Ido (lingvo)

El Vikipedio

Nomo: Ido
Parolantoj: 1000–5000
Landoj: neniu
Origino: internacia lingvo kreita de Louis Couturat en 1907 kiel "reformita" Esperanto
Skribo: latina

Ido
Parolata en la tuta mondo
Denaskaj parolantoj nekonata
Fremdlingvo / dua lingvo por taksoj inter 1000 kaj 5000
Lingvistika
klasifiko
Planlingvo

Oficiala lingvo en neniu lando
Reguligita de Uniono por la Linguo Internaciona Ido
Skribo latina
Kreinto Louis de Beaufront
Dato 1907
Lingvaj kodoj
  ISO 639-1 io
  ISO 639-2 ido

Dosiero:Ido.jpg

La Patro Nia en Ido (Aŭskultu)

Patro nia, qua esas en la cielo,
tua nomo santigesez;
tua regno advenez;
tua volo facesez quale en la cielo
tale anke sur la tero.
Donez a ni cadie l'omnidiala pano,
e pardonez a ni nia ofensi,
quale anke ni pardonas a nia ofensanti,
e ne duktez ni aden la tento,
ma liberigez ni del malajo.

Enhavo

[redaktu] Historia evoluo

Ido Kongreso en Desau 1922
Ido Kongreso en Desau 1922

vidu artikolon Ido-movado

La instigo por tiu ĉi lingvoprojekto estis emo de multaj esperantistoj al perfektigado de la Internacia Lingvo. Multaj homoj opiniis, ke nesufiĉa perfekteco de Esperanto bremsas ĝian progresadon. La lingvoprojekto Ido aperis kiel rezulto de laboro de la Komisiono pri elekto de la plej bona projekto de internacia lingvo. Post apero de Ido sekvis grava skismo en la internacia Esperanto-movado. La nova projekto allogis precipe lingvistojn. La onidiro, ke Esperanto fariĝis lingvo sen gvidantoj, dum Ido lingvo sen popolo, estas iom troiga; laŭ Enciklopedio de E. transiris al Ido apenaŭ 20 % da E-gvidantoj kaj nur 3-4% el la tuta esperantistaro. La Idistoj daŭre emis al senĉesaj reformoj en la lingvo – temas pri la strukturo, gramatiko kaj vortprovizo. La reformoj sekvis unu post la alia, kaj rezulte la lingvo perdis multajn siajn adeptojn.

Post la dua mondmilito la lingvo stabiliĝis, sed ĝia movado malrapide forvelkis. Tamen organizita Ido-movado ekzistas eĉ nun, plejparte dank' al la Interreto kaj malmultaj entuziasmuloj.

[redaktu] Lingvaj strukturoj

Vidu ĉefartikolon Gramatiko de Ido

La baza strukturo de Ido estas SVO. Ĝi estas aglutina lingvo, sed neperfekte, ĉar kelkaj finaĵoj suferas ŝanĝojn en kunigoj.

La ĉefa kritiko de idistoj al Esperanto estas pri morfologio. Aktivulo de la Delegitaro por Alpreno de Lingvo Internacia kaj membro de la Lingva Komitato, Wilhelm Ostwald, aludante al derivado, diris, ke en arta lingvo devas regi unusenceco. Regnar Ström en 1905 atentigis, ke pro diferencoj en vortaroj estas malklare, ĉu spiono estas homo aŭ ago.Louis Couturat surbaze de sia logiko, apriore kreis vortfaran sistemon, en kiu ĉefa karakterizo estis lia fama "renverseblo". Malforta punkto de Esperanto estis la manko de vortfarada teorio. Ido estis multflanke reago al tia situacio: en sia studo pri la derivado en la Lingvo Internacia, kiu aperis 1907 en franca lingvo, Couturat vaste kaj funde kritikis la esperantan vortfaradon per sia "principo de renversebleco" kaj metis samtempe la teorian fundamenton de Ido. René de Saussure kreis la formulon de neceso kaj sufiĉo akceptotan en 1913 de Lingva Komitato. La Saussure-studo ne estis nur defendo de la esperanta sistemo, sed samtempe klariga verko por la esperantistoj. Granda parto de la idista kritiko al esperanto hodiaŭ ne plu validas, simple pro la fakto, ke la Saussure-tezoj atentigis pri malkongruaĵoj kaj plibonigis per tio la lingvouzon.

Vortkategoriojn oni provadis difini en Eŭropa lingvistika tradicio, unue, "semantike", kiel supozeble plej larĝajn klasojn laŭ signifo, due, laŭ eblaj sintaksaj pozicioj de la supozataj vortkategorioj, trie laŭ la havataj duagradaj kategorioj (kazo, tenso, modo, nombro). La unua aliro iom favoras, plifaciligas (ĉu prave, ĉu malprave) proksimigon aŭ identigon de vorto kaj morfemo. Tiaokaze ankaŭ vortkategorio kaj karaktero de radiko povas ne aŭ ne tre distingiĝi. La du aliaj aliroj necesigas distingon kaj diferencojn en la klasado de vortoj kaj vortelementoj, respektive. Sekve, la kritikoj de unuaj idistoj estis bazita sur eŭropcentra vidpunkto, sed, en tiu temmpo, eŭropcentrismo ne estis rigardita kiel problemo. Poste, dum jardekoj, eŭroklonoj forte kritikis Esperanto por ne esti sufiĉe "eŭropa", do, ne sufiĉe "internacia".

[redaktu] Influo al Esperanto

Malgraŭ la iam akra polemiko inter anoj de la du lingvokomunumoj, Esperanto profitis el impulsoj, kiujn donis Ido. Precipe en la literatura lingvo enuziĝis konsiderinda nombro da sinonimoj de "pezaj morfem-kombinaĵoj, kies neoportunecon oni ekkonis en la praktiko", kiel konstatis Detlev Blanke en sia verko "Internationale Plansprachen".

Ekzemplojn de tiaj sinonimparoj vi trovas sube.
Menciindas, ke la dua en ĉiu linio (kiu respondas al Ido-vorto) havas limigitan uzokampon kaj preskaŭ ne eniris la komunuzan lingvon.

malofta / rara,
malfrua / tarda,
maljuna / olda
supreniri / ascendi
malsupreniri / descendi

Al tio aldoniĝas la sekvaj vorteroj, el kiuj kelkaj trovis pli ĝeneralan uzon aŭ estas oficialigitaj en Esperanto:

mis- (miskompreno, miskonduto, mise...; oficialigita de la 4-a Oficiala Aldono al la Universala Vortaro)
retro-(retroiri, retroveturi)
-end- (kiel en "pagenda" = "deviga pagi"; oficialigita de la 7-a Oficiala Aldono al la Universala Vortaro)
-iv- (kiel en "pagiva" = "pagipova"; estus "internacia sufikso" laŭ la 15-a regulo de la Fundamenta Gramatiko),
-oz- (kiel en "montetoza pejzaĝo" = "pejzaĝo riĉa je montetoj")

El tiuj ĉi, -end, vere ne tre uzata, fariĝis oficiala fare de Akademio en 1935. La lastaj du estas nemulte uzataj. La -iv- oni povas anstaŭigi per -pov-: pagiva = pagpova, kreivo = kreipovo, ktp.; la -oz- oni povas anstataŭigi per -plen-: montetoza = montetplena.

[redaktu] Vidu ankaŭ

•  Popido
•  Ide
•  Esperanto kaj Ido komparataj

[redaktu] Eksteraj ligiloj

•  http://www.ido.li/ido.htm
•  Publikaji en Ido (Se ĝi ne funkcias, vidu http://es.geocities.com/krayono/publikaji.html)
•  Novajeti (Se ĝi ne funkcias, vidu http://novajeti.eu.kzhttp://usuarios.lycos.es/novajeti)
•  http://es.geocities.com/kanaria1973
•  Ido - nia nevolata infano
•  Ido Vikipedio
•  Ido Vikivortaro, enhavis en oktobro de 2005 jam 25.000 vortojn
•  Mia Kuzo Ido - Kelkaj babiloj pri la gramatiko de Ido
•  Se vi volas aŭdi la lingvon Ido, vizitu la retejon Ido for All. (La tekstoj troviĝas en la unuaj sep lecionoj de Ido for all!, Ido for all! kaj Ido pour tous!)

[redaktu] EdE-I

Ido. La sistemo Ido aŭ Reform-E estas publikigita de la t. n. "Delegacio por alpreno de la lingvo internacia", kiel ĝia kolektiva verko. Unu el la ĉefaj gvidantoj de la tiama E-a movado, L. de Beaufront, poste montriĝis ĝia ĉefaŭtoro, aŭ estis proklamita kiel tia.

La Ido-gvidantoj celis anstataŭigi la "liberan", tio estas kolektivan, "popolan" kreadon de la int. lingvo per regulado fare de Akademio, konsistanta el limigita grupo de kompetentuloj. Kaj estas karakterize, ke dum preskaŭ 20 % da E-gvidantoj aliĝis al la lingvo, el la E-istaj amasoj ĝi povis altiri apenaŭ 3–4 %. La grandega plimulto de la E-istoj ĝuste taksis la forton de la libera evoluo kaj malkonfide rilatis al ĉiuj provoj reformi kaj reguligi la lingvon desupre (Ni memoru pri simila malsukceso de provoj samaj koncerne al Volapük kaj Idiom-Neutral). La "desupra revolucio" fiaskis per la fideleco de la amasoj. Jen, kio plej bone montras la internan forton de E. En ĝi povas ekzisti nur iom-post-ioma, natura evoluo, sed nepre ne perforta rompo aŭ ŝanĝo. Ĉiujn similajn provojn la E-istaro eliminas el si mem. Ido ankaŭ dum sia plua ekzisto ne sukcesis malhelpi la progreson kaj disvastiĝon de E. Dudek jarojn post la nasko de la lingvo, en 1927, la Ido-ĉefoj, perdinte la esperon pri la triumfo de sia afero kaj estante tro miopaj por vidi la sociajn kaŭzojn de la fiasko, komencis serĉi ties kaŭzojn en la lingvostrukturaj mankoj de Ido. Rezulte aperis dudeko da novaj lingvoprojektoj, kies aŭtoroj sin lasis rekonduki en la epokon de la individuisma utopia projektado. Ili ne povis rekoni la eble plej genian principon de Z: fari nur fundamenton kaj lasi al kolektivo la ellaboron: la konstruon de la lingvo-palaco.