Historio de Bretonio

El Vikipedio

Atentu: iu redaktanto nun prilaboras tiun ĉi artikolon defundamente. Por eviti la riskon de redaktokonflikto, oni petas vin ne redakti la artikolon antaŭ la malapero de tiu ĉi avertomesaĝo.

Sed bonvolu kontroli la paĝan historion (aŭ la daton "laste redaktita" sube), por scii ĉu ĉi tiu averto aktualas, kaj se ne bonvolu forigi ĝin (ĝi aperas kiel {{redaktata}} en la vikiteksto). Dankon.


La Historio de Bretonio, duoninsulo situanta en la ekstremokcidento de Eŭropo, hejmlando de keltaj triboj, estis forte influita de la du najbaraj potenclandoj Britio kaj Francio kiu alterne klamis la landon sian. Sed Bretonio estas ankaŭ naskiĝloko de kulturo, lingvoj kaj popoloj, kiu disvolviĝis laŭ la jaroj, en tiu lando de maristoj.

La unua konita citaĵo de la nomo "Bretonio" estis farita de Julio Cezaro. [1]

Enhavo

[redaktu] Antaŭ Bretonio

[redaktu] Prahistorio

Pli detalajn informojn legu en jena artikolo : Prahistorio de Bretonio
  • Mezolitika erao (5000-3500 a.K.): La homo de "Treviec" loĝas en la suda marbordo kaj vivas de konkoj kaj fiŝkaptado.
  • Ĉirkaŭ 3000 a.K. : stariĝo de la tumulo Sankta-Mikaelo en Carnac, suda Bretonio.

[redaktu] Armoriko

Pli detalajn informojn legu en jena artikolo : Armoriko

Je la gaŭla epoko, oni ne jam parolas pri Bretonio. La aktuala bretonteritorio estas parto de Armoriko, vasta federacio de gaŭlaj gentoj kunigitaj sub la oficiala esprimo "armorika konfedero", kiu entenas Bretonion, Normandion (Nunaj departementoj de Manche, Orne, Calvados, Eure k Seine-Maritime) kaj Anĵuon (Sarthe, Mayenne kaj ties limteritorioj). Armoriko kaj Bretonio tiel signas du malsamajn teritoriojn, malgraŭ oftaj konfuzoj.

Julio Cezaro tiel esprimiĝas:

"(...) Ĉiuj oceanlimaj armorikaj civitoj kiu sin klamas armorikanoj k kiu konsistas el Koriosolitoj, Redonoj, ambibaroj, Kaletoj, Osismoj, Venetoj, Unelloj devis provizi 6000 homojn" Cezaro. Gaŭliaj militoj. 7. Paĝo 35.

Ŝajnas ke la venetoj aparte impresis Cezaron:

"Danke al ilia konsiderinda ŝiparo, ilia famkonata surakva supereco kaj iliaj negocaj rilatoj kun Britio, la venetoj fariĝis tre potenca gento, kies aŭtoritato efektivis tiom malproksime kiom Britio aŭ laŭlonge la tuta gaŭla marbordo. Ili posedis kelkajn havenojn situante for unu la alian kaj rigardante al tiu agitoplena kaj aperta maro kaj ĉiuj pretermarveturantaj ŝipoj devis ilin tributi." Cezaro. Gaŭliaj militoj. 3. Paĝo 8.

Venetio tiam estis potenca kaj influa mara civito, kiel pli malfrue VenecioSaint-Malo) de komercistoj kaj ŝipistoj, havigis al si senaton kaj estis fama pro sia organizado. La venetoj komercis multe inter Britio kaj Italio, kie ili aĉetis oleon kaj vinon por ilin konvoji armoriken kaj anglien kaj kie ili vendis interalie armorikajn pekladojn kaj viandon jam famaj kaj franditaj en Romo kaj britian stanon, plumbon kaj kupron. La nomo "Venetio" evidente rilatas kun la urbo Vannes/Gwened ĉikaŭ kiu tiu gento loĝadis, sed ankaŭ pli surprizinde kun la havenurbo Venecio.

Aliaj gaŭlaj gentoj, kiel la Pictonoj, finfine alianciĝis kun la romioj por ĉesigi la venetan regadon. En 56 a.K., la marŝipoj de Cezaro pereigas la venetan floton. Oni forpafas la parlamentanojn kaj vendas virinojn kaj infanojn kiel sklavoj.

En 380 p.K., la tutpotencaj romioj kreas ampleksan soldatan komandon, la tractatus armoricanus et nervicanus kiu entenas konsiderindan nombron de gentoj okcidente de linio strekita de Pas-de-Calais al la Gironde.

[redaktu] Mezepoko

[redaktu] Enmigrado de la bretonoj

Kunvokita de la romioj, bretonaj kontingentoj...


[redaktu] Bretonoj kaj Merovidoj

Antaŭ la 8-a jarcento, la bretona teritorio en la kontinento nur kuŝis sur la okcidenta parto de la aktuala Bretonio. Tial, Rennes kaj Nantes estis frankaj grafurboj, poste unuigita en la Marŝo de Bretonio, cele de antaŭeviti iajn bretonajn ekspedeciojn en franka reĝlando.

  • 497: Post longdaŭra milito, Kloviso la 1-a faras traktaton kun armorikaj civitoj (kies loĝantaro estas kelkfoje plejparte bretona). Ĉi tiuj agnoskas la frankan superregecon, batalos sub ties ordonoj sed kompense ne tributos. Plie, la bretona koloniado, kiu efikis sur la nuntempa Bretonio kaj Normandio estas limigita je la civitoj osismiaj, koriosolitaj kaj venetiaj.
  • 559-560: Ekspedecioj de Klotaro la 1-a kontraŭ Conomor, kiu subtenas sian filon Chramme ribelanta kontraŭ lian aŭtoritaton. Li venkokrias en 560 en Menez are.
  • 578: Na Vannes ekregas la bretonoj. Frankoj sensukcese ekspedecias por rekapti la povon en 579, 585 kaj 590.
  • 590: Skribdato de la plej malnova tekstdokumento en la bretona lingvo hodiaŭ konservita. Temas pri traktaĵo pri botaniko. Kompare, la unua konita teksto en la franca lingvo datiĝas de 843. Temas pri la traktaĵo pri Leyde, kiu ripozas nuntempe en la urbo Leyde, Nederlando.

[redaktu] Konstituo de la bretona reĝlando

  • 753: Strumatako kaj rekapto de povo en Vannes far Pepino la Malalta.
  • 798-799: Unua konkero de Bretonio far la Grafo Gui je la nomo de Karolo.
  • 801-811: Ribeladoj kaj novaj ekspedecioj de Karolo.
  • 818-824 k 837: Pliaj tumultoj kaj ekspedecioj de Ludoviko la Pia
  • 840: Morto de Ludoviko la Pia. Lia filoj batalas unu la alian pro la heredaĵo. La bretona missaticum, konfidita de Ludoviko al Nevenoeo, fariĝas unu el la kverelkialo.
  • 843: Batalo de Messac kaj venko de Erispoeo, filo de Nevenoeo kontraŭ la Grafo Ragenoldo, prefekto dum la Marŝo de Bretonio, kiu propradecide atakis la malsanan Nevenoeon. Elklikiĝo de la malamikeco inter Nevenoeo kaj Karlo la Kalva.
  • 845: Batalo de Ballon kaj venko de Nevenoeo kontraŭ Karlo. Traktaton oni faras en 846. Nevenoeo tiel iĝas la suvereno de Bretonio. Redaŭrigo de la tumultoj en 849. Nevenoeo maldependigas la bretonan klerikaron de la franka eklezio kaj anstataŭigas la episkopojn per bretonoj. Li ankaŭ sturmigas taĉmentojn orienten ĝis Anĵuo kaj Puatuo. Rennes kaj Nantes estas konkeritaj.
  • 851: Nevenoeo mortas dum sia kampanjo apud Vendôme (aktuala Loir-et-Cher). Lia filo Erispoeo postregas, kaj venkegas la frankan armeon en la batalo de Jengland. Denove, traktato estas subskribata: Karlo la Kalva transdonas al Erispoeo la reĝan insignojn kaj la graflandojn de Rennes kaj Nantes,
  • 857: La bretona reĝo Erispoeo estas murdita de sia kuzo, Salauno, kiu surtroniĝas.
  • 863: Traktato de Entrammes: Karlo fordonas la okcidentan randon de Maine (Graflando ĉirkaŭ la urbo Le Mans) kaj Anĵuo interŝanĝe de pacgarantio.
  • 867: Traktato de Compiègne. Koncedo de la duoninsulo Cotentin al Salauno. Bretonio atingas sian plej vastan areon.
  • 868: Karlo la Kalva agnoskas la reĝecon al Salauno kaj ties idaro.
  • 874: Siavice, la reĝo Salauno estas murdita. Sekvas civita milito kiu ĉesas per la morto de ambaŭ pretendantoj, Gurwant kaj Paskwezhen. Sed denove, du ĉefoj ekbatalas unu la alian, Jezekael kaj Alano.
  • 888: Jezekael pereas, falinta en manoj de la Normanoj. Alano estas kronita Reĝo de Bretonio sub la nomo de Alano la 1-a, kaj frakasas la normanojn.
  • 907: Alano la 1-a mortas.

[redaktu] Freŝa historio

  • 1870: Skandalo de la bivako de Conlis. Oni levis armeon en Bretonio, kiu timigis la francan registaron kaj delasis ĝin en teruraj sanitaraj kondiĉoj.

Dum la malfrua 19-a jarcento kaj la tuta 20-a jarcento, kovis en Bretonio movadojn kiuj klamis memdeterminon aŭ aŭtonomecon por la tuta teritorio. Tiuj reklamoj plifortiĝis kiam en 1941, la franca registaro konkretigas projekton ekpensita en 1917: la kreado de francaj administraj regionoj, kaj la dividigo de Bretonio. La nova administra regiono kuŝas sur la kvar kvinonoj de Bretonio, eksigante la sudokcidentan departementon Loire-Inférieure (kiu poste nomŝanĝiĝos al Loire-AtlantiqueLiger-Atlantel), kiu kuniĝas kun la najbaraj Luarlandoj pro area ekvilibro inter regionoj. Ŝprucoskribaĵoj aperas sur murojpontoj kiel "Bretonio ne ekzistas sen Loire-Atlantique" kaj teroristaj agoj dise okazas dum pluraj jardekoj.

Post 1944, la bretona sendependisma movado estis plenmezure miskreditigita pro la kunlaborado de kelkaj el sendependistaj elstaraj figuroj (kiel interalie Roparz Hemon kun la Nazioj, kiu okupis Bretonion kiel la plejparto de Francio dum la Dua Mondmilito. Tamen, pluraj bretonaj sendependistoj partoprenis la rezistadon. Bretonio ludis aparte gravan rolon en la Rezistado pro ĝia proksimeco kun Britio, ĝia relative malebena pajzaĝo kaj ĝiaj gravaj kaj multnombraj havenoj.

Pli detalajn informojn legu en jena artikolo : Sendependismo en Bretonio

La postmilita Bretonio suferas amasan elmigradon. Precipe la kamparo estas delasita por urbegoj kiel ParizoRennes kie la ŝancoj dungiĝi estas pli fortaj. Bretonio akiris famon de postresteco, pro la ĝenerale subevoluinta ekonomio kaj strukturaro. En 1950, kelkaj potenculoj sukcesas federi bretonajn politikajn kaj asociajn premgrupojn kiu sufiĉe influas la registaron por malenklavigi Bretonion kaj impulsi ties ekonomion. Depost tio, gravaj industriaj ŝanĝoj, por la plej bono, kaj laŭ kelkaj, la plej malbono, okazas ĉie en la duoninsulo.

La 1950-oj kaj 1960-oj estas tempo de renoviĝo kulture kaj muzike en Bretonio, kiu grade plibonigis sian reputacion ĉe la turistoj kaj la bretonoj mem. Oni kreas kaj disvolvigas la bagadoù, oni relanĉas la kan ha diskan kaj la kelta harpo kaj la bretona lukto (Gouren) refariĝas laŭmodaj. Privataj bretonlingvaj lernejoj kiel Diwan aperas, malgraŭ la ne- aŭ eĉ mal-helpemo de la francaj aŭtoritatoj. Dum la 1970-oj, la kantisto kaj muzikisto Alan Stivell internacie famiĝas kaj kantas en la bretona kiel kelkfoje en la angla aŭ la franca. Cirkloj de profesiaj dancistoj multiplikiĝas kaj la renkontiĝoj Fest-noz (noktotempa festo) aŭ Fest-deiz (tagotempa festo) fariĝas populara, precipe dum somero.

Dum la 1960-oj, Électricité de France (franca nacia elektroproviza kompanio) starigas eksperimentan atomcentralon en Brennilis, Menez Are. Ĝi ne plu funkcias depost 1985, kaj estas malkonstruata de 1997. Ĝi devas esti tute malkonstruita en 2016, kvankam la afero malfruiĝas. Temas pri la unua atomcentralo malkonstruita en Francio.

En februaro kaj marto 1980, la loĝantaro de Plogoff en la ekstremokcidenta Pointe du Raz amase manifestaciis kontraŭ la projekto de konstruo de nova atomcentralo en ilia komunumo, spite al la paraŝutistoj kaj helikopteroj sendita de la franca registaro. Ĉar prezidenta elekto estis venonta, pluraj kandidatoj promisis la projektan haltigon. La protestantoj ricevis praviĝon kiam François Mitterrand ekprenis povon en 1981.

En majo 1968, Rennes, urbo de multnombraj studentoj fariĝas la batalkampo de strikoj kaj protestoj gravaj por Francio. En marto 1972, uzinaj laboristoj en Saint-Brieuc ekstrikas por obteni plipagon. La striko daŭras ok semajnojn. En printempo 2006, la impona studenta protesto kontraŭ la Unuadungkontrakton komencis pliparte en Rennes, kies juna loĝantaro estas proporcie la plej granda en Francio.

La 12-a de decembro 1999, la petrolŝipo Erika, ŝarĝita de 37000 tunoj de peza mazuto, pereas viddistance la bretona marbordo kaj kreas abomenindan poluon. 400km de marbordo estas mazutitaj pro la petrola fluso inter Finistère kaj Charente-Maritime. Inter 150 000 kaj 300 000 birdoj, en kiaj 80% de Longbeka urioj mortos sekve de la katastrofo. Simila petrolŝiprompo okazis en 1978, kiam la Amoco Cadiz pereis norde de Bretonio.

Dum la fino de la 1990-oj kaj la komenco de la 2000-oj, Bretonio reorumas sian festeman reputacion, estante la hejmolando de la du plej grandaj tri-tagaj festivaloj de Francio: la Festivalo de la Vieille-Charrues kaj la Festivalo de la Terre-Neuvas.

[redaktu] Piednotoj

  1. Laŭ la franca libro far Bello Gallic: Commentaires sur la Guerre des Gaules