Mongolio

El Vikipedio

Geografio > Azio > Mongolio


Mongolio (Монгол Улс) estas granda ŝtato en Centra Azio.

  • Landkodo: MN.
  • E-nomo: [a] Mongolio.
  • Nacia nomo: Mongol Uls.
  • Areo: 1.566.500 kv.km.
  • Politika sistemo: respubliko.
  • Ŝtatestro: prezidento Nambarin Enĥbajar (ekde 2005).
  • Ĉefurbo: Ulan-Batoro (900 mil).
  • Loĝantaro: 2.461 mil (1995), inter ili 80% ĥalĥa-mongoloj, 5% kazaĥoj.
  • Ŝtatlingvo: mongola.
  • Eksporto: mineraloj, viandaĵo, ledaĵo, lano.
  • Pokapa GNP: 310 $.
  • Esperanto: Movado en Mongolio

Enhavo

[redaktu] Georgrafio kaj naturaj kondiĉoj

[redaktu] Geografia situo

Mongolio, situanta en Centra Azio, inter la 87G 44M - 119G 56M de orienta longitudo kaj inter 41G 35M - 52G 09M de norda latitudo, etendiĝas sur 1566500 kvadratkilometra surfaco. Limas norde kun Rusia Federacio (3485 km) kaj sude kun Ĉina Popola Respubliko (4673 km).

[redaktu] Fiziografio

Mongolio situas 1600 metrojn de super mar-nivelo. Teritorion de Mongolio oni dividas tri latitudcirklajn fiziografiajn zonojn: montara (centra kaj norda parto 32,3%), stepa (meza kaj orienta parto 53,2%) kaj Gobi-dezerta (suda parto 14,5%). La zonoj diferenciĝas per geologia strukturo, reliefeco, akvaro, grundo, klimato ktp. En Mongolio ekzistas kvar grandaj montoĉenoj: Altajo/Altaj (sud-okcidente), Sojon (nord-okcidente), Ĥangaj (centre) kaj Ĥentij (nord-oriente). La plej longa el ili estas Altaj (ĉ.1500 km). La plej alta punkto en Mongolio estas montopinto Ĥujten en montoĉeno Altaj, kiu altas je 4374 metroj de super mar-nivelo. Sed la plej malalta punkto estas nomata Ĥuĥ Nuurijn Ĥonĥor (552 m), en Esperanto "Valo de la Blua lago", en Orienta Mongolio. Ankau ĉi-tie ekzistas granda stepo Dornijn Iĥ (iĥ) Tal, Granda Orienta Stepo (250000 km.kv). Orienta kaj sud-orienta partoj havas tre multe da stepoj.

[redaktu] Klimato

Mongolio havas kontinento-specifan klimaton, pro tio, ke la teritorio de Mongolio troviĝas fore de oceanoj, je la alteco de 1600 metroj super marnivelo kaj trapasas tra la lando la suda limo de eterna frostiĝo de tero de la Norda parto de la Terglobo kaj la norda limo de la centra Azia Granda dezerto. Ankaŭ Mongolio situas en modera zono de norda parto de la Terglobo, en meza latitudo. Kvankam en la sama latitudo ankaŭ situas Usono, Kanado, Ĉinio, Japanio, Francio, Italio, Britio kaj landoj de meza Azio, tamen kompare al ili klimato de Mongolio multe malsamas. Vintro estas malvarma kaj longdaŭra, sed somero estas mallonga kaj varma. Averaĝaj temperaturoj de la aero vintre estas -15-20°C, somere 20-25°C, sed absolutaj temperaturoj atingas vintre ĝis -50°C, somere 40°C. Ventas ne tiel forte, averaĝe 3 m/s, sed povas okazi ankaŭ pli forta blovado: dum printempo kaj aŭtuno ĝi povas atingi ĝis 15 m/s kaj pli.

Tutjara atmosfera precipitado: 200-220 ml.

[redaktu] Hidrografio

Multaj el Mongolaj akvaj rezervoj konsistas el surfacaj akvoj kaj ĝia tutjara averaĝa flueco estas 34.3 mlrd.m.kub. 51% de akvaj rezervoj koncernas al basenaro de Nordglacia oceano, 12% al basenaro de Pacifika oceano kaj 37% al interna basenaro de centra Azio. En la lando fluas ĉirkau 4000 grandaj kaj malgrandaj riveroj, kiuj longas entute ĉ. 67000 km, multaj el ili estas montaraj riveroj diafanaj kaj rapidfluaj. Plej longaj riveroj: Orĥon (1124 km), Ĥerlen (1090 km), Selenge (1024 km), Zavĥan (808 km), Tuul (704 km), Ĥovd (593 km), Juroo (323 km), Onon (298 km), Ĥaraa (291 km). En montara kaj stepa regionoj estas sennombraj fontoj kaj riveretoj, el kiuj multaj havas mineralan akvon. Sufiĉe grandan parton de Mongolaj surfacaj akvoj okupas lagoj kaj troviĝas ĉ. 3000 lagoj, kiuj havas areojn pli granda ol 0,1 km.kv. Plej grandaj lagoj: Uvs (3350 km.kv), Ĥuvsgul (2760 km.kv), Ĥar-Us (1852 km.kv), Ĥjargas (1407 km.kv), Bujr (615 km.kv). Stepa kaj dezerta regionoj havas tre multe da putoj.

[redaktu] Mineraloj

Evidentigitaj en tiu lando ĉi-subaj utilaj mineraloj kaj kelkaj el ili estas elminigataj: - hejtaĵ-energetikaj krudmaterialoj: nafto, ŝtonkarbo, skisto brulema; - nigraj kaj koloraj metaloj: fero, mangano, kromo, vanado, volframo, molibdeno, kupro, plumbo, vismuto, zinko, aluminio, hidrargo, stano; - multekostaj metaloj: oro, arĝento, plateno; - agrokemika krudmaterialo: fluorspato, fosforito; - teknika krudmaterialo: asbesto, grafito, gipso; - altprezaj juvelaj ŝtonoj: kristalo, topazo, berilo, grenato, krizolito, ametisto, turkiso, smeraldo, jado.

[redaktu] Loĝantaro

Mongolio havas 2,5 miliono da loĝantoj. El ili urbanoj estas 1,5 miliono, kaj kamparanoj 1 miliono. Oni konsideras Mongolion kiel junulara lando, ĉar pli ol 70% de loĝantaro estas gejunuloj malpli ol 35-jaraĝaj. Mongolio estas preskaŭ unuetna lando — pli ol 90% de loĝantaro estas mongoloj, kiuj konsistas el ĉ. 20 etnogrupoj: ĥalĥoj, ojratoj, burjatoj, bargoj, darĥatoj, uzemĉinoj, caĥaroj ktp. Naciaj malplimultoj (6-7%): kazaĥoj, urjanĥoj kaj ĥotonoj, kiuj estas idaro de tjurkaj triboj, nun ili loĝas en plej okcidenta kaj nord-okcidenta partoj de Mongolio.

[redaktu] Lingvo

Mongola lingvo estas aglutina lingvo, apartenas al grupo de Altaja lingvaro. Ĝenerale, mongolan lingvon oni dividas en du grandajn partojn: nordan kaj sudan, kaj multajn dialektojn. Mongoloj en Mongolio, internaj-mongoloj en Ĉinio, burjat-mongoloj en Burjatio, respubliko de Rusia Federacio, kalmik-mongoloj en Kalmikio, respubliko de Rusia Federacio, kaj moguloj en Afganio parolas nordan mongolan, sed daguroj, dunsjanoj, mongoroj kaj baoanoj en Ĉinio parolas sudan mongolan. Naciaj malplimultoj: kazaĥoj, urjanĥoj kaj ĥotonoj parolas tjurkajn lingvojn.

Dum sia historio, mongoloj verkis kaj uzis ĉ. 10 skribojn (alfabetojn). El ili estas uzata malnova mongola skribo dum ĉ. 1300 jaroj. Alivorte, la malnovan mongolan skribon, skribatan de supre malsupren, oni ekuzis ekde 8-a jarcento pere de sogdoj (kiuj loĝis inter meza kaj centra Azio). Kvankam nun (ekde 1940-aj jaroj) oni uzas cirilan skribon por oficialaj aferoj, la malnova mongola skribo devige instruatas en mezaj kaj altaj klasoj de mezlernejoj, ankaŭ en kolegioj kaj universitatoj.

[redaktu] Kulturo

Krom filosofia, religia kaj geografia klasifikado de homara kulturo kaj civilizo, aliflanke oni povas dividi ĝin en du grandajn partojn laŭ vivmaniero de homaro: loksida kaj migrada (aŭ nomada). Mongoloj estas nomada popolo kun antikva kulturo. Spirita kulturo de mongoloj, ekzemple popola kutimo kaj mordevo, mitoj, legendoj, fabeloj, Popolaj eposoj, proverboj, aforismoj, skriba literaturo, popola folkloro, tradicia kredo kaj religio, popola saĝeco, tradiciaj scioj kaj teknologioj estis malmulte pruntitaj de aliaj nacioj, sed progresis surbaze de kulturo de antikvaj mongolaj triboj. Tradicia loĝejo (vidu: Jurto), vestaĵo, manĝaĵo, viv-instrumentoj kaj teknologioj, manlaboroj, kiuj apartenas al materiala kulturo de mongoloj evoluinte perfektiĝis sub influo de nomada kulturo, vivmaniero kaj naturaj specifikecoj. Kvankam, mongola tradicia vivmaniero kaj kulturo relative profunde konservitaj en nuna globalisma epoko kompare al aliaj nomadaj popoloj, kulturaj elementoj de Hindujo kaj Tibeto relative multe aperas en Mongolio, ĉar de antikva tempo en tiu lando disvastiĝis kaj multe prosperis Budhismo kaj ĝi faris grandan influon al vidpunkto, filosofio, tradicio kaj vivmaniero de mongoloj. Nuntempe, en Mongolio jam atingis altan nivelon de progreso ĉiuj ĝenroj de arto, ekzemple opero, baleto, kino, dramo, plastikaj artoj, literaturo, eĉ moderna muziko ktp.

[redaktu] Religio

De antikvaj tempoj mongoloj praktikis ŝamanismon, eĉ nun ĝi estas daŭrigata en pli foraj lokoj. Sed budhismo la unuan fojon ekpenetris en la landon dum periodo de Ĥunnu, la unua ŝtato en Mongola teritorio, antaŭ 2000 jaroj. Kvankam en 7-8 jarcentoj budhismo ankoraŭfoje ekkomencis disvastiĝi trans la Ujgurio (nun ujguroj loĝas en okcidenta regiono de Ĉinio), tamen ne sukcesis esti kredo de ĉiuj mongoloj. Dum periodo de imperio de Ĉinggis ĥaan kaj liaj posteuloj, en Mongolio egalrajte prosperis multaj religioj: Ŝamanismo, Budhismo, Kristanismo kaj Islamo. Sed dum periodo de Mongola Juana imperio, Ĥubilaj ĥaan, nepo de Ĉinggis ĥaan, akceptis Hinajanan sekton de Budhismo kaj ĝi fariĝis kiel ŝtata religio. En 16-a jarcento Mongolaj "malgrandaj" reĝoj invitis en Mongolion la Gvidanton de Tibeta Mahajana sekto de Budhismo Sodnomghamc kaj donis al li la titolon Dalaj Lamao (Dalaj estas mongola vorto, en Esperanto kiel Oceano). De tiam Tibeta religia gvidanto nomiĝas Dalaj Lamao, kiel signifas Ocean-Lamao. Pro tio, tra la tuta Mongolio ekdisvastiĝis Mahajana sekto de Budhismo kaj ĝi jam fariĝis tutnacia religio. Tamen eĉ nun multaj mongoloj kredas du religiojn, Budhismon kaj Ŝamanismon. Dum jaroj de popola revolucio estis malpermesitaj religiaj rajtoj de mongolaj civitanoj, estis ekzekutitaj pli ol 30000 lamaoj kaj detruitaj pli ol 700 grandaj temploj. Oni diras, ke antaŭ popola revolucio en la lando estis ĉ.100000 lamaoj. Poste la venko de demokrata movado en la jaro 1990 Mongola registaro plene permesis religiajn aferojn al mongolaj civitanoj kaj temploj. Nun estas Budhismo ĉefa religio en Mongolio (sed ne ŝtata, ne oficiala). Pli ol 90% de loĝantaro kredas Budhismon. Tamen en la lando jam multiĝis ateistoj. En lastaj jaroj ekkomencis ekpenetri aliaj religioj, ekzemple Katolikismo, la Bahaa Kredo ktp. Nacia malplimulto - Kazaĥoj kredas Islamon.

[redaktu] Edukado

Mongola edukada sistemo konsistas el antaŭlerneja (infanĝardena), elementa lerneja (1-4), mezlerneja (5-9), altlerneja (10-11) kaj (inkluzive kolegian) universitata klerecoj. Oni senpage posedas ĝeneralan edukadon. Pli ol 90% de loĝantaro estas legoscia. Nuntempe en Mongolio funkcias ŝtataj kaj privataj klerigejoj: pli ol 700 ĝeneral-edukaj lernejoj kaj ĉirkaŭ 100 kolegioj kaj universitatoj.

[redaktu] Ŝtata strukturo

Mongola prezidento Nambarin Enĥbajar (ekde 2005)
Mongola prezidento Nambarin Enĥbajar (ekde 2005)

Mongolio - konstitucia, parlamentisma, unitara lando. Ŝtatestro de Mongolio estas la Prezidento kun limigitaj rajtoj, kiu estas elektata de tutpopolo por 4 jaroj. La Prezidento ankaŭ estras Nacian Armeon kaj Konsilion pri Nacia Sekureco de Mongolio. Nuna prezidento estas Nambarin Enĥbajar (elektita en majo 2005). Antaŭa prezidento estis N. Bagabandi, li regis du periodojn: 1997-2001 kaj 2001-2005.

Ŝtata supera kaj leĝdona organo estas Granda Ŝtata Ĥuralo (Parlamento) kun 76 membroj, kiuj estas elektataj kun 4 jara limtempo (Prezidanto C. Njamdorĝ /2005-/). Ĉiuj teritori-administraj unuoj de Mongolio havas siajn Ĥuralojn. Plenuma kaj administra supera organo estas Registaro, kiu estas formata de Parlamento. Registaro de Mongolio konsistas el Ĉefministro kaj 12 aliaj ministroj. Nuna Ĉefministro estas M. Enĥbold (2006-).

[redaktu] Ĉefurbo

Ĉefurbo de Mongolio - Ulanbatoro estis fondita en jaro 1639 kun nomo Urgoo, ruse Urga, proksime de Mongola antikva ĉefurbo Ĥaraĥorum, kaj translokighinte ĉirkaŭ 20-foje tra la valoj de riveroj Orĥon, Selenge, Tuul, en jaro 1778 finlokiĝis en nuna loko kun nomo Iĥ (iĥ) Ĥuree. En jaro 1911 Mongolio liberiĝis el Manĉura imperio (Qing Dinastio) kaj proklamis Gvidanton de Mongola Budhismo Bogd Ghavzandamba kiel Reĝon de Mongolio, sendependa ŝtato. Okaze de tio, la nomo de ĉefurbo ankaŭ ŝanĝiĝis kiel Nijslel Ĥuree. Tamen, en jaro 1921 venkis en Mongolio popola revolucio kaj forpasis la lasta Mongola Reĝo. En 1924 proklamitis Mongola Popola Respubliko, de tiam la ĉefurbo estas nomita Ulaanbaatar, kiel signifas Ruĝa Heroo. Dum socialismaj jaroj Ulanbatoro pluvastiĝis kaj multe prosperis, kaj fariĝis kiel sufiĉe moderna urbo. Nun Ulanbatoro havas 1 milionon da loĝantaro. Ulanbatoro estas politika, ekonomia, kultura, edukada kaj scienca centro de Mongolio.

[redaktu] Historio

Ĝingis-Ĥano

[redaktu] Eksteraj ligoj

Komunejo
La Vikimedia Komunejo havas dosierojn rilatajn al


Ŝtatoj en Azio
Afganio | Armenio | Azerbajĝano | Barejno | Bangladeŝo | Barato | Birmo | Brunejo | Butano | Ĉinio | Filipinoj | Indonezio | Irako | Irano | Israelo | Japanio | Jemeno | Jordanio | Kamboĝo | Kartvelio | Kataro | Kazaĥio | Kipro | Kirgizio | Kuvajto | Laoso | Libano | Malajzio | Maldivoj | Mongolio | Nepalo | Nord-Koreio | Omano | Orienta Timoro | Pakistano | Palestino | Rusio | Saŭda Arabio | Singapuro | Sirio | Sri-Lanko | Sud-Koreio | Taĝikio | Tajlando | Tajvano | Turkio | Turkmenio | Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj | Uzbekio | Vjetnamio
Dependaj teritorioj: Brita Hindoceana Teritorio | Kokosinsuloj | Kristnaskinsulo


Komunejo
La Vikimedia Komunejo havas dosierojn rilatajn al
Mongolio sub la gloso Mongolia