Olsztyn
El Vikipedio
| Olsztyn | |
| Ŝtato: | Pollando |
| Vojevodio: | Varmio-Mazurio |
| nombro de enloĝantoj: | 174 550 (stato 2005) |
| areo: | 87,89 km² |
| koordinatoj: | 53° 47' Norde, 20° 30' Oriente |
Olsztyn (pola nomo; ĝis 1945 germane Allenstein) estas urbo en la nordoriento de Pollando, borde de la rivero Łyna (germane Alle). Historie la ĉefurbo de la germana regiono Ermland en Orienta Prusio, la urbo nuntempe estas la ĉefurbo de la pola vojevodio Varmio-Mazurio.
Enhavo |
[redaktu] Geografio
La urbo bele situas en regiono de lagoj kaj arbaroj, malmulte tuŝita de homoj. Ene de la administraj limoj de la urbo ekzistas 13 lagoj, kaj multaj pliaj en la ĉirkaŭaĵo. Arbaroj okupas kvinonon de la urba teritorio. Pli ol duonon de tio konsistigas la komumuna arbaro, kiu grandas 1050 hektarojn kaj uziĝas grandparte por ripozado de la urbanoj kaj turistoj.
[redaktu] Historio
- Inter la jaroj 2000 kaj 500 antaŭ Kristo la prusoj, balta popolo, ekloĝas en la areo.
- Dum 1224 Papo Honorio la 3-a sendas la episkopon Vilhelmo de Modena kiel legaton al la "landoj ĉe la Balta Maro".
- Dum 1226 ordono de la imperiestro de la Sankta Romia Regno Frederiko la 3-a permesas al la ordeno de germanaj kavaliroj eki krucmiliton kontraŭ la baltaj prusoj.
- Dum 1280 ŝtato de la ordeno de germanaj kavaliroj establiĝas en la teritorio, fine konkerita post 50-jara rezisto de la prusoj.
- Dum 1346 loko ĉe la rivero Alle (pole: Łyna) selektiĝas por konstruota loĝloko, sekvajare fortikaĵo de la ordeno konstruiĝas por protekti germanajn setlistojn kontraŭ atakoj de la prusoj, kaj dum 1348 la nova loĝloko Allenstein unuafoje skribe menciiĝas.
- Dum 1353 Allenstein ricevas urbajn rajtojn fare de la episkopo de Ermland
- Dum 1397 la kastelo finkonstruiĝas.
- Dum 1410 kaj 1414 la urbo dufoje dumtempe estas konkerita fare de la Pola Reĝlando
- Dum 1440 Allenstein aliĝas al la Prusia Konfederacio
- Dum 1454 urbanoj ribelas kontraŭ la ordeno de germanaj kavaliroj, kaj la Prusia Konfederacio petas protekton de Pollando
- Dum 1455 la urbo konkeriĝas fare de la ordeno
- Dum 1463 la pola armeo konkeras la urbon kaj ĝi ligiĝas al Pollando dum 1464
- Dum 1466 la dua pac-kontrakto de Toruń konfirmas ke Allenstein estas ĉefurbo de la pola provinco Warmia
- Inter 1516 kaj 1521 Nikolao Koperniko vivis en la kastelo de Allenstein kiel administristo de Allenstein kaj Mehlsack, kaj havas la postenon organizi defendon de la urbo kaj regiono kontraŭ la ordeno de germanaj kavaliroj.
- Dum 1655 la urbo konkeriĝas fare de la sveda armeo, kaj dum 1708 brule detruiĝas fare de tiu armeo.
- Dum 1710 la urbo perdas preskaŭ ĉiujn enloĝantojn pro epidemio de ĥolero
- Dum 1772 Allenstein ligiĝas al la germana reĝlando Prusio kadre de la dispartigo de Pollando; tiumomente 1770 homoj vivas en la urbo. Ekde tiu jaro oni nomas la sudan/okcidentan (hodiaŭ polan) parton de Prusio kun ĉefurbo Allenstein "Okcidenta Prusio" kaj la nordan/orientan parton kun ĉefurbo Königsberg "Orienta Prusio".
- Dum 1807 Napoleono vizitas la urbon.
- Dum 1867 fondiĝas urba hospitalo.
- Dum 1871 fondiĝas la Germana Regno, kaj Allenstein estas parto de ĝi.
- Du jarojn pli poste, dum 1873m malfermiĝas fervoja linio al la urbo Thorn (nuna nomo Toruń) okcidente.
- 1886 Fondiĝas unua gazeto de Allenstein en la pola lingvo - ĝi nomiĝas "Gazeta Olsztyńska".
- Dum 1890 la urbo ricevas gastan infrastrukturon, dum 1892 unuan telefonan linion, dum 1898 akvosistemon kaj dum 1907 elektran infrastrukturon.
- Post la komenco de la unua mondmilito, Rusio dum 1914 okupas la urbon.
- Dum 1920 okazas plebiscito, ĉu la regiono de Allenstein restu en Germanio aŭ aliĝu al Pollando. Granda plimulto de la voĉdonantoj favoras Germanion kaj Okcidenta plus Orienta Prusio iĝas germana eksklavo (la regiono okcidente de Okcidenta Prusio sen plebiscito iĝas pola).
- 1933 La nazioj transprenas la politikan potencon en la Germana Regno, kiel aliloke en la lando, ankaŭ en Allenstein komenciĝas diskriminacio kontraŭ poloj kaj judoj.
- La 22-an de januaro 1945 Allenstein estas prirabita kaj bruligita fare de la Sovetunia ruĝa armeo, la germana enloĝantaro de Okcidenta plus Orienta Prusio inkluzive de Allenstein elpelita. * La 2-an de aŭgusto 1945 la urbo formale iĝas parto de Pollando kaj oficiale eknomiĝas Olsztyn.
[redaktu] Vidindaĵoj
- la mezepoka urbokerno
- la gotika kastelo konstruita dum la 14-a jarcento
- la urba katedralo
- la mezepoka, "malnova" urbodomo ĉe la merkata placo - kreita meze de la 14-a jarcento
- la domo de la unua pollingva ĵurnalo „Gazeta Olsztyńska” ĉe la fiŝa merkato
- la mezepokaj urbomuroj kaj la "Supra Pordego"
- la nov-gotika preĝejo de la sankta koro de Jesuo - konstruita inter la jaroj 1901 kaj 1903
- la "nova" urbodomo
- la astronoma observejo en eksa akvoturo konstruita dum 1897
- la teatro Stefan Jaracz
- la komunuma arbaro
- multaj lagoj kun plaĝoj, baneblecoj, velboatoj, kajakoj kaj aliaj libertempaj distriloj
[redaktu] Kulturo
[redaktu] Teatroj
- teatro Stefan Jaracz (establita dum 1925)
- pupteatro
[redaktu] Muzeoj
La plej granda muzeo de la urbo estas la Muzeo de Varmio kaj Mazurio. Ankaŭ la domo de la historia ĵurnalo "Gazeta Olsztyńska" gastigas muzeon, kaj ekzistas muzeoj pri naturo kaj sporto.
[redaktu] Ekonomio
La pneŭo-fabriko Stomil estas branĉo de la franca firmao Michelin. Ekzistas pliaj industriaj, nutraĵoprilaboraj kaj meblaj fabrikoj.
[redaktu] Plia konstruaĵo
- La radia kaj televida masto en Olsztyn-Pieczewo, kiu altas 260 metrojn, ekde la kolapso de la radia masto de Varsovio estas la plej alta konstruaĵo de Pollando.
[redaktu] Gravaj urbanoj
- La astronomisto kaj ekonomo Nikolao Koperniko vivis en la kastelo de Allenstein inter 1516 kaj 1521, kiam li estis administristo de Allenstein kaj Mehlsack, kaj havas la postenon organizi defendon de la urbo kaj regiono kontraŭ la ordeno de germanaj kavaliroj.
- Lucas David (1503-1583) estis historiisto el Allenstein kiu skribis plurajn librojn pri la historio de Prusio
- August Trunz (1875-1963) estis fondinto de impona kolekto de prusiaj artaĵoj
- Erich Mendelsohn, arkitekto
- Hans-Jürgen Wischnewski, germana politikisto
- Artur Wojdat, naĝisto
Olsztyn apartenas al la federacio de Koperniko-urboj, kiu ligas urbojn, kie Nikolao Koperniko vivis kaj laboris - inter la urboj estas Bologna, Frombork, Krakovo kaj Toruń. La centro de la federacio situiĝas en la astronomia observejo de Olsztyn.
[redaktu] Ligiloj
|
|||
|
Vojevodioj: Varmio-Mazurio | Grandpolio | Sanktakrucio | Antaŭkarpatio | Malgrandpolio | Kujavio-Pomerio | Lubuŝio | Lodzio | Lublinio | Mazovio | Malsupra Silezio | Opolio | Podlasio | Pomerio | Silezio | Okcidentopomerio Ĉefaj urboj: Varsovio | Lodzo | Krakovo | Vroclavo | Poznań | Gdańsk | Szczecin | Bydgoszcz | Lublin | Katowice | Białystok | Częstochowa | Gdynia | Gorzów Wielkopolski | Toruń | Radom | Kielce | Rzeszów | Olsztyn |

