Atapuerca

El Vikipedio

Kie estas Atapuerca
kavernoj de Atapuerca, Hispanio
kavernoj de Atapuerca, Hispanio

Atapuerca (prononco:atapŭerka) estas eta montaro en la provinco de Burgos (Kastilio kaj Leono, Hispanio). Tiu montaro disvastiĝas el norde okcidenta loko al sude orienta loko en tiu provincio inter Kantabrika montaro kaj Ibera montaro. Estis deklarita Interesa Natura Loko, Kulture Interesa Bonaĵo kaj Monda Heredaĵo pro tio ke ĝi enhavas eksterordinarajn arkeologiajn kaj paleontologiajn trovaĵojn inter kiuj elstaras ostaj restaĵoj de pli ol du malsamaj specioj de homoj (genro Hominidae): Homo antecessor, Homo heidelbergensis kaj Homo sapiens.





Enhavo

[redaktu] Geografia situo

Ĝi estas limigita de la rivero Arlanzón sude, rivero Vera norde kaj la montaro Demanda, apude de Ibera montaro, en la orienta flanko. Estas parto de tiel nomita corredor de la Bureba, grava kaj historia montarvojo inter valo de rivero Ebro kaj baseno de la rivero Duero. Orografie estas ne granda montaro, kies maksimuma alto estas 1.085 metroj super mara nivelo en la Pinto San Vicente. Ĝi konsistas el kretaceaj kalk-ŝtonoj kovritaj de grandaj arbaroj el verdaj-kverkoj, korko-kverkoj kaj precipe el ulekso, rosmareno, lavendo, timiano kaj salvio.

La montarvojo Bureba estis utiligita dum tuta lia ekzistado kiel ĉefa montarvojo kiu enkondukas de Eŭropo al la Ibera Duoninsulo. Ĝi kunigas la mediteranean deklivon de la baseno de la rivero Ebro al la atlantika deklivo de la baseno de la rivero Duero; ankaŭ ĝi troviĝas en la vojo, kiu venas de la pireneaj montarvojoj kaj iras al la aliaj duoninsulaj lokoj, ĉu al okcidento (Galegio kaj Portugalio) ĉu al sudo (kastilia altebeno, Andaluzio, Ekstremaduro, suda parto de Portugalio kaj Afriko). Unu el la ĉefaj Romaj imperiaj vojoj pasis sur tiu loko same kiel Jakoba Vojo dum la Mezepoko kaj kiel la ĉefa ŝoseo N-I de la fino de la 19-a jarcento kaj, nune, la aŭtoŝoseo AP-1.

Ne nur estis la malsamaj homaj specoj, kiuj utiligis ĝin: la bestaro kaj la vegetalaro ankau ĝin elektis dum siaj disvastigoj. Tio okazigis la gravecon de la bestaro kaj la vegetalaro, kaj tion, ke ĝi estis konstante okupita de la malsamaj specoj de homoj dum 800.000 jaroj. Al tio ĉi helpis la fekundeco de la grundo kaj la abundo de materialoj.

[redaktu] Geologio

Bildo de la Atapuerka Montaro en julio 2006
Bildo de la Atapuerka Montaro en julio 2006

Tiu montaro consistas el eta monteto kiu apartenas al antiklinalo kuŝanta kaj tiu monteto konsistas el kalkoŝtono, sablo kaj sabloŝtono kiuj devenas de maro kay apartenas al Kretaceo (antaŭ 80 y 100 milionoj da jaroj); tiuj ĉi materialoj estas kovritaj el aliaj materialoj almetitaj de la rivero Arlanzon, kiu en plejstocena tertempo kreis plurajn ebenajojn estantajn unuj pli altaj ol la aliaj.

Ĉirkaŭ la priparolita montaro kaj sur tiu antiklinalo estas pli novaj originale kontinentaj materialoj, kiuj apartenas al miocena epoko (de antaŭ 25 al antaŭ 5 milionoj da jaroj). Iliaj konsistaĵoj estas konglomeraĵoj el kalkŝtono kaj ruĝa argilo el Oligoceno, sub sinsekvo de marno, argilo, gipso kaj kalkaj kaj marnaj amasoj, devenantaj de la malnovaj lagaj kondiĉoj de la bazeno de la rivero Duero.

Dom la fino de la Plioceno kaj la unuaj tempoj de la Plejstoceno komencis estiĝi la baseno de la rivero Arlanzón, kiu creis dum ĝi pasis tra tiu montaro, 15 nivelojn de tre malsimetriaj terasoj. La supreniroj de la akvo de la rivero kaj la kalka strukturo igis karstika la rokon kaj multaj kavernoj estiĝis, estante multaj el ili malfermitaj pro disfaladoj, tranĉoj, etc. Tra tiuj malfermaĵoj eniris dum la iro de la tempo, malsamaj kuŝantaj materialaoj: grundo, pulvoro, poleno, bestaj restaĵoj, ekskrementj... Tiuj materialoj fermis multajn enirejojn; aliaj enirejoj fermiĝis pro postaj disfaloj, kiuj konservis senŝanĝaj la internojn ĝis novaj malfermaĵoj estiĝis.

[redaktu] Historio

[redaktu] Unua trovaĵo

En 1863 oni trovis unuan fosilion en loko nomita "Cueva Ciega" (blinda kaverno).

[redaktu] Fervojo

Enirejo al kavadoj de la Fosaĵo
Enirejo al kavadoj de la Fosaĵo

Ĉe la fino de 19-a jarcento igis fervojon de la montaro Sierra de la Demanda ĝis la urbo Burgos. Oni kreis entrepreno The Sierra Company Limited, kiu devis konstrui mallarĝa fervojo de Monterrubio de la Demanda ĝis Villafría, proxime al urbo Burgos. La celo estis alporti karbon kaj feron de Sierra de la Demanda ĝis la fervojo Burgos-Bilbao kaj de tie ĝis euskadiaj ferindustrioj. Oni permesis komenci konstruadon de tiu fervojo en la jaro 1896 kaj konstruadon, kiu estis malfacila kaj multekosta, oni komencis en tiu jaro. La fervojo estis longa de 65 kilometroj kaj finiĝis en la jaro 1901.

Oni ne scias kial la fervojo krucis la roko nomita Atapuerca per profunda fosaĵo longa je pli ol unu kilometro kaj profunda je pli ol 20 metroj. Tiu fosaĵo krucis multaj kavernoj plenaj el materialoj el plejstoceno kaj faris ilin videblaj kaj montris ilian tavolan restadon.

Interkonsento kun tiu entrepreno estis ke ĝi ne nur laborados pri minoj; por ricevi monhelpon de publika administracio, "Te Sierra Company" konsentis alporti pasaĝerojn kaj varojn. Malgraŭ tio, tiu fervojo neniam estis ekonomie stabila pro la grandaj prezoj kiun la entrepreno "Ferrocarriles del Norte" faris devigaj.

Ĉirkaŭ 1910 ĉesis funkcii kaj en 1917 la societo "Vasco-Castellana" kiu heredis "The Sierra Limited Company" bankrotis kaj malaperis por ĉiam. Ankoraŭ restas pontoj, talusoj, tuneloj kay stacioj de tiu fervojo.

En 1950 oni uzis la fosajon de tiu fervojo kiel ŝtonmino, kio detruis kelkajn fosiliminojn.

[redaktu] Unuaj kavadoj

En la jaro 1964 profesoro F. Jordá komencis unuajn kavadojn, kiuj finiĝis post malmulto da tempo. Post ok jaroj aro da speleologiistoj, Speleologiista Grupo Edelweiss, malkovris la tiel nomitan silikan galerion kiu entenas restaĵojn de mortintulaj ritoj kaj de pentraĵoj de la bronzepoko.

En la jaro 1973 profesoro J.M. Apellániz komencis kavadojn en la enireĵo de "Cueva Major" (Plej granda kaverno). Estis dek unu jarlaboradoj.

[redaktu] Nuna studado

En la jaro 1976 la inĝeniero de minoj kaj serĉisto de fosilioj de prahistoriaj ursoj, Trino Torres, montris al Emiliano Aguirre, antropologiisto kelkaj homa restaĵoj trovitaj en fosilieĵo de Burga montaro: Sima de los Huesos ( abismo de ostoj). En 1980 oni comencis en la Galería (la galerio) cavadojn kiuj daŭris pli ol unu jardeko. En la jaro 1984 oni komencis sistemaj kavadojn en Sima de los Huesos (abismo de ostoj).

En 1990, Emiliano Aguirre, emeritiĝis kaj komencis direkti estraro konsistanta el Juan Luis Arsuaga, José María Bermúdez de Castro y Eudald Carbonell Roura. De tiam troviĝis stonaj iloj en la "Gran Dolina" (antaŭ 900.000 jaroj) kaj post malmulte da tempo, en 1992 oni trovis kelkaj kranioj en "Sima de los Huesos" (abismo de ostoj) inter kiuj estis la fama kranio numero 5, nomita "Miguelón por honori bicikliston Miguel Indurain, kio donas internacian kaj sciencan gravecon al tiu fosiliejo. Tiuj trovaĵoj igas nepra al tiu fosiliejo pri studado pri homa evoluo.

En la jaroj 1994 kaj 1995 oni trovis multajn ilojn kaj homajn restaĵojn, datiĝas de antaŭ 800.000 jaroj. Tiu ĉi signifas tre malnovan homan estadon en Eŭropo. En la sekvanta jaro oni konfirmis per studado de markoj sur la ostoj, ke tiuj homoj faris kanibalajn ritarojn. Tiu ĉi estas la plej malnova konstato pri kanibalismo en Eŭropo. Oni komencis kavadojn en la "Sima del Elefante" (Abismo de la Elefanto).

La jaro 1997 estas tre grava por la fosilimino ĉar oni trovis novan homan specion: la Homo antecessor. Reserĉadoj kiuj tion malkovris, ricevis kelkajn prestiĝajn premiojn, tiel kiel "Principe de Asturias" (Princo de Asturio) kaj "Premio de Ciencias Sociales de Castilla y León" (Premio de Homaj Sciencoj de Kastilio kaj Leono).

En la jaro 1998 oni konstatis ke la restaĵoj trovitaj en la "Sima de los Huesos" (Abismo de Ostoj), apartenas al homaj estaĵoj, kiuj krom havi abstraktecan povon kaj simbolaron, pensis pri mistikaj problemoj, kio estas propra de la homoj. Tio ĉi konstatis pro la trovaĵo de ilo tenante tajlitaj la du kontraŭajn surfacojn, estante ne utiligita kaj farita el tre aprezita materialo; tiu ilo estas nomita Excalibur, kaj estis metita en ĝia loko kiel omaĝo al iu membro de homa aro tie enterigita.

En la jaro 1999 oni komencis kavadojn en Cueva el mirador kaj en la sekvanta jaro "Atapuerca" ricevis la titolon Monda Heredaĵo kaj en Sima del Elefante oni trovis restaĵojn de stona iloj kiuj datiĝas de antaŭ miliono da jaroj. Oni trovis novan specion de ronĝulo, la Microtus (Allophaiomys) lavocati kaj oni rekomencas kavadojn en la Granda Enirejo de Cueva Mayor (Plej granda Caverno).

En Gran Dolina (granda grunda profondaĵo) oni trovis novan specion de urso de cavernoj, la Ursus dolinensis, kies restaĵojn oni trovis en nivelo TD4.


[redaktu] Fosiliminoj de la Montaro de Atapuerca

Plano de la fervoja fosaĵo kaj iliaj malsamaj fosiliminoj
Plano de la fervoja fosaĵo kaj iliaj malsamaj fosiliminoj

En la dua duono de jarcento XIX oni atingis kelkajn trovaĵojn kiuj ekvidis la arkeologia riĉeco de la loko. En la lasta kvarono de la jarcento XX oni faris profuntajn kaj sistemajn studadojn, kiuj montris tiun aron da prahistoriajn fosiliminojn kiel unu el la plej gravaj en Eŭropo kaj unu el la plej elstaraj en la mondo. En tiuj fosilminoj oni atingis trovaĵojn kiuj ŝanĝis la konata homara historio. Oni trovis tiujn restaĵojn ekde la unua parto de Plejstoceno (malnovaj je pli ol miliono da jaroj) ĝis Holoceno (nuna tempo) kiujn montris datenoj pri faŭno, flaŭro, kaj vetero. Tiu arkeologia aro estis deklarita Monda Heredaĵo de UNESCO (jaro 2000) kaj ricevis Premion Princo de Asturio pri Scienca kaj Teknika Reserĉado en la jaro 1997.

La fosiliminoj estas ekterordinaraj pro la abundo de datoj en kiuj datiĝis fosilioj, pro ilia bona konservado, kaj pro ilia scienca graveco. La ŝtona iloj kiun oni trovis estas el ĉiu teknologia faso ekde la plej praaj manieroj de tajli ŝtonijn ĝis tiuj, kiuj apartenas al la Bronza epoko.

Rilate al la faŭno oni trovis novan specion de urso de kavernoj, science nomita Ursus dolinensis. La plej grava trovaĵo estas la homa restaĵoj. Ili estas en pluraj fosiliminoj, kio ne estas ordinara. Inter ili oni trovis restaĵojn de la prahomo la plej malnova pri Eŭropo: la Homo antecessor, lasta specio en la branĉo el kiu devenis la Homo neandertala (scienca nomo Homo neanderthalensis, la Homo sapiens, kaj la antaŭ-neandertal Homo heidelbergensis.

Sekve oni parolos pri la plej elstaraj fosiliminoj, kiuj donis la plej grandan kvanton de informado por kompreni la prahistorion.Inter ili elstaras kiuj estas en la Fervoja Fosaĵo (kiel la Sima del Elefante (E-o: Abismo de la Elefanto), Galerio kaj Gran Dolina (granda grunda profondaĵo)), kaj aliaj apartenantaj al aro da kavernoj "Cueva Mayor/Cueva del Silo" (Plej Granda Kaverno/Kaverno de la Silo) (kiel Portalón (E-o: Granda Pordo), Galería del sílex (Galerio de Siliko) kaj "Sima de los huesos" (E-o: Abismo de la Ostoj).Krome estas "Cueva del Mirador" (E-o: Kaverno de la Rigardejo), kiu troviĝas en la sude orienta ekstremo de la montaro kaj sen ŝajna rilato kun la menciita aro de kavernoj.Oni scias kie troviĝas pli ol 50 eksteraj fosiliminoj (kiel Valle de las Orquídeas (E-o: Valeo de Orkideoj) kaj Hundidero (E-o: Sinkiejo), tiun lastan oni ĵus komencis kavi) kaj estas ankaŭ maultaj megalitaj monumentoj dolmenoj en tiu loko, tiel en la montaro kiel en la ĉirkaŭaĵo, kio atestas ke la aro de kavernoj de Atapuerca multe etendiĝas; ne nur konsistas el la fervoja fosaĵo kaj ilia proksimejo.

[redaktu] Fervoja Kavaĵo

Situo de la fosiliminoj tra la Fosaĵo, videblaj pro la plafonoj kiu ilin protektas. (1) Enirejo al la Fosaĵo; (2) Abismo de la Elefanto; (3) Galerio; (4) Granda Grunda Kavaĵo
Situo de la fosiliminoj tra la Fosaĵo, videblaj pro la plafonoj kiu ilin protektas. (1) Enirejo al la Fosaĵo; (2) Abismo de la Elefanto; (3) Galerio; (4) Granda Grunda Kavaĵo

[redaktu] Abismo de la Elefanto (TE)

Kavado de la malsupraj tavoloj de la Abismo de la Elefanto dum la jaro 2006
Kavado de la malsupraj tavoloj de la Abismo de la Elefanto dum la jaro 2006

La fosilimino Abismo de la Elefanto, troviĝas en la Fervoja Fosaĵo kaj estas la unua kiun ni vidas kiam ni iras ekde la suda enirejo de la Fosaĵo. Pri la karstika aro de Plej Granda Kaverno troviĝas je la fino de la Malsupra Galerio, kaj oni ankaŭ ne konas ilia sedimenta interrilato: eble estas karstika galerio de pli ol 15 metroj alta kay 18 metroj larĝa. Estas kaverno plena el sedimentoj kiun malkovris la fervoja fosaĵo en la fino de la 19-a jarcento kaj videbliĝis sedimentoj en la du surfacoj; nune reserĉas pri tiuj vedeblaj en la orienta surfaco. Ĝia nomo estiĝis sekve de la apero, en la jaro 2001, de kelkaj fosilioj, kiujn oni konsideris kiel apartenantaj a elefantoj; pro sekvantaj reserĉadoj oni demonstris ke ili apartenis a rinoceroj. En sekvantaj kavadoj oni malkovris fosilion kiuj ja apartenis a elefanto.

Tiu ĉi estas la folilimino el ĉiuj en la Fervoja kavaĵo en kiu pli laste sisteme cavis. Ĝiaj 21 metroj da sedimentoj trairas la tutan periodon de homa okupado de la montaro apartenanta al plejstoceno. Ĝiaj malsupraj tavoloj estas la plej malnovaj el la montaro, troviĝas eĉ 3,5 metrojn sub la nuna nivelo de la fosaĵo kaj estas malnovaj je miliono da jaroj (malnova plejstoceno). ĉe tiuj ĉi niveloj trovis restaĵojn de faŭno kune kun stona iloj, tio kio demonstras estado de homedoj en antaŭa epoko al tiu en kiu loĝis Homo antecessor en la Granda grunda profondaĵo (hispana: Gran Dolina) (antau 780.000 jaroj proksimume). Plie, sur kelkaj ostaj restaĵoj de bestoj oni trovis markojn frataj pro stona ilo dum la forkarnigo, pro tio ĉi oni povas koni iom pri nutrado de tiuj homedoj. Krome, en supraj tavoloj oni trovis musteriajn stonajn ilojn el formo 3 rilataj al Neandertalaj homoj, kune kun fosilioj de ĉevaloj kaj cervoj.


[redaktu] Secuencia estratigráfica y cronológica de TE
Orienta parto de la fosilimino "Kavaĵo de la Elefanto". Komparilo estas longa je 1 metro.
Orienta parto de la fosilimino "Kavaĵo de la Elefanto". Komparilo estas longa je 1 metro.

Kavaĵo de la Elefanto dividiĝas en sinsekvo kun 21 unuoj roktavolaj kaj almenaŭ tri fasoj


Geografio
Ĉi tiu artikolo pri "Atapuerca" ankoraŭ estas ĝermo pri geografia temo. Vi povas helpi pluredakti ĝin post klako al la butono redaktu.
Se jam ekzistas alilingva samtema artikolo pli disvolvita, traduku kaj aldonu el ĝi.