Historio de UEA
El Vikipedio
La historio de UEA estas unuflanke nur la historio de tiu organizaĵo Universala Esperanto-Asocio, sed aliflanke iel ankaŭ la kerno de ĉiu ĝenerala historio de Esperanto, pro la centreco de la Asocio por la Esperanto-lingvokomunumo.
Enhavo |
[redaktu] UEA kaj siaj eksperimentaj jaroj, 1908-1920
Fine de 1907 Hector Hodler kaj aliaj esperantistoj komencis konstrui organizon por antaŭenigi Esperanton pere de praktikaj servoj. La 28-an de aprilo 1908 ili konstatis sufiĉan subtenon por fondi "Universalan Esperanto-Asocion", kaj tiu tago estas nun konsiderata la naskiĝ-tago de UEA.
Komence UEA sufiĉe ofte ŝanĝis siajn statutojn, kaj ĝenerale devis ankoraŭ trovi siajn konkretajn celojn. Oni povas, laŭ Hans Jakob, paroli pri fazo de eksperimentoj. La Asocio estis konstruita por fariĝi tre granda, tiel ke loke kaj regione okazu membrokunvenoj kun elektoj de la delegitoj. Alia tipaĵo estis la planado de laŭeble multaj servoj, kiel rabato por membroj en speciale aliĝintaj hoteloj. La membrokarto estu oficiala dokumento, kun foto de la membro kaj notaria certigo.
Hector Hodler, la unua direktoro de UEA, estis helpata interalie de Eduard Stettler, kiu funkciigis la oficejon kaj aranĝis la financan reformon de 1912. Al tiu reformo apartenis ne nur realismaj kotizoj, sed ankaŭ la kreo de "Garantia Kapitalo", ia praformo de la dumviva membreco. Kiu aĉetis atestilon de 125 svisaj frankoj, ricevis la revuon senpage, sed rajtis ankaŭ kundecidi pri la uzo de la kapitalo. Ĝi servis por sekurigi la Asocion de financaj problemoj
En 1913 la Asocio diskutis dum la UK 1913 en Berno pri la propono de la vicprezidanto Théophile Rousseau ĉu ekskludi ŝovinistojn el la Asocio. La fina celo de Rousseau estis pacifismo. Estis sufiĉe da rezisto de pluraj flankoj. Estintus problemo decidi kiu ekzakte estas "ŝovinisto". Al Stettler sukcesis ŝovi la proponon en la komisionon pri statuto, kie ĝi estis forgesita.
[redaktu] Intermilita epoko ĝis la "Nova UEA", 1920-1934
Hector Hodler, en 1919 ankoraŭ elektita prezidanto, mortis en marto 1920 en svisa sanatorio. Li postlasis al la Asocio monon, sian bibliotekon kaj la gazeton Esperanto.
La periodo inter la du mondmilitoj estis superombrata de konfliktoj inter UEA kaj la naciaj societoj, sed samtempe organizita kunlaboro, kiel per la Helsinki-sistemo. Fakte estis multe da persona interŝanĝo en la helsinkaj organoj, kaj en 1924-28 Edmond Privat estis kaj UEA- kaj ICK-prezidanto. Pro la "skandalo Delanoue" Privat preferis, malgraŭ granda subteno en la Asocio, rezigni. La alia UEA-prezidanto dum tiu periodo estis Eduard Stettler, same sviso, de 1920 ĝis 1924 kaj 1928 ĝis 1934.
Dum tiu tempo UEA per siaj deficitoj preskaŭ tute foruzis la konsiderindan kapitalon, kiun postlasis Hodler. UEA faris siajn buĝetojn por 10.000 membroj, sed fakte ĝi restis ĉiam iomete sub tiu nombro. Hans Jakob, la oficejestro de 1920 ĝis 1934, ankoraŭ faris reklamilojn ankaŭ en naciaj lingvoj kaj provis stimuli la internacian esperantistan merkaton per UEA-respondkuponoj. Jam frutempe estis kritikoj pri Jakob, ekzemple de Anton Vogt.
La nombro de oficistoj kreskis, kaj eblis doni iom pli da atento al la Biblioteko de UEA, same donaco de Hodler. Petro Stojan kaj Henri Vatré prizorgis ĝin, kaj tiutempe estiĝis la Bibliografio de Internacia Lingvo ĉefe surbaze de tiu biblioteko. La gazeto Esperanto (tiam nomata ankoraŭ ne revuo) estis en 1920-34 redaktata de Edmond Privat, helpata teknike de Jakob.
La naciaj societoj ne estis kontentaj pri la Helsinki-sistemo, kaj kiam UEA en 1932 ne povis plene pagi sian kontribuon, ili decidis rompi la kontrakton kaj fondi novan asocion. Post akraj kvereloj en la Interkonsento de Kolonjo de 1933 oni akiris ke UEA fariĝu tegmenta organizo de la tuta movado, sed kun granda influo de la naciaj societoj (nun: Landaj Asocioj).
[redaktu] "Nova UEA" kaj "Skismo", 1934-1947
[redaktu] Transformiĝo al "Nova UEA"
En 1933/34 UEA transformiĝis al "Nova UEA", laŭ la Interkonsento de Kolonjo. Necesis ŝanĝo de la statuto. La unuaj naciaj societoj (nun nomataj Landaj Asocioj) aliĝis en aprilo 1934. Restis ankoraŭ kvereloj kun diversaj landaj asocioj - pro la regulo "unu lando, unu asocio aliĝinta". En Belgio, Ĉeĥoslovakio kaj Hispanio estis etnaj diferencoj (tamen malsamecaj), kaj en Nederlando baldaŭ montriĝis skismo pro personaj kvereloj. UEA estis sufiĉe strikta pri sia regulo.
La nova Estraro, elektita en UK 1934 en Stokholmo, estis estrata de Louis Bastien, unu vicprezidanto estis la germana esperantisto Anton Vogt (membro de la Hitler-partio), la alia vicprezidanto J. R. G. Isbrücker estis maldekstra idealisto. Estas disputeto en la esperanta historiografio ĉu la nova Estraro estu konsiderata pli dekstra aŭ pli naciisma. Fakte la nova Estraro havis similajn problemojn kiel la malnova, kaj estis malespera pri la estonteco de la Asocio. La enspezoj ne sufiĉis por kovri la kostojn.
[redaktu] Politikaj malfacilaĵoj kaj "Skismo"
Alispeca problemo, kaj en la daŭro multe pli grava, estis la venko de diktaturoj en pli kaj pli da landoj. Precipe la Hitler-regado en Germanio kaŭzis malfacilaĵon al UEA, ĉar oni perdis multe da membroj en tiu tradicie forta Esperanto-lando, fine ĉiujn mil UEA-membrojn: en 1936 germanoj ne plu rajtis membri en internacia planlingva asocio. La persekutoj en Sovetunio kompare malmulton efikis, ĉar UEA tie apenaŭ havis membrojn.
Kiam la Estraro en 1936 decidis transloki la oficejon de Ĝenevo al Londono, protestis eta grupo de svisaj membroj, la tiel nomataj "ĝenevaj protestantoj", pro ne adekvata proceduro. Svisa tribunalo pravigis ilin. La sekvo estis "skismo". La plej multaj aktivuloj, membroj kaj landaj asocioj transiris al Internacia Esperanto-Ligo (IEL) kun nova organo Esperanto Internacia. Minoritato restis en la tiel nomata Ĝeneva UEA, kiu daŭrigis Esperanto. Post la milito, UEA devis konfesi al si mem ke ĝi ne havos estontecon, kaj serĉis unuiĝon kun IEL ("kunfandiĝo" de 1947).
[redaktu] Komunismo kaj kontraŭkomunismo, 1945-1955
Post la dua mondmilito komence komunistoj provis atingi influon en UEAn, sekvis fazo de malpermesoj aŭ malhelpoj al Esperanto en la komunistaj landoj (ekde 1949). Dum la unua postmilita kongreso (1947) la Estrarano Ivo Lapenna luktis por ke la kongreso akceptu rezolucion. La proponita rezolucio alvokis ĵeti "faŝistojn" el la Asocio, kaj ĝenerale la lingvaĵo estis tiu de la komunistoj, kiuj sub la sama preteksto akaparis la povon en la orienteŭropaj landoj. Unu el la diskutantoj postulis ke oni kondamnu diktaturojn ĝenerale, ne nur faŝistajn. Lapenna insistis pri voĉdono, kaj du trionoj malakceptis la proponon (en la ĝenerala kunveno, ne la Komitato).
Proksimume samtempe, UEA havis problemon kun la konduto de George Allan Connor el Usono, kiu asertis ke la komunistoj havas tro da enfluo en UEA. Post ripetaj atakoj la Komitato de UEA fine decidis eksigi lin kaj Esperanto-Asocion de Norda Ameriko, la malnovan Landan Asocion de Norda Ameriko. Jam en 1955 UEA estis akceptinta - esceptkaze - duan Landan Asocion en tiu mondoparto, nome Esperanto-Ligon por Norda Ameriko.
Jam signo de nova, post-stalina epoko estis la sukceso de la Esperanto-movado en Montevideo. Danke al la sindeteno de la orienta bloko, la Unesko-konferenco de 1954 en tiu urbo akceptis rezolucion kiu agnoskis la laboron de UEA favore al la interkompreniĝo de la popoloj. Aliflanke, al UEA ne sukcesis havi iajn rezultojn rigarde al la tiam komenciĝanta eŭropa unuiĝo.
Konflikta estis la fazo de 1954/1955, kiam UEA-estrarano Ivo Lapenna volis lasi vendi la domon en Heronsgate kaj anstataŭe aĉeti luksan oficejon en Londono. Li deziris fariĝi novspeca Ĝenerala Sekretario de UEA kiel pagata estrarano. Tion ebligu nova statuto, sed ĝin akceptis la Landaj Asocioj kaj individuaj membroj nur en dua voĉdono. Lapenna kiel Ĝenerala Sekretario ne ricevis salajron, sed kompenson, kaj devis koncedi en kelkaj detaloj.
[redaktu] La epoko Ivo Lapenna, 1955-1974
Ivo Lapenna estis la fakta aŭ oficiala gvidanto de UEA dum pli ol dudek jaroj, precipe kiam li estis Ĝenerala Sekretario (ekde 1955) kaj poste kiel prezidanto (ekde 1964).
[redaktu] La gvidado de UEA
Lapenna kiel Ĝenerala Sekretario fariĝis la ĉefa estrarano, dum la prezidantoj restis por reprezentaj taskoj kaj enmiksiĝis nur en kazo de bezono. La prezidantoj Giorgio Canuto (1956-1960), jura medicinisto, kaj Hideo Yagi (1962-1964), ginekologo, estis en la ekstermovada vivo eminentaj personoj, laŭ la gusto de Lapenna. Sed ekde 1964 (kiam Lapenna fariĝis prezidanto) kaj ankaŭ nun la Ĝenerala Sekretario estas nur estrarano kun specialaj taskoj, la gvido estas denove la korespondado inter prezidanto kaj direktoro.
Ĉar la mono ne sufiĉis por domo en Londono, UEA translokiĝis en oktobro 1955 al Roterdamo, Nederlando. Tie estis sufiĉe grandaj lokaj grupoj por rekruti oficistojn. Nova estro de la oficejo estis Marianne H. Vermaas, nova KKS fariĝis Gian Carlo Fighiera, en 1956 nova redaktoro de Esperanto William Auld, geamikoj de Lapenna. Ekde 1962 UEA sidas en propra domo en la sama urbo.
[redaktu] Elspeza problemo kaj "Hamburgo" 1974
Lapenna montriĝis sufiĉe elspezema ĝenerala sekretario kaj prezidanto, kion montris ekzemple la lanĉo de nova gazeto Monda Kulturo kaj la kampanjo je UN en la Jaro de Internacia Kunlaboro (1964-1966). UEA havis dum pluraj jaroj sufiĉe altajn deficitojn.
Tion pluraj estraranoj kiel E.L.M. Wensing kaj Werner Bormann ne volis daŭre akcepti, kaj la "aprila artikolo" fariĝis ia lasta faktoro. En la UK 1974 ili kaj aliaj fortoj en UEA elektis novan prezidanton, la TEJO-prezidinton Humphrey R. Tonkin. Lapenna jam antaŭe vidis ke li ne reelektiĝos kaj demisiis. Li asertis ke komunista puĉo forigis lin, kaj lasis fondi de siaj geamikoj ian organizon nomatan Neŭtrala Esperanto-Movado.
[redaktu] Esperanto en perspektivo
Vidu la ĉefartikolon: Esperanto en perspektivo
Jam post la foriro de Lapenna aperis Esperanto en perspektivo, nova komuna verko de la movado, sub la ĉefredaktoreco de Lapenna. Tiu manlibro priskribis, en siaj plej valoraj partoj, la historion de la movado kaj asocio kaj la situacion en la unuopaj landoj.
Ĝi estis konsiderata provizora anstataŭanto de nova Enciklopedio de Esperanto. Ivo Lapenna origine pensis pri nova eldono de sia La Internacia Lingvo el 1952, kaj kombinis tion kun la laboro pri nova Enciklopedio. Ulrich Lins estis la fakta redaktoro, kiu havis la kontaktojn kun la multaj unuopaj aŭtoroj, kaj verkis originalajn kontribuojn pri historio. Tazio Carlevaro respondis pri literaturo.
La verko estis vendosukceso malgraŭ iomete alta prezo, kaj estis elvendita proksimume en 1987. Ĝi tamen haveblas kiel brokantaĵo.
[redaktu] Plia universaliĝo ĝis 1989
Post la demisio de Lapenna, prezidantoj estis Humphrey R. Tonkin kaj Grégoire Maertens; plia longjara estrarano estis Flóra Szabó-Felső, la unua virino en UEA-estraro. En 1974-1980 diversaj UEA-aktivuloj kunlaboris por la statuto de 1980, valida ĝis nun sen ŝanĝoj.
En tiu tempo, alvenis novaj landaj asocioj el la komunista bloko sed ankaŭ la tria mondo, precipe suda Ameriko. La UK 1981 en Brazilo estis la unua en la suda duono de la globo, kaj ĝenerale la Asocio fariĝis pli kuraĝa kongresi ekster Eŭropo (1976-78 ĉe la periferio, 1981 Brazilo, 1984 Kanado, 1986 Ĉinio). Sukceso de la eksterrilata politiko de UEA en tiu tempo estis precipe, ke en UK 1977 (Rejkjaviko) venis al la inaŭguro la ĝenerala direktoro de Unesko.
UEA fondis pliajn oficejojn krom la Centra, ekz. la Grafikan Centron en Antverpeno (Belgio) kaj la Sciencan Eldonan Centron en Budapeŝto (Hungario). Kaj, en la 1980aj komenciĝis la komputila epoko en UEA. En 1986 la Asocio unuafoje devis renovigi sian oficejon en Roterdamo, kun alkonstruo de alo apud la ĝardeno.
Al la grandaj eventoj de tiu periodo apartenas la "jubilea jaro" de 1987 (cent jaroj Esperanto), ekplanita jam de 1980. Fakte temis pri jarego, ĉar oni oficiale komencis ĝin en 1986 kaj lasis ĝin daŭri ĝis 1988. La UK 1987 en Varsovio estis la ĝis nun plej granda kongreso, kvankam oni devus konsideri ke ne ĉiuj (precipe el la orientaj) partoprenantoj estis esperantistoj.
[redaktu] Plej aktuala epoko ekde 1989
Malfacilas, ĉiam, superrigardi la plej freŝan historion. Ĝenerale la ŝanĝoj en orienta Eŭropo de ĉ. 1989 faris la tiean movadon pli simila al la okcidenteŭropa. Orienta Eŭropo restis grava parto de la movado, ankaŭ tiel reprezentanta en la UEA-estraro. Al la ŝanĝoj en orienta Eŭropo apartenas ankaŭ la disfalo de Sovetunio kaj Jugoslavio, kio liveris novajn Landajn Asociojn. Dum la UK 1992 en Vieno oni diskutis pri la aliĝo de la slovena kaj kroatia ligoj, kun la sekvo ke ankaŭ jugoslaviaj eroj aliĝis.
Por membro-asocio kiel UEA la interreto povas kaŭzi certan konkurencan, aŭ eble kompletigan, faktoron. La Asocio prezentas sin en la reto ekde 1995.
Unu el la plej konfliktaj prezidantiĝoj en la historio de UEA estis en la jaro 2001, ĉar proteste al la elektiĝo de Renato Corsetti eksiĝis tri oficistoj el la Centra Oficejo, inter ili Ĝenerala Direktoro Osmo Buller. István Ertl, kundemisiinta Esperanto-redaktoro, prilumis la koncernajn okazojn en la satira romano La Postdomo, en 2003. En la sama jaro komencis aperi la retgazeto Libera Folio, okaze de la demisio de KKS Nikola Raŝiĉ. Post dujara direktorado de Trevor Steele (2002-2004) Buller sekvis la peton reveni.
En 2003-2005 UEA dungis, subtene de Esperantic Studies Foundation, Ziko van Dijk por Biblioteko Hector Hodler. Rezulto estis konsila plano por la estonto de la kolekto, por la loka situo kaj diversaj publikigaĵoj de UEA, interalie la unuaj kompaktdiskoj kiujn ĝi eldonis: la kvarpartan serion Tiel sonis... kun historiaj sondokumentoj.
Ĉirkaŭ 2003 estis serioze pridiskutata ĉu UEA restu en Roterdamo aŭ serĉu alian urbon por la Centra Oficejo. Fine oni decidis resti kaj renovigi la ĝisnunan domon. Tiu renovigo komenciĝis en 2006. Biblioteko Hector Hodler transiris al alia ĉambro.
[redaktu] Vidu ankaŭ
[redaktu] Literaturo
- Ulrich Lins 1974: Analiza skizo pri la historio de la monda organizo. En: Esperanto en perspektivo, p. 413-506.
- Marcus Sikosek (Ziko van Dijk): Die neutrale Sprache. Eine politische Geschichte des Esperanto-Weltbundes. Bydgoszcz: Skonpres 2006. 459 paĝoj, il. ISBN 978-83-89962-03-4

