Tritiko
El Vikipedio
Botaniko > unukotiledonaj plantoj > cerealoj < Agrikulturo
Tritiko (triticum) estas genro de graminacoj (poacoj).
La diversaj tritikoj kaj aliaj specoj de graminacoj (ankaŭ maizo), kiuj havas mueleblajn grajnojn kaj uzeblan farunon nomiĝas grenoj.
La tritiko konsistigas la plej grandan agron sur ĉiu kontinento. La plej gravaj tritikoeksportaj landoj estas Usono, Kanado, Aŭstralio, Argentino kaj Francio, pri la produkto unuaranga estas Ĉinio, aldonendas Rusio, kaj Ukrainio (vidu la plisubajn statistikojn). Tritiko estas homa baznutraĵo (panogreno) en multaj landoj kaj en la moderna intensa agrikulturo estas ankaŭ multe uzata en la gregobredado. La durum-tritiko havas apartan uzon por pastaĵoj.
Tritikospecioj alkutimiĝis al seka kaj varma klimato. Antaŭ kelkaj jardedoj oni elfaris krucadon de tritiko kaj sekalo, la rezulo nomita tritikalo, konvenas al pli malvarmeta klimato, kun samtempe la produktpovo de tritiko, tamen tiu novaĵo ne renkontis grandan sukceson, en Francio nur kelkmiloj da hektaroj da kultivatas.
Enhavo |
[redaktu] Gravaj specioj
Semtritiko aŭ kutima tritiko (T. aestivum) estas heksaploida specio kaj plej vaste kultivita. Multas la komercaj varioj al diversaj klimatoj, kaj laŭvice sinsekvas en la merkato multe pli rapide ol la tradiciaj varioj.
Spelto (T. spelta) estas ankaŭ heksaploida planto, kiu estas kultivita kiel speciala panogreno. La nemature rikoltitaj grajnoj estas mineralriĉaj.
- Dugrajna tritiko (T. dugidum dicoccum) estas tetraploido, kiu hodiaŭ ne havas komercan signifon, sed gravas pro genetiko. Ilin uzis la egiptanoj ĝis alveno de la greka okupo, post tio ili ŝanĝis al durumo.
- Durumo (T. turgidum durum)estas tetraploido, kiu havas hodiaŭ vaste kultivita en plisudaj landoj kiel materialon por pastaĵoj.
- (T. turgidum polonicum) estas formo de Dugrajna tritiko (tetraploido), kiu en Mez-Europo evoluiĝis. Grava por biologia kultivado.
- Unugrajna tritiko (T. dugidum monococcum) estas la plej alta specio, kiu estas kultivita por demonstado kaj genetikaj esploroj.
[redaktu] Historio de la hejmigo
La plej malnovaj spuroj de la tritikokultivado estas el al 7. jarmilo a.K. en la montaraj regionoj de Okcident-Azio. De tie ĝi disvastiĝis al Eŭropo, Nordafriko, Azio, kie li estis grava kultivplanto.
La Unugrajna tritiko (T. dugidum monococcum) estas la origina formo de la kultivitaj tritikoj, kies specioj ankoraŭ vivas sovaĝforme. El tiuj formiĝis per kruciĝo kun aliaj specioj (verŝajne (T. speltoides aŭ Aegilops speltoides la tetraploida Dugrajna tritiko, el kiu formiĝis poste la durumo kaj la T. turgidum polonicum. Per plia hibridigo kun Dugrajna tritiko kaj T. Tauschii (aŭ Aegilops squarrose (Kaprotritiko)) estiĝis la moderna tetraploida tritiko, unue en la Transkaŭkazio, sur la armena altebenaĵo.
[redaktu] Taksado de kvalito de tritiko
- Milgrajna maso
- Chopin-a bobelmezurilo
- Hagberg-a faltempo
- protein-kvoto
[redaktu] Produktado
| Ŝtato | 1985 | 1995 | 2005 |
|---|---|---|---|
| Ĉinio | 85 807 | 102 211 | 96 160 |
| Barato | 44 069 | 65 767 | 72 000 |
| Usono | 65 975 | 59 404 | 57 106 |
| Rusio | — | 30 119 | 45 500 |
| Francio | 28 784 | 30 880 | 36 922 |
| Kanado | 24 252 | 24 989 | 25 547 |
| Aŭstralio | 15 999 | 16 504 | 24 067 |
| Germanio | 13 802 | 17 763 | 23 578 |
| Pakistano | 11 703 | 17 002 | 21 591 |
| Turkio | 17 032 | 18 015 | 21 000 |


