Türkiye Türkçesi

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Bu madde Türkiye Cumhuriyeti'nin, KKTC'nin ve Kıbrıs Rum Kesimi'nin resmi dili olan Türkçe üzerinedir.

Kelimenin diğer anlamları için Türkçe (anlam ayrım) sayfasına bakınız.


Türkçe
Konuşulduğu

ülkeler

Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Bulgaristan, Yunanistan, Ermenistan, İran, Makedonya Cumhuriyeti, Moldova, Suriye, Irak, Kosova şu ülkelerdeki göçmen topluluklar: Hollanda, Almanya, Avustralya, Kanada, ABD, İsrail, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Belçika, İngiltere, Danimarka, İsveç, İsviçre, Avustralya ve sürgündeki Ahıska Türkleri'nin yaşadığı ülkeler: Kazakistan, Azerbaycan, Rusya Federasyonu, Kırgızistan, Özbekistan ve Ukrayna.
Konuşan

kişi sayısı

73 milyonu anadili olmak üzere, yaklaşık 180 milyon anadil(UNESCO)
Sıralama 19–21 (İtalyanca ve Urduca birlikte)


Sınıflandırma
- Ural-Altay Dil Ailesi
- Altay Dil Ailesi
- Türk lehçeleri
- Oğuz Grubu
- Türkçe
Resmi Durum ve Dil Kodları
Resmi dil

olduğu ülkeler

Türkiye, KKTC , Makedonya (Belediye dili), Kıbrıs Rum Kesimi
Düzenleyen kurum Türk Dil Kurumu
ISO 639-1 tr
ISO 639-2 tur


SIL TRK
Ural-Altay Dil Ailesi | Dil

Türkçe, Altay Dilleri içerisinde Türk dil ailesinin Oğuz Grubu'na mensup, Türkiye lehçesidir. Türkiye Cumhuriyeti, KKTC,Kıbrıs Cumhuriyeti ve bazı Balkan ülkelerinin resmi dilidir.

Portal:Türkçe
Türkiye Türkçesi Portalı

Konu başlıkları

[değiştir] Sınıflandırma

Türkçe; Gagavuzca, Horasan Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi ile birlikte olarak Türkçe dil grubunda yer almaktadır. Türkçe dil grubu, Oğuz dillerinin (Güney Türk dilleri) bir alt grubudur. Oğuz dilleri de Türk lehçelerinin bir alt grubudur. Çoğu bilim adamı Türk lehçelerini Altay dil ailesi içine koyarlar.

Fince ve Macarca gibi Türkçede de ünlü uyumu vardır, sona eklemelidir ve sözcüklerin cinsiyeti yoktur. Cümle sıralaması genel olarak, özne-nesne-fiil şeklindedir.

[değiştir] Coğrafi dağılımı

Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Bulgaristan, Yunanistan, İran, Makedonya, Moldova, Suriye, Irak, göçmenlerin yaşadığı Hollanda, Almanya, Avustralya, Kanada, ABD, Brezilya, İsrail,Venezuela, Kolombiya, Belçika, İngiltere, Danimarka, İsveç, İsviçre, Avustralya ve sürgündeki Ahıska Türklerinin yaşadığı ülkeler: Kazakistan, Azerbaycan, Rusya Federasyonu, Kırgızistan, Özbekistan,Afganistan,Tacikistan ve Ukrayna'da konuşulur.

[değiştir] Resmi durumu

Türkçe Türkiye'nin ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin resmi dilidir. Türkiye'de Türk Dil Kurumu, Atatürk tarafından 1932 yılında Türk Dili Tetkik Cemiyeti olarak bağımsız bir organ olarak kurulmuştur. Türk Dil Kurumu dilin sadeleşmesi, yabancı kökenli sözcüklerin değiştirilmesi (özellikle Arapça ve Farsça) için çalışmıştır.

Kosova'da Türkçe resmi dil olmaktan kalktı. Eskiden yani 1978 Dil yasasına göre Türkçe resmi dil idi. Şu anda sadece Kosova'nın bir kenti olan ve Türk çoğunluğun yaşadığı bir kent olan Prizren'de Türkçe resmi dildir. Diğer yerlerdeki resmiyeti ortadan kaldırıldı.


[değiştir] Kullanımı

Dünya'da Türkçe konuşanların dağılımı
Dünya'da Türkçe konuşanların dağılımı

Türkçenin Türkiye lehçesi,

Ayrıca Türkçe, gerek Türkiye lehçesiyle gerekse diğer lehçeleriyle aşağıdaki bölgelerde şu yoğunlukla konuşulmaktadır:

  • İsrail'de 50.000 kişi tarafından,
  • Amerika'da 27.000 kişi tarafından,
  • Danimarka'da 25.000 kişi tarafından,
  • Romanya'da 16.000 kişi tarafından,
  • Kanada'da 10.000 kişi tarafından,
  • İsviçre'de 7.500 kişi tarafından konuşulmaktadır.

Böylece Türkçe, Türkiye'de yaklaşık 73 milyon kişi tarafından konuşulurken, Asya ve Ortadoğu'da diğer lehçeleri ile yaklaşık 135 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. 1960'larda iş gücüne ihtiyaç duyan Avrupa, kapılarını en fazla Türklere açarken, Türkiye'den Avrupa'ya yoğun bir göç yaşanmıştır. Bu insanların sayısı günümüzde neredeyse 6 milyona ulaşmıştır ve büyük bir çoğunluğu Türkçeyi hala anadilleri olarak kullanmaktadırlar. Amerika ve Avustralya'da ise yaklaşık 200 bin kişi Türkçe konuşmaktadır.

UNESCO, 1980'li yıllarda yaptığı araştırma sonucu tüm Türk lehçelerini 200 milyon kişinin konuştuğunu ortaya çıkardı. Ancak buna Türk lehçelerini ikinci ya da üçüncü dil olarak konuşanlar da dahildi. Aradan geçen çeyrek asırda Türkçe konuşan nüfus önemli oranda arttı. Günümüzde yaklaşık 210 milyon kişinin Türkçeyi ve diğer lehçelerini anadili olarak konuştuğu üzerinde durulmaktadır. Buna Türkiye Türkçesini de içeren Türk lehçelerini ikinci veya üçüncü dil olarak konuşanlar da dahil edilecek olsa, bu sayı gözle görülür derecede artacaktır. Bu nedenle Türkçe, tüm lehçeleri ile dünyanın en çok konuşulan dillerinden biridir.

[değiştir] Tarihsel Gelişimi

[değiştir] Orta Asya'dan, Anadolu'ya

Altay Dağları civarından kaynaklanan dil, onu kullanan göçebe kavimlerin doğuda Japonya'ya, batıda ise Avrupa'ya doğru hareketiyle yayılmıştır. Afganistan ve Batı Çin civarında Moğolca; Rusya, Güney ve Güneydoğu Çin bölgesinde Tunguz; eski Rusya ülkelerinden batıda Türkiye'ye, güneyde ise İran'a yayılan bir alanda ise Türki diller olarak değişmiştir. Güneyde bulunan başlıca Türki diller Türkçe, Azeri Türkçesi ve Türkmen Türkçesidir. Oğuz boylarının kullandığı Gagavuz lehçeleri ve İran kaynaklı Horasan lehçesi, Türkiye lehçesi ile birlikte bugünkü Türkçenin bölümlerini oluşturmaktadır.

Divanü Lügati’t-Türk, Türk kültürün ilk Türk dilini anlatan ve yazılan Sözlük eseri dir ve Kaşgârlı Mahmud tarafından 25 Ocak 1072'de yazılmaya başlanmış ve 10 Şubat 1074'te bitirilmiştir. Bu kitap içinde bu cümle bulunuyor. "Türk dilini öğrenmek çok gerekli bir iş olur". Türkçenin zengin gramer özelliklerini ilk ve en çarpıcı biçimde yansıtıyor.

Türkçenin kullanım alanını genişleten bir başka Karahanlı Devleti'nin mensubu, ikinci bir Türk ve Türkçe kültür abidesi olan Yusuf Has Hacib dir. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig (Kutatkı/Kutatı Bilik, Kutlu eden Bilgi) adlı eseri ile Türk dil birliğinin diğer önemli yazılı temelini attı.(1069-1070 yılarında bu Türkçe eseri tamamlandı).

13/14.yy. yaşamını süren Yunus Emre Türkçenin, özellikle Türkçe şiir dilinin temel ustası ve abidesi olmaktadır.

Yunus Emre'nin edebiyat tarihi bakımından, önemli bir yanı da Anadolu'da, Türkçe şiir dilinin öncüsü olması ve tasavvuf sorunlarını yalın, kolay anlaşılır bir dille söyleyişi nedeniyledir. Şiirlerinin ölçüsü, Türkçenin ses yapısına uygun aruz olmakla birlikte söyleyişi akıcı, sürükleyici bir nitelik taşır. Tasavvufun en güç anlaşılır kavramlarını, Türkçenin ses yapısına uygun biçimde dile getirir, şiirinde duygu ve düşünce birliğinden oluşan bir derinlik görülür.

Hacı Bayram Veli 14/15.yy. Anadoluda yaşamını süren Türk mutasavvıf ve şair olarak, eserlerini Türkçe olarak yazmakta oldu ve Türkçe kulanımını Anadoluda önemli şekilde etkiledi.

  • Altay dil ailesi
    • Türkçe dil kolu
      • Güney dilleri
        • Balkan Gagavuz Türkçesi (Türkiye ve Türklerin yaşadığı Avrupa ve Amerika kıtalarını bazı bölümleri)
        • Gagavuz Türkçesi (Moldovya)
        • Horasan Türkçesi (İran)
        • Türkiye Türkçesi
        • Azeri Türkçesi
        • Kazak Türkçesi
        • Türkmen Türkçesi
        • Kırgız Türkçesi
        • Özbek Türkçesi
        • Tatar Türkçesi
        • Uygur Türkçesi

Türkçe ait olduğu Altay Dil Ailesi'nin en çok kişi tarafından kullanılan dilidir. 5500-8500 yıllık bir geçmişi olduğu sanılmaktadır. Azeri, Türkmen, Tatar, Özbek, Başkurti, Nogay, Kırgız, Kazak, Yakuti, Çuvaş gibi bölümleri vardır.

Örnek olarak yazılı Türkçe üzerine kaynaklarda (M.Ö. 1766 yılık çin kronikinde) ilk kez tutanaklarda tanrı , Ordu , kılıç ve kut (mutluluk) sözcükleri bulunulmaktadır.

Moğolca, Mançu-Tungus, Korece ve Japonca ile yakın ilişkisi vardır. Bazı bilimadamları, ilişkinin ödünç alınmış sözcüklerden kaynaklandığını ve temelli olmadığını iddia etmiştir. Son zamanlarda yapılan karşılaştırmalı çalışmalar, bu tezin hatalı olduğunu, Türkçe ve Japonca'nın temel ilişkilerinin bulunduğunu kanıtlamıştır.

Dil örnekleri klasik Eski Türkçe Kültürü (Göktürk 6/7/8yy. ile Orhun yazıtları) ve Türkiye Türkçesi Kültürü

Göktürkçe
Türk Oğuz beğleri, budun, eşidin; üze Kök Tengri basmasar, asra yir telinmeser, Türk budun, ilinin, törünün kim artatı(r)?
Türkiye Türkçesi
Türk Oğuz beyleri, millet, işitin; üzeride Gök Tanrı basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ülkeni, töreni kim artırır/değiştirir?

[değiştir] Dil Devrimi

Türkiye Cumhuriyeti'nin uluslaşma sürecini tamamlayan Türk Devrimi'nin ya da Atatürk devrimlerinin en önemli basamaklarından ilki Cumhuriyet'in kuruluşundan 4 yıl sonra yapılan harf devrimi, ikincisi de Cumhuriyet'in kuruluşundan 9 yıl sonra yapılan Dil Devrimi'dir.

Dil Devrimi kısaca, Türkçe ile düşünmeyi, Türkçenin bütün, bilim, sanat ve teknik kavramları karşılayacak yolda gelişmesini sağlayan eylemdir.

Dilbilimci Kâmile İmer "Dil Devrimi nedir?" sorusunu şöyle yanıtlıyor:

Dili daha çok yerli öğelerin egemen olduğu bir kültür dili durumuna getirmek amacıyla yapılan ve devletin desteğini kazanmış olan ulus çapındaki dili geliştirme eylemine 'dil devrimi' adı verilmektedir. (Dilde Değişme ve Gelişme Açısından Türk Dil Devrimi, TDK Yayınları, Ankara, 1976, s. 31 ve ötesi)

Her insan düşüncesini sözcükler arasında bağ kurarak oluşturduğu tümcelerle aktarır, bu açıdan bakınca Dil Devrimi aynı zamanda düşüncenin yenileşmesidir.

İmer'in söylediği gibi, "Dil Devrimi'nin gerçekleşmesini sağlayan etkenler, aynı zamanda onun amaçlarını ortaya koymaktadır. Uluslaşma etkeni dili yabancı öğelerden temizleme amacını, öteki de kültür dili durumuna getirmeyi amaçlamaktadır. Bu amaçların olumlu sonuçlar vermesi, ortaya çıkan ürünlerin toplumun malı olmasına bağlıdır. Devletin desteği olmaksızın dilde yapılan devrim, bireysel bir eylem olarak kalır, topluma mal olmaz. Dil Devrimi'nin hazırlık evresindeki çabalar, bunun en güzel örnekleridir. Türk Dil Devrimi'nin hazırlık evresi olarak nitelendirebileceğimiz ve Tanzimat Fermanı ile başlayan dönemdeki dili temizleme isteği toplumu kapsayamamıştır. Ancak Cumhuriyet'ten sonra, 1932 yılında devletin öncülüğünde Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin kuruluşuyla dilde yapılan yenilikler, ulus çapında bir eylem olarak topluma mal olmaya başlamıştır." (Agy, s. 32)

Türkçe yapı bakımından çok zengin bir dil olmakla beraber, dünya üzerinde de hala çok konuşulan bir dildir. Bu zenginlik her ne kadar içinde yabancı sözcükler bulundursa da, bu durum dilde hiçbir bozukluğa yol açmamıştır. Bunun nedeni de, Osmanlı'nın, zamanında barındırdığı azınlıkların olmasıdır. Çünkü bu nedenle dilde çok fazla yabancı "sözcük alış-verişleri" olmuştur. (Yağmur Akyüz)


Türkler dünyada en çok alfabe değiştiren kavimlerdendir.

 a - A 
 b - B 
 c - C 
 ç - Ç 
 d - D 
 e - E 
 f - F 
 g - G 
 ğ - Ğ 
 h - H 
 ı - I 
 i - İ 
 j - J 
 k - K 
 l - L 
 m - M 
 n - N 
 o - O 
 ö - Ö 
 p - P 
 r - R 
 s - S 
 ş - Ş 
 t - T 
 u - U 
 ü - Ü
 v - V 
 y - Y 
 z - Z

Ayrıca günümüzde 20 ayrı Türk yazı dili bulunmaktadır: Türkiye Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Kırım Tatar Türkçesi, Karaçay-Malkar Türkçesi, Nogay Türkçesi, Kumuk Türkçesi, Kazan Tatar Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Kazak Türkçesi, Karakalpak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi, Altay Türkçesi, Hakas Türkçesi, Tuva Türkçesi, Saha (Yakut) Türkçesi, Çuvaş Türkçesi.

[değiştir] Ağızları

Türkiye Türkçesinin genel kabul görülmüş ve yazı diline aktarılmış şivesi, İstanbul ağzından türemiştir. Anadolu'da özellikle Karadeniz Bölgesi, Güneydoğu Bölgesi ve de Ege Bölgesi'nde ağız farklılıkları apaçık gözlenmektedir. Ancak ağızlar, genellikle insanların belli bir eğitim ve kültür seviyesine ulaşması ile yavaş yavaş terk edilmekte ve toplumda çoğunluğun konuştuğu ağız kabul görmektedir.

[değiştir] Sözcük Türeme Farkı

Özelliği gereği sona eklemeli bir dil olduğundan Türkçede basit bir kökten çok sayıda sözcük türetmek mümkündür. Bu özelliğin bulunmadığı Hint-Avrupa Dilleri kolundan gelen İngilizce ve Almanca aşağıda Türkçe ile karşılaştırılmıştır.

Türkçe İngilizce Almanca
göz eye Auge
gözlük eyeglasses Brille
gözlükçü optician: someone who sells glasses Augenoptiker, Brillenverkäufer
gözlükçülük the business of selling glasses Das Geschäft des Brillenverkaufes,
Der Beruf des Augenoptikers

Ve fiillerden türeme:

Türkçe İngilizce Almanca
yat lie down lege (dich) hin, schlafe!
yatır lay down [that is, cause to lie down] lege an
yatırım instance of laying down: investment Investition
yatırımcı depositor, investor Kapitalanleger, Investor
yatırımcılık to be an investor ein Investor sein

[değiştir] Eklerle tümce oluşturma

Diğer yaygın olarak konuşulan dillerle karşılaştırıldığında, daha az sayıda sözcük ve harf ile daha çok bilgi aktarmak olanaklıdır. Diğer pek çok dilde olmayan bir özelliğe göre, bir sözcük köküne ekler ekleyerek, tek sözcüklü tümceler oluşturulabilir. Örnek:

Türkçe İngilizce Almanca
ev house Haus
evde at home, within the house im Haus, zu Hause
eviniz your house Ihr Haus
evinizde at your house in Ihrem Haus
evinizdeyiz we are at your house wir sind in Ihrem Haus

[değiştir] Büyük ve küçük ünlü uyumu

Türkçede büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu olarak bilinen iki ünlü uyumu vardır. En yaygın ve kapsamlı olan, büyük ünlü uyumudur. Kural dışı kalan çok az sözcükler mevcuttur ki bunların büyük bir kısmını yabancı kökenli sözcükler oluşturmaktadır. Bu kurala göre Türkçede bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) varsa, izleyen hecelerde de kalın heceler; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) varsa, izleyen hecelerde de ince ünlüler yer alır.

Örnek:

  • büyük ünlü uyumu : balta - baltalar ; arı - arılar ; top - toplar ; uçak - uçaklar
  • küçük ünlü uyumu : ev - evler ; istek - istekler ; örtü - örtüler ; ünlü - ünlüler

[değiştir] Yabancı Dillerle Etkileşimi

[değiştir] Türkçeye Geçen Yabancı Sözcükler

Her ne kadar Atatürk'ün dil devrimi ile Türkçe, kökeni Arapça ve Farsça olan sözcüklerden arındırılmaya çalışıldıysa da, dil devriminin politik etkenlerle aksamasından ötürü bu iki dilden sözcükler, Fransızca sözcüklerle birlikte Türkçe sözlüğün önemli bir bölümünü oluşturmayı sürdürmektedir.

Sıradaki istatistiksel bilgiler 2005 yılına ait yazı dilinden oluşan bir Türkçe sözlükteki sözcükleri içermekte. Ancak günlük konuşma dilinde yabancı sözcük kullanımının daha yüksek bir oranda olduğu söylenebilir.

Türkçede yer alan sözcüklerin toplam %14,18'i (104.481 sözcüğün 14.816'sı) yabancı dillerden Türkçeye girmiştir:

Yabancı kökenli sözcüklerden bazı örnekler:

  • Arapçadan: fikir, hediye, resim, insan, saat
  • Farsçadan: tahta, pazar, pencere, şehir, hafta
  • Yunancadan: liman, kutu, ırgat
  • İtalyancadan: avukat, banyo, bavul
  • Fransızcadan: lüks, kuzen, pantolon, kuaför, hoparlör, kamyon, sürpriz
  • İngilizceden: pikap, şalter, tişört

[değiştir] Türkçeden Diğer Dillere Geçen Sözcükler

Türkçe kökenli sözcüklerden bazı örnekler:

  • cacık: Yunanca "zaziki"
  • çakal [Farsça شغال schaghāl iden]: İngilizce "jackal" ve Fransızca "chacal"
  • çorap: [Farsçagorāb iden Arapça جراب dschurāb iden geçmiş]: Rumence Ciorap
  • denge (para): Rusça "dengi"
  • dilmaç (tercüman, çevirmen): Lehçe "tlumacz", Almanca "Dolmetscher"
  • dolma: İngilizce "dolma", Yunanca "dolmalakis"
  • duman: Rusça'da "tuman"
  • hamam [Arapça حمام hammām iden]: Fransızca "hammam"
  • kahve [Arapça قهوة qahve iden]: Fransızca "café"
  • kibrit: [Arapça كبريت kibrīt iden]: Rumence "kibrit"
  • köşk: Almanca: "Kiosk"
  • ordu: Almanca, İngilizce ve Fransızca "Horde"
  • yoğurt: İngilizce "yoghurt", Fransızca "yaourt", Almanca "Joghurt", İspanyolca "yogur"
  • zar: (uçurum): Rusça "yar"
  • zarlık: (ferman): Rusça "yarlik" (mektup)

Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu dönemi veya öncesinden şekillenmiş, Türkçe-Ermenice ortak kelime hazinesi, Türkçe-Yunanca ortak kelime hazinesi, Türkçe-Bulgarca ortak kelime hazinesi, Türkçe-Arnavutça ortak kelime hazinesi, Türkçe-Boşnakça ortak kelime hazinesi, Türkçe-Romence ortak kelime hazinesi mevcuttur.

[değiştir] Ayrıca: Rekortmen Sözcükler

En çok anlamdaşı olan kelime:

  • Tuvalet, ayakyolu, memişhane, abdeshane, kenef, hela, yüznumara. (7)

En çok tek bir sesli harf kullanımı:

  • Badanalayamayacaklardansalar (12)

En uzun kelime:

  • Muvaffakiyetsizleştiricileştiriveremeyebileceklerimizdenmişsiniz (64 harf)

En çok a içeren kelime:

  • Alafrangalaştıramayacaklardansalar (13 kez a harfi)

En çok "e" içeren kelime:

  • Gelenekselleştiriveremeyebileceklerdenseler (15 kez e harfi)

En çok "ı" içeren kelime:

  • Sıkıntısızlaştırıcılığınızın (11 kez)

En çok "i" içeren kelime:

  • Kişiliksizleştiricileştiriverebileceklerimizdenmişsiniz (15 kez)

Tersinden de aynen okunan en uzun cümle:

  • Ey edip Adana'da pide ye (19 harf)

[değiştir] Ayrıca bakınız

[değiştir] Kaynakça

  • Orhan Hançerlioğlu, Türk Dili Sözlüğü, Remzi Kitabevi

[değiştir] Dış bağlantılar

g·t·d
Türk dilleri
Batı Türkçe
Bolgar grubu Bolgar* | Çuvaşça | Hazarca*
Çagatay Ayni dili | Çagatayca* | Ili Turki | Lop dili | Uygurca | Özbekçe
Kıpçak grubu Baraba dili | Başkırca | Kırım Tatarcası1 | Komanca* | Karaçay-Balkarcası | Karaimce | Karakalpakça | Kazahça | Kıpçakça* | Krımçakça | Kumıkça | Nogayca | Tatarca | Urum dili1
Oğuz grubu Afşarca | Azerbaycanca | Kırım Tatarcası1 | Gagavuzca | Horasan Turkçesi | Osmanlı Türkçesi* | Peçenekçe* | Kaşgayca | Salarca | Türkiye Türkçesi | Türkmence | Urumca1
Doğu Türkçe
Argu grubu Halaçça
Kırgız-Kıpçak grubu Altay dili | Kırgızca
Uygur grubu Çulımca | Dolganca | Fuyü Gırgıs dili | Hakasça Doğu Altayca | Şorca | Tofaca | Tuvaca | Batı Yugurca | Yakutça
Notlar: 1 birden fazla grubta listelenmis dil, * Ölmüş diller