Castell Aberteifi

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Adeiladwyd Castell Aberteifi, (tua 1100), yn Aberteifi, Ceredigion, Cymru.

Adeiladwyd castell cyntaf mwnt a beili Aberteifi (tua 1093), adeiladwyd tua tair milltir oddiwrth safle'r castell presennol, mae'n debyg tua'r un amser sefydlwyd y dref gan Roger de Montgomery, barwn Normanaidd. Adeiladwyd rhadredegydd y castell presennol gan Gilbert Fitz Richard Arglwydd Clare, wedi i'r un cynt gael ei ddinistrio. Etifeddodd ei fab, Gilbert de Clare, Iarll 1af Penfro y castell yn 1136. Yr un flwyddyn, arweiniodd Owain Gwynedd drechiad y Normaniaid yn y dref ym Mrwydr Crug Mawr. Cymerwyd a llosgwyd y dref, er amddiffynwyd y castell yn lwyddianus gan y Normaniaid a oedd odan arweiniad Robert fitz Martin.

Ail-gymerwyd y castell gan y Normaniaid a delwyd yn enw Roger de Clare, 3ydd Iarll Hertford. Yn 1166 cymerwyd y castell gan Rhys ap Gruffydd, a ail-adeiladodd hi mewn carreg yn 1171. Yn 1176 delwyd yr Eisteddfod Genedlaethol cyntaf yn y castell. Ar farwolaeth Rhys yn 1197 dadleuodd ei feibion, Maelgwn a Gruffudd, drost etifeddiaeth y castell ac yn y diwedd rhoddodd Maelgwn ei frawd Gruffydd i'r Normaniad a gwerthod y castell i John, Brenin Lloegr. Yn ddiweddarach delwyd y castell yn enw William Marshal, Iarll 1af Penfro.

Deliodd Llywelyn Fawr y castell yn 1215 ac yn senedd Aberdyfi yn 1216, rhoddodd hi i feibion Gruffudd ap Rhys o'r Deheubarth, ond yn 1223 ail-gymerwyd hi gan William Marshal, 2il Iarll Penfro. Yn 1231 cymerwyd y Castell ar ran Llywelyn gan Rhys Gryg a'i gyngrheiriaid. Deliodd Llywelyn y castell hyd ei farwolaeth yn 1240. Ar ei farwolaeth, disgynodd y castellyn ol i ddwulo'r Normaniaid, ac yn 1244 ail-adeiladwyd hi gan Walter Marshal, 5ed Iarll Penfro, gyda waliau tref ar gyfer gwarchod pellach. Gweddillion y castell hwn sydd i'w gweld uwchben yr afon heddiw.

Dineidwyd yn ddrwg yn ystod y Rhyfel Cartref, a hyd at y 18fed ganrif, defnyddwyd hi fel carchar yn unig. Yn nechrau'r 19eg ganrif, adeiladwyd cartref o fewn waliau'r castell Castle Green House gan gyfuno'r tŵr gogleddol yn ei hadeladwaith. Yn y 1940au ni geidwyd hi mewn cyflwr da, a gadewyd hi i ddadfeilio ymhellach gan y perchennog hyd i'r waliau fod angen eu cefnogi. Prynwyd y castell gan Gyngor Ceredigion yn Ebrill 2003 ac maent yn bwriadu ei adfer fel rhan o dadeni Aberteifi.

Ieithoedd eraill