Litova lingvo
El Vikipedio
| Litova lingvo (Lietuvių kalba) | |
|---|---|
| Parolata en: | Litovio kaj 19 aliaj landoj |
| Parolantaro: | 4 milionoj |
| Genetika klasifiko: |
Hindeŭropa |
| Oficialeco | |
| Oficiala lingvo de: | Litovio |
| Lingvaj kodoj | |
| ISO 639-1: | lt |
| ISO 639-2: | lit |
| SIL: | LIT |
La litova lingvo estas la oficiala lingvo de Litovio, parolata de ĉirkaŭ 4 milionoj da Litovoj. La litovlingva nomo de la lingvo estas "Lietuvių kalba".
Enhavo |
[redaktu] Historio
La litova lingvo ankoraŭ konservas la plejparton de la origina sonsistemo kaj de la morfologiaj strangaĵoj en la praa Hindeŭropa lingvaro kaj tiel estas fascina por lingvostudo. Kelkaj rekonstruaĵoj konkluis ke la litova estas la lingvo kiu plej proksime rilatas al la prahindeŭropa lingvo. Kelkaj lingvistoj opinias ke la prabaltaj lingvoj disiĝis el la aliaj hindeŭropaj lingvoj antaŭ 1000 a.K.
Inter la jaroj 400 ĝis 600, la litova kaj latva lingvoj disiĝis el la okcidenta balta (Prusa) lingvaro, kiu poste malaperis. La unue konata litovlingva skribaĵo venas el himna traduko en 1545. Publikiĝintaj libroj en la litova lingvo estas konataj ekde 1547, sed la nivelo de legkapableco inter Litovoj estis malalta dum la 16-a ĝis la 18-a jarcento kaj libroj ne estis facile disponeblaj. Legkapableco en Litovio plialtiĝegis dum la 19-a jarcento, malgraŭ viktimigo, farata de rusaj aŭtoritatistoj (kiu estis la plej grava post la subpremo de la Januara Ribelo, en 1864 ĝis 1904, kiam rusaj oficialuloj malpermesis ian publikan paroladon de la litova lingvo kaj la uzadon de la latina alfabeto por skribaĵoj).
La litova estis la oficiala lingvo de Litovio ekde 1918. Dum la Sovetunia tempo (1944 ĝis 1990), oni uzis ĝin en oficialaj aferoj apud la rusa lingvo, kiu estis oficiala en la Sovetunio kaj estis rigardita kiel pli grava ol la litova.
[redaktu] Klasifiko
La litova estas unu el du (la alia estas la latva) ankoraŭ parolataj baltaj lingvoj, kiuj konsistigas apartan branĉon de la Hindeŭropa lingvaro.
[redaktu] Geografia distribuo
La litova estas ĉefe parolata en Litovio. Ĝi estas ankaŭ parolata en Argentino, Aŭstralio, Belarusio, Brazilo, Britio, Estonio, Germanio, Kanado, Kazaĥio, Kirgizio, Latvio, Pollando, Rusio, Svedio, Taĝikio, Turkmenio, Urugvajo, Usono kaj Uzbekio.
Estas 2,955,200 parolantoj en Litovio (inkluzive 3,460 tataroj) aŭ ĉirkaŭ 80% el la loĝantaro (1998) parolas la litovan. La suma parolanto de la litova por ĉiuj landoj estas 4,000,000 (1993 UBS).
[redaktu] Oficialeco
La litova estas la oficiala lingvo de Litovio.
[redaktu] Dialektoj
La litova lingvo havas du ĉefajn dialektojn: la aŭkŝtajtia (Aukštaičių, altlanda litova) kaj ĵemajtia (Žemaičių, malaltlanda litova). Vidu mapojn ĉe [1].
La norma lingvo estas bazata je la okcidenta aukŝtajtia dialekto. Komprenebleco inter la aŭkŝtajtia kaj ĵemajtia dialektoj estas konsiderata kiel malfacila por la plejparto de litovoj. Inter la fremdaj lingvoj, precipe la rusa, angla kaj germana estas uzataj kun alilandanoj.
[redaktu] Sonoj
[redaktu] alfabeto
| Litove: | a | ą | b | c | č | d | e | ę | ė | f | g | h | i | į | y | j | k | l | m | n | o | p | r | s | š | t | u | ų | ū | v | z | ž |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Esperante: | a | a | b | c | ĉ | d | e | e | e | f | g | h | i | i | i | j | k | l | m | n | o | p | r | s | ŝ | t | u | u | u | v | z | ĵ |
[redaktu] Vokaloj
La litova havas 12 skribatajn vokalojn. Krom la normaj latinaj literoj, la ogoneka akcento estas uzata por indiki longajn vokalojn, kaj estas historiaĵo el tempo kiam ĉi tiuj vokaloj estis elparolitaj nazale (kiel ogonekaj vokaloj en la moderna pola lingvo).
| Majusklo | A | Ą | E | Ę | Ė | I | Į | Y | O | U | Ų | Ū |
| Minusklo | a | ą | e | ę | ė | i | į | y | o | u | ų | ū |
| IFA | a | aː | ɛ | ɛː | eː | i | iː | iː | o | u | uː | uː |
[redaktu] Konsonantoj
La litova uzas 20 konsonantajn literojn el la latina alfabeto. Plie, la duliteraĵon "Ch" oni skribas por velara frikativo (IFA [x]); la elparolo de aliaj duliteraĵoj povas esti deduktita el siaj enhavaj literoj.
| Majusklo | B | C | Č | D | F | G | H | J | K | L | M | N | P | R | S | Š | T | V | Z | Ž |
| Minusklo | b | c | č | d | f | g | h | j | k | l | m | n | p | r | s | š | t | v | z | ž |
| IFA | b | c | ʧ | d | f | g | ɣ | j | k | l | m | n | p | r | s | ʃ | t | ʋ | z | ʒ |
[redaktu] Fonologio
[redaktu] Konsonantoj
| labiala | dentala | alveol- dentala |
alveola | alveol- palatala |
velara | ||
| plosivo | senvoĉa | p | t | k | |||
| voĉa | b | d | g | ||||
| frikativo | senvoĉa | f | s | ʃ | x | ||
| voĉa | z | ʒ | ɣ | ||||
| alfrikativo | senvoĉa | ʦ | ʧ | ||||
| voĉa | ʣ | ʤ | |||||
| nazalo | m | n | |||||
| likvo | laterala | l | |||||
| alproksimiĝo | ʋ | j | |||||
| trilo | r | ||||||
Ĉiu konsonanto (krom /j/) havas du elparolojn: palataligitan kaj nepalataligitan.
(Bazata je http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_02.htm.)
[redaktu] Vokaloj
Ekzistas du eblaj manieroj por organizi la litovan vokalsistemon. La tradicia sistemo havas ses longajn vokalojn kaj kvin mallongajn, kun longeco kiel la distingo:
|
|
centra |
|
|||
| longa | mallonga | longa | mallonga | ||
| malvasta | iː | i | uː | u | |
| mezmalvasta | eː | oː | o | ||
| mezvasta | ɛː | ɛ | |||
| vasta | aː | a | |||
(Bazata je http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_02.htm.)
Tamen, almenaŭ unu lingvisto sugestas ke streĉa-malstreĉa distingo povus esti la vera distingo, aŭ almenaŭ same grava kiel longeco. Ĉi tiu hipotezo produktas la ĉi-postan tabelon, en kiu 'longa' kaj 'mallonga' estas konservitaj por akordi la antaŭan priskribon.
|
|
|
|||
| longa | mallonga | longa | mallonga | |
| malvasta | iː | ɪ | uː | ʊ |
| mezvasta | eː | oː | ɔ | |
| vasta | ɶ | ɛ | aː | ɑ |
(Bazata je http://www.lituanus.org/1972/72_1_05.htm.)
[redaktu] Gramatiko
Ekzistas du gramatikaj genroj en la litova. Ĝi havas liberan kaj moveblan akcenton. La litova estas fleksia lingvo. Ĝi havas kvin substantivajn kaj tri adjektivajn deklinaciojn kaj tri verbajn konjugacioj. Ĉiu verbo havas prezencan, preteritan, preteritan iterativan kaj futuran verbotempojn de la indikativa, la kondicionalan kaj imperativan modojn (ambaŭ sen distingo de verbotempoj) kaj la infinitivon. Ĉi tiuj formoj, krom la infinitivo, estas konjugacieblaj, havanta du singularajn, du pluralajn personojn, kaj la tri-personan formon komunan inter la plurala kaj la singulara. Substantivoj kaj aliaj deklinacieblaj vortoj estas deklinaciitaj per sep kazoj: la nominativo, genitivo, dativo, akuzativo, instrumentalo, tri tipoj de lokativo, kaj la vokativo (nur substantivoj).
La unua scienca "Kompendio de la litova lingvo" estis publikigita en 1856-57 de August Schleicher, instruisto ĉe Praga Universitato.
[redaktu] Numeraloj
Jen la numeraloj: vienas "unu", du "du", trys "tri", keturi "kvar", penki "kvin", šeši, "ses", septyni "sep", aštuoni "ok", devyni "naŭ", dešimt "dek"
[redaktu] Ortografio
Kiel multaj hindeŭropaj lingvoj, la litova uzas modifitan latinan alfabeton. Ĝi enhavas 32 literojn. Laŭalfabeta ordigo prezentas unu surprizon: "Y" estas movita inter Ogoneka I (Į) kaj J.
| A | Ą | B | C | Č | D | E | Ę | Ė | F | G | H | I | Į | Y | J | K | L | M | N | O | P | R | S | Š | T | U | Ų | Ū | V | Z | Ž |
| a | ą | b | c | č | d | e | ę | ė | f | g | h | i | į | y | j | k | l | m | n | o | p | r | s | š | t | u | ų | ū | v | z | ž |
Dekstrakorna, maldekstrakorna, kaj makrona/tilda diakritiloj povas esti uzata por montri akcenton kaj vokalan longecon. Tamen, ĉi tiujn oni ĝenerale ne skribas, krom en vortaroj kaj kie ili estas necesaj por klareco. Plie, la sekvantaj duliteraĵoj estas uzataj, sed estas rigardata kiel du literoj por laŭalfabeta ordigo. Notu ke la "Ch" duliteraĵo signifas velaran frikativon, sed la aliaj estas logikaj komponaĵoj de siaj enhavaj literoj.
| Ch | Dz | Dž | Ie | Uo |
| ch | dz | dž | ie | uo |
[redaktu] Litovlingva Influo en Esperanto
Verŝajne kelkaj vortoj el la litova lingvo eĉ migris en Esperanton. Jen kelkaj ekzemploj:
du > du, juo > ju, tuoi > tuj
[redaktu] Ekzemploj
Ekzistas litovlingva Vikipedio ĉe [2]
[redaktu] Kursoj pri la litova
Esperantlingva kurso pri la litova estas Litova lingvo per Esperanto-okuloj de Marc Vanden Bempt. Recenzo pri la verko aperis en Monato.
[redaktu] Eksteraj Ligiloj
- Baza leciono de la litova lingvo (en esperanto
- Litovaj lingvistikoj (angle)
- Ethnologue raporto pri la litova (angle)
- Paĝoj kaj Forumoj pri Litova Historio (angle)

