عبدالحسین تیمورتاش

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

تیمورتاش در پوشش رسمی دربار
تیمورتاش در پوشش رسمی دربار

عبدالحسین تیمورتاش (زاده ۱۲۶۰ برابر با ۱۸۸۳ میلادی-مرگ ۹ مهر۱۳۱۲ برابر با ۳ اکتبر۱۹۳۳) دارای لقب‌های سردار معززالملک و سردار معظم خراسانی دولتمرد ایرانی دوره‌های قاجار و پهلوی بود. وی نخستین وزیر دربار دودمان پهلوی میان سال‌های ۱۹۲۵ تا ۱۹۳۲ بود. وی پسر کریم‌دادخان نردینی بجنوردی -از زمین‌داران بزرگ خراسان -بود و در بجنورد زاده‌شد.

فهرست مندرجات

[ویرایش] سال‌های آغازین زندگی

پدرش او را در ۱۳ سالگی برای آموزش به عشق‌آباد فرستاد. پس از آموختن زبان روسی وی راهی سن‌پترزبورگ شد و در آموزشگاه جنگی نیکلائف به پی‌گیری آموخته‌هایش پرداخت. وی در این زمان با نام خان‌نردینسکی شناخته‌می‌شد. به زودی فرانسوی را نیز آموخت و در جایگاه ترجمان در ۲۴ سالگی در وزارت امور خارجه به‌کار پرداخت.

در جریان انقلاب مشروطه به مشروطه‌خواهان پیوست. او که جز تسلط بر روسی و فرانسوی،با زبان‌های انگلیسی و ترکی نیز آشنایی داشت،شیفته ادبیات فارسی نیز بود.

[ویرایش] زندگی سیاسی

رضاشاه پهلوی

دربار

محمدرضا پهلوی
تاج‌الملوک

نخست‌وزیران رضاشاه

محمدعلی فروغی
حسن مستوفی
مهدیقلی هدایت
محمود جم
احمد متین دفتری
علی منصور

چهره های مهم

احمدشاه
فرمانفرما
مشیرالدوله پیرنیا
مستوفی‌الممالک
صمصام‌السلطنه
سپهدار تنکابنی
سپهدار رشتی
قوام‌السلطنه
وثوق‌الدوله
سیدحسن مدرس
ارشدالدوله
سالارالدوله
شعاع السلطنه
نصرت الدوله
حسن تقی‌زاده
احمد کسروی
عضدالملک
مشیرالدوله
محمد خیابانی
علی اکبر دهخدا
محمدتقی بهار
ایرج میرزا
فرخی یزدی
میرزاده عشقی
داور
تیمورتاش
تقی ارانی
رکن الدین مختاری
شيخ خزعل
یپرم‌خان
یحیی دولت‌آبادی
اسماعیل امیرخیزی
جعفر خان سردار بهادر
میرزا کوچک‌خان جنگلی
حیدرخان عمواوغلی
محمدتقی خان پسیان
سلیمان‌میرزا اسکندری
مستشارالدوله
موتمن‌الملک
محمد مصدق
عبد الحسین هژیر
فضل‌الله زاهدی
سیدضیاءالدین طباطبائی

احزاب و گروهها

اجتماعيون عامیون
اعتداليون
عامیون
کمیته مجازات
حزب دموکرات
کمیته زرگنده
دیویزیون قزاق
گروه ۵۳ نفر
حزب کمونیست ایران

وقایع مهم

قاجار
قرارداد دارسی
جنبش مشروطه
جنبش جنگل
انقلاب ۱۹۱۷ روسیه
قرارداد ۱۹۱۹
ایران در جنگ جهانی اول
کودتای ۱۲۹۹
مجلس مؤسسان
انحلال سلسه قاجار
قانون اساسی مشروطه
قرارداد ۱۹۳۳
صنعت نفت ایران
ایران در جنگ جهانی دوم

وی از سوی مردم خراسان در دومین دوره مجلس شورای ملی نماینده‌بود. با بسته شدن مجلس او به فرماندهی نیروهای نظامی خراسان برگزیده شد. وی در دوره‌های آینده مجلس نیز تا مجلس ششم نماینده بود. در زمان میان دو جلس سوم و چارم او حاکم گیلان شد و به نبرد با نیروهای میرزا کوچک خان جنگلی پرداخت و گروهی را از جمله دکتر حشمت را به دار آویخت و سرانجام برکنارشد.

در روند کودتا سید ضیاءالدین طباطبایی بازداشت و به قم تبعیدشد و تا بر سر کار آمدن احمد قوام هم در تبعید ماند. در دوره چهارم مجلس در کنار سید حسن مدرس و سید محمد تدین حزب اصلاح‌طلبان را پدیدآوردند. وی در رویداد قرارداد ۱۹۱۹ از مخالفان سرسخت آن پیمان بود. وی در دولت مشیرالدوله وزیر عدلیه شد. در ۱۳۰۱ والی کرمان و بلوچستان شد. در کابینه سردارسپه(رضاشاه پهلوی آینده) به وزارت تجارت و فوائد عامه رسید. او از کسانی بود که در برانداختن قاجارها و برآوردن پهلوی‌ها کوشش بسیارکرد. او به رضاشاه بسیار نزدیک شد و پس از پادشاهی نخستین شاه پهلوی در ۲۵ آذر۱۳۰۴ وزیر دربار شد.

در ۱۳۰۵ به حل اختلاف‌های میان شوروی و ایران پرداخت. او از این پس نقش مهمی را در سیاست خارجی ایران بازی کرد. وی از همراهان محمدرضا شاه پهلوی- که آن زمان ولیعهد بود-در سفر به سوئیس برای آموزش بود.

[ویرایش] مرگ

وی در ۱۳۱۱ به ناگهان بازداشت‌ و از وزارت دربار کنارگذاشته شد. او را به جرم رشوه‌خواری در دو دادگاه جداگانه به سه و پنج سال زندان و پرداخت جریمه محکوم‌کردند. او در ۱۳۱۲ در زندان قصر به دست پزشک احمدی کشته‌شد و خانواده‌اش تا زمان کناره‌گیری رضاشاه در خراسان تبعیدبودند.

در باره علت برکناری و سرنوشت بعدی تیمورتاش دیدگاههای متفاوتی بیان شده است ظاهرا مجموعه عواملی سبب قتل تیمورتاش شده است . از جمله این عوامل دخالت بیش از حد او در امور سیاسی کشور و فزونی قدرتش بود که وی از حد مستخدم شاه خارج کرده و مایه بدبینی و سوءظن شاه شده بود. تیمورتاش خود دسیسه افرادی چون محمدحسین آیرم رئیس شهربانی وقت تقی زاده و نواب را زمینه ساز سقوطش ذکر کرده است. نگرانی رضاشاه از آینده فرزندش که ولیعهد و جانشین او محسوب می شد از دیگر دلایل دور کردن تیمورتاش از صحنه قدرت به شمار می رود زیرا رضاشاه می پنداشت تیمورتاش قدرتمند مجال حضور به ولیعهد سیزده ساله را نخواهد داد و خود جانشین پهلوی می شود.

در مرداد ماه سال 1305 تیمورتاش به عنوان نماینده فوق العاده ایران برای انعقاد قرارداد تجاری و رفع اختلافات موجود با دولت شوروی راهی مسكو شد ولیكن از این سفر سیاسی موفقیتی كسب نشد. درسال 1308 در پی بروز اختلافات بین شركت نفت انگلیس و ایران، سرجان كدمن، مدیركل شركت، پیشنهاد تمدید قرارداد دادرسی را مطرح كرد. رضاشاه كه از ابتدای سلطنت خود درصدد افزایش سهم ایران از نفت بود تیمورتاش را به همراه ولیعهد كه برای ادامه تحصیل عازم سویس بود به انگلستان فرستاد. در این سفر كه در سال 1310 انجام شد تیمورتاش به گفت و گو با سرجان سایمون وزیر امور خارجه انگلیس و سایر مقامات دولتی پرداخت كه از این مذاكرات نیز نتیجه مثبتی عاید نگردید. وی در راه بازگشت از سفر از طریق روسیه، در مسكو با چند تن از مقامات رسمی مسكو از جمله ورشیلف، وزیر جنگ شوروی دیدار و مذاكره محرمانه نمود.

انگلیسی ها كه می دانستند رجال ایران و حتی رضاشاه زیر نفوذ تیمورتاش قرار دارند سعی در نابودی وی كردند. مطبوعات انگلیس و سایر كشورهای زیر سلطه انگلستان مطالبی را در مورد پیشرفت ایران و جانشینی تیمورتاش مطرح كردند و شایع شد كه كیف محتوی اسناد مهم مفقود شده است. سرانجام در آذرماه سال 1311 به دستور رضاشاه قرارداد دارسی لغو و تیمورتاش متهم به جاسوسی گردید.

ناكامی تیمورتاش در مسئله نفت، ملاقات محرمانه با سران شوروی، مطالب روزنامه های انگلیسی راجع به جانشینی تیمورتاش، غرور و تكبر نامبرده و سوابق ناشی از ولخرجی های وی از بودجه دربار، اخذ وام های كلان از بانكها و اشخاص مختلف، خوشگذرانی، شهوترانی، قمار، شرب خمر مدام، استعمال افیون و دوستی با افراد ناباب، رضاشاه را نسبت به تیمورتاش بدگمان ساخت. تیمورتاش كه پس از بازگشت از سفر متوجه كدورت رضاشاه شده بود درخواست مرخصی كرد و پس از 40 روز مرخصی رضاشاه وی را حضار كرد و خواستار ادامه كار او در دربار شد. در همان سال موضوع اختلاس تیمورتاش با همكاری رئیس آلمانی بانك ملی (در جریان تبدیل ارز) و حسینقلی نواب، رئیس هیئت نظارت مطرح شد. همچنین در همان اوان وكیل الملك دیبا، رئیس حسابداری دربار و یار نزدیك تیمورتاش پس از محاكمه در دادگستری، توسط رضاشاه از كار بركنار گردید.


مهمترین فرضیه مطرح شده در باره علت برکناری تیمورتاش دسیسه و دخالت دولت انگلیس است . طی مذاکرات طولانی تیمورتاش و سرجان کدمن (که در آن تیمورتاش به افزایش سهم ایران از درآمدهای نفت پافشاری می کرد) انگلیسیها به این نتیجه رسیدند که وجود او مانع از حل مسئله نفت است لذا اسباب سقوطش را فراهم کردند (برای اطلاع از مذاکرات کدمن و تیمورتاش رجوع کنید به نفت در دوره رضاشاه). چاپ مقاله ای در روزنامه تایمز با عنوان «شاه و مستشارانش » در 9 ژانویه 1933 دو هفته پس از عزل تیمورتاش که احتمالا به دستور وزارت خارجه انگلیس صورت گرفت (برای آگاهی از متن مقاله رجوع کنید به صعود و سقوط تیمورتاش) به منظور جلوگیری از بازگشت تیمورتاش به صحنه قدرت بود تا مذاکرات نفت به نتیجه برسد. همچنین بر پایه سندی به نظر می رسد که انگلیس دو سال قبل از عزل تیمورتاش کنار گذاشتن وی را از صحنه سیاست پیش بینی کرده بود. سازمان جاسوسی انگلیس نیز برای بی اعتبار کردن تیمورتاش اطلاعات مربوط به وی را در اختیار رضاشاه قرار می داد.

شایعاتی نیز در خصوص ارتباط تیمورتاش با روسها وجود داشت . به گفته باژانوف (دستیار استالین و منشی حزب کمونیست شوروی که در 1928 به غرب پناهنده شد.) تیمورتاش جاسوس روسها بود و اطلاعات مهم را در اختیار روسها قرار می داد. آقابیگ اوف دیگر مأمور شوروی نیز از تیمورتاش به عنوان خدمتگزاری صدیق نام برده است که کلیه اهداف سیاسی و اقتصادی شوروی را تأمین می کرد.

به نظر می رسد نزدیک شدن تیمورتاش به روسها و از آن جمله سفر به مسکو و ملاقات خصوصی او با وروشیلوف وزیر جنگ سبب بدگمانی رضاشاه شده بود و انگلیسیها نیز با دادن اطلاعات محرمانه سوءظن او را بیشتر می کردند. با اینهمه هیچ یک از فرضیات مذکور رسما اعلام نشد و تیمورتاش تنها به جرم ارتشا محکوم گردید. شاید بهترین روش برای کشف سبب برکناری و مرگ تیمورتاش مقایسهآن با سرنوشت سایر رجال دوره سلطنت رضاشاه باشد. رضاشاه در مدت کوتاهی افراد لایق و نافذ اطراف خود را (که موجب تحکیم سلطنت او شده بودند و ممکن بود به نحوی تهدیدی برای او و یا فرزندش باشند) از بین برد که تیمورتاش نیز یکی از آنان بود.


[ویرایش] منبع

زبان‌های دیگر