Essen
El Vikipedio
Por Essen en Belgio iru al: Essen (Belgio)
- Loĝantoj: 586.750 (2003)
- Situo: 51° 27' NO, 7° 01' OR
- Alteco: 116 metroj super la marnivelo
- areo: 210 km2
- horzono: GMT+1h (+2h de aprilo ĝis oktobro)
| blazono | mapo | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Devizoj: Essen, urbo por aĉetumi kaj Essen, la Ruhr-urbo | |||||||
| Bazaj datoj | |||||||
| federacia lando: | Nordrejn-Vestfalio | ||||||
| regdistrikto: | Duseldorfo | ||||||
| provinca komunumligo: | Rejnlando | ||||||
| regiona ligo: | regiona ligo Ruhr | ||||||
| subdistrikto: | ekstersubdistrikta urbo | ||||||
| geografia situo: | Ŝablono:51° 27' n. Br., 07° 01' ö. L. | ||||||
| averaĝa nivelo: | 116 m super NN | ||||||
| areo: | 210,32 km² | ||||||
| loĝantoj: | 582.676 (30a de junio 2006) [1] | ||||||
| loĝodenso: | 2779 loĝantoj po km² | ||||||
| poŝtkodoj: | 45001-45359 | ||||||
| kodoj: | 0201, 02054 (Essen-Kettwig) | ||||||
| Aŭtonumero: | E | ||||||
| komunumkodo: | 05 1 13 000 | ||||||
| urba subdivido: | 9 urbodistriktoj kun 50 urbodistriktoj |
||||||
| adreso de la urbadministrado: |
Porscheplatz 1 45121 Essen |
||||||
| retpaĝo: | www.essen.de | ||||||
| politiko | |||||||
| ĉefurbestro: | Wolfgang Reiniger (CDU) | ||||||
| ŝuldoj: | 1,054978 mrd. € (stato: 1a de januaro 2006) |
||||||
| loĝantaro (stato: 31a de decembro 2002) | |||||||
| kvoto de senlaboreco: | 14,4 % (oktobro 2006) | ||||||
| kvoto de eksterlandanoj: | 10,0 % | ||||||
| aĝostrukturo: |
|
||||||
Essen estas grandurbo en la centro de la Ruhr-regiono en Nordrejn-Vestfalio. La ekstersubdistrikta urbo en la regdistrikto Duseldorfo estas unu el la supra centroj de la federacia lando kaj kun siaj ĉ. 582.000 loĝantoj ĝi estas unu el la plej grandaj Germanaj urboj. Depende de la nombrodato kaj fonto ĝi okupas apud Dortmundo kaj Stutgarto la 7an aŭ 8an rangon. La Eŭropa Kultura Ĉefurbo de la jaro 2010 estas membro de la provinca komunumligo Rejnlando kaj en la regiona ligo Ruhr.
Estinte unu el la plej gravaj centroj de la mineja metalurgia industrio en Germanio kun propra Kuxbörse (borso, en kiu oni komercas per akcioj de minejsocietoj), Essen ĉitempe havas gravan servosektoron, kvankam ĝi havas ankoraŭ industriajn trajtojn Ekde 1958 la urbo estas sidejo de romkatolika episkopo ka ekde 1972 universitata urbo. Komence de 2003 la universitato Essen estis unuigita kun la Gerhard-Mercator-Universitato en Duisburg al Universitato Duisburg-Essen.
Enhavo |
[redaktu] Geografio
Essen situas centre de la Ruhr-regiono norde de la rivero Ruhr, kiu formas inter la urbopartoj Essen-Kupferdreh, Essen-Heisingen kaj Essen-Werden la Baldeney-lagon. La mezuma nivelo de la urbo sumiĝas je116 metroj super NN. La plej alta altaĵo de la urboteritorio troviĝas en Heidhausen und sumiĝas 202,5, la plej malalta loko troviĝas en Karnap kaj mezuriĝas je 26,5 metroj super NN.
La plej vasta etendiĝo de la teritorio sumiĝas nordsuden 21 km orient-okcidenten 17 km. [[Bild:Essen_pan.jpg|thumb|300px|right|Panorama der Essener Innenstadt vom Tetraeder in Bottrop aus gesehen. Im Hintergrund die Ruhrhöhen.]]
[redaktu] Najbarkomunumoj
Jenaj urboj limitas kun la urbo Essen, nomataj horloĝdirekte komence le nordoriento: Gelsenkirchen kaj Bochum (ambaŭ ekstersubdistriktaj urboj), Hattingen (subdistrikto Ennepe-Ruhr), Velbert, Heiligenhaus kaj Ratingen (ĉiuj subdistrikto Mettmann), Mülheim an der Ruhr, Oberhausen kaj Bottrop (ĉiuj ekstersubdistriktaj urboj]]) samkiel Gladbeck (subdistrikto Recklinghausen).
[redaktu] Urba subdivido
La urbteritorio de Essens konsistas el naŭ urbdistriktoj. En ĉiu ekzistas distrikta konsilantaro kun po 19 membroj inkluzive la distriktestron. Die urbdistriktoj estas markitaj per Romianaj nombroj kaj per speciala nomo ,kiu parte ankaŭ konsistas el pluraj urbopartonomoj. La naŭ urbdistrikto entute estas subdividitaj en 50 urbopartoj. La plejmulto de la urbopartoj iam estis memstaraj komunumoj kaj perdis siajn memstarecojn per enkomunumigo. La urbopartoj estas markitaj per araba nombro. Ŝablono:Navigationsleiste Stadtteile von Essen
[redaktu] Klimato
La averaĝa temperaturo en Essen sumiĝas je 9,6 °C jarmezvalore, la pluvokvanto sumiĝas je 829 milimetroj. La plej malvarma monato estas la januaro kun 1,5 °C, la plej varma monato estas la julio kun 17,5 °C. La plejmulto de pluvo falas en aŭgusto kun 90 milimetroj.
[redaktu] Historio
[redaktu] Deveno de la nomo
La urbonomo en la paso de la jarcentoj kontinue ŝanĝiĝis. Nomate Astnide (pli malnove: Astnithi) en la unuaj mencioj, ĝi ŝanĝis trans Astnidum, Astadnidum, Asbidi, Asnid, Assinde, Asnida, Assindia, Essendia, Esnede, Essende, Essend al la hodiaŭa Essen. Supozoj evidentigas, ke la nomo origine karakterizas fraksenejon aŭ pejzaĝo en la oriento. Kontraŭe malkorektas la konekto al la antikve Germana esprimo Esse, vortludo el la 19a jarcento kaj koneto inter la nomo kaj la tiama aspekto de la urbo.
[redaktu] Prahistorio
Jam longe antaŭ fondado de la monaĥinejo la hodiaŭa urbotereno estis loĝata. En 1928 oni trovis en la urboparto Vogelheim klingon atestantan la prahistorion. Similaj trovaĵoj el la tempo ekde 120.000 ĝis 10.000 a.K. aperis ankaŭ en aliaj urbopartoj (Burgaltendorf, Fischlaken, Fulerum, Überruhr, Werden).
Essen situis en la loĝtereno de pruraj germanaj triboj (Chatten, Brukterer, Marser), ties ekzakta interlimigo efektive malfacilas.
El la kelta epoko (je la jaro 0) originas la fuĝokastelo Alteburg [malnovkastelo] en la sudo de Essen, kiun oni grandparte elfosis en la 1920aj kaj 1930aj jaroj. Supozeble ĝi estis uzata ĝis la 8a jarcento Oriente de tiu situas la Herrenburg [suverenokastelo], kiu verŝajne originas el la 8a jarcento.
[redaktu] Monaĥineja fondado
Ĉ. 845 la posta episkopo de Hildesheim, Altfrid, fondas monaĵinejon (coenobium Astnide) supozebla sur propra tereno nomate Astnithi (kiu eble signifas „orienta tereno“). El tiu nomo poste per latinigo devenos la hodiaŭa urbonomo Essen. Kiel unua abatino li enoficiigas sian parencinon Gerswit ein (vd: ankaŭ monaĥinejo Essen).
Ekde ĉ. 800 (799) iom pli sude, en la hodiaŭa urbopartol Werden, ekzistas la monaĥejo Werden, benediktana-monaĥejo, kiu devis antaŭenigi la misiigajn klopodojn inter la Saksoj en la Harcoregiono (Helmstedt/Halberstadt). La monaĥinejo provizis precipe la filinojn de Saksaj nobeluloj. Ambaŭ, monaĥejo kaj monaĵinejo, jam staras en komplete kristanigita ĉirkaŭaĵo. Ĉ. 852 komencas la konstruado de la monaĥina preĝejo finpretigita je 870 Ĉirkaŭ la monaĥinejo jam ekzistas antaŭ de ties konstruado fortikaĵo kaj kelkaj bienoj. La preĝego neniigite dum brulego 946, kiu ankaŭ neniigas la apudan setlejon, estas ege pligrandigata, sur ties fundamentoj staras la nuna Essener Münster [monaĥinpreĝejo] en la urbocentro. La unua dokumentita dato por Essen estas 898: tiutempe la lotaringa reĝo Zwentibold testamentas al la monaĥinejo maldekstrorejnlandajn posedaĵojn. Dokumenton ŝajnigantan origini el la jaro 870 kaj priskribante la fondadon de la monaĥinejo, oni ĝenerale konsideras kiel falsaĵo el la 11a jarcento. Krome momente de la falsado ŝajne neniu pli malnova dokumento ekzistis, kiel oni supozis antaŭ nelonge.
Tiu ci monaĵejo (en kiu dum la mescelebrado restadis kanonikoj) ne estis vera monaĥinejo, sed speco de hejmo kaj klerigejo por needzinigataj filinoj kaj vidvinoj el la altnobelaro. Ĝin estris abatino kaj nur tiu estis devigata fari solenan ĉastopromeson.
Unun el la plej rimarkindaj sinjorinoj tiaj estas la abatino Mathilde la 2a. Ŝi estas nepino de la imperiestro Otto la 1a kaj tranprenas la estradon de la monaĥinejo ekde 971. 40 jarojn poste ŝi gvidas la monaĵinejon kaj la apartenan terposedaĵon kaj ŝi sukcesas pliriĉigi la preĝejan trezoron per treege altvaloraj pecoj (i.a. la Ora Madono, la plej antikva plenskulptura Madono de la mondo). Post Mathilde Sophia Gandersheim, filino de la imperiestro Otto la 2a, transprenas la estradon.
En 1041, sub la monaĥinestrado fare de la tria sinjorino el reĝa sango sinsekva, Theophanu (Essen), nepino de Otto la 2a, Essen, jam 1003 rimarkata kiel urbo, ricevas la foirprivilegion. Dek jarojn poste, 1051, la monaxhinpregrejo plua fojon oni ŝanĝis kaj pligrandigis. Tiu alkonstruaĵo estas la orienta parto kun kripto, en kiu estas sepultitaj la Sankta Altfried, Mathilde kaj Theophanu.
En 1216 la monaĥinejo, ĝis tiam „nur“ multinflua terposedantejo oficiale ricevas sian staton kiel princa rezidentejo: imperiestro Friedrich la 2a perletere nomumas la tiaman abatinon „imperia princino“, kio samrangigas ŝin kun la abato de la proksima monaĵejo Werden.
En 1244 la arkiepiskopo de Kolonjo Konrad von Hochstaden invadas en Essen ein kaj kune kun la urbocivitanoj kaj farigis konstrui urbomuron. Essen urbiĝas, ricevas propran sigelon kaj la urboprivilegion. La monaĥsinjorinoj per tio almenaŭ dumtempe estas senpotencigataj, kaj la civitanoj de Essen evoluigas civitokonscion.
Reĝo Rudolf ja rekonfirmas 1290 al la princabatino ŝian landsuverenecon, sed ne povas restaŭri ĝin komplete: la civitanaro estas en konflikto kun la monaĥejo, la kreska urbo postulas memadministradon. En 1336 jen unua provo ricevi la regnon de rekta submetiteco, sed pasis ankoraŭ 40 jaroj, ĝis 1377, tiam imperiestro Karlo la 4a donas al la urbo la deziratan titolon de [[Freie Reichsstadt]] [urbo rekte submetita al imperio]- kvin jarojn post kiam li konfirmis ekzakte la malon al la tiam reganta abatino Elisabeth von Nassau.
El la 14a jarcento ankaŭ originas la unuaj dokumentoj pri mina agado en Essen: en1349 la princabatino ricevas la privilegion ekspluati la tertrezorojn, en 1354 oni dokumenteble minas arĝenton. Karbo en Essen ja estas menciata unuafojon en 1371, sed la unua karbomino estas registrata nur por 1450. La disputoj inter urbo kaj monaĵinejo pro la hegemonio en la regiono pludaŭras ĝis la malfondado de la monaĥinejo 1803. Ree kaj ree ekestas juraj kvereladoj. Unu el la procesoj ec daŭras 200 jaroj, ĝis kiam laReichskammergericht [regna ĉambrojuĝejo] 1670 decidas, ke la urbo ja devas obei la abatinojn, sed rajtas konservi siajn kutimjurojn. Tiel la situacio inter urbo kaj monaĵinejo restas malklara kaj konkurencema ĝis la sekularigo. 1563 la urbo aliĝas la reformacion (20 jarojn antaŭ ol ĝi havis la regnon de rekta submetitecon kaj tiel la rajton al tio) kaj iĝas evangela. Kiel preĝejo servas la Marktkirche [foiropreĝejo] origine el la 11a jarcento (antaŭe St. Gertrudis). Al la katolika monaĥinejo, ne havanta sufiĉe potencajn trupojn, ne povis kontraŭstari la reformacion.
Fine de la 16a jarcento/ komence de la 17a jarcento Essen dokumenteble estiĝas armilproduktejo, titolo, kun kiu ĝi dum jarcentoj identiĝos; ĝis kiam la literegoj Essen - die Waffenschmiede des Reiches [Essen – la armilproduktejo de la regno], kiu tricent jaroj poste parados vidalvide de la ĉefa stacidomo, post la Dua Mondmilito estas anstataŭigataj per Essen - die Einkaufsstadt [Essen – urbo por aĉetumi]. Je 1570 prosperas la pafilproduktado. 1620 la forgejo de Essen produktas 14.000 pafilojn kaj pistolojn, la urbo iĝas interesa kiel strategie grava.
[redaktu] La Tridekjara Milito
Dum la Tridekjara Milito kontraŭstariĝas la evangela urbo kaj la monaĥinejo. La tiama abatino Maria Clara de Spaur kaj Vallier 1623 venigas la katholikajn hispanojn al Essen, por kontraŭreformacie agi kontraŭ la evangela urbo. 1624 oni ediktas leĝon pri rekatolikigo kaj kontrolas la civitanan iron al diservo. La urbo, ne la monaĥinejo, responsas por manĝado kaj loĝejo de la okupotrupoj. 1628 la Essen-anoj plendas kontraŭ tio antaŭ la [[regna ĉambrojuĝejo].
1629 la Nederlandanoj sturmas la urbon. Maria Clara fuĝas la 4an de novembro tiujare en la katholika Kolonjo. Somere 1631 ŝi revenas eskortate de bavara garnizono estrata de Gottfried Heinrich grafo de Pappenheim, sed jam en septembro ŝi devas retiriĝi. Maria Clara mortas en 1644 en Kolonjo.
Entute la civitanoj de Essen estas grave batataj de la milito, refoje okazas arestadoj, deportadaoj de homoj kaj ĉantaĝdevigadoj al militservo.
Ankaŭ post la Vestfala Paco la trupoj restas ankoraŭ kelktempon, la lastaj trupoj forlasas la urbon je la 9a de septembro 1650.
[redaktu] Industriigo
Essen kaj la industriaj entreprenoj de Krupp dum multaj jaroj reciproke influis sin. La familio Krupp rezidis en Essen ekde la 16. Jahrhundert kaj okupis gravajn oficojn. En la jaro 1811 Friedrich Krupp fondis gisŝtalfabrikon, kaj tiu donis al la urboloĝantoj dum multaj jaroj panon kaj monon, kvankam la negocoj komence ne bone prosperis. La dungado de laboristoj kaŭzis la kreskon de la loĝantaro de Essen. Tamen la erao de la familio Krupp finiĝis per la abdiko de Arndt de Bohlen kaj Halbach en la jaro1967.
[...] La industriisto Friedrich Grillo en la jaro 1892 donacis al la prosperanata urbo teatron kaj operejon. La ankoraŭ hodiaŭ Grillo-Theater funkciante kiel urboteatro estas konstruata laŭ la novklasikisma stilo en la urbocentro kaj la 16an de septembro 1892 inaŭgurata per prezentado de Minna von Barnhelm de Gotthold Ephraim Lessing.
[redaktu] Enkomunumigoj
Antaŭ [[1800] la teritorio de la hodiaŭa urbo Essen gehörte] al Reichsstift Essen (rekte regnosubmetita monaĥinejo kune kun Altenessen, Borbeck kaj Steele), al la Reichsabtei Werden (rekte regnosubmetita monaĥejo kun la urbo Werden, urbaj privilegioj ekde 1256, Bredeney, Heisingen kaj Kettwig) kaj al la duklando Berg. La diversaj komunumoj ene de la duklando Berg apartenis al jenaj administrejoj: Kettwig antaŭ la ponto (oficejo Angermund), Fulerum kaj Haarzopf (reglando Broich) resp. Dilldorf kaj Voßnacken (reglando Hardenberg). La rego super la vilaĝo Oefte estis disputata inter la duklando Berg kaj la Reichsabtei Werden. (Burg-)Altendorf, Horst kaj Königssteele, kiu antaŭ 1718 nur nomiĝis Steele kaj estis urbo jam ekde la turniĝo de la 15a jarcento al la 16a jarcento, apartenis al la subdistrikto Hörde en la prusa graflando Mark. Dum franca regado la tuta teritorio venis al la grandduklando Berg kaj 1815 al Prusio. Poste la komunumoj apartenis al la subdistriktoj Essen, Mettmann kaj Duseldorfo en la regdistrikto Duseldorfo resp al la subdistrikto Bochum en la regdistrikto Arnsberg. tiuj kvar subdistriktoj dum la sekvaj jardekoj plurfoje ŝanĝiĝis, ĝis kiam ili estis aŭ komplete dissolvata aŭ alinomataj kaj ege ŝanĝataj laŭ sia tajlo. La subdistrikto Essen komence ekzistis ĝis 1823, kiam ĝi estis unuigata kun la subdistrikto Dinslaken al subdistrikto Duisburg, kaj refoje ekde 1857. Ĝi amplekxis la urbojn Essen, Kettwig, Mülheim ĉe Ruhr, Steele und Werden kaj ankaŭ la komunumestrajn landoj Altenessen, Borbeck, Kettwig-Land, Mülheim-Land, Steele-Land, Styrum und Werden-Land. 1873 la urbo Essen estas ekstersubdistriktigata kaj el la subdistrikto Essen formiĝas la nova subdistrikto Mülheim ĉe Ruhr.
Ĝisfine de la 19a jarcento la urboteritorio de Essen ampleksis nur la malnovan rekte regnosubmetitan urbon resp. la Reichsstift Essen. Ekde 1901 sekvis vico da enkomunigadoj kaj teritoriaj ŝanĝoj: 1901 la komunumestra lando Altendorf estis enkomunigata, nur en 1874 separita de la komunumestra lando Borbeck. 1905 sekvis la komunumestra lando Rüttenscheid, kiu ĝis 1884 estis parto de la komunumestra lando Stoppenberg, poste de la komunumestra lando Rellinghausen kaj nur ekde 1900 esti memstara. Huttrop, ekde 1874 apartenante al la komunumestra lando Stoppenberg absorbiĝis en 1908. 1910 la komunumestra lando Rellinghausen parte eniĝis en Essen (tamen sen Heisingen, kiu komence iĝis memstara komunumestra lando), ankaŭ Fulerum estis separita el la komunumestra lando Heißen aligata al Essen. La komunumestraj landoj Borbeck, Altenessen kaj Bredeney estis 1915 malfondataj kaj ties teritorio parte enkomunumigata al Essen, el la iama Borbeck tamen malgranda parto de Frintrop iris al Oberhausen; *Karnap, antaŭe parto de Altenessen, iĝis memstara. (Bredeney ĝis 1902 estis parto de Kettwig-Land, poste la memstara komunumestra lando Zweihonnschaften, 1903 alinomate en Bredeney; Unterbredeney tamen en 1915 venis al Werden; al Bredeney ekde 1910 apartenis la komunumo Haarzopf, aparteninte ekde 1846 al la komunumestra lando Mülheim-Land kaj ekde 1878 al la komunumestra lando Heißen en la subdistrikto Mülheim ĉe Ruhr. La 1an de aŭgusto 1929 la subdistrikto Essen estis malfondata kaj siaj komunumoj plejparte enigataj en la urbon Essen. Nur la urbo Kettwig restis memstara kaj estis aligata la subdistrikton Düsseldorf-Mettmann. Malfonditaj estis la urbo Steele (kun la 1876 enigitaj, tiam al la komunumestra lando Steele-Land apartenaj partoj de Bergerhausen kaj la 1926 enigita oficejo Königssteele, kiu 1885 estis formita el la komunumoj Eiberg, Freisenbruch kaj Königssteele apartenaj al la oficejo Wattenscheid samkiel el la komunumo Horst apartena al la oficejo Hattingen kaj al la subdistrikto Hattingen, antaŭe subdistrikto Bochum), La urbo Werden (kun la 1915 enigita Unterbredeney), la komunumestra lando Heisingen (ekde 1910 memstara komunumestra lando), la komunumestra lando Karnap, la komunumestra lando Kray (ĝis 1906 al la komunumestra lando Stoppenberg, tiam memstara komunumestra lando Kray-Leithe kaj 1921 transnomigo en Kray), la komunumestra lando Kupferdreh (ĝis 1896 al la komunumestra lando Werden-Land, tiam memstara komunumestra lando; 1899 enigado de la kampara lando Dilldorf (komunumestra lando Hardenberg) kaj partoj de la kamparaj landoj Rodberg kaj Voßnacken), la komunumestra lando Überruhr (1857 formita kiel komunumestra lando Steele-Land kaj 1894 alinomate), la komunumestra lando Werden-Land (formite 1857), samkiel la oficejo Stoppenberg (formita 1874 el partoj de la komunumestra lando Altenessen; Rotthausen tamen 1923 estis enigita al Gelsenkirchen). Dua periodo de teritoria pligrandiĝo sekvis nur longe post la Dua Mondmilito, 1970 la suda Altendorf venis al Essen sub la hodiaŭa nomo Burgaltendorf (subdistrikto Bochum, ekde 1885 subdistrikto Hattingen, ekde 1929 subdistrikto Ennepe-Ruhr), 1975 la urbo Kettwig (subdistrikto Düsseldorf-Mettmann, kun la plejparte 1875 enigita teritorio Kettwiger Umstand, la 1857 formita kaj 1929 enigita oficejo Kettwig-Land, la 1930 enigita Kettwig antaŭ la ponto kaj la 1936 enigita Oefte, kiu ekde 1897 apartenis al la komunumestra lando Heiligenhaus kaj anataŭe al la komunumestra lando Velbert) estis malfundata kaj enkomunumigata al Essen.
Jam fare de la landa registaro decidita enkomunumigo de la urbo Bottrop kun la urboparto Grafenwald (Kirchhellen) al Essen printempe 1976 estis malaprobata kaj de la konsilantaro de la urbo Essen kaj ankaŭ de la federacilanda parlamento. Se okazus tia enkomunumigo, la loĝantaro de Essen estus kreskinta je ĉ. 790.000.
[redaktu] Gebietsentwicklung
[redaktu] Ekstera ligilo
Ĉi tiu artikolo pri "Essen" ankoraŭ estas ĝermo pri geografia temo. Vi povas helpi pluredakti ĝin post klako al la butono «redaktu».
Se jam ekzistas alilingva samtema artikolo pli disvolvita, traduku kaj aldonu el ĝi. |

