Türk-Amerikan İlişkileri

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Bu ansiklopedi maddesinin biçim olarak Vikipedi standartlarına ulaşması için elden geçirilmesi gerekmektedir.
Bu madde Aralık 2006 tarihinden beri etiketli olarak durmaktadır.Düzenleme yapıldıktan sonra bu not silinmelidir.
Bu maddenin tarafsızlığı konusunda şüpheler var.
Maddede taraflı olarak övme ya da yerme amacını taşıyan ve doğruluğu kanıtlanamayan kısımlar olduğu iddia edilmektedir! Ayrıntılar için tartışma sayfasına bakınız.
Bu maddenin veya bölümün özgün araştırma veya doğrulanamaz ifadeler içerdiği düşünülmektedir.
Lütfen Vikipedi'ye kaynaklar ekleyerek katkıda bulunun. Ayrıntılar için tartışma sayfasına bakınız.
Bu maddenin veya maddenin bir bölümünün referansları veya kaynakları belirtilmemiştir.
Uygun şekilde referanslarını veya kaynaklarını belirterek Vikipedi'ye katkıda bulunabilirsiniz.

Konu başlıkları

[değiştir] Tarih ve Politika

1. Osmanlı ve ABD

ABD, 1783’de bağımsızlığını ilan etti. Sultan Abdülmecit Han, Amerika’ya Zafer Anıtı için ortasında tuğrayı garrayı Osmani işlemeli yekpare bir sütun mermer gönderdi, bu armağan anıtın 17. katındadır. ABD ticaret gemileri ilk kez 1786’da İstanbul’a geldi. 1795’de ABD ticaret gemilerinin Akdeniz’e girebilmesi için Cezayir Beyliği, Tunus ve Trablusgarp ile anlaşma yaptı, bu Osmanlı beyliğine vergi ödedi. 1800’de ilk resmi ABD gemisi 1800’dedir: George Washington fırkateyni. 1811’de İzmir’de Amerikan Ticaretevi kuruldu, ilk misyonerler geldi. 1824’de David Offley izmir konsolosu oldu. ABD, Monroe Doktrini ile Avrupa'dan uzaklaştı. 1830’da Osmanlı-ABD Ticaret ve Seyrüsefain Anlaşması imzalandı, bir yıl sonra ABD başkanı Andrew Jackson Sultan II. Mahmud’a bir mektup göndererek anlaşmadan duyduğu memnuniyeti bildirdi. 1831’de İstanbul’da elçilik açıldı, tersanede çalıştırılacak Henry Eckford’un İstanbul’a getirdiği savaş gemisi satın alındı. 1840’da Bebek’te ilk Amerikan okulu açıldı, 1850de Osmanlı subayları eğitim için ABD’ye gönderildi. 1862’de ticaret anlaşması yenilendi ve ABD’ye “en ziyade müsaadeye mazhar ülke” statüsü verildi. 1869’da Sultan Abdülaziz Amerika’dan 600.000 Martini Henri ve 114.000 Springfield tüfeği satın aldı. General Grant İstanbul’da Sultan Abdülhamid ile görüştü.1874’de suçluların iadesi anlaşması yapıldı. 1876 ve 1893’de ABD’deki fuarlara Osmanlı da katıldı. Philadelphia ve Chicago’daki fuarlara katılan Osmanlılardan bazıları bunları daha sonra anı olarak yazdılar. Bunlar Amerika hakkında Osmanlı’da ilk izlenimlerdir. 1878’de eski başkan Ulysses S. Grant İstanbul’a geldi. 1895’den itibaren Amerika’da Ermenilerin olumsuz Türk imajı yayıldı, Türk adı esrar ve katliamla birlikte anılmaya başladı, Ermeniler lehine kararlar çıktı. 1897’de Erzurum’da konsolosluk açan ABD Ermenistan devleti için çalışmalar yaptı. 1923’de onaylanacak olan Chester Demiryolu projesi uygulanmadan kaldı.

2. Milli Mücadele, Atatürk, James Harbord, Mandacılık

ABD Başkanı Woodrow Wilson 1913’de seçildi ve Morgenthau’yu İstanbul’a elçi olarak gönderdi. Osmanlı elçisi Yusuf Ziya Paşa ABD’ye gitti. ABD 1917'de Almanya'ya savaş ilan etti. Birinci Dünya Savaşı’nda 1917’de ilişkiler kesildi. 1923 anlaşmasını Senato onaylamadı. İstanbul’da 1919’da Wilson Prensipleri Cemiyeti kuruldu. Kurucuları Halide Edip Adıvar, Ali Kemal, Hüseyin Avni, Ahmet Emin, Yunus Nadi, Celaleddin Muhtar Amerikan mandacılığını savunuyorlardı. Savaş bittikten sonra başkan Wilson 14 İlke’sini açıkladı. 1918’de bu ilkeler ABD meclisinde kabul edildi. 12. maddesi Türkiye’nin bağımsızlığıyla ile yakından ilgiliydi. Amerikan mandacılığı Osmanlı aydınları ve aralarında Adnan Adıvar, Refet Bele, Rauf Orbay’ın da bulunduğu milliyetçilerin bir bölümünce savunulmaya başladı. Amerikan heyetleri Anadolu’da inceleme yapmaya başladı. King-Crane komisyonunun raporundan sonra Anadolu’da manda altında özerk bir Ermeni devleti görüşü Wilson tarafından benimsendi. İstanbul’un işgalinde müttefik kuvvetler arasında bulunan ABD amiral Mark Bristol komutasında şehre girdi. J.H.Dayton da Arizona Zırhlısı ve dört savaş gemisiyle İzmir limanına demirledi. Kızılay ve Kızılhaç işbirliği içinde çalışarak savaştan zarar görenlere yardım etti. Dört gün sonra da Yunanlılar izmir’i işgal etti. (ABD gemileri 2 Ekim 1922’de çekilecektir.) Erzurum ve Sivas Kongrelerinde Amerikan mandacılığı tartışıldı, reddedildi. Kongreler sırasında Amerika’dan gönderilen Harbord Heyeti ile görüşen milliyetçiler Türk davasını anlattılar.

Amerika, James Harbord başkanlığında bir heyeti American Military Mission to Armenia resmi adıyla Martha savkaş gemisiyle 1919’da Türkiye’ye gönderdi. General James Harbord ve heyeti önce İstanbul’a geldi, burada konsolos G.B.Ravendal, padişah Vahdettin’le Yıldız Sarayı’nda ve Wilson Prensipleri Cemiyeti ile Robert Kolej’de görüştü, Vahdettin, Osmanlı’da azınlıkların dünyanın hiçbir yerinde olmadığı kadar özgür yaşadığını söyledi,Halide Edip de Türklerin bir katliam yapmadığını ifade etti. Halide Edip, Mustafa Kemal Paşa’ya Sivas’a bir mektup gönderdi ve Amerikan mandasını ehveni şer olarak gördüklerini söyledi. Sivas Kongresi kurtuluşçu ve kurucu bir kongre idi. Harbord 103 kişilik heyetle Sivas’a geldi. Sivas Sultanisi’ndeki görüşmede milliyetçilerin lideri Mustafa Kemal Paşa davanın meşruluğunu ve haklılığını anlattı. Rauf Orbay Sivas Kongresi beyannamesinin İngilizce metnini Harbord’a verdi. Heyet Erzurum’a geçti, burada Kazım Karabekir’ce karşılandı. Karabekir heyet için, kafalarının Türkler aleyhinde iftira ve yalanlarla doldurulmuştu, ayrılırken dost değildik ama düşmanımız da sayılmazdı, dedi ve onlara Türk şehitlerinin mezarlarını göstererek “bu toprakların bize ait olduğunu göstermek için başka delile gerek var mı” dedi. Kongrede Amerikalı bir gazeteci de vardı. Louis Edgar Bravn, Chicago Daily Nekws ve başka 7 gazete adına kongreyi izledi, Mustafa kemal Paşa ile görüştü. Rauf Orbay, Refet Bele, İsmail Fazlı Paşa, İsmail Hami Danişmend ve Bekir Sami ile röportaj yaptı. Milliyetçilerin gazetesik İradei Milliye’de kendisine bir teşekkür yayını yapıldı. Mandacılıkta son noktayı Mustafa Kemal Paşa koydu: Mandacılıkla istiklal telif edilemezdi.

Harbord Heyeti İstanbul, Adana, Kilikya, Tarsus, Mersin, Mardin, Diyarbakır, Harput, Malatya, Sivas, Erzincan, Erzurum, Kars, Erivan, Tiflis, Baku, Batum, Samsun, Merzifon, Trabzon, Horasan’ı ziyaret etti, Suriye ve Irak’ın kuzeyine kadar bölgeyi gezdi. Bütün etnik gruplarla görüştü, 1915’deki olaylar üzerine birçok kişiyle konuştu. Heyette 5 kişi Ermeni asıllı Amerikalıydı. Heyetin raporu Kongre’ye sunuldu. Raporda 1895’de 100.000, 1908-1909’da 30.000 ve en çok 1915’de 800.000 Ermeni’nin katledildiği, Türkiye topraklarında 270.000 kadar Ermeni'nin yaşadığı yazıldı. Raporda, Amerika adının bu bölgede herkes tarafından saygınlıkla anıldığı, Ermenistan’ın kurulmasının imkansız olduğu, Türklerin çoğunluğu oluşturduğundan söz edildi.

Mustafa Kemal Paşa, Harbord Samsun’dayken bir mektup gönderdi: İtilaf devletlerinin işgali ve vahşeti ve asırlardır kardeşçe yaşanılan gayrimüslimleri cesaretlendirmesinden söz etti, İstanbul ve İzmir’in işgalini, meclisin dağıtılmasını, Türk milletinin kaderini eline aaldığını, milli örgütlenmelerin mevcut partilerle ilgisi olmayan tabii bir mücadele olduğunu anlattı. Türkler katledilirken kimsenin sesini çıkarmadığını, aksine yardım ettiklerini, türk milletini yok etmek istediklerini ancak milletin Erzurum ve Sivas’ta toplandığını, Türk milletinin bolşevik olamayacağını, saf ve temiz bir vatanseverlik hareketinin başladığını söyledi. Amerika’nın insanlığa yakışır kararlarına karşı inancımız vardır, biz dünyanın en büyük devletlerini kurmuş milletiz, bugünkü acıklı halimiz cağdaş uygarlıkla uyuşmadığımız anlamına gelmez, dedi.

9 Eylül 1920’de Amerikan Senatosu Ermeni mandası isteklerini reddetti. Harbord anılarını daha sonra 1927’de The New York Times’da yayınladı. Lozan’da yer alan Amerika eğitim ve misyonerlik, Boğazlar’da serbestlik, ticaret ve girişim özgürlüğü, tazminatlar, kapitülasyonlar, azınlıklar konularında Türkiye’yi sıkıştırdı. 6 Ağustos 1923’de ABD ile anlaşma yapıldı, ancak bu Kongre tarafından onaylanmadı. 1927’de Amerika’ya giden ilk Washington elçisi Ahmet Muhtar Bey protestolarla karşılandı, ABDnin elçisi ise Joseph Grew’di.

Türkiye 1923’de bağımsızlığını ilan etti, Sovyetlerle dostluk kurdu, ABD ile ilişkiler 1927’de tekrar başladı.

Monroe Doktrini ile Avrupa’dan uzak kalan ABD 1929 büyük ekonomik krizinde iç sorunlarıyla uğraştı. Türkiye 18 Temmuz 1932’de Milletler Cemiyeti’ne katıldı. ABD genelkurmay başkanı Douglas Mac Arthur Türkiye’ye geldi, Mustafa Kemal Paşa ile görüştü. Türkiye Sadabad Paktı ve Balkan Antantı’na katıldı. 1936 Montrö anlaşmasıyla Boğazlarda Türk hakimiyeti ilan edildi. Atatürk, İtalya’ya dikkati çektikten sonra 1938’de öldü.

3. İnönü dönemi, İkinci Dünya Savaşı, Menderes dönemi, Truman Doktrini

Türkiye 1939’da İtalya tehlikesine karşı İngiltere ve Fransa ile anlaştı, Almanya ile ilişkilerini sürdürdü. 1941’de ABD dışişleri bakanı Curdell Hull Türkiye’ye nota verdi. 18 Haziranda Türk-Alman saldırmazlık paktı imzalandı. ABD yardımı kesti. 7 Aralıkta ABD savaşa girdi, Franklin Roosevelt Almanya ve Japonya’ya resmen savaş açtı, savaştan zarar gören devletler için bir yardım kanunu çıkardı, İngiltere’nin yardımıyla ABD’nin Türkiye’ye, Borç Verme ve Kiralama kanunu kapsamında yardım etmesi sağlandı. 1942’de Türkiye’den 5 kişilik basın heyeti ABD’ye gitti. 19 ekim 1943’de Moskova’daki konferansta Türkiye’yi savaşa girmeye zorlma kararı alındı. Kasımda Tahran konferansında ABD Türkiye’den savaşa katılmasını istedi. İnönü, Kahire’de Roosevelt ile görüştü. 1 Nisan 1944’de ABD Türkiye’ye yaptığı yardımı durdurdu. 1944 nisanında ABD bütün tarafsız ülkelerin Almanya ile ilişkilerini kesmelerini istedi. ABD elçisi Steinhard Türk hükümetine nota iletti. Notada Almanya ile ilişkilerin kesilmesi, yoksa abluka ile karşılaşılacağı, hatta Meriç’deki köprülerin bombalanacağı bildiriliyordu. Türkiye Aalmanya ihracatını hemen durdurdu ve ağustosta bütün ilişkilerini kesti.

Savaş biterken Yalta Konferansı’nda, sadece 1945’den önce Almanya’ya savaş ilan edecek ülkelerin San Fransisco konferansına ve BM’ye katılabileceği açıklandı. Türkiye, 23 Şubat 1945’de Almanya ve Japonya’ya savaş ilan etti. BM anlaşması TBMM’de onaylandı.

Mart ayında Sovyetler Birliği’nden Türkiye’ye bir nota geldi: 1925’deki dostluk anlaşması yenilenmeyecekti. Sovyet dışişleri bakanı Molotov, Türkiye’nin Moskova büyükelçisi Selim Sarper ile görüştü. Sovyetler Boğazlarda üs ve Doğu Anadolu’da toprak taleplerini bildirdi. ABD buna önce ilgisiz kaldı. Türkiye ABD’ye yönelirken, ABD’de Truman Doktrini başladı. Associated Press Türkiye’de büro açtı. Potsdam Konferansında ABD, ingiltere ve Sovyetler dünyanın güçleri olarak paylaşım yaptılar.

1946’da ABD’de ölen Türk büyükelçisi Mehmet Münir Ertegün’ün cenazesi Missouri zırhlısı ile İstanbul’a getirildi. ABD ile Türkiye arasında Ankara anlaşması imzalandı. Truman Doktrini ve Soğuk Savaş başladı. 1947’de Kongre’de onaylanan kararla Türkiye’ye 100 milyon dolar hibe edildi. Türkiye bunun büyük kısmını askeri harcaamalarda kullandı. Paris’te toplanan Avrupa Ekonomik işbirliği Komitesi toplantısında Türkiye, ABD’den alacağı yardımları ABD çıkarları doğrultusunda kullanacağını taahhüt etti. Ağustostaki Sovyet notasındaki isteklere ABD karşı çıktı, temmuzda Türkiye ile yardım anlaşması imzaladı, ard arda heyetler yardımların nasıl kullunıldığını incelemek için Türkiye’ye geldi. Genelkurmay başkanı Salih Omurtak ABD’ye gitti.

Temmuz 1948’de Ekonomik İşbirliği anlaşması imzalandı. Marshall Yardımı’ndan türkiye de yararlandı. 72 milyon dolarlık askeri yardım. Amerikan filosu İstanbul’a geldi. ABD’nin politikası Sovyetleri çevreleme, genişlemesini önleme üzerine yönelmişti. Türkiye ABD yardımlarının ve ABD’ye yönelmesinin etkisiyle çokpartili demokrasiye geçmişti. Cumhurbaşkanı İnönü, CHP genel başkanlığını bıraktı, Recep Peker gitti, Hasan Saka hükümeti kurdu. Fevzi Çakmak’tan sonra ordunun yapısı değişti, genelkurmay başbakana bağlandı, basın hürrriyeti kabul edilirken, ilk zamanlar Yeni Sabah gazetesinin kapatılması gibi aksilikler de yaşandı. Bu yılda İsrail kuruldu ve Türkiye tanıyan ilk Müslüman ülke oldu.

1949’da Türkiye komünizm tehdidine karşı Batı ile ittifaka girdi. Nisanda NATO, kuruldu. Amerikan yardımları, ABD doktrinlerinin bir uzantısıydı, bunlar önce hibe şeklindeydi, sonra krediye dönüştü. Türkiye, 1945-1960 arasında Ortak Savunma Programından 2.3 milyar dolar yardım aldı. Sovyetler, atom bombasına sahip oldu. Bir yıl sonra komünist Çin’le yakınlaştı, Mao Sovyetlere giderek ittifak yaptı. Batı bloku, komünist genişlemeden endişelendi. Yugoslavya krizi çıktı. Türkiye Avrupa Konseyi’ne girdi.

Türkiye’de 1950’de Demokrat Parti seçimi kazandı. İtalya ile dostluk anlaşması yapıldı. Dışişleri bakanı Necmettin Sadak Amerika’ya gitti ve NATO’ya katılmayı görüştü. Temmuzda Türkiye 4500 askerini Kore Savaşına gönderdi. Türk tugayının Kore’deki başarılarından sonra 1951’de ABD ve İngiltere genelkurmay başkanları Türkiye’ye geldi, Ortadoğu Komutanlığı planları görüşüldü, sonuçsuz kaldı. Eylülde Ottawa toplantısında NATO bakanlar konseyi Yunanistan ve türkiye’nin üyeliğe kabulüne karar verdi. 18 Şubat 1952’de Türkiye resmen NATO’ya girdi. ABD üsleri, radar ve telsiz tesisleri Türkiye’de kurulmaya başladı. Çiğli, İncirlik, İskenderun, Karamürsel, Pirinçlik üsleri 1953’e kadar kuruldu. Indianapolis gazetesinden gelen Eugene Pulliam Türkiye başbakanıyla görüşemeyince ülkesine dönerek Türkiye aleyhine yazılar yazdı. Bu yazıları yayınlayan Dünya, Ulus, Vatan, Kervan gazeteleri ve Kim, Akis, Altıok dergileri kapatıldı, bunların yöneticileri yargılanıp hapse atıldı. Türkiye'’in içteki baskılarıyla dışa karşı hürriyetçi görünümü çelişikti. Buna rağmen ABD’nin etkileri toplumsal hayatta yayılmaya başladı. Büyük şehirler Amerikan arabalarıyla doldu. Magazin basını ortaya çıktı.

1953’de Sovyetler Türkiye’ye karşı yumuşadı. Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya arasında anlaşma imzalandıktan sonra Yugoslavya, Sovyetlerle yakınlaştı. 1954’de cumhurbaşkanı Celal Bayar ABD’ye gitti, bir ay ABD’de kaldı. Arkasından başbakan Adnan Menderes ABD’yi ziyaret etti. Ancak, ABD yardımlarını azalttı. Ortadoğu’da yeni gelişmeler oldu, Süveyş Krizinde İsrail Mısır’la savaştı. 1957’de ABD Eisenhower Doktrinini açıkladı. Buna göre Ortadoğu’da bir ülke saldırıya uğrarsa ve yaardım isterse ABD yardıma gelecekti. Türkiye, Irak, İran, Libya, Lübnan doktrini destekledi. Müttefiklere güdümlü füzeler yerleştirildi. Lübnan başkanı Camille Chamoun’un çağrısı üzerine 1958’de ABD deniz kuvvetleri lübnan’a çıktı. 1959’a kadar Türkiye’ye orta menzillli füzeler yollandı. ABD, Türkiye’ye karşı bir saldırıda müdahale edeceğini açıkladı. Irak, Ürdün, Lübnan’a silah yardımı yaptı. Suriye, Sovyetlerle yakınlaşmış, Kruşçev, Türkiye’nin Suriye’ye karşı bir harekatında kayıtsız kalmayız demişti. ABD donanma gemisi İzmir’e geldi. Batılı gazetecilerin İncirlik üssüne alınması, türk gazetecilerin alınmaması üzerine Tüürk basınında aleyhte yazılar çıktı. Kruşçev, uzun menzilli füzelere sahip olduklarını açıkladı. Başbakan Menderes 1958’de ABD’ye gitti, bir yıl sonra CENTO toplantısı için Washington’daydı. 5 martta ABD ile yeni bir işbirliği ve dolaylı saldırıda savunma anlaşması yapıldı. Anlaşma 9 mayıs 1960’da TBMM’de kabul edildikten sonra 27 Mayısta askeri darbe oldu. Darbe olmasaydı Menderes yaz aylarında Moskova’yı da ziyaret edecekti. Ordu, yönetime el koyduktan sonra NATO ve CENTO’ya bağlılığını bildirdi, ABD yeni yönetimi tanıdı.

4. 27 Mayıs 1960 sonrası, Kıbrıs, Johnson Mektubu, ABD karşıtlığı


Sovyetler, bir ABD U-2 casus uçağını düşürdüklerini ve uçağın İncirlik’ten havalandığını açıkladı. ABD zor durumda kaldı. 1961’de Sinop üssünde bir ABD askeri bir Türk askerini öldürdü. 1962’de Küba’ya Sovyetler füze yerleştirdi. ABD’den gelen barış gönüllüleri Türkiye’de imtiyazlı faaliyete başladı. Küba krizinde ABD ile Sovyetler savaşın eşiğine geldi. ABD başkanı John Kennedy Küba’ya başarısız bir çıkarma, Domuzlar Körfezi çıkarması yaptı, anlaşma sağlandıktan sonra, Sovyetler Küba’daki, ABD de 1963’de Türkiye’deki füzelerini kaldırdılar. İncirlik’teki Türk işçiler grev yaptı, mahkeme işçileri haklı gördükten sonra, ABD üslerinde Türk işçi çalıştırmamaya karar verdi.

Kıbrıs’ta Rumlar Türkleri katletmeye başladı. Türk ordusu 1964’de müdahaleye hazırlandı, uçaklar ada üzerinde uçarak Rum mevzilerini bombaladı. Cengiz Topel şehit oldu. ABD karşıtı gösteriler Ankara’dan İstanbul ve İzmir’e yayıldı, yankee go home sloganları duyuldu. ABD 6. filosu Akdeniz’de harekete geçti, ilişkiler gerginleşti.

5 Haziran 1964’de Başkan Lyndon B.Johnson, başbakan İnönü’ye bir mektup yazdı: Askeri yardımları amacı dışında kullanamazsınız, çıkarma yaparsanız ve Sovyetler de size saldırırsa yardım bekleme, dedi. İnönü, cevabi mektubunda, haklı durumu anlamadıklarını, yardım etmezlerse NATO’nun bir manası kalmayacağını, belirterek, yeni bir dünya kurulur ve Türkiye orada yerini alır, dedi. İnönü 21 Haziranda ABD’ye giderek başkanla görüştü, ancak sonuç alınamadı. Ekimde ilk defa bir dışişleri bakanı Moskova’ya gitti. ABD 1965 aralık ayında BM Kıbrıs oylamasında Türkiye lehine oy kullandı. Türkiye çokuluslu nükleer güç tasarısından çekildi, NATO ilişkilerinde gerginlik başladı. Bir Amerikan gemisini türkiye limanlarına sokmadı.

Lyndon Jjohnson’dan sonra Richard Nixon (1969-1974) Vietnam Savaşı yüzünden içte ve dışta prestij kaybetti. Türkiye’de 27 mayıs’tan sonra özgürlükçü bir anayasa ve seçim sistemi ortaya çıkmış, TİP başta olmak üzere ABD karşıtı hareketler başlamıştı. Türkiye, ABD’ye rağmen Çin Halk Cumhuriyeti’ni tanıdı. Vietnam savaşını desteklemedi. 1966’da senatör Haydar Tunçkanat, ABD karşıtı milliyetçilerin bir listesinin yer aldığı ve bunların sustrulması gerektiği yolundaki bir CIA raporunu açıkladı, ABD bunu yalanladı.

Türkiye’de DP’nin devamı olan AP iktidardaydı. 1967’de Kıbrıs politikası sebebiyle Türkiye NATO ilişkilerni gözden geçirdi. ABD, Cayrus Vance’ı Kıbrıs krizi özel temsilcisi yaptı. Ankara’daki ABD üssü Türk ordusuna devredildi. Kasım 1969’da yeni ABD Türkiye elçisi Robert W. Komer tepkilerle karşılandı, ODTÜ’de arabası yakıldı. ABD 6. filosu İstaanbul’a geldiğinde ABD karşıtı Kanlı Pazar gösterilerinde kan döküldü, 3 kişi öldü. Başbakan Demirel ABD ile yeni bir savunma işbirliği anlaşması yaptı. Keşif uçuşlarının kaldırıldığını, Üs sayısı ve personelin azaltıldığını, ABD ile 1970’e kadar 91 adet ikili anlaşma imzalandığını açıkladı.

5. 12 Mart’tan 12 Eylül’e, Kıbrıs Harekatı, Ambargo

Nixon’dan sonraki ABD başkanları Gerald Ford (1974-1977), Jimmy Carter (1977-1981) oldu. 70’li yıllardı ve Türkiye’de önce bir askeri darbe daha olmuş, sonra sağ ve sol arasında iç savaş gibi çatışmalar başlamış, sol örgütlerin yönetime ve ABD’li askerlere karşı silahlı eylemleri ortaya çıkmıştı. 12 Mart darbesiyle demokrasiden uzaklaşan Türkiye’de ordu dış ilişkilerde değişiklik yapmadı. 1971’de ABD baskısıyla haşhaş üretimi yasaklandı. 70’lerde ABD detant politikasına başladı.

CHP’de yeni başkan gelmiş ve politika değişmişti. Bülent Ecevit iktidara geldikten sonra haşhaş üretimini serbest bıraktı. 1974’de Türk askeri Kıbrıs’a çıktı. ABD Türkiye’ye ambargo koydu. türkiye ortak savunma anlaşmasını feshettiğini açıkladı, İncirlik dışındaki üsleri kapattı. Ermeniler 1973'de Kaliforniya'da Mehmet Baydar ile Bahadır Demir'i şehit etti. 1976’da Lockheed Skandalı patladı, ABD Kongresinde Lockheed uçak şirketinin Türkiye dahil, bazı ülkelere rüşvet dağıttığı açıklandı. Türkiye, Carter'a nota verdi. Eylül 1978’de ABD ambargoyu kaldırdı, üsler açıldı. Barzani, ABD’de öldü. 1979'da Türkiye'nin doğusunda İran İslam Devrimi ve Sovyetlerin Afganistan işgaliyle dengeler değişti. Batısında Yunanistan'da PASOK iktidara geldi. ABD yeni doktrini Brzezinski Doktrini'ni açıkladı, Mart 1980’de SEİA, savunma ve ekonomik işbirliği anlaşması imzalandı. Bu sırada Türkiye’de 12 Eylül 1980’de ordu bir kez daha yönetime el koydu, siyasetçiler tutuklandı, partiler kapatıldı, liderlere ve parti yöneticilerine 10 yıl siyaset yasağı getirildi. ABD 12 Eylül rejimini olumlu karşıladı. CIA türkiye şefi Paul Henze Türk generaller için "our boys=bizim çocuklar" dedi.

6. Evren-Özal dönemi

1980'de Florida'da Rapid Deployment Force kuruldu. 1981'de ABD Savunma Bakanı Weinberger Ankara'ya geldi. 1982'de Erzurum, Batman, Muş üsleri modernize edildi. ABD Carter Doktrini'ne geçti. Brüksel anlaşmasında üslerin Ortadoğu harekatlarında kullanılamayacağı belirtildi. Kemal Arıkan ve Orhan Gündüz Ermeni teröründe şehit oldu. NATO başkomutanı Alexander Haig 1982 ve 1983'de Türkiye'ye gelerek Evren'le görüştü. 1983'de Henry Kissinger Evren'le görüştü. Askerler 1984'de demokrasiye geçti. Yeni kurulan ANAP'ın veto edilmemesi için ABD görüş belirtti. The Wall Street Journal'ın 26 Ağustos 1983 tarihli başyazısında generallerin MDP'yi desteklediği, Halkçı Parti'yi resmi muhalefet partisi olarak gördükleri, Amerika'nın hesaplarına en uygun parti ise ANAP'tır, deniliyordu. Evren'in seçimden hemen önce ANAP aleyhindeki propagandasına rağmen bu parti %45 ola 211 milletvekili çıkararak seçimi kazandı. Parti başkanı Turgut Özal Amerikan hayranı bir liberaldi. Piyasa ekonomisini Türkiye'nin askeri rejiminden çıkmış yapısında uyguladı, köşedönmecilik kavramıyla ve ekonomik reformlarla sistemi liberalleştirdi. Red Kit okuyan, ABD finans çevreleriyle yakın bağları olan, ABD başkanlık rejimine gıpta eden, ABD ile hiç sorun çıksın istemeyen, ABD ikinci vatanım diyen, ABD'yi sık sık ziyaret eden ve Başkan Bush ile ahbap olan bir liderdi. Stratejik ortaklık kavramı kabul edildi. 1985'de Yatırımların karşılıklı teşviki ve korunması anlaşması yapıldı. Türk-Amerikan İş Konseyi kuruldu. 1987'de SEİA 5 yıl uzatıldı. 87'ye kadar ABD Türkiye'ye 13 milyar dolar yardım etti.

12 Eylül'ün eski partileri ve liderlerini silmek istemesine rağmen, eski siyasi akımlar referandumla tekrar siyasete döndü, dört eğilimi birleştirerek 80'lere damgasını vuran ANAP 1989'da çöktü, Özal cumhurbaşkanlığına seçilirken, Süleyman Demirel siyasete tekrar hakim oldu. Özal kalp krizinden aniden ölünce, Demirel cumhurbaşkanı oldu.

7. 1990'lardan 21. yüzyıla, Bush Doktrini, Yeni Dünya Düzeni, Tezkere, Irak

Sovyetler Birliği çöktü. Türkiye üsleri kapatmaya başladı. ABD Yeni Dünya Düzeni'ne geçti. Ermeni soykırım tasarısı ABD senatosundan geçmedi. ABD ve koalisyon güçleri Irak'ta Çöl Fırtınası Harekatı'nı yaptı. Türkiye doğrudan savaşa girmedi, ancak üsleri kullandırdı. Çekiç Güç'ü topraklarında konuşlandırdı. 1991'de Çekiç Güç huzur operasyonları yaptı, görevi 2003'e kadar uzatıldı. Ana hibe anlaşması yapıldı, Geliştirilmiş Ortaklık, Stratejik Ortaklık kavramları ortaya atıldı. 1991'de 17 Ocak Tezkeresi meclisten geçti, Irak Savaşı'nda ABD'ye üs kolaylığı sağlandı. Türkiye'nin güney sınırına savaştan kaçan Irak milletleri yığıldı, sınırda tampon bölge kuruldu. 1992'de Çekiç Güç'ün PKK'ya yardım ettiği ortaya atıldı. ABD destekli Kürt federe devleti kuruldu, Türkiye tanımadı. Genelkurmay başkanı Necip Torumtay istifa etti. 1993'de Bush ile Yeltsin arasında nükleer silahlar anlaşması yapıldı. İncirlik'ten kalkan uçaklar Irak'ı bombaladı. 1993'de Samuel Huntington Medeniyetler Çatışması tezini öne sürdü, ardından Francis Fukuyama Tarihin Sonu tezini. 1996-98 arasında ABD Türkiye'ye 700 milyon dolar yardım yaptı. 1994'de yeni bir ortak savunma anlaşması imzalandı. ABD, insan hakları yokluğu ve Kıbrıs'ı öne sürerek yardımların %25'ini askıya aldı. Türkiye ile Yunanistan arasındaki Kardak krizinde ABD arabulucu oldu. 1996'da Gümrük anlaşmasını yapan Türkiye, 1997'de lojistik destek anlaşması yaptı. Mesut Yılmaz ve ismail Cem'in ABD ziyaretlerinde ilişkiler beş başlıkta toplandı. Çekiç Güç, Keşif Gücü oldu. Türkiye'de Çekiç Güç muhalefeti yapıldı. 1998'de Türk Harb-İş Sendikası ile ABD Hava Kuvvetleri arasında toplu iş sözleşmesi imzalandı. Bakü-Ceyhan boru hattı için dışişleri bakanı İsmail Cem ile ABD temsilcisi Richard Morningstar görüştü. ABD Türkiye'nin AB üyeliğini destekledi.

Cumhurbaşkanı Demirel nisanda, başbakan Ecevit eylülde ABD'ye gitti. Mart 1999'da Ecevit-Bahçeli-Yılmaz koalisyon hükümeti döneminde PKK lideri Abdullah Öcalan Kenya'da yakalandı. ABD, PKK-KONGRAGEL-KADEK örgütlerini terör örgütü ilan etti. Türkiye desteğiyle NATO Kosova'ya yardım etti, Yugoslavya bombalandı. FBI Ankara'da büro açtı. Türkiye depremle sarsıldı, ABD yardım için 6. filoyu gönderdi, Başkan Clinton Türkiye'ye geldi. ABD, Eve Dönüş Yasası çıkardı, Türkiye'nin PKK harekatlarını engelledi. ABD mandası altında Kuzey Irak'da kurulacak Kürt devleti Türkiye-ABD ilişkilerinde gerginlik meydana getirdi, güvensiz ilişkiler başladı.

2000'de Türkiye ekonomisi büyük bir krize girdi, hükümet erken seçim kararı aldı ve 2002 genel seçimlerinde Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) iktidara geldi, Türkiye'de ABD'deki Cumhuriyetçiler-Demokratlar ikili sistemine benzer bir AKP-CHP iki partili yapı meydana geldi. 2001'de ABD dışişleri bakanı Colin Powell Ankara'ya geldi. 2001'de bütün dengeler altüst oldu, 11 Eylül'de ABD New York ikiz kuleler saldırısıyla sarsıldı. BOP (Büyük Ortadoğu Projesi) ortaya atıldı. ABD Afganistan'a girdi, Taliban rejimi dağıtıldı. Türkiye Afganistan'a işgalden sonra asker gönderdi. ABD tekstil kotasında %50 indirim yaptı. 2002'de Türkiye aleyhinde insan hakları raporunu yayınladı. Roma'da toplanan 19 NATO ülkesi ile Rusya konsey kurdu, klasik ittifaklar sarsıldı. 2003'de ABDliler Sabiha Gökçen Havaalanında inceleme yaptı. Ecevit 2002'de ABD'de başkan Bush ile görüştü. Ekonomik Ortaklık konseyi kuruldu. Paul Wolfovitz ve Marc Grossman Türkiye'ye geldi. ABD Irak'a savaş açtı. 1 Mart 2003'de ABD askerlerine Kuzey Irak cephesini açacak olan Tezkere TBMM'de reddedildi. Türkiye altı ay sonra 7 Ekim 2003 tezkeresiyle Irak'a asker göndermeyi kabul etti, fakat ABD için artık bunun önemi kalmamıştı ve Iraklılar da Türk askerini istemedi. ABD genelkurmay başkanı Richard Meyers Türkiye'ye geldi. ABD 1 Mart Tezkeresi'nin meclisten geçmemesine uzun süre öfkelendi, 4 Temmuzda bunun dışavurumu Süleymaniye'de ortaya çıktı, Türk askerlerinin başına çuval geçirildi, tutuklanıp sorgulandılar. Bu, Türkiye'de ABD aleyhtarlığını doruğa çıkardı. 2005'de Kurtlar Vadisi Irak filminde işlenen ABD karşıtlığı ve milliyetçilik Türkiye'de büyük bir muhalefete yol açtı. ABD ile ilişkiler Hamas liderinin Türkiye'ye gelmesiyle, Cüneyd Zapsu skandalıyla daha kötüye gitti. Türkiye ortak NATO operasyonlarına Somali, Bosna, Kosova, Makedonya'da katıldı.


[değiştir] Ekonomi

ABD ile Türkiye arasında 1 Ekim 1929'da ticaret anlaşması yapıldı. Maliye Bakanı Şükrü Saraçoğlu ABD'ye gitti. İkincisi 1939'da imzalandı. II. Dünya Savaşı'nda Türkiye tarafsızdı, Almanya ile dostluğu vardı ve Almanya'ya krom satıyordu. Buna kızan ABD dışişleri bakanı Curdell Hull Türkiye'yi tehdit edince Türkiye, Almanya ile ilişkilerini kesti, 1947'de 50 milyon dolar kredi aldı. 1953'de Nobel almış George Marshall'ın adının verildiği yardım programı olan Marshall Yardımı alan ülkeler arasına girdi. 1948-52 arasında 350 milyon dolar yardım aldı. Uluslararası kalkınma Teşkilatı açıldı. 1954'de hem Celal Bayar, hem Adnan Menderes yardım için ABD'ye gittiler, 30 milyon dolar hibe yardım aldılar.

Türkiye, yabancı sermayeyi teşvik kanunları çıkardı. Amerikan şirketleri Türkiye'ye geldi. İlk gelen yabancı banka CityBank oldu. ABD ayrıca ürün fazlası yardımı yaptı. Türkiye'nin buğday ve petrol açığı vardı. 1958'de Türkiye IMF'ye başvurdu. Yardımlar bu kuruluş kanalıyla yapıldı. Bu tarihten sonra Türkiye istikrar programları dayatmasıyla karşılaştı, sürekli borçlandı. 1961'de Ereğli Demir Çelik Tesisleri için Koppers Associates ile anlaşma sağlandı. Türkiye'de sürekli devalüasyonlar yapılırken, dolar açığı büyüdü. Türk ekonomisi yardımsız ayakta duramaz oldu. IMF'ye muhalefet iç politikada bir anabaşlık haline geldi. Türkler, Atatürk'ten sonra tamamen dışa bağımlı duruma geldiler.

Türkiye ABD'den optik aletler, demir çelik, kimyasallar, pamuk, plastik hammaddeleri, eczacılık ürünleri, tohum, elektrikli aletler, arabalar, hava ve deniz ulaşım araçları ithal etmektedir. İhracatı ise, tekstil ürünleri, kıymetli taşlar, tütün, fındık, çaydır. 1996'da çifte vergilendirmenin önlenmesi anlaşması yapılmıştır. ABD mallarına Türkiye düşük gümrük uygulamaktadır. ABD son yıllarda teröre karşı her türlü önlemi almakta, dışardan gelen mallara engeller koymaktadır, antidamping vergisi, telafi vergisi, tekstil kotaları bunların başlıcalarıdır. ABD, Türkiye'yi fikri mülkiyet sebebiyle izleme listesine almıştır. 1999'da Ticaret ve Yatırım Konseyi kurulmuştur. Ekonomik Ortaklık Komisyonu, TAİK büyük kuruluşlardır. Sabancı Holding 2005'den beri her yıl Washington'da Sakıp Sabancı konferansları düzenlemektedir.


[değiştir] Kültür, Eğitim ve Sanat

1842'de Baltimore'da Amerikan Oriental Society açılan ilk Türkoloji merkeziydi. Columbia Üniversitesi'nden john Dewey 1924'de türkiye'ye geldi, Milli Eğitim Bakanlığına eğitim raporu hazırladı. 1936'da Harvard'da başlayan Türkoloji araştırmaları kürsüsü diğer üniversitelere de yayıldı. Ernest Hemingway, İstanbul'dan Türk kurtuluş savaşı izlenimlerini The Toronto Star gazetesine yazdı. Ahmet Emin Yalman, Sabiha Sertel, Zekeriya Sertel ABD'ye giden ilk Türk öğrenci kafilesindeydi. Daha sonra birçok Türk ABD'ye öğrenime gitti, üniversitelerde öğretim üyesi oldu: Erdal İnönü, Feza Gürsoy, Cavit Erginsoy, Asım Barut, Behram Kurşunluoğlu, Korkut Bardakçı, Oktay Sinanoğlu. Ahmet Ertegün, Atlantic Records şirketiyle ABD müzik dünyasının önde gelen ismi oldu, Arif Mardin yapımcı olarak çalıştı. 1949'da ilk Amerikan Türk Derneği Washington'da açıldı. 1952'de İstanbul'da Türk Amerikan Üniversiteliler Derneği kuruldu. Rockefeller Vakfı, Ford Vakfı, Fullbright Vakfı faaliyete başladı, Amerikan Kütüphanesi açıldı. Robert College 1971'de Boğaziçi Üniversitesi oldu. ODTÜ ve Hacettepe üniversiteleri kurulurken ABD üniversiteleri örnek alındı.

ABD okulları Türkiye'de ilk açıldıklarında misyonerlik karşısında Osmanlı bu okulları kapatmak istemişti. 400 okul, 17 misyon, 9 hastane vardı. Cumhuriyet döneminde de1927'de Bursa Amerikan Kız Koleji'nde üç öğrenci Hıristiyan olunca Türkiye Amerikan okullarını kapatmak istedi, ABD büyükelçisi Grew ile Milli Eğitim Bakanı Mustafa Necati tartıştı, olay kapandı.

İki ülke edebiyatçılarının eserleri karşılıklı olarak çevirildi. Sait Faik 1953'de Missouri'deki Mark Twain Derneği onur üyesi oldu. Amerikan edebiyatının etkileri Türkiye'ye yansıdı, Walt Whitman, John Steinbeck, Edgar Alan Poe, Ezra Pound, Jack London çevirileri yapıldı.

1950 ve 1960'larda Türkiye'de her yer Amerikan arabalarıyla doldu: Dodge, Chevrolet, Plymout, Cadillac. Elvis Presley efsanesi Türkiye'ye de yayıldı, benzerleri ortaya çıktı. Amerikan Sineması Türkiye'ye geldi. 1970'lerde televizyon kültürü, dizifilmlerle Dallas, Bonanza, Yalan Rüzgarı dizileriyle popüler oldu.

Amerikan kültür imajları Türkiye'de benimsenmeye başladı: Magazin, Camel, Marlboro, Coca-Cola, Dallas dizisi, pizza, McDonalds, Disney, Mobil, Petrol, Hollywood, Windows, CNN, rocknroll, doğum günü partisi, Amerikan rüyası, egoizm, her mahallede bir milyoner, dolar, piyasa, cep telefonu, internet ve "selam ahbap, bak dostum burası özgür bir ülke, by" dili, Keynes, Friedman.

1978'de senaryosunu Oliver Stone'un yazdığı Geceyarısı Ekspresi'ndeki ırkçılık, Türkleri aşağılama sahneleri iki ülke arasında soğukluk yarattı. Film Türkiye'de yasaklandı.

ABD vatandaşı olmak için Green Card'lı olmak veya bir ABD vatandaşıyla evlenmek gerekiyor. Vatandaşlık kabulü sırasında sınava giriliyor ve ABD'ye bağlılık yemini ediliyor. Türkiye'de ABD vatandaşlığı siyasi hayatta sık sık tartışıldı. 1993'de Tansu Çiller'in ABD vatandaşı olduğu ve Refahyol koalisyonu döneminde milletvekili Merve Kavakçı'nın ABD vatandaşı olması tartışmalara yol açtı. Türkiye'de 1946'da demokrasiye geçişten beri siyasi parti liderlerinin pek çoğu ABD'de eğitim görmüş, çalışmış, burs almıştır. Bülent Ecevit Rockefeller bursuyla ABD'ye gitti. Menderes, Ecevit ve Mesut Yılmaz Bilderberg toplantılarına katıldı. Demirel, Eisenhower bursu aldı. Turgut Özal, Dünya Bankası'nda çalıştı.

New York ve Washington'da Türk Amerikan Dernekleri Federasyonu ile Türk Amerikan Dernekleri Asamblesi bulunuyor. Paterson'da Türk Amerikan Ticaret Merkezi var. New York'taki Türkevi 11 katlı bir binadır ve başkonsolosluktur. Washington'da büyükelçilik, Los Angeles, Houston, Chicago'da Türkiye'nin konsoloslukları bulunmaktadır. Türkiye'de Türk-Amirekan dernekleri İstanbul, Ankara, İzmir, Denizli, Gaziantep, Adana, Antalya'dadır. ABD büyükelçiliği Ankara'da, başkonsolosluğu İstanbul'dadır.


[değiştir] Din

ABD'de 10 milyona yakın Müslüman yaşıyor, bunların 500.000'i Türk. İlk Amerika göçmenleri 1870'lerde gitti. Piri Reis'in haritasına göre 1500'lerde ilk Müslümanların kıtaya ulaşıp ulaşmadığı araştırılıyor.

11 Eylül terör saldırısından sonra ABD'de Müslümanlara önce baskı yapıldı, bir süre sonra Beyaz Saray'da iftar yemeği verilmeye başlanarak ilişkilerde yumuşama sağlandı. Hemen her eyalette cami var, ülke çapında 1200 cami bulunuyor. İslam, ikinci din haline geliyor.


[değiştir] Spor

ABD'de beyzbol, golf, boks ve Amerikan futbolu yaygındır. Avrupa futbolu da son yıllarda gelişmektedir. Türkiye, Amerika'da düzenlenen 1904 ve 1932 olimpiyat oyunlarına katılmadı, 1984 Los Angeles ve 1996 Atlanta yaz olimpiyat oyunlarında yer aldı, Atlanta'da halterde Naim Süleymanoğlu ve Halil Mutlu altın madalya aldılar. 1994 Dünya Kupası ABD'de düzenlenmiştir. Türkiye'de Amerikan futbolu Boğaziçi Üniversitesi'nde başladı.


[değiştir] Sonuçlar

1. Türkiye, genç cumhuriyet iken az zamanda ve sıkıntılar içinde çok büyük işler yaptı. Atatürk’ten sonra ise cumhuriyetin mirası hovardaca savruldu, kaynaklar tüketildi, sürekli ABD kapısında borç dilenildi, Türkiye borç batağına saplandı, Atatürk’ün bağımsızlığı koruyan ve ulusal onuruyla dünyada hayranlık uyandıran cumhuriyeti, siyasi ve ekonomik itibarı kalmamış bir devlete dönüştü. 2. ABD açısından: ABD ultra dünya imparatorluğu olarak, şeytan imparatorluğu diye nitelediği Sovyetlerin çöküşünden sonra dünyaya çeki düzen veren tek güç oldu. Türkiye’nin ulusal onuru, demokrasisi ABD’yi ilgilendirmedi. Menderes idam edilirken korumadığı gibi, askeri rejimleri ilk tanıyandı. ABD için önemli olan Türkiye’yi borçlandırmak ve Sovyetlere karşı kullanmaktı. Yeni Dünya Düzeni, Büyük Ortadoğu Projesi, baş tarafına getirilen çeşitli sıfatlarla tanımlanan ortaklıklar anlaşmalarıyla Türkiye bağımlı hale getirildi.


[değiştir] Kaynaklar

  • Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, 3 cilt, İstanbul 1934.
  • Türkiye 1923-1973 Ansiklopedisi, Kaynak Y., İstanbul 1974.
  • Hasan Cemal, Özal Hikayesi, Bilgi Y., Ankara 1989.
  • Cemal Kutay, Türk Milli Mücadelesinde Amerika, Boğaziçi Y., İstanbul 1979.
  • Fahir Armaoğlu, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, AKDTYK TTK Y., Ankara 1991.
  • Nick Yapp, 1950'ler, Çev. Mine Haksal, Literatür Y., İstanbul 2005.
  • Uğur Mumcu, Amerika Küsmesin, Um-Ag Y., Ankara 1997.
  • Mustafa Kayar, Türk-Amerikan İlişkilerinde Irak Sorunu, IQ Kültür Sanat Y., İstanbul 2003.


[değiştir] Ayrıca Bkz.

Büyük Ortadoğu Projesi ABD Türkiye Turkey-United States relations, ( [en.wikipedia])


[değiştir] Dış Bağlantılar

[www.bianet.org] [www.tusiad.org] [www.turkey-now.org] [www.tusiad.us] [www.hurriyetusa.com] [www.web-reyting.com] [www.siyasitarih.com]

Kat://