حافظ شیراز به روایت احمد شاملو

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

کتاب‌نما
حافظ شیراز به روایت احمد شاملو
نویسنده: خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی
ناشر: انتشارات مروارید
محل انتشارات: تهران
نوبت چاپ: سوم
نخستین چاپ: ۱۳۵۴
آخرین چاپ: ؟
شمارگان: ؟
تعداد صفحات: ۶۵۹
توضیح: مقدمهٔ شاملو در چاپ‌های بعدی اجازهٔ انتشار نیافت



حافظ شیراز به روایت احمد شاملو، روایتی از دیوان حافظ که توسط احمد شاملو نخستین بار در سال ۱۳۵۴ منتشر شد.

«به‌صفای روستائی حسین جهانی بهنمیری تقدیم می‌شود انسانی ساده و مهربان و به‌همان اندازهٔ بزرگ!»[۱]

فهرست مندرجات

[ویرایش] ویژگی‌های کتاب

ویژگی‌های این کتاب، علاوه بر آن که به هر حال روایتی از دیوان حافظ است که شاعر نوگرای معاصر ارائه داده‌است، در چند نکته‌است:

  1. روش تصحیح که علاوه بر مقایسهٔ دیوان‌های مختلف به استنتاجات زیباشناسانه‌ی امروزی نیز مبتنی است.
  2. مقدمهٔ بحث‌برانگیز که نظریات جدیدی در مورد زندگی و عقاید حافظ در آن مطرح شده‌است.
  3. علامت‌گذاری غزل‌ها با نشان‌های جدید مانند: نقل قول، علامت سؤال و...
  4. شیوهٔ حروف‌چینی غزل‌ها که طول بیت‌ها یکسان نیست و به‌جای مقابل هم نوشتن مصراع‌ها، مصراع‌ها زیر هم آمده‌اند و شکل گرافیکی غزل‌ها به شعر نو نزدیک شده‌است.

[ویرایش] مقدمه

تصویری از صفحهٔ اول مقدمهٔ نخستین چاپ.
تصویری از صفحهٔ اول مقدمهٔ نخستین چاپ.

مقدمهٔ شاملو، در نخستین چاپ کتاب در ۱۳۵۴، دو واکنش مخالف قوی را موجب شد. واکنش نخست از سوی کسانی که حافظ را عارفی حافظ قرآن می‌دانستند و در مقدمه‌ٔ شاملو حافظ کفرگویی مخالف معاد و باورهای دینی، حداقل در نیمهٔ دوم زندگی شاعرانه‌اش، دانسته شده‌است صورت گرفت و واکنش مخالف دیگر از سوی کسانی صورت گرفت که نسبت به روش شاملو در تصحیح دیوان حافظ اعتراض داشتند و این روش را ذوقی و غیر علمی می‌دانستند. شاملو در مقدمهٔ منتشر شده در چاپ نخست روش متقدمین را غیرعلمی و نادرست برمی‌شمارد و وعده می‌دهد در کتاب دیگری به نام حواشی و یاداشت‌ها توضیحات کاملی در مورد نسخه‌های مورد استفاده و اسناد تاریخی و استدلال‌های‌اش به همهٔ این مسایل پاسخ دهد اما در آخرین ویرایش مقدمه که هرگز به‌طور رسمی اجازهٔ انتشار پیدا نکرده‌است می‌نویسد:«در پایان مقدمهٔ چاپِ اولِ غزل‌ها وعده‌ کردیم که مجلدِ اول این کتاب- شاملِ یادداشت‌های مربوط به نخستین سی غزلِ متن – به زودی درآید که نیامد. وعده را مکرر نمی‌کنیم. باقی‌ماندهٔ عمرِ ما انتظارِ فضایی را که در آن گرزهٔ گاوسر پاسخ منطق نباشد خوش‌بینی نمی‌کند.»[۲]

قابل ذکر است که این نظر هم با نظریات دینداران، و هم کسانی که از زاویهٔ غیر دینی به غزلیات حافظ نگریسته‌اند، تناقض دارد. به طور مثال، حتی داریوش آشوریعنوان پیوند نیز در کتاب «عرفان و رندی در شعر حافظ»، حافظ را یک عارف می‌داند.[۳]

تصحیح شاملو از دیوان حافظ مورد نقد بسیاری از حافظ پژوهان، از جمله بهاءالدین خرمشاهی قرار گرفته‌است.[۴]

مقدمهٔ احمد شاملو بر حافظ شیراز پس از انقلاب در ایران اجازه چاپ نیافت و کتاب بدون مقدمه منتشر گردید. مرتضی مطهری در رد نظریات شاملو، کتابی با عنوان تماشاگه راز نوشت و کار شاملو در تحریف دیوان حافظ و دست بردن در ترتیب ابیات را، بدون اینکه نامی از احمد شاملو ببرد، مردود شمرد.

[ویرایش] نمونه‌ها

تصویری از یکی از صفحه‌های نخستین چاپ.
تصویری از یکی از صفحه‌های نخستین چاپ.

برای نشان دادن تفاوت روایت شاملو از حافظ چند نمونه آورده می‌شود:

نِی سوار،

(بچه‌ای که روی نی سواری می‌کند.[۵])

در اکثر تصحیح‌هایی که از دیوان حافظ منتشر شده است[۶] در غزلی با مطلع‌:

شاهد آن نیست که موئی و میانی دارد،

بندهٔ طلعت آن باش که آنی دارد!


بیتی هست که به این شکل نقل شده‌است:

گوی خوبی که برد از تو؟ که خورشید، این‌جا

نه سواری است که در دست عنانی دارد![۷]

این بیت در روایت شاملو به این شکل آمده‌است:

گوی خوبی که برد از تو؟ که خورشید، این‌جا

نی سواری است که در دست عنانی دارد![۸]

ز ملازمان سلطان،

در تمام تصحیح‌های مشهور دیوان حافظ غزلی با این مطلع آمده‌است:

به ملازمان سلطان که رساند این دعا را

که به شکر پادشاهی ز نظر مران گدا را.![۹]

دکتر سلیم نیساری که در «دفتر دیگر سانیها در غزلهای حافظ» چهل و سه نسخهٔ خطی سدهٔ نهم را مورد بررسی قرار داده‌است و تمام موارد اختلاف را با دقت ثبت کرده‌است. هیچ تفاوتی در ضبط این مطلع ذکر نکرده‌است. ضمنا در تمام نسخه‌های مورد بررسی به‌جز یک نسخه[۱۰] بیت دوم غزل (با تغییراتی در بعضی کلمات در نسخه‌های مختلف) این بیت است:

ز رقیب دیو سیرت به خدای خود پناهم

مگر آن شهابِ ثاقب مددی کند سُها را.[۱۱]

اما در روایت شاملو «به» به «ز» تبدیل شده‌است و ترتیب بیت‌ها هم تغییر کرده‌است.[۱۲]

ز ملازمان سلطان که رساند این دعا را

که:"به شکر پادشاهی ز نظر مران گدا را.

مژهٔ سیاهت ار کرد به خون ما اشارت

ز فریب او بیندیش و غلط مکن، نگارا!"[۱۳]

منطق شاملو را در تغییر «به» به «ز» می‌توان درک کرد؛ زیرا چنانچه از معنای شعر برمی‌آید قرار است یکی «از» ملازمان سلطان به سلطان دعایی را برسانند نه آن که «به» ملازمان سلطان این دعا رسانده شود؛ اما این که شاملو این تغییر را بنا به ذوق خود داده‌است یا در نسخه‌ای دیده‌است معلوم نیست.


[ویرایش] پانویس

  1. شاملو، حافظ شیراز، ۲۶
  2. مقدمهٔ احمد شاملو بر حافظ شیراز
  3. رندی حافظ از دیدگاه حافظ پژوهان
  4. واکنش خرمشاهی به نقدهای «حافظ به روایت کیارستمی»
  5. دهخدا ۱۰۰۵
  6. شاملو در این باره در مقاله‌ای در دنیای سخن شمارهٔ ۳۹، ۱۵ دی ماه ۱۳۶۹ می‌نویسد:«این بیت به‌خصوص، به جز یک استثناء در تمامی نسخه‌های خطی یا چاپ شده‌ئی که من دیده‌ام به همین صورت «نه سواری است» آمده.»
  7. برجسته کردن «نه» در این مصراع و «نی» در مصراع بعد مربوط به متن اصلی نیست.
  8. شاملو، حافظ شیراز، ۱۶۱
  9. برجسته کردن «به» در این مصراع و «ز» در مصراع بعد در این جستار صورت گرفته‌است.
  10. کاتب، علی‌اکبر فیروزی، تاریخ کتابت ۸۹۳
  11. نیساری ۸۴-۸۵
  12. بیت دوم در روایت شاملو همان است که در نسخهٔ فیروزی آماده‌است.
  13. حافظ شیراز، چاپ هفتم صفحهٔ ۴

[ویرایش] منابع

[ویرایش] جستارهای وابسته

آثار احمد شاملو
دفترهای شعر

آهن‌ها و احساس • بیست و سه • قطع‌نامههوای تازه

باغ آینه • لحظه‌ها و همیشه • آیدا در آینهآیدا، درخت و خنجر و خاطرهققنوس در بارانمرثیه‌های خاک

شکفتن در مهابراهیم در آتشدشنه در دیس • ترانه‌های کوچک غربت • آهنگ‌های فراموش‌شده

مدایح بی‌صله • در آستانه • حدیث بی‌قراری ماهان


ترجمه‌ها

زنگار (خزه) • پابرهنه‌هادن آرامشازده کوچولو • دست به دست • پسران مردی که قلبش از سنگ بود

بگذار سخن بگویم • برزخ • قصه‌های بابام • جزیره


تحقیق، تصحیح و بازسرایی

کتاب کوچهحافظ شیراز به روایت احمد شاملو • هایکو، شعر ژاپنی

این نوشتار خُرد است. با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.