Ejektivo

El Vikipedio

Manieroj de artikulacio
Obstruanto
Klaketo
Plozivo
Ejektivo
Injektivo
Afrikato
Frikativo
Siblanto
Sonoranto
Nazalo
Frapeto
Trilo
Alproksimanto
Likvido
Vokalo
Duonvokalo
Lateralo
Ĉi tiu paĝo entenas fonetikan informon en la IFA, kiu eble ne ĝuste montriĝos en ĉiu retumiloj (retfrandiloj).
[Helpon!]

En fonetiko, ejektivoj (aŭ ejektivaj konsonantoj) estas senvoĉaj konsonantoj kiuj estas prononcataj per simultana fermo de la gloto. En la fonologio de aparta lingvo, ejektivoj povas kontrasti kun aspiraciaj aŭ tenuaj konsonantoj.

Enhavo

[redaktu] Priskribo

Por produkti ejektivon, la gloto estas levita dum la antaŭa artikulacio ([k] en la kazo de [k’]) estas tenata, altigante aerpremon en la buŝo, do kiam la [k] iĝas ekellasita, estas rimarkebla kreveca ekblovo de aero. La tireoido (en:Adam's apple ~pomo de Adamo) videble moviĝas dum prononcado de la sono. En la lingvoj en kiuj ili estas pli orelfrapaj, ejektivoj estas ofte priskribataj kiel sonantaj kiel "sputitaj" konsonantoj; sed ejektivoj estas ofte sufiĉe malfortaj kaj, en iaj kontekstoj, kaj en iaj lingvoj, estas facile mispreneblaj por neaspiraciaj plozivoj.

En striktaj, teĥnikaj terminoj, ejektivoj estas "glotalikaj" glotofontaj egresivoj konsonantoj. La plej komuna ejektivo estas [k’], ĉar estas facile generi la necesan premon ene de la malgranda buŝa kavaĵo uzata por prononci [k]. En proporcio al la frekvenco de aliaj uvularaj konsonantoj, [q’] estas eĉ pli komuna, kiel atendeblus de la tre malgranda buŝa kavaĵo uzata por prononci la senvoĉan uvularan plozivon, [q]. La uvulara [p’], aliflanke, estas sufiĉe rara. Tio estas ŝablono mala al kio troviĝas en la implozivaj konsonantoj, en kiuj la bilabiala estas komuna kaj la velara estas rara. Ejektivaj frikativoj estas raraj pro supozeble la sama kialo: ĉar la aero eskapas el la buŝo dum la premo estas altigata, kvazaŭ provante pufigi likantan biciklan pneŭomatikon, malfacilas fari la rezultan sonon tiel elstara kiel tiu de [k’].

[redaktu] Troviĝado en lingvoj

Ejektivoj kiuj foneme kontrastas kun "pulmonikaj" pulmofontaj konsonantoj troviĝas en po ĉirkaŭ 15% de la lingvoj ĉirkaŭ la mondo. Ili estas treege komunaj en nordokcidenta Nord-Ameriko, kaj multloke troviĝas trae tra la okcidentaj partoj de kaj norda kaj suda Ameriko. Ili ankaŭ estas komunaj en orienta kaj suda Afriko. En Eŭrazio, la Kaŭkazio formas insulon de ejektivaj lingvoj. Aliloke ili raras.

Lingvaj familioj kiuj distingas ejektivajn konsonantojn inkluzivas ĉiujn tri kaŭkaziajn familiojn (Ĉerkesa, Dagestania kaj Kartvela); la Atapaska kaj Saliŝa familioj de Nord-Ameriko, kune kun la multaj diversaj familioj de la pacifika nordokcidento de centra Kalifornio al Brita Kolumbio; la maja familio kaj ajmara; la afrikazia family (notinde haŭsa kaj sud-semida lingvoj kiaj la amhara kaj la tigraja) kaj la Nilo-Saharaj lingvoj; kaj la kojsana familio de suda Afriko. Inter la disaj lingvoj kun ejektivoj aliloke estas la Itelmena (itl) de la Ĉukotko-Kamĉatkaj lingvoj kaj la Japa (yap) de la aŭstronezia familio. Laŭ la glotalika teorio, la prahindeŭropa lingvo havis serion de ejektivoj, kvankam neniu atestita hindeŭropa lingvo retenas tiujn sonojn.

[redaktu] Tipoj de ejektivoj

La vasta plajmulto de ejektivaj konsonantoj notitaj en la lingvoj de la mondo konsistas el plozivojafrikatoj, kaj ĉiuj ejektivaj konsonantoj estas obstruentoj. Inter afrikatoj, [ts’, tʃ’, tɬ’] estas ĉiuj sufiĉe komunaj, kaj [kx’] estas ne malkomuna (almenaŭ inter la kojsanaj lingvoj). Kelkaj lingvoj utiligas ejektivajn frikativojn: en iuj dialektoj de la haŭsa, la ordinara afrikato [ts’] estas frikativa [s’]; la ubiĥa (uby) (nordokcidenta kaŭkazia) havas ejektivan lateralan frikativon; kaj la kabarda (kbd) aldone al la laterala havas ejektivan labiodentalan kaj alveolopalatalan frikativojn. La tlingita (tli) estas alia ekstrema kazo, kun ejektiva alveolara, laterala, velara, kaj uvulara frikativoj; ĝi eble estas la sola lingvo kun tiu lasta. La Supra Nekaĥa Totonaka estas maloftaĵo kaj eble unikaĵo en tio ke ĝi havas ejektivajn frikativojn (alveolaran, lateralan, kaj postalveolaran) sed tute malhavas ejektivajn haltojn nek afrikatojn.

Strange, kvankam ejektiva retrofleksa halto estas facile farebla kaj sufiĉe distinga en sia sono, ĝi estas tamen sufiĉe rara. Retrofleksaj ejektivaj plozivoj kaj afrikatoj, [ʈ’, ʈʂ’], estas raportitaj de la Jaŭelmana kaj aliaj Yokucaj lingvoj, tamen, kaj la retrofleksa ejektiva afrikato estas trovata ankaŭ en la plejo de nordokcidentaj kaŭkazoaj lingvoj.

Ejektivaj sonorantoj ne okazas. Kiam sonorantoj estas skribitaj kvazaŭ ili estus ejektivaj, ili fakte engaĝas malsaman aerfluan meĥanismon: ili estas glotaligitaj konsonantoj kaj vokaloj, en kiuj glotaligo interrompas alie normalan pulmofontan aerfluon, iom simila al en la angla uh-uh (aŭ buŝa aŭ nazala) prononcata kiel unusola sono.

[redaktu] Transskribado per la IFA

En la Internacia Fonetika Alfabeto, ejektivoj estas signataj de plozivo kun apostrofo. Notu ke reneversita apostrofo estas fojfoje uzata por prezenti aspiracion, kiel en la armena [p‘ t‘ k‘]; tiu uzaĵo estas arĥaika en la IFA.

[redaktu] Specimena listo de ejektivaj konsonantoj

[redaktu] Vidu ankaŭ

  • Maniero de artikulacio
  • Bilabiala ejektivo
  • Alveolara ejektivo
  • Alveolara ejektiva frikative
  • Alveolara laterala ejektiva afrikato
  • Postalveolara ejektiva afrikato
  • Velara ejektivo
  • Uvulara ejektivo
  • Glotizita konsonanto