Rumanio:Esperanto-movado
El Vikipedio
Rumanujo. Kvankam jam en 1889 aperis „Mic vocabular pentru Români“ (Vortareto por Rumanoj) de Marta Frollo, instruistino, E fariĝis pli konata en R-ujo nur en 1904, kiam M. Fischer, industriisto en Galati, faris la unuan kurson kaj fondis tie la unuan rondon E-istan kun la farmaciisto Toma Aburel kaj d-ro Kanner.
En 1907, I. Negreanu, advokato en Bukureŝto, per gazetartikoloj atentigis la publikon pri la lingvo int. kaj d-ro G. Robin, konata kemiisto, komencis viglan propagandon, fondis la Rumanan E-societon kaj aperigis la unuan lernolibron. En 1908 d-ro S. Kimel, dentkuracisto, komencis unuan kursan instruadon en Bukureŝto kaj eldonis novan kurson kompletan de E. Tiam komenciĝis brila periodo de E en la lando; en Galati aperis la „R. Gazeto E-ista“ kaj en Bukureŝto la „R. E-isto“, kiu donis antaŭenpuŝon al la tiam ekflorinta movado kaj E, venkinte la indiferentecon de la publiko, disvastiĝis en la tuta lando, tiel ke en 1909 povis okazi la unua rumanlanda E-kongreso en Bukureŝto, kun la partopreno de bulgaraj kaj serbaj E-istoj. La tro trua forpaso de d-ro Robin, kiu per siaj klopodoj kaj oferoj estigis organizitan movadon kaj helpis ĝin ĉiel, estis granda perdo por la RES, kies prez. li estis de ĝia fondiĝo.
La mondmilito, malhelpante ĝenerale la E-movadon, ĝin interrompis ankaŭ en R-ujo. Multaj devis foriri al la batalkampo, kie pereis ankaŭ advokato P. Teodorescu, la daŭriginto de la laboro komencita de d-ro Robin.
Post la mondmilito komenciĝis nova epoko en la rumana E-movado, pro la vigla aktiveco kreita en Transilvanio kaj Banato, provincoj, kiuj antaŭ la mondmilito apartenis al Hungarujo. En printempo 1920 Andreo Ĉe en Sibiu (Hermannstadt, Nagyszeben) ellaboris sian faman instrumetodon kaj gvidis sian unuan kurson en la tiea Laborista Hejmo. Baldaŭ li kreis per siaj kursoj grandnombran E-istaron en la urboj Targu-Mureŝ (kie la animo de la movado estis la nobla kultur-laboranto Jozefo Halász) kaj Cluj (Kolozsvár). Samtempe li komencis organizi la teritorion de UEA, varbante multajn anojn kaj starigante delegitojn. Je lia iniciato en 1922 kelkaj malnovaj pioniroj, inter kiuj Emil Nicolau en Ploeŝto, Ion Giuglea kaj kapitano d-ro F. Iosif en Bukureŝto, rekomencis la agadon por landa organizo, kaj tiucele okazigis la duan R-landan E-kongreson en Cluj (1922), en kiu partoprenis grandnombre E-istoj el la tuta lando kaj ankaŭ el Bulgarujo. La kongreso reorganizis la malnovan RES-on.
Post tiu kongreso H. Fischer invitis A. Ĉe al la ĉefurbo kaj fondis kun li en Bukureŝto la E-Centron R-an, kun la celo praktike disvastigi E-n. Dank' al la malavara financa helpo de H. Fischer komenciĝis grandskala publika agado. En la kursoj de A. Ĉe kaj lia entuziasma juna kunlaboranto Tiberio Morariu kreiĝis centoj da novaj E-istoj kaj per lertaj propagandaj aranĝoj la publika atento kaj simpatio turniĝis al E. Aparte menciindaj estas la oficialaj E-kursoj en la granda instruist-prepara lernejo en Gradiŝtea, en la policoficira lernejo kaj por la skoltaro. Gravan efikon havis ankaŭ la vizitoj de prof. P. Bovet el Ĝenevo kaj de d-ro Won Kenn el Kantono (Ĉinujo).
La apostolan laboron de pastro Ĉe, post lia transiro al Ĝenevo, daŭrigis Morariu.
Intertempe la restarigita RES sub la honora prezido de generalo C. Gavanescul kaj G. L. Trancu-Lasi, eksministro, helpata de samideanaro, sub gvidado de s-ro Fischer-Galati daŭrigis la laboron por plua disvastigado de la E-ismo. Per ĉiujaraj kongresoj de ĝi aranĝitaj (en Timiŝoara 1923; en Arad 1924; en Ploesti 1925; en Galati, sub la efektiva prezido de la ministro G. L. Trancu-Lasi, 1926; en Brasov 1927) pruvis al la vasta publiko la gravecon de E.
De 1927 pro la ĝenerala financa krizo la aranĝo de naciaj kongresoj ne estis ebla, sed la rumanaj E-istoj partoprenis regule la bulgarajn E-kongresojn kaj la rumana registaro delegis oficiale H. Fischer-Galati ĉe ĉiuj int. kongresoj kaj konferencoj aranĝitaj de la E-istoj.
Post la foriro de T. Morariu al Svedujo, H. Harabagiu, sekr. de RES, kaj Sigmund Prager daŭrigis fari kursojn ĝis kiam ankaŭ tiu lasta iris helpi al Andreo Cseh en liaj klopodoj por la monda movado.
Se la agado en la lando mem ne povis esti tre vigla, la rumanlanda movado povis tamen doni al la propaganda laboro monda tri migrantajn pionirojn: Andreo Cseh, Tiberio Morariu kaj Sigismondo Pragano, kiuj vigle laborante en multaj landoj de Eŭropo, dum la lastaj ses jaroj, helpis antaŭenpuŝi nian E-n. En 1932 H. Fischer-Galati partoprenante oficiale la III-an Balkanan Konferencon okazinta en Bukureŝto, povis interesigi ĉiujn delegitojn pri E per diskutado en la komisioj kaj per speciala dokumentaro.
Krom RES daŭrigas la praktikan laboron la R-Centro E-ista, kies sekr. estas nova pioniro I. Ionescu-Capatana, redaktoro de vegetarismaj revuoj, kiu dediĉas preskaŭ sian tutan agadon al la RCE, kiu troviĝas en propra domo apud la Ekspozicio-Parko Carol kaj havas bibliotekon de ĉirkaŭ 1500 volumoj, pli ol 200 revukolektojn, librovendejon, presejon Eistajn, organizas kursojn, publikas propagandilojn ktp. Krom tio vigle laboras Eugenia Morariu en Cluj, kiu direktas la E-Instituton R-an kaj laboras por la teritorio de UEA.
(La artikolon preparis - E-Centro Rumana, kompletigis A. Cseh.)
Literaturo. Aŭtoroj de lernolibroj: Robin, Kimel, Beraru, Vanghelovici. ktp.; tiuj de vortaroj: Frollo, Kimel, Firu. Pli gravaj tradukaĵoj el la R. literaturo: „Niĉjo Mensogulo“ kaj aliaj noveloj de Bratescu-Voinesti. „Nobela peko“ de M. Sadoveanu; „Sonorilo kaj kanono“ de E. Isac; ĉiuj tri trad. de T. Morariu; „Rumana bonhumoro en elektitaj rakontoj“, trad. de P. Firu kaj S. Pragano.


