Альбанская мова
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
| Альбанская (Shqip) | |
|---|---|
| Ужываецца ў: | Альбаніі, Сэрбіі і Чарнагорыі, Македоніі, Грэцыі, Турцыі, Італіі і іншых |
| Рэгіён: | Усходняя Эўропа |
| Колькасьць карыстальнікаў: | 6.169.000 (2000) |
| Клясыфікацыя: | Індаэўрапейская Альбанская |
| Афіцыйны статус | |
| Афіцыйная мова ў: | Альбаніі, Косава, Македоніі |
| Рэгулюецца: | — |
| Код мовы | |
| ISO 639-1 | sq |
| ISO 639-2(B) | sqi |
| ISO 639-2(T) | alb |
| SIL | ALS, ALN, AAE, AAT |
Альба́нская мо́ва (па-альбанску Shqip) — індаэўрапейская мова, на якой размаўляюць альбанцы ў Альбаніі, Косаве і некаторых іншых рэгіёнах і краінах паўднёвай Эўропы. На індаэўрапейскім дрэве моваў у сваёй галіне іншых роднасных моваў ня мае, з тае прычыны што альбанцы зьяўляюцца адзінымі сучаснымі нашчадкамі розных плямёнаў Іліраў. Колькасьць носьбітаў на сёньня — каля 6 мільёнаў. Дзьве асноўныя групы дыялектаў гэта Ґеґ (Gegë), які пашыраны ў былой Югаславіі, і Тоск (Toskë), які пашыраны ў паўднёвай Альбаніі.
Зьмест |
[рэдагаваць] Гісторыя
Першыя вядомыя рукапісы датуюцца 15 стагодзьдзем. Першая вядомая друкаваная кніга на альбанскай мове — “Мэшары” (Meshari, што азначае па-альбанску кніга малітваў) — была напісаная Джонам Бузуку (Gjon Buzuku), каталіцкім сьвятаром у 1555 годзе. Першай школай з выкладаньнем на альбанскай мове, праўдападобна, была вучэльня Францысканцаў, якая была адкрытая ў 1638 годзе.
[рэдагаваць] Назва
Слова shqip па-альбанcку азначае “арол”, але дакладная гісторыя паходжаньня гэтай саманазвы нявядомая. Па-лацінску з даўніх часоў (яшчэ за Пталамеем) ужывалася слова Albania, і яно паступова пашырылася ў іншыя мовы. Карэнныя альбанцы ў Італіі называюць сябе і сваю мову “арбэрэш” (Arbëresh). Карэнныя альбанцы ў Грэцыі называюць сябе і сваю мову “арванітыка” (Arvanitika).
[рэдагаваць] Клясыфікацыя і дыялекты
Мовазнаўцы даказалі, што альбанская мова зьяўляецца індаэўрапейскай, у 1850-х гадох. Яна зьяўляецца адзінай мовай на сваёй галінцы: гэта адзіны жывы нашчадак дыялектаў, на якіх размаўлялі ў Ілірыі.
Дзьве асноўныя групы дыялектаў гэта Ґеґ (Gegë), які пашыраны ў былой Югаславіі ды на поўначы Альбаніі, і Тоск (Toskë), які пашыраны ў паўднёвай Альбаніі. Прыблізная мяжа паміж дыялектамі палягае па рацэ Шкумбіні (Shkumbini). Узровень падабенства дыялектаў даволі вялікі, таму праблемаў узаемнага разуменьня звычайна не ўзьнікае, хаця паміж імі ёсьць выразныя фаналягічныя і лексылягічныя адрозьненьні.
Значна большымі адрозьненьнямі характарызуюцца дыялекты арбэрэш (Arbëresh), пашыраны сярод альбанцаў Італіі, і арванітыка (Αρβανίτικα), сярод альбанцаў у Грэцыі.
Літаратурная мова базуецца на паўднёвым дыялекце тоск.
- Ґеґ
- Тоск
- Арбэрэш
- Арванітыка
[рэдагаваць] Альбаназнаўства
Дасьледаваньнямі альбанскай мовы займаліся нямецкія лінгвісты Франц Боп (Franz Bopp), Норбэрт Ёкль (Norbert Jokl), Густаў Маер (Gustav Meyer), паляк Вацлаў Цімахоўскі (Wacław Cimochowski), альбанец Джавалін Шкуртай (Gjovalin Shkurtaj) і многія іншыя. У Беларусі на сёньняшні дзень няма ніводнага спэцыяліста ў галіне альбаназнаўства.
[рэдагаваць] Фанэтыка
Альбанская мова мае 7 галосных і 29 зычных гукаў.
[рэдагаваць] Галосныя
| Фанэма IPA | Літара | Вымаўленьне |
|---|---|---|
| /i/ | i | Як “і" ў слове “кіт" |
| /ɛ/ | e | Як “э" ў слове “мэта" |
| /a/ | a | Як “а" слове “тата" |
| /ə/ | ë | У беларускай мове няма адпаведніка. Нешта сярэдняе паміж “а" і “ы". Падобна да баўгарскага гуку “ъ". На канцы словаў не вымаўляецца, але падаўжае галосны ў папярэднім складзе. |
| /ɔ/ | o | Як “о" ў слове “кот" |
| /y/ | y | У беларускай мове няма адпаведніка. Як нямецкі “ü або францускі “u" у слове “du" |
| /u/ | u | Як “у" ў слове “шум". |
[рэдагаваць] Зычныя
| Фанэма IPA | Літара | Вымаўленьне |
|---|---|---|
| /p/ | p | Як “п" у слове "пан" |
| /b/ | b | Як "б" у слове "бурак |
| /t/ | t | Як "т" у слове "тата" |
| /d/ | d | Як "д" у слове "дошка" |
| /c/ | q | У беларускай мове няма. Нешта сярэдняе паміж македонскім "кь" (Ќ) і мяккім расейскім "чь". |
| /ɟ/ | gj | У беларускай мове няма. Паліталізаваны варыянт "дж": "джь" (альбо інакш кажучы, звонкі варыянт мяккага "чь") |
| /k/ | k | Як "к" у слове "калі" |
| /g/ | g | Як расейскі г, альбо як беларускі ґ у словах "ґанак", "ґузік". |
| /ts/ | c | Як "ц" у слове "цаля" |
| /dz/ | x | Як "дз" у слове "пэндзаль", "дзынкаць" |
| /tʃ/ | ç | Як "ч" у слове "чаму" |
| /dʒ/ | xh | Як "дж" у слове "ураджай" |
| /θ/ | th | У беларускай мове няма. Як ангельскі гук th у слове thin |
| /ð/ | dh | У беларускай мове няма. Як ангельскі гук th у слове this |
| /f/ | f | Як "ф" у слове "фізыка" |
| /v/ | v | Як "в" у слове "вока" |
| /s/ | s | Як "с" у слове "сын" |
| /z/ | z | Як "з" у слове "замак" |
| /ʃ/ | sh | Як "ш" у слове "шаля" |
| /ʒ/ | zh | Як "ж" у слове "жывы". Перад "і" паляталізуецца - "жі" (не "жы"!) |
| /h/ | h | Нешта сярэдняе паміж беларускім "х" (ch) і "г" (h). Бліжэй да "х". |
| /m/ | m | Як "м" у слове "мама" |
| /n/ | n | Як "н" у слове "нос" |
| /ɲ/ | nj | Як "нь" у слове "конь" |
| /l/ | l | Як "ль" у слове "соль" |
| /j/ | j | Як "й" у слове "мой" |
| /lˠ/ | ll | Як "л" у слове "кол" |
| /r/ | rr | Як "р" у слове "рука" |
| /ɾ/ | r | У беларускай мове няма. Як "р" у гішпанскім слове "aro". |
[рэдагаваць] Лексыка
Альбанская мова выдзелілася з протаіндаэўрапейскай праўдападобна каля 4000 гадоў таму, і бальшыня словаў базавага лексыкону маюць протаіндаэўрапейскія карані. Некаторыя зь іх зьяўляюцца кагнатамі з румынскімі адпаведнікамі. Мова мае шмат лацінскіх і грэцкіх запазычаных словаў, у тым ліку ў базавай лексыцы:
- qytet < civitas (горад)
- qiell < caelum (неба)
- mik < amicus (сябар)
Пасьля прыходу славян на Балканы альбанская мова ўвабрала ў сябе і славянскую лексыку, перадусім баўгарскую. Апрача таго, як і ўсе іншыя мовы на Балканскай паўвысьпе, альбанская мова мае заўважны пласт турэцкай лексыкі, які ўвайшоў у мову за часам панаваньня Асманскай імпэрыі.
[рэдагаваць] Альфабэт
Альбанская мова пішацца лацінскім альфабэтам. Альфабэт быў стандартызаваны ў 1908 годзе. Апрача стандартных сымбаляў ASCII Latin-1 ISO ужываюцца два сымбалі ë і ç. Да 1908 году з-за адсутнасьці стандарту для запісу альбанскай мовы ўжываліся шматлікія сыстэмы, у тым ліку кірыліца, грэцкі альфабэт, вэрсія арабскай азбукі і іншыя.
[рэдагаваць] Прыклады і выразы
| Альбанскі, альбанская (мова) | shqip | /ʃkʲip/ | (shkEEp) | |
| прывітаньне (дыялект гег) ( | tungjatjeta | /tun ɟat jɛ ta/ | (tUhn-ngIAt-IEta) | |
| да пабачэньня | mirupafshim | /mi ru paf ʃim/ | (mEEr-Uh-pA-fshEEm) | |
| калі ласка | ju lutem | /ju lu tɛm/ | (iU LU-tehm) | |
| дзякуй | faleminderit | /fa ɫɛ min dɛ rit/ | (fAh-leh-mEE-nde-rEEt) | |
| гэты | atë | /a tə/ | (ATEH) | |
| колькі? | sa është? | /sa əʃ tə/ | (sAh ush-te) | |
| ангельская (мова) | anglisht | /an gliʃt/ | (ahn-GLEE-sht) | |
| так | po | /po/ | (POE) | |
| не | jo | /jo/ | (IOH) | |
| прабач(це) | më fal | /mə fal/ | (mUh FAL) | |
| Я не разумею | nuk kuptoj | nuk kup toj/ | (nUhk KUP-toi) | |
| Будзь здаровы! На здароўе! | gëzuar | /gə zu ar/ | (gUh-zuh-ar) | |
| Вы размаўляеце па-ангельску? | flisni Anglisht? | /flis ni an gliʃt/ | (flee-snEE ahn-GLEE-sht) |
Гукі ў фармаце Ogg Vorbis.

