Bretonio
El Vikipedio
Tiu artikolo temas pri la historia kaj kultura Bretonio. Se vi celas la francan regionon kies areo estas malpli vasta, alklaku Bretonio (franca regiono)
Bretonio estas vasta duoninsulo situita okcidente de la Eŭropa kontinento inter la manika markolo norde kaj la atlantika oceano ueste kaj sude. Ĝi estas unu el la ses keltaj nacioj, laŭ vidpunkto lingvistika, etnologia kaj historia. Ekzistas flagon, la Gwenn ha Du kaj nacian himnon, Bro goz ma zadoù (Antikva lando de miaj patroj).
Ekde la fino de la romia imperio, miloj da migrantoj devenantaj de Britio ekloĝas la okcidentan parton de tio kio estis tiam nomita Armoriko. Tiuj konstituis reĝlandon en la 9-a jarcento kiu poste fariĝis duklando. En 1532, ĝi iĝas "fremda provinco" en la Franca reĝlando ĝis la franca revolucio, dum kiu, en 1790, ĝi perdis ĝian apartan statuton. Ĝi estas poste apartigita en du francaj regionoj: 80% en Bretonio (franca regiono) kaj 20% en Luarlandoj.
La nomo Bretonio estas parenca al tiu de Britio, ĉar temis pri la sama popolo. Cetere, en aliaj lingvoj, la du nomoj estas tutsamaj, malsamigataj per la prefikso malgranda (Bretonio) kaj granda (Britio). Ĝia bretonlingva nomo, Breizh (/bʁejs/ laŭ IFA) estas literumita kun ZH por akordigi la eksan skribmanieron kiu ekzistis por la nordo kaj okcidento (Breiz) kun tiu de la sudo (Breih). Breizh estas kutime mallongigita BZH. En la galoa lingvo, ĝi nomiĝas Bertaèyn kaj en la franca lingvo, Bretagne.
Enhavo |
[redaktu] Geografio
Bretonio kuŝas sur 34 034 km², kies 27 209 km² estas en la franca regiono Bretonio. La bretona marbordo estas tre rifa, kun multnombraj najbaraj insuletoj kaj la tuta longeco proksimas 3 000km. Tradicie oni distingas la marbordaj regionoj (Arvor en la bretona) de la centraj regionoj (Argoat, t.e. la arbaro). En centra Bretonio situas la Arbaro de Brocéliande, plej granda arbaro de Bretonio kaj hejmlando de multaj legendoj, interalie la artura legendo.
La klimato estas tre ŝanĝiĝema kaj, pro ĝia marbordo situo, konstante mezvarma kaj pluvema. Sed nebulpluvoj estas multe pli kutimaj ol veraj ŝtormaj pluvegoj. La komuna klaĉo pri Bretonio estas ke ĉiam pluvas, sed nur stultulen!
En la okcidenta Bretonio staras la montaron Menez Are (aŭ Monto Are en la esperanta), parto de la armorika montaro, naskita dum la paleozoika erao. Nuntempe ĝi estas nur granitaj montetoj, kies plejalta monto, la Roc'h Ruz, kulminas je 385,01m super la marnivelo. Tiu montaro kiu emerĝas el la erikejo tre similas al tiuj de Irlando kaj Kimrio.
[redaktu] Subdividaĵoj
[redaktu] Departementoj
La oficiala dividaĵo de Bretonio estas en francaj departementoj:
| Bretona nomo | Franca nomo | Areo (km²) | Loĝantaro (Censo de 1999) | Denseco (homoj/km²) |
|---|---|---|---|---|
| Aodoù-an-Arvor | Côtes-d'Armor | 6 878 | 542 373 | 79 |
| Il-ha-Gwilen | Ille-et-Vilaine | 6 775 | 903 400 | 133 |
| Liger-Atlantel | Loire-Atlantique | 6 815 | 1 134 266 | 166 |
| Mor-Bihan | Morbihan | 6 823 | 643 873 | 94 |
| Penn-ar-Bed | Finistère | 6 733 | 852 418 | 127 |
[redaktu] Diocezoj
La bretona teritorio estis tradicie dividita per diocezoj, kiuj, eĉ se ili ne plu validas nuntempe, ankoraŭ estas ofte aludita.
| Diocezoj de Bretonio | |
|---|---|
| Bro Dreger - Bro Kernev – Bro Leon – Bro Naoned – Bro Roazhon – Bro Sant-Brieg – Bro Sant-Maloù – Bro Wened - Bro Zol |
[redaktu] Loĝantaro
| Jaro (1-a de januaro) | Loĝantaro | Denseco (loĝ/km²) |
|---|---|---|
| 1801 | 2.202.715 | 64,7 |
| 1851 | 2.838.777 | 83,41 |
| 1901 | 3.228.369 | 94,86 |
| 1921 | 3.074.640 | 90,34 |
| 1936 | 3.056.075 | 89,79 |
| 1946 | 3.001.884 | 88,20 |
| 1954 | 3.072.378 | 90,27 |
| 1962 | 3.177.815 | 93,37 |
| 1968 | 3.329.679 | 97,83 |
| 1975 | 3.529.930 | 103,72 |
| 1982 | 3.703.382 | 108,81 |
| 1990 | 3.844.856 | 112,97 |
| 1999 | 4.037.322 | 118,63 |
| 2005 | 4.270.878 | 125,48 |
[redaktu] Urboj
Urba loĝantaro laŭ la censo de 1999.
| Bretona nomo | Galoa nomo | Franca nomo | Urbo | Aglomeraĵo | Departemento | Diocezo |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Naoned | Nàntt | Nantes | 289 000 | 763 000 (2007) | Liger-Atlantel | Bro Naoned |
| Roazhon | Resnn | Rennes | 209 900 | 588 684 (2007) | Il-ha-Gwilen | Bro Roazhon |
| Brest | ? | Brest | 145 200 | 303 484 | Penn-ar-Bed | Bro Leon |
| An Oriant | ? | Lorient | 59 189 | 186 144 | Mor-Bihan | Bro Wened |
| Sant Nazer | Saint-Nazaer | Saint-Nazaire | 67 800 | 110 275 | Liger-Atlantel | Bro Naoned |
| Sant-Brieg | Saent-Bérieu | Saint-Brieuc | 46 087 | 121 237 | Aodoù-an-Arvor | Bro Sant-Brieg |
| Kemper | ? | Quimper | 63 283 | 120 441 | Penn-ar-Bed | Bro Kernev |
| Gwened | Vann | Vannes | 51 759 | 118 029 | Penn-ar-Bed | Bro Kernev |
| Sant-Maloù | Saent-Malô | Saint-Malo | 50 675 | 70 303 | Il-ha-Gwilen | Bro Sant-Maloù |
| Lannuon | ? | Lannion | 18 368 | 70 303 | Aodoù-an-Arvor | Bro Dreger |
| Felger | Foujerr | Fougères | 21 779 | 40 132 | Il-ha-Gwilen | Bro Roazhon |
| Montroulez | ? | Morlaix | 15 990 | 35 996 | Penn-ar-Bed | Bro Kernev |
| Dinan | Dinan | Dinan | 10 907 | 32 903 | Aodoù-an-Arvor | Bro Sant-Maloù |
| Redon | Rdon | Redon | 9 499 | 26 522 | Il-ha-Gwilen | Bro Gwened |
[redaktu] Historio
[redaktu] Sendependismo en Bretonio
[redaktu] Lingvoj
La ĉefa lingvo uzata hodiaŭ en Bretonio estas la franca. Eĉ se cent jaroj antaŭe, nur kelkaj ĝin parolis, la franca registaro sukcesis imponi sian lingvon perforte ekzemple en lernejoj, ktp... (en 1950, oni taksis ke nur 100.000 bretonojn ne parolis la francan; kaj tiu cifero ĝismalsupreniris nulen.)
Bretonio povas esti dividita en du partoj : okcidente (de la mezo de Côtes-d'Armor kaj Morbihan) tiel nomata la "Malalta Bretonio". Tie, oni parolas la bretonan lingvon. Tiu-ĉi keltida lingvo estas nun instruata en la Diwan lernejoj kaj la lingvo verŝajne restos vigla. En 1992, je la demando "ĉu indas konservi la bretonan?", 92% de demandataj bretonoj jese respondis.
Sed oriente de Bretonio, en la "Alta Bretonio" (inkluzive orienta parto de Côtes-d'Armor kaj Morbihan, Loire-Atlantique kaj Ille-et-Vilaine) estas tutmalsama lingvo, la Galolingvo. Estas latinida lingvo malpli parolata ol la bretona (precipe de maljunuloj) kaj kiu ankoraŭ ne havas fiksan alfabeton.
Kelkaj vortoj en la tri lingvoj de Bretonio
| Esperante | Bretone | Galoe | France |
|---|---|---|---|
| abelo | gwenanenn | avètt | abeille |
| buŝo | genou | góll | bouche (gueule) |
| domo | ti | ostèu | maison |
| elirejo | er-maez | desort | sortie |
| fromaĝo | formaj | fórmaij | fromage |
| fali | kouezhañ | cheir | tomber |
| fumi | butunat | betunae | fumer |
| hodiaŭ | hiziv | anoet | aujourd'hui |
| horaro | taolenn an eurioù | oryaer | horaire |
| kaprino | gavr | biq | chèvre |
| lernejo / skolo | skol | escoll | école |
| lipo | gweuz | lip | lèvre |
| numero | niver | limerot | numéro |
| piro | perenn | peirr | poire |
| seĝo | kador | chaérr | chaise |
| sciuro | kazh-koad | chat-de-boéz | écureuil |
| sibli / fajfi | c'hwibanañ | sublae | siffler |
| stelo | steredenn | esteill | étoile |
[redaktu] Kulturo
[redaktu] Internaj ligiloj
| Keltaj nacioj | ![]() |
|
|---|---|---|
|
Bretonio (Breizh) | Irlando (Éire) | Kimrio (Cymru) | Kornvalo (Kernow) | Manksinsulo (Mannin) | Skotlando (Alba) |
||
|
Referencartikolo: Keltoj |


