Seksneŭtrala homa triapersona pronomo

El Vikipedio

Laŭ la Fundamento de Esperanto ekzistas diversaj eblecoj por esprimi sin per homaj triapersonaj pronomoj. La plej uzataj estas li kaj ŝi en singularo kaj ili en pluralo, sed en diversaj okazoj ankaŭ ĝi kaj oni eblas.

Zamenhof vivis en socio, kiun regis viroj, kaj tio postlasis spurojn en lia lingvo: ĝi iomgrade spegulas tiun diskriminacion kaj en sia vortprovizo kaj en sia uzo. Ekzemple, kiam oni skribas aŭ parolas pri persono kies sekso estas (aŭ estu) nekonata (aŭ negrava), oni tradicie kutimas uzi li. Tiu lingvouzo spegulas la sociajn rilatojn en la tempo de Zamenhof, kiuj hodiaŭ sentiĝas arkaikaj.

Kontraste al la aserto de la esperantistoj, ke ili strebas al justa komunikado, konstateblas, ke ĉi-rilate kelkaj etnaj lingvoj pli respektas la egalvalorecon de la du seksoj. En la finn-ugraj kaj ĉinaj lingvoj la triapersona pronomo ne distingas inter ina kaj iĉa (malina, vira) seksoj. Ekzemple la finna lingvo nur havas hän (= ŝi, li) kaj se (= ĝi).

Iam kaj iam la supre menciita praktiko kaŭzas kritikojn kaj diskutadojn. Kelkaj esperantistoj sentas, ke per plisimetriigo de la triapersona pronomo Esperanto ekhavus pli grandan logikan belon kaj simetrion. Nuntempe kreskas tendenco forlasi la malnovstilan uzon de triapersonaj pronomoj kaj

  1. sisteme nomi kune (aŭ alterne) la pronomojn de ambaŭ seksoj
  2. uzi seksneŭtralan pronomon:
  1. la pronomon ĝi
  2. nove proponitajn pronomojn

Jen pli detale pri tiuj solvoj:

Enhavo

[redaktu] Prezento de solvoj

(Ĉi tien skribu en neŭtrala maniero senprijuĝadajn proponojn!)

[redaktu] »geli«

Kiam homo suferas, geli plendas. (validas por ambaŭ seksoj)
Iu ĵus diris, ke geli suferas. (sekso difinita, sed nekonata)
Se iu iras al la vendejo, geli aĉetu sapon. (sekso ne gravas)

Tiu ĉi solvo estas laŭfundamente komprenebla, facile prononcebla kaj belsona.

[redaktu] »li aŭ ŝi«

Kiam homo suferas, li aŭ ŝi plendas. (validas por ambaŭ seksoj)
Iu ĵus diris, ke li aŭ ŝi suferas. (sekso difinita, sed nekonata)
Se iu iras al la vendejo, li aŭ ŝi aĉetu sapon. (sekso ne gravas)

Tradicie oni uzus nur la pronomon »li« solan en la frazo, sed multaj preferas tiel precizigi kaj senseksimigi la frazon.

[redaktu] »li/ŝi«

Kiam homo suferas, li/ŝi plendas.
Iu ĵus diris, ke li/ŝi suferas.
Se iu iras al la vendejo, li/ŝi aĉetu sapon.

Ekvivalenta al la antaŭa solvo.

[redaktu] »ŝ/li«

Kiam homo suferas, ŝ/li plendas.
Iu ĵus diris, ke ŝ/li suferas.
Se iu iras al la vendejo, ŝ/li aĉetu sapon.

Uzata foje en skriba formo kiel ekvivalento al la antaŭa esprimo.

[redaktu] »ri«

Kiam homo suferas, ri plendas.
Iu ĵus diris, ke ri suferas.
Se iu iras al la vendejo, ri aĉetu sapon. (ankaŭ tiu eblas)

Kelkaj esperantistoj proponis alian solvon: la kreado de nova pronomo, kun aŭ sen forigo de la nun ekzistantaj. La plej disvastigita ĝis nun estas ri kaj gi. Tio laŭ kelkaj estas kontraŭfundamenta, pro la "numerus clausus" de personaj pronomoj de la Fundamenta Gramatiko.

»Ri« ne estas ĝenerale akceptita de la esperantistaro, sed troveblas en la lingvouzado de kelkaj laŭ du versioj:

  neŭtra homo   vira   ina   neŭtra aĵo
riisme:   ri ri ri ĝi
alie: ri li ŝi ĝi

Komento pri riisme: Multaj riismanoj celas kontraŭseksismon provizante seksneŭtralan pronomon por indiki homojn de nekonata sekso anstataŭ »li«. Aliaj preferas plene anstataŭigi la du seksmontrantajn pronomojn »li« kaj »ŝi« pro ilia proklamita nelogikeco, sed la distingo inter homa »ri« kaj nehoma »ĝi« ĝenerale restas. Vidu: riismo.

[redaktu] »ŝli«

Kiam homo suferas, ŝli plendas.
Iu ĵus diris, ke ŝli suferas.
Se iu iras al la vendejo, ŝli aĉetu sapon. (ankaŭ tiu eblas)

Kvazaŭpronomo, formata el kunfandiĝo de la antaŭa formo. Ĝi estas preferata preskaŭ ĉe samnombra esperantistaro kiel ri. Ankaŭ ŝli laŭ kelkaj estas kontraŭfundamenta, pro la "numerus clausus" de personaj pronomoj de la Fundamenta Gramatiko.

[redaktu] »ĝi«

Kiam homo suferas, ĝi plendas.
Iu ĵus diris, ke ĝi suferas.
Se iu iras al la vendejo, ĝi aĉetu sapon. (ankaŭ tiu eblas)

La uzo de tiu pronomo permesas la neŭtrecon de la genro. Ĝi estas fundamenta pronomo, uzata tie ankaŭ por personoj: »La infano ploras, ĉar ĝi volas manĝi« (Ekzercaro, ekz. 16). Tiu pronomo estis kutime uzita jam de la pioniroj, inklude de Zamenhof, ĉefe por infanoj. La uzo de ĝi ne malhelpas aldone uzi ŝli en situacioj, kie oni volas tamen akcenti la apartenon al diversaj seksoj (ĝi = ŝi aŭ li dum ŝli = kaj li kaj ŝi).

[redaktu] »gi«

Kiam homo suferas, gi plendas.
Iu ĵus diris, ke gi suferas.
Se iu iras al la vendejo, gi aĉetu sapon. (ankaŭ tiu eblas)

Alternativa propono, elektita ĉar ĝi aspektas kiel ĝi, sed ne estas ĝi. Ankaŭ gi laŭ kelkaj estas kontraŭfundamenta, pro la "numerus clausus" de personaj pronomoj de la Fundamenta Gramatiko.

[redaktu] »oni«

Kiam homo suferas, oni plendas.
Iu ĵus diris, ke oni suferas.
Se iu iras al la vendejo, oni aĉetu sapon. (ankaŭ tiu eblas)

Ebla en multaj kuntekstoj: »Kiam homo suferas, oni plendas«, sed neklaras ĉu oni kaj homo estas identaj.

[redaktu] »tiu«

Kiam homo suferas, tiu plendas.
Iu ĵus diris, ke tiu suferas.
Se iu iras al la vendejo, tiu aĉetu sapon.

Sekse neŭtra demonstrativa pronomo. Certaj lingvoj, notinde latino kaj la tjurkaj, uzas demonstrativajn pronomojn anstataŭ triapersonaj pronomoj.

[redaktu] »ili«

Kiam homo suferas, ili plendas.
Iu ĵus diris, ke ili suferas.
Se iu iras al la vendejo, ili aĉetu sapon.

Ĉi tie "ili" estas singulara pronomo (kp. angla "they"). Kelkfoje eblas eltiriĝi per uzo de la pluralo: »Kiam homoj suferas, ili plendas.«

[redaktu] »li« aŭ »ŝi«

Kiam homo suferas, ŝi plendas.
Iu ĵus diris, ke li aŭ ŝi suferas.
Se iu iras al la vendejo, li aĉetu sapon. (ankaŭ tiu eblas)

Kiam la sekso ne gravas, elektu en ĉiu kazo aŭ "li" (tradicia solvo) aŭ "ŝi", sed ne ĉiam la saman. Tio montras, ke vi ne taksas unu sekson pli grava ol la alia. Kiam la sekso estas nekonata, uzu "li aŭ ŝi" aŭ "tiu", aŭ ŝanĝu la frazon tiel ke pronomo ne bezonatas. Tio ĉi estas la solvo kiun preferas ekz-e iĉistoj.

[redaktu] li / hi/ŝi / ĝi

Kiam homo suferas, li plendas.
Iu ĵus diris, ke li suferas.
Se iu iras al la vendejo, li aĉetu sapon. (ankaŭ tiu eblas)
Sapfo ... ŝi estis poeto.
Homero ... li estis poeto.

Projekto DLT uzis jenan solvon de la genro-problemo: Ĝi uzas la tradician pronomon "li" por ambaŭ homaj seksoj kaj por emfazo de la malina sekso uzas novan pronomon "hi" (de la angla-lingva "he"). Tiu ĉi solvo estas duoble kontraŭfundamenta, ĉar ĝi lezas la "numerus clausus" de personaj pronomoj kaj neglektus la principon, ke nenia ŝanĝo okazu en la Fundamento. Ĉar la ina pronomo de Esperanto (ŝi) venas el la angla, tio estas simetria propono. Viroj povas plendi pri neglekto dum kelkaj jardekoj de uzo de Esperanto, sed sume la signifo-adapto estas eltenebla. Vidu: hiismo.

[redaktu] Argumentoj por tiuj ideoj

(Argumentoj ĉi tie estu faktoj kaj ne asertoj!)

  • aparta pronomo, kiu signifas »li aŭ ŝi«, estas pli kurta ol »li aŭ ŝi«.
  • Aparta pronomo, kiu estas vaste konata, ne povas kaŭzi miskomprenojn kiel nur uzi »li« por »li aŭ ŝi«.
  • Aparta pronomo ne aktivigas la cerbajn regionojn kiuj distingas inter viroj kaj virinoj tiel ofte kiel uzi »li aŭ ŝi«.
  •  »Gi« estas pli facile elparolebla por parolantoj de multaj aziaj lingvoj ol »ri« ĉar ili ne distingas inter »l« kaj »r«.
  •  »Gi« estas pli facile elparolebla por parolantoj de la portugala lingvoj ol »ri« ĉar ili vortkomence »r« ne elparolas kiel »r«.
  • Zamenhof estis influita de lingvoj, kiuj havas la saman mankan strukturon. Reformo kiel enkonduko de seksneŭtra homa triapersona pronomo (laŭ kelkaj kontraŭfundamenta, laŭ kelkaj nur neologismo), estus rapida solvo de tiu problemo je la pronoma parto de la lingvo, se la tuta esperantistaro akceptus ĝin.
  • En tradicia Esperanto la vorto "li" signifas homon viran. Kiam la sekso ne estas konata, oni uzas "li", simple ĉar virojn en la tempo de Zamenhof oni taksis pli fundamentaj (bazaj) homoj ol virinojn. Doni al la pronomo "li" seksneŭtran signifon (ne nepre uzon) estus ja reformo, sed reformo responda al la evoluo de la homa sociaro.
  • Zamenhof vivis en tempo, kiam la plej multaj metioj estis faritaj nur de viroj. Ekz.: minekspluato, konstruado, arkitekturo, gisado, muldado, forĝo, arbohakado ktp. La lingvo spegulas la malsimetrian strukturon de la tiama socio, sed la ŝanĝita situacio en la moderna mondo postulas ĝian adapton.

[redaktu] Kontraŭargumentoj

(Argumentoj ĉi tie estu faktoj kaj ne asertoj!)

  • La tradicia uzo sekvas la uzon de la plej multaj pioniroj kaj esperantaj verkistoj.
  • Ri: »Ri« sonas kiel »li« dirite de kelkaj azianoj.
  • Ri: Parolantoj de la portugala lingvo havas problemojn kun elparoli »r« komence de vortoj kaj tial ili havas problemojn kun »ri«.
  • Oni: »Oni« en kuntekstoj kiel »Kiam homo suferas, oni plendas« ne pensigas pri identeco kun homo.
  • Ŝli, ri, gi, hi estas kontraŭfundamentaj, pro la "numerus clausus" de personaj pronomoj menciitaj en la Fundamenta Gramatiko. Por la enkonduko de tiaj pronomoj ne sufiĉas la lingvouzo; nur la Akademio de Esperanto rajtus enkonduki ilin.
La kialo por tiu "numerus clausus": Nur tiuj radikoj, kiuj en la Universala Vortaro de la Fundamento aŭ en unu el la Oficialaj Aldonoj aperas kiel "nudaj radikoj" (sen streketo), ne bezonas finaĵon aŭ apostrofon. Novaj pronomoj nepre devus esti nudaj radikoj; el tio jam sekvas, ke enkonduki ilin per privata propono ne estas permesate. Nur la Akademio de Esperanto rajtus enkonduki ilin, per Oficiala Aldono al la Fundamento.
  • La tradiciaj formoj estis sufiĉe klaraj ĝis nun, kial, do, oni sanĝis al formoj kiuj neniu scias se funkcios? Kial lerni novajn formojn se nunaj estas sufiĉe klaraj?
  • Esperantistoj tro multas, tial reformo bezonas longan tempon.
  • Multaj reformaj proponoj, eĉ bonegaj, mortis pro la simpla fakto ke esperantistoj estas tro malmultaj. Lingvo nur povas evolui, eĉ planite, per uzado, sed tro malmultaj homoj uzas Esperanto. Kiam estas sufiĉa nombro de uzantoj, do bezonaj reformoj aperos.
  • Aliaj planlingvoj, kiel Ido ja havas seksneŭtran pronomon, sed oni ne observas progreson en nombro de iliaj anaroj pro tio.

[redaktu] Vidu ankaŭ:

[redaktu] Ekstera ligo

Aliaj lingvoj