ادبیات پشتو
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
آثار ادبی پيش از اسلام اين زبان بدست نيامده ولی بعد از قرن اول هجرى اشعار و منظوماتى موجود است كه بر حيات ادبى اين زبان در اوائل اسلام دلالت میكند. كتاب پته خزانه (گنجینهٔ پنهان) كه بسال ۱۱۴۲ ه . ق. ۱۷۲۹ م. در قندهار نوشته شده باستناد كتابهای قدیمی پشتو برخى از منظومات و اشعار پشتو را كه به قرن دوم هجرى تعلق دارد نقل كردهاست. در طی قرون متمادی پشتو تنها در گفتار بکار میرفته و آثار ادبی به این زبان بسیار اندک بوده است. تنها از سی چهل سال پیش بود که دولت افغانستان پشتو را زبان رسمی کشور قرار داد و از آن پس روزنامه، کتاب و آثار ادبی به این زبان پدید آمد و تدریس آن در آموزشگاهها معمول شد.
شعراى قديم پشتو كه اشعارشان تاكنون بدست ما رسيده بقرار ذيل است:
قديمترين شاعر پشتو كه يك منظومهٔ حماسى او را مؤلف كتاب پته خزانه به استناد تاریخ سوری نقل كرده امیر كرور (Krur) پسر امیر پولاد سورى است كه بسال 139 ه . ق./ 756 م. در مندش غورامیر بود و بسال 154 ه . ق./ 770 م. در جنگلهاى پوشنج هرات مردهاست. ديگر از شعراى قديم كه اشعار وى را پته خزانه از كتاب لرغونی پشتانه (Larghoni Pashtanah) يعنى افغانهاى قدیم نقل كرده ابومحمد هاشمبن زیاد السروانی بستی است كه بسال 223 ه . ق./ 837 م. در سروان هلمند متولد شد وى بزبان پشتو كتاب دسالووزمه يعنی نسيم ریگستان را نوشته است. ديگر از شعراى قديم پشتو شیخ رضی لودی برادرزادهٔ شيخ حميد لودى پادشاه ملتان است كه در حدود سال هزار مسيحى میزيست. شعراى ديگر كه پيش از سال هزار مسيحى درگذشتهاند بقرار ذيلاند:
- بیتنی (Bitnay) در حدود سال هزار مسيحى،
- اسماعيل سربنى در حدود سال هزار مسيحى،
- شيخ اسعد سورى شاعر دربار سوريهاى غور (متوفى بسال 425 هجرى / 1033 م.)
- شكارندوىبن احمد كوتوال فيروزكوه غور متوفى در حدود سال 1150 م.
- ملكيار غرشين متوفى در حدود سال 1150 م.
- تايمنى متوفى در حدود سال 1150 م.
- قطبالدين بختيار كاكىبن احمدبن موسى متولد بسال 575 ه . ق./ 1179 م. و متوفى بسال 633 ه . ق./ 1235 م.،
- شيخ تيمنبن كاكر متوفى در حدود سال 1150 م.
- شيخ متىبن شيخ عباسبن عمربن خليل متوفى بسال 623 ه . ق./ 1226 م.،
- باباهوتك متولد بسال 661 ه . ق./ 1262 م. و متوفى بسال 740 ه . ق./ 1339 م.،
- سلطان بهلول لودى متوفى بسال 894 ه . ق./ 1488 م.
- خليلخان نيازى متوفى در حدود سال 1188 م.
- اكبر زمين داورى متوفى در حدود سال 1350 م.
- شيخ عيسى مِشوانى متوفى در حدود سال 1465 م.
- شيخ بستان بريخ متوفى در حدود سال 998 ه . ق./ 1559 م.،
- ملاالف هوتك متوفى در حدود سال 1591 م.،
- ملامست زمند متوفى در حدود سال 950 ه . ق./ 1543 م.،
- ميرزاخان انصارى متوفى در حدود سال 1591 م.،
- دولتالله لوانى متوفى در حدود سال 1591 م.
- زرغونخان نورزى فراهى متوفى بسال 921 ه . ق./ 1515 م.
- دوستمحمد كاكر متوفى در حدود سال 900 ه . ق./ 1494 م.
- على سرور لودى متوفى بسال هزار ه . ق./ 1591 م.
بعد از سال هزار هجرى شعراء و مصنفان بسيار بزبان پشتو سخن گفتهاند از آن جمله:
- خوشحالخان ختک (1613-1694)
- عبدالرحمن بابا متولد بسال 1042 ه . ق./ 1632 م.
- حمید مهمند متوفى در حدود سال 1690 م.
- پيرمحمد كاكر متوفى در حدود سال 1770 م.
از بعد از سال هزار هجرى كتب و ديوانهاى بسيار بزبان پشتو موجود است كه تعداد آنها به پانصد میرسد و آن كتب در دين و تصوف و تبليغ و شعر و ادب و فلسفه و اخلاق و فقه و طب و غيره است در ذيل نام برخى از آنها ذكر ميشود:
1 – قديمترين كتابى كه بزبان پشتو نوشته شده ولى نسخهء آن موجود نيست اما مؤلف پته خزانه از آن ذكر ميكند كتاب سالووزمه يعنى نسيم ريگستان است كه مؤلف آن زبدةالفصحا ابومحمد هاشمبن زيارالسروانى البستى است و بسال 223 ه . ق./ 837 م. در سروان هلمند متولد و بسال 297 ه . ق./ 909 م. در بست وفات يافته. وى از شاگردان اديب معروف عرببن خلاد ابوالعيناست و كتاب سالو و زمه را در بحث اشعار عرب نوشته است و مؤلف كتاب پته خزانه وجود اين كتاب را بنقل از لرغونى پشتانه نوشته است.
2 – تذكرةالاولياى افغان كه بعد از سال 612 ه . ق. / 1215 م. در ارغسان قندهار نگاشته شده و مؤلف آن سليمانبن بارك خانقوم ماكوصابزى است. اين كتاب شرح حال بسيارى از شعرا و اولياء افغان را آوردهاست و بسال 1319 ه . ش. در كابل شش صفحه آن در جلد اول پشتانه شعرا عكسبردارى شده و نشر يافته است.
3 – دخداى مينه يعنى محبت خدا كه مجموعهء اشعار شيخ متى قوم خليل است اين شاعر در سال 623 ه . ق./ 1226 م. متولد و بسال 688 ه . ق./ 1289 م. درگذشته است و در قلات قندهار مدفون است.
4 – اعلاماللوذعى فىالاخبار اللودى. كتابى بود بزبان پشتو از احمدبن سعيد لودى كه بسال 686 ه . ق./ 1287 م. در شرح حال خاندان شاهان لودى نوشته و اشعار وى در آن كتاب نقل شده است.
5 – تاريخ سورى تأليف محمدبن على البستى در شرح حال خاندان شاهان غور كه قصايد قديم دربار شاهان سورى و غورى بزبان پشتو در اين كتاب آمدهاست سه كتاب مذكور در حدود سال 1200 م. تأليف شده است.
6 – لرغونه پشتانى يعنى افغانهاى قديم تأليف شيخ كتهبن يوسفبن متى قوم خليل است كه در حدود سال 700 ه . ق./ 1300 م. نوشته شده و حاوى شرح حال بسيارى از مشاهير شعرا و علما و بزرگان است و مؤلف كتاب پته خزانه بسى از آثار ادبى زبان پشتو را از اين كتاب نقل كردهاست.
7 – تذكرةالاولياء افغان تأليف شيخ قاسمبن شيخ قدمبن محمد زاهدبن ميردادبن سلطانبن شيخ كته سابقالذكر است كه شيخ قاسم در 956 ه . ق./ 1549 م. در بدنى پشاور متولد و بسال 1016 ه . ق./ 1607 م. وفات يافته است.
8 – دفتر شيخ مَلى، تأليف آدمبن ملىبن يوسفبن مندىبن خوشىبن كندبن خوشبون است كه در شرح حال فتوحات سوات و تقسيم زمينهاى آنجا در حدود 820 ه . ق./ 1417 م. نوشته شده است.
9 – تاريخ كجوجان رانىزى حاوى تاريخ سوات و بنير كه در حدود سال 900 ه . ق./ 1494 م. نوشته شدهاست.
10 – غَرغَشتنامه منظومهء دوستمحمد كاكر ولد بابرخان كه بسال 929 ه . ق./ 1522 م. نظم شده و حاوى شرح غرغشت و ديگر بزرگان افغان بود.
11 – بوستان اوليا تأليف شيخ بوستان ولد محمد اكرم قوم بُريخ كه بسال 998 ه . ق./ 1589 م. در شوراوك قندهار نوشته شده و مؤلف آن در سال 1002 ه . ق./ 1593 م. در احمدآباد گجرات وفات يافته است.
12 – خبر البيان تأليف بايزيد پيرروشان ولد عبدالله متولد بسال 932 ه . ق./ 1525 م. مدفون در بتهپور حاوى تبليغات مسلكى وى.
13 – مخزنالاسلام آخوند درويزهبن گدابن سعدى متوفى 1048 ه . ق./ 1638 م. كه در پشاور مدفون است و كتابش حاوى مسائل دينى و تبليغات مخالف پيرروشان است.
14 – كليد كامرانى تأليف كامرانخانبن سدوخان سرسلسلهء قوم سَدوزائى است كه بسال 1038 ه . ق./ 1628 م. آنرا در شهر صفاى قندهار نوشته و شرح حال بسى از شعرا و بزرگان افغان را در آن نگاشته است.
15 – تحفهء صالح تأليف ملااله يا رالكوزائى كه تذكرهء رجال مشهور افغان است در حدود سال 1590 م.
16 – سلوك الغزاة تأليف ملامست زمند در حدود 1610 م. حاوى مضامين تبليغى دربارهء جهاد.
17 – ارشاد الفقراء منظوم خانم نيك بخته بنت شيخ اله داد قوم مموزى كه بسال 969 ه . ق./ 1561 م. منظوم شدهاست.
18 – ترجمهء منظوم بوستان سعدى كه زرغونه بنت ملادين محمد كاكر در سال 903 ه . ق./ 1497 م. منظوم داشته.
19 – ديوان رابعة حاوى اشعار وى در سال 915 ه . ق./ 1509 م. گرد آمدهاست.
20 – پته خزانه يعنى گنجينهء پنهان تأليف محمدبن داودخان هوتك تذكرةالشعراى مهم زبان پشتو كه در سال 1142 ه . ق./ 1729 م. در قندهار به امر شاه حسين هوتك نوشته و اين كتاب در سال 1323 در كابل به تصحيح و تحشيهء عبدالحى حبيبى از پشتو تولنه نشر شدهاست. محمد هوتك متولد بسال 1084 ه . ق./ 1653 م. دو كتاب ديگر هم به پشتو نوشته كه يكى خلاصةالفصاحة و ديگر خلاصةالطب نام دارد.
غير از اين: كتب بسيار از نظم و نثر در پشتو موجود است كه در اينجا ذكر نشده و بسى هم غيرمطبوع مانده است. از عصر احمدشاه بابا پشتو در افغانستان زبان دربار شاهان بوده و اولين كتاب درسى آنرا در عصر احمدشاهى پيرمحمد كاكر بنام معرفةالافغانى نوشته است بعد از آن اولين دستور افعال زبان پشتو در سال 1220 ه . ق./ 1805) در هند بنام رياضالمحبة از طرف نواب محبتخان پسر حافظ رحمتاللهخان مشهور قوم بريخ افغان نوشته شده و نوابالله يارخان پسر ديگر حافظ رحمتخان بسال 1222 ه . ق./ 1808 م. كتاب لغات پشتو را بنام عجائباللغات نوشت. در حدود سال 1290 ه . ق./ 1873 م. امير شير عليخان القاب مأمورين و عناوين عسكرى را به پشتو ترجمه كرد و بعد از سال 1300 ه . ق./ 1882 م. كتب بسيار بزبان پشتو در كابل نشر شد بعد از سال 1920 م. كه پشتو مركه (انجمن ادبى پشتو) در كابل تأسيس شد كتب درسى و دستور زبان و لغات پشتو را نوشتند ولى در حدود سال 1937 م. در كابل پشتو تولنه (فرهنگستان پشتو) تأسيس و بسى از كتب درسى – علمى و ادبى – بزبان پشتو طبع و نشر شد.
[ویرایش] منابع
- ویکیپدیاهای پشتو و انگلیسی.
- مقالهٔ عبدالحی حبیبی در سالنامهٔ کابل سال ۱۳۲۵ – ۱۳۲۶ ه . ش. ص ۲۴۸ ببعد.

