Rusahinili): Haldi tapınağı

Ayanıs (Eiduru önündeki Rusahinili): Tapınak, depolar, surlar, aşağı şehir

Karagündüz: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta içinde 80’i bulan sayıda gömü olan 9 oda mezar

Altıntepe: Başkent Tuşpa’nın mezarlığı

Dilkaya: Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta 3 sandık-oda mezar, küp mezarlar ve kum mezarlar

Altıntepe/Erzincan: Tapınak, yönetici yapıları, oda mezarlar

Habibuşağı (Tumeişki)/Elazığ: Sınır kalesi, mezarlar, en batıdaki Urartu yazıtı

Giyimli: Mezarlık ve giyimli ev planları mevcuttur

Kefkalesi: Saray, tapınak

Kayalıdere: Kale, tapınak, kaya mezarları

Iğdır: Mezarlık

Oşakan/Ermenistan:

Arin-Berd (Erebuni):

Armavir-Blur (Argiştihinili):

Karmir Blur (Teişeba URU)

Horom

Bastam (Rusai URU.TUR)

Haftavan Tepe

Hasanlu:

[değiştir] Yazıtların Dağılım Alanı

Urartular, yönetim merkezi, kale, anıtsal kaya mezarı gibi inşa programları yürüttükleri ve merkezi bölgeyle sıkı bağlar oluşturdukları bölgelerin çok uzaklarına, yerel beylerin, kabilelerin yaşadığı topraklara da sık sık sefer yapmış ve buralarda yazıt dikmişlerdir. Bu gelenek komşuları Assur’dan da bilinmektedir.

Yazıtlar daha çok başkent Tuşpa ve Van Gölü havzasından gelmektedir. Batıda Fırat kıyısında İzoli (II. Sarduri), kuzeyde Taşköprü (II.Sarduri), Hanak (I.Argişti), Kanlıca (I.Argişti) ve Gulidzan (I.Argişti), güneydoğuda Urmiye Gölü'nün güneyine dağru İran'da Kelişin (İşpuini-Minua), Topzava (I.Rusa), Taştepe (Işpuini-Minua) ile doğuda Erdebil'in güneyinde Naşteban ve Razliq tarafından çevrelenen geniş bölgede yazıt dikmişlerdir.

[değiştir] Din ve Tanrılar

Van/ Meher Kapı anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır. Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır. Haldi - (Eşi Bagbartu/ Bagmaştu/ Arubani) Urartuların baştanrısı idi. İsim olarak kökeni XIII. yy Assur yazıtlarına kadar inmektedir. En büyük tapınağı Muşaşir'de idi. Teişeba (Fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır. Şivini de (Güneş tanrısı) Hurri kökenlidir. Hititlerdeki Şimegi'nin karşılığıdır.

Urartular büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlardaki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı.

[değiştir] Ölü Gömme

Urartu'da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler. Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Mazgirt ve Altıntepe'de, kuzeyde Aras Nehri'nin güney bölgesinde, doğuda Sangar (İran'da Bastam'ın kuzeyi) gibi önemli yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır. Dilkaya, Karagündüz ve Yoncatepe'de ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir.

[değiştir] Siyasal ve Kültürel İlişkiler

Urartu tarihinin önemli bir bölümü güneydeki büyük düşman Assur ile mücadeleye odaklanmıştır. Ayrıca Minua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi Krallığı (Erzurum çevresinde) ve mahalli beylikler üzerine, güneybatıda Hate (Malatya çevresi), güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a; I. Argişti döneminde Hate - Tabal (Tuate'nin ülkesi); II. Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyaman bölgesinde) ve kralı Kuştaşpili; II. Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır.

Assur yazıtları Urartuların kendilerine karşı Melitia ve Qumaha dışında daha güneydeki Gurgumlu Tarhulara ve Arpadlı Mati'ilu ile de ittifak yaptıklarını bildirirler. Bir kara devleti olan Urartular hiçbir zaman, önceden düşünüldüğü gibi Akdeniz'e ve Karadeniz’e ulaşamamışlar veya doğrudan ilişki kurmamışlardır.

Urartu Krallığı'nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, krali unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Assur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye'den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Assur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.

[değiştir] Çanak-Çömlek

Devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış gözüken parlak kırmızı astarlı çanak-çömlek grubu yönetim merkezi ve önemli Urartu kalelerinde bulunmaktadır. Halkın ürettiği yöresel ve geleneksel mallar da kullanılmaya devam etmiştir.

[değiştir] Kaynaklar

Urartular hakkındaki değerlendirmeler, birkaç kaynaktan gelen verilerle yapılır. Assur yazıtları özellikle erken dönemleri için önemli kaynak grubunu oluşturur. M.Ö. XIII-IX. yy arasındaki krallık öncesi dönem genellikle bu kaynaklardan anlaşılmaya çalışılır. M.Ö. IX. yy ortaları ile VI. yy arasındaki krallık dönemi ise kayalara kazdırılan Urartu krali yazıtları, az sayıda çivi yazılı kil tablet ile Assur yazıtları ve Arkeolojik bulgular birleştirilerek ortaya konabilir. Büyük kent ve kalelerdeki görkemli mimarlık kalıntıları, maden eserler ve zengin diğer buluntular bu uygarlığı günümüze taşımaktadır.

[değiştir] Türkçe Bibliyografya

  1. Belli, O., Anzaf Kalesi ve Urartu Tanrıları, İstanbul 1998, Arkeoloji ve Sanat Y.
  2. Belli, O., Doğu Anadolu’da Urartu Sulama Kanalları/ Urartian Irrigation Canals in Eastern Anatolia, İstanbul 1997, Arkeoloji ve Sanat Y.
  3. Çevik, N., Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara 2000, Türk Tarih Kurumu Y.
  4. Çilingiroğlu, A., Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir 1997.
  5. Dinçol, A.M.-Kavaklı, E., Van Bölgesinde Bulunmuş Yeni Urartu Yazıtları, İstanbul 1978, Anadolu Araştırmaları Ek Yayın 1.
  6. Erzen, A., Çavuştepe I, Ankara 1978, Türk Tarih Kurumu Y.
  7. Özgüç, T., Altıntepe I-II, Ankara 1966-69, Türk Tarih Kurumu Y.
  8. Köroğlu, K., Urartu Krallığı Döneminde Elazığ (Alzi) ve Çevresi, İstanbul 1996, Arkeoloji ve Sanat Y.
  9. Sevin, V., Eski Anadolu ve Trakya. Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, İstanbul 2003, İletişim Y.
  10. Sevin, V.-E. Kavaklı, Bir Erken Demir Çağ Nekropolü Van/ Karagündüz/ An Early Iron Age Cemetery, İstanbul 1997, Arkeoloji ve Sanat Y.
  11. Yıldırım, R., Urartu İğneleri, Ankara 1989, Türk Tarih Kurumu.
  12. Zimansky, P. E., Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies, New York 1998 (Geniş bibliyografya için bakılabilir).
  13. http://fef.marmara.edu.tr/