بحث:نخستين دانشنامه دیجیتالی تاریخ معماري و شهرسازي ايران زمین

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

گفتگوی خبر گزاری میراث فرهنگی با مهندس سید محمد بهشتی سرپرست طرح دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران زمین :

چطور شد كه فرهنگستان هنر تصميم به تهيه دانشنامه اي در زمينه معماري وشهرسازي گرفت؟ فرهنگستان هنر از مدتي قبل در فكر ايجاد يك دانشنامه در زمينه‌ معماري و شهرسازي بود .طي مذاكراتي با وزارت مسكن قرار شد، فرهنگستان هنر با همكاري و پشتيباني اين وزارتخانه دانشنامه‌اي در زمينه تاريخي معماري و شهرسازي قلمرو فرهنگي ايران يعني جغرافيايي وسيع‌تر از مرزهاي فعلي تدوين كنند كه اين منجر به تدوين تفاهم‌نامه‌اي ميان اين دو نهاد شد و تدوين اين دانشنامه به من واگذار شد.

در حال حاضر نهادهاي بسياري در كشور مشغول تهيه چنين داِيرة المعارفي در زمينه معماري وشهرسازي هستند يا دست كم خود چنين ادعايي دارند، به نظر شما چه عواملي موجب شده كه ما تا امروز نتوانيم چنين دانشنامه اي را در اختيار داشته باشيم؟

ايران يكي از با سابقه‌ترين مراكز تمدني دنيا در زمينه يك جا نشيني است. در واقع مي‌توان گفت سابقه‌ يك جا نشيني در ايران به بيش از 10 هزارسال قبل باز مي گردد. پس ما با يك تاريخ 10 هزار ساله مواجه هستيم كه بخش‌ قابل توجهي از اين آثار معماري در محوطه‌هاي باستاني مي توان يافت. به همين دليل دامنه تاريخي آثار معماري وشهرسازي بسيار بيشتر از آن چيزي است كه قبلا فكر مي‌شد. نكته دومي كه نياز يك چنين دانشنامه اي را بيشتر مي كند، فراواني آثار در اين زمينه است. ما معمولا وقتي سراغ كتاب هاي تاريخ مي رويم، با فهرستي بيش از 300 تا 400 اثر مواجه نخواهيم بود. در حالي كه ما تخمين مي زنيم در اين محوطه ها چيزي بيشتر از يك ميليون اثر يافت شده است كه تمام اينها بخشي از تاريخ معماري ما است . البته بخش قابل توجهي از آنها به دوره‌هاي متاخر تاريخي باز مي‌گردد. اگر كشورهاي منطقه و حوزه فرهنگ ايران را هم در نظر بگيريم قطعا اين عدد بسيار بزرگتر هم مي‌شود . به اين ترتيب زماني كه ما صحبت از دانشنامه‌اي در اين زمينه مي كنيم، در پي آن هستيم كه چشم‌انداز روشن‌تر و متناسب‌تري را ارائه كنيم. من به واسطه تجربياتم در سازمان ميراث فرهنگي متوجه شدم كه معمولا صنف معماران دوره‌هاي متاخر معماري و به خصوص دوره صفويه را مد نظر دارند. علاوه براين به دليل فاصله‌اي كه ميان ما و كشورهاي منطقه طي يك دهه اخير به وجود آمده بود، موجب شده نگاه‌ها به آثار شاخص معماري به داخل مرزهاي كشور معطوف مي‌شد. به دليل همين تجربه در سازمان ميراث فرهنگي، تاريخي به مراتب طولاني‌تري از اين دوران مدنظر من بود. در حال حاضر مهم‌ترين كار ما اين نيست كه دايره‌المعارفي به شكل سنتي تهيه كنيم، بلكه خدمت خيلي بزرگتري است كه امكان دسترسي همه محققان را به اطلاعات ، اسناد و مدارك معماري وشهرسازي فراهم كنيم . شايد از دلايل مهمي كه باعث شده تا امروز نتوانيم در زمينه تاريخ معماري و شهرسازي دايرة المعارف كاملي داشته باشيم. به دليل همين تنوع طبيعي كشور و همين تاريخ طولاني است.

اين دايرة المعارف به چه صورت ارائه خواهد شد؟
زماني بحث تدوين اين دانشنامه مطرح شد كه خوشبختانه ظرفيت‌هاي انفورماتيك مي‌تواند به ما كمك كرده وحجم بسيار وسيع اطلاعات را جمع‌آوري و عرضه كنيم ؛ چيزي كه اساسا در دهه‌هاي قبل اصلاً ممكن نبود. به همين دليل ما عملا به اين نقطه هدايت شديم  كه اين دانشنامه را از ابتدا يك به صورت  انفورماتيك و ديجيتالي تهيه  كنيم . تلقي عرفي از دانشنامه، دانشنامه‌هاي مكتوب هستند؛ به اين ترتيب كه معمولا آنها مداخلي تعريف مي‌كند و سعي مي‌كنند بر اساس مداخل مقالاتي ارائه كنند . حالا فكر كنيد ما بخواهيم چنين حجم اطلاعاتي را با چنين شيوه اي تبديل به دايره المعارف كنيم؛ البته نه اينكه شدني نباشد، اما كاري بسيار طولاني است و در نهايت ما را به چيزي همچون دانشنامه بريتانيكا مي‌رساند. اگر چه چيزي بسيار ارزشمند است، اما پاسخگوي نياز ما نخواهد بود. البته شايد در زمينه داشتن يك دانشنامه مكتوب چندان هم موفق نباشيم، زيرا اطلاعات مربوط به معماري و شهرسازي ‌ما خيلي كامل نيست. 

در حال حاضر مهم‌ترين كار ما اين نيست كه دايره‌المعارفي به شكل سنتي تهيه كنيم، بلكه خدمت خيلي بزرگتري است كه امكان دسترسي همه محققان را به اطلاعات ، اسناد و مدارك معماري وشهرسازي فراهم كنيم .

دست يافتن به يك دانشنامه ديجيتالي شكل ارائه اطلاعات است، اين ظرفيت هاي ديجيتالي در فرايند تهيه هم به كار گرفته مي شوند؟

ما به دنبال اين هستيم كه ديجيتالي بودن اين مجموعه را تبديل كنيم به مزيت آن و در عين حال نياز اصلي‌تري را رفع كند. از طرفي نياز اصلي ما اين است كه محققان و پژوهشگران به اطلاعات و اسناد و مدارك موجود دسترسي پيدا كند. از طرفي اگر ما بخواهيم دانشنامه اي سنتي تهيه كنيم ، ممكن است در ارائه كار به صورت مكتوب محدوديت داشته باشيم، در حالي كه در اين شكل مي‌توانيم هزارن جلد كتاب داشته باشيم، ضمن اينكه مي‌توانند پرسش هاي محققان را به طور سيستماتيك پاسخ دهيم. به اين ترتيب دانشنامه مي‌تواند با توجه به امكانات انفورماتيك دسترسي ما را به تمام اطلاعات فراهم كرد . از طرف ديگرمشكلات تهيه چنين دايرةالمعارفي همچون: وسعت مطالعات موجود و حجم اطلاعات جديدي كه هر روز اضافه مي‌شود، فرهنگستان را وادار كرد كه تصور قبلي از دانشنامه را تبديل شكلي جديد كند. بنابراين ما دانشنامه‌اي خواهيم داشت كه در تمام كارهاي دانشنامه‌اي معمول را، منهاي نوشتن مقالات انجام مي دهد. يعني ما آن اطلاعاتي را كه در مخازن و كتابخانه‌ها هست را قابل عرضه مي‌كنيم و به دليل ظرفيت‌هايي كه اين فضا براي ما فراهم مي كند، مي توانيم پرسش‌هاي مختلف پژوهشگران را پاسخ دهيم.

پس اگر مقاله اي نوشته نشود، سيستم جستجو به چه شكل عمل مي كند؟ 

در واقع مقاله اي نوشته نمي شود بلكه اطلاعات از مخازن ومراكز موجود در محل جمع آوري شده و به صورت اولويت بندي شده در اختيار كاربران قرار مي گيرد. يعني الگويي كه ما انتخاب كرده‌ايم چيزي شبيه "ويكي پديا"ست، اما كاملا هم شبيه آن هم نخواهد بود .در دنيا كشورهاي زيادي نيستند كه در زمينه معماري وشهرسازي چنين روشي دنبال كنند. تا آنجا كه من اطلاع دارم، ژاپن و آمريكا و اسپانيا دارند اين روش را برگزيده اند.

چه منابعي براي تهيه اين دانشنامه مورد استفاده قرار مي گيرد؟

هر جايي كه اطلاعاتي در زمينه معماري وشهرسازي در اختيار دارد، مورد استفاده ما خواهد بود. يكي از اين محل ها سازمان ميراث فرهنگي است كه بنا بر مأموريت‌هاي خود اطلاعاتي زيادي در اين زمينه دارد. به همين دليل تفاهم نامه 3 جانبه‌اي بين وزارت مسكن، سازمان ميراث فرهنگي و فرهنگستان هنر براي دست يافتن به اطلاعات امضاء شده است. علاوه بر اين اسنادي در اختيار سازمان اسناد و كتابخانه ملي و بنياد ايرانشناسي قرار دارد كه مورد استفاده ما خواهد بود. يكي از فعاليت هاي كه ما دنبال مي كنيم، جستجو براي يافتن نهادهايي است كه اطلاعات آنها به درد دانشنامه مي‌خورد. مثل مركز مطالعه وزارت خارجه، سازمان اوقاف و بسياري جاهاي ديگر. در حال حاضر بيشتر نهادها ومنابع داخلي را شناسايي كرده‌ايم .مثلا يكي از اين نهادها سازمان اسناد است كه حدود200 ميليون سند در اختيار دارد و از اين ميان حدود 2 ميليون سند ساماندهي شده است و حدود 200 هزار سند نيز، اسنادي هستند كه كاملا در يك بانك اطلاعاتي پياده شده‌اند. به دنبال اين هستم كه راهي پيدا كنيم كه به وسيله يك سيستم همشمند، از ميان اين 200 هزار سند اسنادي را كه مربط با كار ماست رابه سرعت تشخيص داده وانتخاب كنيم.

گفتيد براي تهيه اين دانشنامه محدود به مرزهاي فعلي كشور نخواهيد بود، مذاكرات با كشورهاي همسايه در اين زمينه آغاز شده است؟ مرزهاي فرهنگي ايران وطابق با مستندات تاريخياز شمال به رودخانه جيحون و درياچه اورال مي رسد و در شمال غربي كوه‌هاي قفقاز و در جنوب هم، جنوب خليج فارس است. پژوهش درباره قلمروي فرهنگي ايران اهميت فراواني دارد. زيرا زماني كه ما از دوره هخامنشي، سلجوقي، ساساني صحبت مي‌كنيم نمي‌توانيم به آن چيزي كه در داخل مرزهاي فعلي كشور محدود شده است ، بسنده كنيم. مثلاً زماني كه شما درباره دوره اشكاني صحبت مي‌كنيم بسياري از آثار حفاري شده در خارج از مرزهاي فعلي كشور قرار دارد يا در ماوراء‌النهر يا بين‌النهرين است.علاوه بر اين برخي آثار مرتبط با معماري وشهرسازي خارج از قلمرو فرهنگي ايران است و ما آنها را تحت عنوان آثار متأثر از فرهنگ ايراني مثل تمدن هند يا بخش غربي تركيه يا منطقه شامات(سوريه و لبنان كنوني) وحتي مصر بررسي را مي‌كنيم. اولين بخشي كه در خارج از مرزها ما كار را شروع كرده‌ايم، درست در قلمرو فرهنگ ايران قرار دارد و كشورهاي حوزه قفقاز و آسياي مركزي افغانستان، پاكستان، عراق را شامل مي شود. ما بادانشگاه‌ها ، محققان و مراكز رسمي مرتبط با آن كشورها وارد مذاكره شده ايم و در حال حاضر نيز با يكي از اين مراكز در آستانه امضاي قرارداد هستيم كه بتوانيم هزينه‌هايي را كه آنها انجام مي دهند را پرداخت كنيم و كار را به شكل عملي شروع كنيم.

كار را به صورت عملي از چه زماني شروع مي كنيد؟

پيش‌بيني ما اين بود كه تا پايان اسفند مهم‌ترين بخش‌ كار كه ارائه يك تعريف روشن از موضوع بوده را به عينيت در بياوريم . به تفاهم برسيم و با نرم‌افزارهايي كه در اختيارمان قرار مي‌گيرد، كار را آغاز كنيم. البته كارها را به صورت پيشتاز آغاز كرده و مذاكراتي با كشورهاي منطقه شروع كرده‌ايم كه اميدواريم بتوانيم تا پايان بهمن برخي قراردادها را بستيم و به كار به صورت عملي شروع شد .

پيش بيني شما براي اتمام اين پروژه چه مدت بوده است؟ كار اين پروژه از خيلي وقت پيش شروع شده، اما از سال‌آينده محصول كار،قابل مشاهدهخواهد بود. قراردادما با وزارت مسكن يك قرارداد سه ساله است كه از سال 84 قرارداد اجرايي شده. تلاش ما اين است كه تا پايان اين سه سال يك مسير ريل‌گذاري شده را فراهم كرده باشيم و در اين مسير رفت و آمد قطارها را هم ببينيد، اما تا تمام اطلاعات جمع‌آوري شود زمان بسياري صرف مي شود. البته بايد گفت، اين كار هيچ وقت تمام نمي شود واين دانشنامه دائم به روز خواهد شد. در واقع ما مثل كساني هستيم كه برنج كاري مي‌كنند، نشاءها را در جايي به بار مي آوريم كه بعد آنها را در مزرعه بكاريم .اميدواريم با محصولي كه در طي اين سه سال عرضه مي شود، سيستم مديريتي كشور به اين نتيجه برسد كه تكميل اين دانشنامه بايد تداوم داشته باشد.

در حال حاضر تمام هزينه‌هاي انجام كارتوسط وزارت مسكن تامين مي شود؟ در حال حاضر تنها دستگاهي كه متعهد شد هزينه‌ها را تامين كند وزارت مسكن است. البته تفاهم‌نامه‌هايي هم با سازمان ميراث فرهنگي منعقد شده كه برخي هزينه ها را خود بپردازند. البته نه اينكه آنها پولي در اختيار ما قرار دهند، بلكه هزينه تحقيقاتي را كه در اين زمينه انجام مي دهند را خود تقبل كرده ومحصول نهايي كار خود را در اختيار ما هم قرار دهند.