Leksikografio
El Vikipedio
leksikografio estas la arto de vortarofarado. ĝi estas la fako kaj profesio de vortaristoj aŭ leksikografoj. ĝi proksimas al terminarofarado. ĝin oni ankaŭ rigardas apliko de vortoteorio aŭ leksikologio.
Enhavo |
[redaktu] planaj taskoj
[redaktu] analizi la uzon
vortaristoj kaj eldonejoj laboras por publiko. laŭ sia imago pri la uzontoj ili planas la enhavon de vortaro. sperto, enketoj montris, ke imago kaj realo ne ĉiam kongruas:
- vortaristoj imagas "noblajn" uzojn, kiaj serĉado de gramatikaj kaj sencaj informoj, sed homoj konsultas vortarojn tre ofte por amuzo, por skrablo, vortkrucenigmo aŭ iuj televidludoj.
- vortaristoj pensas aŭ asertas, ke ili registras spontanean lingvouzon, sed homoj siaflanke konformigas siajn parolojn al la indikoj de vortaroj, igante la aferon reciproka...
[redaktu] difini la celon
kun bildo pri la celata publiko kaj uzo, estas eble difini enhavon: ĉu la vortaro priskribu ordinaran, fakan, beletran, oficialan lingvon, de kiu epoko, de kiu socia medio, el kiaspeca literaturo, kaj kiajn informojn ĝi donu pri vortoj.
[redaktu] elekti vortaran strukturon
vortaristoj devas decidi pri la aranĝo de la informoj en la vortaro:
- ĉapitroj, listoj, indeksoj
- interrilatoj inter tiuj ĉefpartoj (ordigo, reguloj por fari indeksojn...)
- rubrikaro de artikoloj (kapvorto, gramatikaĵoj, etimo...)
- interrilatoj inter artikoloj (intervortaj rilatoj...)
- listoj de valoroj por la artikolaj rubrikoj (tielnomataj gramatikaj etikedoj kaj similaj)...
[redaktu] provi kaj priskribi la modelon
estas prudente la modelon unue elprovi per tipaj artikoloj de diversaj specoj. konsilojn pri redaktado oni registru en manlibro.
[redaktu] realigaj taskoj
[redaktu] elekti kapvortojn
la unua kaj parte subjektiva takso de vortaristo estas elekto de kapvortoj. en tio povas helpi iuj iloj (ekzemple tekstaroj, pri kiuj vidu sube) kaj iuj principoj (ekzemple registri nur vortojn uzatajn de "bonaj aŭtoroj" aŭ sufiĉe oftajn...). se oni serĉas ankaŭ frazeologiajn erojn, tiuj estos ankaŭ malpli facile kapteblaj ol unuopaj vortoj...
la kapvortojn oni normas per senfleksiigo, se la koncerna lingvo prezentas ilin en pluraj formoj. ekzemple esperantajn verbojn oni tradicie prezentas per i-formo.
dialektaj formoj ne estigas tro grandajn problemojn en lingvoj kun firma skriba tradicio kaj oficiala formo. male multaj lingvoj ekzemple en afriko vivas la pli "naturan" situacion, ke vortoj sufiĉe varias laŭ lokoj. la elekto de kapvortoj tiam ne facilas: oni registru plurajn formojn, aŭ oni elektu iun referencan dialekton.
[redaktu] distingi sencojn
la distingo de pluraj sencoj aŭ subsencoj en vorto estas kelkfoje evidenta: vato kiel elektra mezurunuo kaj vato kiel sorbilo klare estas du sencoj – eventuale du kapvortoj.
sed multajn vortojn oni povas difini per unu aŭ pluraj sencoj laŭvole: ĉu krono estas unue reĝa krono, due simila kapornamo, trie ia kulmino de afero, kvare industria objekto fiksebla sur la ekstremo de io? aŭ ĉu prefere ĝi estu unue ringo fiksebla sur kapo (kun diversaj objektaj subsencoj), kaj due kulmino en figurasence?
vortaristo prudente elektos inter detala splitigo de sencoj kun risko, ke leganto ne vidos la koheron de la tuto, kaj kolapso de sencoj, kun risko, ke leganto ne komprenos ĉiujn eblajn uzojn de la difinaĵo.
ankaŭ la ordigo de sencoj kaj ilia interrilatigo povas influi komprenon.
[redaktu] redakti difinojn
en difinvortaro, difinoj estas kutime la plej malfacila parto. enhavo de difinoj kaj distingo de sencoj kompreneble interdependas. vortaristoj helpas sin per difinŝablonoj:
- speco de ..., kiu...
- ilo, per kiu oni ...
- tia ..., kiaj ..., ...
- senti kiel...
- sinteni kiel...
kaj tiel plu.
[redaktu] kolekti ekzemplojn
difinoj ne sufiĉas por bona kompreno de vortsencoj. precipe pragmatikaj indikoj malestas pro manko de uzosituacio. tial la enmeto de ekzemploj gravas.
ekzemplojn vortaristo povas inventi, kun avantaĝo, ke li prezentas simplajn, tipajn frazojn, kaj malavantaĝo, ke li prezentas sian komprenon de la vorto, ne uzojn el la realo. ekzemplojn vortaristo povas preni ankaŭ el literaturo, kun inversaj avantaĝo, ke la prezentata uzo realas, kaj malavantaĝo, ke la citaĵoj povas enteni erarojn, malklaraĵojn... kelkaj vortaristoj kompromise citas literaturajn frazojn, sed iel simpligas aŭ rearanĝas ilin – se skrupule, ili tion indikas per interpunkcio aŭ komentoj.
[redaktu] prezenti elparolon, gramatikajn informojn kaj aliajn
elparolo, gramatikaĵoj, etimo kaj similaj formalaĵoj relative facile redaktiĝas. la ĉefa malfacilo pri tiaj informoj estas teni unuecon de kompreno inter pluraj vortaristoj (kion oni nomu transitiva verbo, kion netransitiva verbo kaj simile).
[redaktu] rilatigi kapvortojn
tezaŭroj kaj ofte ankaŭ difinvortaroj listigas intervortajn rilatojn. iuj rilatoj estas tradiciaj: samsenca kun, subnocio de, parto de...
[redaktu] prezenti tradukojn
tradukvortaroj havas alian konstruon kaj registras iom aliajn kapvortojn, ol difinvortaroj. ili postulas pli zorgan esploron de ĉiuj eblaj uzoj de vortoj, ekzemplojn el frazeologio, kaj aliajn.
[redaktu] iloj
[redaktu] tekstaroj
delonge vortaristoj esploras literaturon. komputaj tekstaroj, alivorte korpusoj, grave plifaciligas tiun taskon. ili grandigas la disponeblajn tekstokvantojn kaj rapidigas ilian esploron. per vastaj tekstaroj oni povas ne nur trovi maloftajn vortojn, sed precipe ricevi indikojn pri oftaj kaj maloftaj uzoj kaj sencoj, eventuale ankaŭ pri laŭtempaj evoluoj.
[redaktu] laborindeksoj
Indeksoj peras la aliron al tekstoj aŭ al korpusoj. per laborindeksoj vortaristo povas esplori laŭplane, kompari plurajn uzojn de vorto, pli profite ol se li kolektus unuopajn ekzemplojn laŭ trovo en legataj tekstoj.
[redaktu] aliaj vortaroj
gonçalo NEVES, en retartikolo kiel traduki la portugalan casquinha? el 2003-09, konstatas ke "pluraj el [la vortaristoj] senĝene paŭsas tradukojn de antaŭaj kolegoj, kiuj siavice tion faris rilate la laboron de aliaj". tiun kopiemon parte pravigas pluraj cirkonstancoj:
- vortarfarado estas temporaba laboro, en ĝi oni provas ŝpari, reuzi, iom post iom bonigi laŭ la eldonoj
- redaktantoj de ĝeneralaj vortaroj ne kompetentas pri ĉio – teĥnikajn vortojn ili ne ĉiam sukcese komprenas kaj difinas, kaj do anstataŭe kopias
- vortaristoj ofte estas lingve konservemaj homoj, ili gardas la sencojn de vortoj, prefere ol spegulas momentajn parolmodojn, kaj do ne reverkas sen motivo.
rigardo al ekzistantaj vortaroj flanke de vortaristo certe ne estas misaĵo, se tion li faras kritike, kaj se li kompletigas per freŝaj informoj el la lingva realo.
[redaktu] komputaj programaroj
eldonistoj de vortaroj ordinare flegas proprajn programojn. ekzistas kelkaj publikaj modeloj de retvortaroj, ekzemple:
- papillon – plurlingva vortarmodelo
- voko – modelo laŭ kiu funkcias astronomia terminaro kaj reta vortaro.
sgml kaj poste xml ĝeneraliĝis por prilaboro de lingvaj aferoj. tio estigis multajn proponojn kaj realigojn por interŝanĝo de vortaraj datumoj.
[redaktu] eksteraj ligiloj
- diversaj prelegoj de marc bavant pri esperanta terminologio. - marc BAVANT [eo]
- kiel traduki la portugalan casquinha? / gonçalo NEVES. - 2003-09 [eo]
- papillon – plurlingva vortarmodelo [de] [en] [fr] [jp] [zh]
- voko - vortaroj kaj komputiloj [eo]

