Esperanto-movado en Hispanio

El Vikipedio

Esperanto > Esperanto-movado > Esperanto-movado en Hispanio < Hispanio


Antaŭ la ekapero de Esperanto ekzistis en Hispanio movadeto pri aliaj projektoj de internaciaj lingvoj, nome, tiu de la hispano Bonifacio Sotos Ochando, klarigata en Ateneo de Madrido (proks. en 1863); Volapük, propagandita de madrida societo (Reina strato, 11), kiu gvidis kursojn kaj publikigis broŝurojn kaj cetere.

Enhavo

[redaktu] Unua parto: 1887-1905

Unuaj Esperantistoj estis en Malago Jozefo Rodriguez Huertas, aŭtoro de la unua lernolibro por hispanoj (1890), kaj fondinto de la unua societo (1892); en Madrido Ramón Andreu Rella (1899), kiu gvidis kurson en Ateneo kaj publikigis gramatikon en Revista de Taquigrafia y Fonetismo ("Revuo pri stenografio kaj fonetiko"); lia lernanto Vicente Inglada Ors (1899), tiam infanteria oficiro, kiu propagandis Esperanton unue en Madrido, poste en Barcelono (1902), kie li varbis la pionirojn Alfonso SABADELL kaj Francisko Ribot; en Murcia, Manuel ESTEBAN (1901); en Santandero, Andrés Bravo Del Barrio (poste idisto), kiu publikigis Esperanton, unua gazeto en Hispanio (1902). Ankaŭ estas citindaj Frederic Pujulà i Vallès, en Barcelono. Staba subkolonelo Román Ayza, infanteria kapitano Rafael Duyos Sedo kaj telegrafestro Fernando Soler Valls, en Valencio; kaj Manuel Monteagudo en Coruña.

La ĵurnalo respublikana El Nuevo Régimen ("La nova reĝimo") publikigis artikolon subskribitan de Francisco Pi y Margall, prezidinto de la unua Hispana Respubliko diskonigante Esperanton (Madrido, 29-a de januaro 1898) kaj semajna madrida revuo Alrededor del Mundo ("Tra la mondo") publikigis favoran artikolon (22-a de marto 1900) kaj novaĵojn (22-a de novembro 1900).

Tiuj estis unuaj semistoj de Esperanto. La afero baldaŭ ekfruktiĝis, unuaj lokaj grupoj fondiĝis en Murcia (prez. Ricardo Codorniu, inĝeniero pri arbaroj), en Logroño (prez. Jozefo Baigorri Aguado, staba oficiro), en Valencio (prez. Augusto Jiménez Loira) kaj en Madrido Bravo del Barrio starigis en societo Fomento de las Artes ("Progresigo de la Artoj") fakon titolitan "sekcio internacia Esperanta": en 1904 fondiĝis grupoj en Toledo kaj aliaj urboj. Ankaŭ aperis novaj libroj: Ramón Andreu publikigis la unuan Esperantan hispanan vortaron (1899), Codorniú gramatiketon (1903), Pastro Antonio Guinart gramatiketon kaj vortaron (1903). Inglada altiris al Esperanto firmon Espasa de Barcelono, kiu subskribis kun firmo Hachette de Parizo kontrakton por publikigi hispane la "Kolekto"n (aprobita de Zamenhof), kies unua volumo aperis en marto 1904. Firmo Espasa publikigis ankaŭ gramatikon kaj Vortaron (du eldonoj) de Inglada kaj López Villanueva (marto 1904). Rafael Duyos kaj Inglada publikigis Curso práctico de Esperanto ("praktika kurso de Esperanto") Pri literaturaĵoj estas menciinda "La jeso de la knabinoj" (tradukis MacLean), kaj "La kuracisto per batoj" (tradukis Inglada), ambaŭ teatraĵoj de Leandro Fernández De Moratín.

Por unuigi la klopodojn de grupoj kaj Esperantistoj izolitaj, oni starigis je la 1-a de februaro 1903 la Hispanan societon por propagando de Esperanto (Valencio) kun la monata gazeto "La Suno Hispana" (oktobro 1903) kiel oficiala organo.

[redaktu] 2-a parto, 1905-1914

Tiu epoko estas karakterizata de tre aktiva propagando kaj bona sukceso. Fondiĝis grupoj en Manresa (la unua de Katalunio 1905); La Coruña (prezidis Manuel Monteagudo, 1905); Bilbao (20-a de majo 1906) kaj San Sebastián (prezidis Julio Carrido 1-a de novembro 1906), la unuaj de Eŭskio; San Fernando (Kadizo, januaro 1907, prezidis Jozefo Garzón Ruiz) kaj Ĝibraltaro (7-a de marto 1907), la unuaj de Andaluzio; Mahón (18-a de julio 1907) kaj Palma de Mallorca (19-a julio 1907), la unuaj de Baleara insularo; Santa Cruz de Tenerife (prez. Juan Camberleng, marto 1907), la unua de Kanaria insularo; Santiago de Compostela (prezidis Santalo, februaro 1906), Malago (prezidis Lano, julio 1907); Alicante (prezidis Miguel Elizaicín, kavaleria subkolonelo, aprilo 1907); Tarancón, Cartagena, ktp. En 1908 Emilio Gastón, Benítez kaj Montagud starigis en Zaragoza la unuan E-an societon de Aragono, "Frateco", unu el plej viglaj de la lando.

Ĵurnalaro de multaj urboj (ĉefe Alicante, Barcelono, Bilbao, Coruña, Girona, Jaén, León, Madrido, Malaga, Melilla, Murcia, Palma de Mallorca, Tenerife, Valencio, kaj Vigo) informis siajn legantojn pri tia movado. Firmo Espasa publikigis plej gravan Hispanan enciklopedion (70 volumoj) kun traduko de ĉiu vorto en pluraj naciaj lingvoj kaj en Esperanto.

Hispana Societo preparis la 5-an internacian Kongreson; du urboj petis akcepti la kongresanojn. San Sebastián kaj Barcelono; en ĉi-lasta urbo ekzistis kelkaj grupoj kaj ĝi estis elektata por la kongreso, kiu sub la honora prezido de hispanaj gereĝoj, estis sukcesa (11 septembro 1909); aliĝis 1207 anoj el 32 landoj, kun 19 oficialaj senditoj regnaj. En Valencia profitante regionan ekspozicion, okazis postkongreso kun ĉeesto de L. L. Zamenhof. De tiam progresis multe Esperanto en Katalunlando, danke al klopodoj de KEF.

En 1908 la Esperantistoj de Bilbao publikigis dum iuj monatoj litografite revuon "Bilbao Esperantista", kaj en 1910 "Nova Sento"n. En 1907 Bravo del Barrio, Codorniu, Redondo kaj aliaj starigis en Madrid "Centra E-ista Grupo" (prez. Jozefo Perogordo, artileria kapitano), kiu en 1909 publikigis monatan gazeton "Hispana Revuo", kiu nur vivis tri monatojn (junio-aŭgusto), kaj "El Esperantista" (dulingva). Sendepende de la grupo, Mangada, Linera kaj Redondo publikigis "Luz Española" (Hispana Lumo) hispane kaj Esperante, framasona monata revuo (marto 1911 - januaro 1912), al kiu sekvis "Homaro" tute en Esperanto (majo 1912 - jul. 1914). En 1911 fondiĝis en Madrid socialista grupo "Libera homo".

En Kadizo Garzón Ruiz publikigis en 1910 (januaro-decembro) "Gazeto Andaluzia", unua Esperanta revuo de tiu regiono; tiu gazeto, post malapero de "La Suno Hispana", fariĝis oficiala organo de Hispana Asocio por propagando de Esperanto kun la nomo Gazeto Hispana (januaro-decembro 1911) kaj de januaro 1912 ludis tiun rolon "Nova Sento" de Bilbao. En 1913 reaperis "La Suno Hispana"

Krom lokaj bultenoj, estas citindaj gazetoj "Jen", de Barcelono, sprita kaj bonstila revuo, "Kataluna Esperantisto", oficiala organo de KEF, ankaŭ en Barcelono (ekde 1910), "La Korespondanto" (Valencio, 1911) kaj "Tutmonda Espero" (Barcelono).

[redaktu] Tri kuriozaj notoj de tiu periodo

  • Je la 6-a de februaro 1906 oni elparolis unuafoje la vorton "Esperanto" en la hispana parlamento; tion faris deputito Leopoldo Romeo.
  • En 1910 Garzón Ruiz donis en Kadizo al sia ĵusnaskita filo la nomon "Esperanto".
  • En Granda Teatro de Madrido oni ludis tute en Esperanto komedion de Vital AZA "Halto kaj gastejo" tradukita de Redondo, okaze de festo organizita favore de kelneroj kaj hotelservistoj.

En 15-a de aŭgusto 1911, ministra ordono permesis aranĝi kursojn de Esperanto en ĉiuj oficialaj lernejoj; sekve de tio, je la 1-a de oktobro 1911 komenciĝis la unua kurso de Esperanto en la Centra Universitato de Madrido (Lingva Fako).

[redaktu] 3-a parto. 1914-1923

Kaŭze de la tutmonda milito, malgraŭ la neŭtraleco de Hispanio, Esperanto suferis malprogreson; plimultkostiĝo de la papero helpis malaperigon de ĉiuj Esperantaj gazetoj, escepte "Kataluna Esperantisto"; la cirkonstancoj ne estis taŭgaj por fari sukcesan propagandon, ĉar ĉiuj sin priokupis precipe pri la milito kaj ĝiaj sekvoj. KEF daŭrigis sian laboron, ankaŭ Vaska Federacio, kaj post malapero de Hispana Societo, stariĝis en Madrid "Zamenhofa Federacio" por propagandi Esperanton en la ceteraj hispanaj regionoj (1916). Ĝia oficiala organo estis "Hispana Esperantisto", revuo plej bela aperinta ĝis tiam en Hispanio, fondita de Mangada (Madrido, januaro 1917 - marto 1923; eldonis Linera, San Lucas 5). Lokaj grupoj klopodis konservi "la sanktan fajron" ĝis la alveno de pli oportunaj tempoj. Oni starigis ankaŭ Hispanan Esperanto-Konfederacion sur la bazo de Federacioj Kataluna, Aragona kaj Vaska; ĝi havis sian unuan kongreson en Reus (11-13 junio 1916.) koincidante kun la 7-a Kongreso regiona de KEF.

En tia epoko de malvigliĝo de la movado, kelkaj pioniroj faris danke al Esperanto citindan laboron. Kaŭze de la milito aŭstraj infanoj pereis aŭ suferadis pro malsato kaj malvarmo. Aŭstra Esperantisto Karlo Bartel petis helpon kaj Esperantistoj de la grupo "Frateco" de Zaragoza organizis ĝin. Sekvo de ilia klopodo estis la gastigado en kelkaj hispanaj urboj (ĉefe Tarrasa, Zaragoza, Banyoles, Oviedo, Barcelono, Sabadell, Cheste, Valencio, kaj aliaj) de 325 infanoj, kiuj alvenis al Barcelono de 10-a de oktobro 1920 ĝis 7-a de aprilo 1921 kaj reiris sian landon de 21-a de julio 1921 ĝis 24-a de aprilo 1922. Estis gvidantoj de tiu bonfara laboro Emilio Gastón, de Zaragoza, (direktoro); Valentín Alavedra, de Tarrasa; Jozefo Casanovas, de Girona; Jozefo Serrat, de Barcelono; Francisco Mañez, de Cheste kaj Jacinto Comella, de Vic.

[redaktu] 4-a parto, 1923-1933

Por unuigi ĉiujn Esperantistojn hispanajn, oni starigis en 1925 Hispanan Esperantistan Asocion (HEA), formata de Esperantistoj izolaj kaj de tiuj apartenantaj al lokaj grupoj; tiuj siavice povas esti aliĝintaj senpere al HEA aŭ al regiona federacio, kaj la regiona federacio aliĝas al HEA - tiamaniere oni respektas individuan kaj asocian liberecon. Plie ekzistas ankaŭ la antikva Hispana Esperanta Konfederacio, restarigita laŭleĝe 7-a de marto 1932 kaj formata de Federacioj Kataluna, Aragona, Asturia, Kanaria, kaj Levantina (Orienthispana), la unua kaj plej grava. Ankaŭ ekzistas Hispana Esperantista Fervojista Konfederacio, aliĝinta al HEA. En 1933 oni laboris por kunigi tiujn tutlandajn asociojn kaj fari el ili unu asocion tuthispanan.

Krom la regionaj kongresoj organizitaj de KEF (la deksesa en Vendrell, dum la somero 1933 okazis naciaj kongresoj. Ne kalkulante tiun de Reus (junio 1916) okazis tri nomataj "Diskutantaj kunvenoj de Esperantistoj de Iberaj landoj" en Barcelono (25-30 de junio 1920), Zaragoza (26-29 de majo 1921) kaj Valencia (printempo de 1923). La 4-a okazinta en Bilbao jam estis nomata Kongreso. La 5-a en Córdoba (10-12 de majo 1925) petis kaj atingis, ke la registaro ordonu akcepti Esperanton kiel klara lingvo por la telegramoj. La 6-a (Madrid, junio 1926) starigis Hispanan Esperanto-Instituton, kiu, laŭ la regularo, konsistas el ne pli ol kvardek membroj. La 7-a okazis en Sevilo (5-9 de novembro 1928) kun la honora prezido de la reĝo kaj ankaŭ la 8-a en Oviedo (14-18 de septembro 1929) kun internacia ekspozicio de lernejaj laboraĵoj; la 9-a, estis la dua de Madrido (1522 majo 1932), kaj la 10-a en Santandero (20-24 aŭgusto l933), kun la honora prezido de la respublika prezidanto. Dum tiu kongreso oni donis la nomon de Zamenhof al strato de Santandero; ja aliaj urboj havas kun tiu nomo placon, kiel Tarrasa, aŭ straton, kiel Sant Feliu de Guixols kaj Cheste kaj Barcelono (de 1931). En kongreso de Santandero oni nomis komitaton (Fernando Soler, Luis R. Escartín kaj Manuel Vázquez) por starigi unu solan tuthispanan asocion, sur la bazo de la nunaj.

Oficiala organo de HEA estis unue "La Suno Hispana" (1926), poste "Hispana Esperanto" madrida revuo, fondita de Mangada (januaro 1928), kiu en aprilo 1931 ŝanĝis sian nomon en "Hispana Esperanto-gazeto", kaj Mangada cedis la revuon al HEA.

Kelkaj ĵurnaloj publikigis periode E-an rubrikon, kiel "Las Noticias" de Barcelono (1928). Aliaj publikigis int. informaron pri novaĵoj ĉiuspecaj publikigitaj en E-a gazetaro, kiel "La Libertad" kaj "Correo Extremeño" de Badajoz (duonsemajne, 1928-30) kaj "La Última Hora" (ĉiusemajne, 1930-33) de Palma de Mallorca. Per Radio ankaŭ oni faris propagandon: Pastro Mariano MOJADO disaŭdigis sep kursojn (Madrido, 1928-32)

[redaktu] Suplementa parto

En 1933 HEA konsistis el 740 membroj (prezidis Julio Mangada) kun oficiala organo Hispana Esperanto-Gazeto, 16-32 paĝa, formato 20x14, ne estas abonebla sed oni disdonas ĝin senpage al HEA-anoj. Tiu asocio (sidejo strato Sagasta, 10, ĉe la Ruĝa Kruco) enkalkulas dudek grupojn kaj estas aliĝinta al ĝi Hispana Esperantista Fervojista Konfederacio kun 300 membroj, multaj el ili estas ankaŭ HEA-anoj.

Hispana Esperantista Konfederacio konsistas el federacioj Aragona, Asturia, Kanaria, Kataluna, kaj Orienthispana; dum 1932-33 la prezidanto estas ĉe la Aragona Federacio; en Zaragoza publikiĝas "Progreso Esperantista", informa bulteno de la Konfederacio, 4-paĝa, 26x17.5 monata; en Barcelono, "Kataluna Esperantisto", dumonata oficiala organo de KEF, 16-paĝa, 22x16. "Frateco", plej grava grupo de Aragona Federacto, publikigas "Nia Vivo"n, ankaŭ 4-paĝa kaj 26x17,5 kiel "Progreso Esperantista". Honora prezidanto de HEK estas Manuel MAYNAR, malnova pioniro de Esperanto en Aragono. Prezidanto de HEK Jozefo Orbs. Prezidanto de KEF Sebastián Alberich. Prez. de Orienthispana Esperanto-Federacio, Miĥaelo Elizaicin. Prezidanto de Kanaria Esperanto-Federacio Viktor Ferraz.

Pri vortaroj, krom tiu de Inglada kaj Villanueva jam citita, kaj la "Universala Terminologio de la Arkitekturo" de Francisco Azorín Izquierdo, estis nenio nova en 1933. Ekzistas bonaj gramatikoj, nome tiuj de Inglada kaj Duyos, jam cititaj, tiuj de Fernando Soler, Jozefo Anglada, Bremon, Inglada (filo), Mangada, Garzon Ruiz, ktp. Pri literaturaĵoj ni povas citi la verkojn (originalaj kaj tradukitaj) de Inglada (patro), versaĵoj de Rafael De San Millán, kaj verkaro de Julio Mangada. En 1933 oni planis aperon de Hispana Antologio de Jaume Grau, aŭtoro de Kataluna Antologio.

[redaktu] Post 1933

La ligo de esperantismo kun separatismo kaj maldekstrismo kaŭzis la malpermeson de Esperanto post la venko de Francisco Franco en Hispana Enlanda Milito. Tamen, en la 1950-aj jaroj, esperantistoj reaperis kaj Franco eĉ estis honora prezidanto de Madrida UK. La HEF estas senmonavida, senideologia asocio fondita je 1947. Parolantoj de Esperanto en la tuta Hispanio apartenas al ĝi, kaj ankaŭ estas asocioj de Esperano regionaj aŭ lokaj, kiuj apartenas al HEF. Je 1993 la Hispana Esperanto Federacio estis nomumita asocion de "publika utilo", agnoskante ĝian laboron kaj celojn kiel socialan kaj kuturan intereson.

Francisco José Dávila Dorta (1941 - 19-a de oktobro 2004) estis fakdelegito (astronomio, amatora Esperantoagado, radio-amatorismo) en La Laguna.

[redaktu] Esperanto-movado en Katalunio

La movado en Katalunio de eko estis forte influita de kataluna naciista movado. En la 1990-aj jaroj, Jarlibro de UEA publikigis du perantojn por UEA en Hispanio: Hispana Esperanto-Federacio kaj Kataluna Esperanto-Asocio. Nur en alia regno estis ankaŭ duo da perantoj: Ĉinia Popola Respubliko kun ĉeflanda kaj hongkonga perantoj.

[redaktu] Vidu ankaŭ

La origina versio de la artikolo (poste modifita) estis en Enciklopedio de Esperanto. Ĝi ankaŭ enhavis apartan artikolon pri la historio en Katalunio, nun translokita al specifa artikolo