بحث کاربر:Ahmadsalahi
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
'شتر مرغ'
تالیف وتدوين: مهندس مژده موسی نژا د عضو هیات علمی دانشگاه آزا داسلامی – واحد کهنوج
مهندس احمد صلاحی کارشناس شرکت مرغ ماهان
سال 1385
مقدمه سابقه اهلی کردن حيوانات و پرورش آنها توسط انسان به منظور استفاده از فراورده هايشان قدمت چندين هزار ساله دارد. يکی از مهمترين جنبه های تامين مواد غذايی، برآورده ساختن نياز انسان به مواد پروتئينی است که بخش اعظم آنرا پروتئين حيوانی تشکيل می دهد. با توجه به رشد روزافزون جمعيت نياز به تامين پروتئين بيش از پيش احساس می شود. در اين راستا توسعه صنعت نوين پرورش شترمرغ اقدامی مناسب و بجا بنظر می رسد. حدود 150 سال پيش پرورش شترمرغ در کشورهای آفريقايی مخصوصا آفريقای جنوبی که سرزمين اصلی اين پرنده است رواج داشته است. خصوصياتی چون: مقاومت زياد در برابر شرايط اقليمی گوناگون، ويژگی های تغذيه ای و کيفيت منحصر به فرد محصولات آن از جمله گوشت، چرم و پر سبب شد تا از اوايل دهه 90 استقبال شايانی از سوی توليدکنندگان در کشورهای توسعه يافته و در حال توسعه جهت پرورش و تکثير شترمرغ در سطح انبوه و به شکل صنعتی بوجود آيد. در ايران نيز از حدود سال 1377 در جهت نگهداری و ازدياد اين حيوان اقدام گرديد که نتيجه آن صدور بيش از 200 فقره موافقت اصولی جهت ايجاد مزارع صنعتی پرورش شترمرغ در سطح کشور تا پايان سال 1382 است. امروزه در دنيا 2ميليون شترمرغ يافت می شود که بيش از 10هزار قطعه آن در ايران وجود دارد. در کشورهای کانادا، آمريکا، چين، استراليا، برخی از کشورهای اروپايی و در اکثر کشورهای خاورميانه پرورش اين پرنده امکانپذير است و به دليل اطنکه از پوست، گوشت، پر و ساير اندامهای اين پرنده استفاده می شود، پرورش آن در ديگر کشورهای جهان مرسوم شده است. اروپايی ها بيشترين متقاضيان گوشت شترمرغ اند و حدود 70 درصد صادرات شترمرغ آفريقا را جذب می کنند و ژاپنی ها هم خواهان پوست شترمرغ هستند. ايران در حال حاضر رقيبی جدی برای ديگر رقبای جهانی خود در اين صنعت محسوب می شود و در آينده نزديک جزو کشورهای صاحب نام توليدکننده شترمرغ خواهد شد. شترمرغ دارای محصولاتی فراوان و پرارزش بوده و با داشتن راندمان اقتصادی بالا و سازگاری با شرايط نامساعد بيابانی به شدت مورد توجه قرار گرفته است به گونه ای که بسياری از صاحبنظران و کارشناسان از شترمرغ به عنوان دام آينده در بسياری از مناطق نام می برند. شترمرغها عمری طولانی دارند که در صورت مديريت صحيح تا 40 سال توليد اقتصادی خواهند داشت. در جدول 1 محصولات توليد شده توسط گاو و شترمرغ مورد مقايسه قرار گرفته است. يکی از خصوصيات مهم و بارز شترمرغهای بالغ مقاومت آنها در مقابل نوسانات دمايی و نيز افزايش شديد دمای محيط است، اين حيوانات دامنه حرارتی بين 15- تا 56+ درجه سانتی گراد را براحتی و بدون ايجاد مشکلی تحمل می نمايند. به همين علت نگهداری آنها بسيار آسان بوده و نياز به امکانات و تاسيسات خاصی ندارند. اين حيوان به دليل دارا بودن خصوصيات بدنی ويژه مصرف آب ناچيز دارد، به همين دليل تامين آب آشاميدنی يک واحد پرورش شترمرغ در يک منطقه کم آب بوسيله تانکر مقرون به صرفه است. همچنين به دليل توانايی اين پرنده در خصوص استفاده از علوفه خشک، نيازی به زمين کشاورزی و علوفه کاری ساليانه ندارد. اساسا اين حيوان، مناطق نيمه خشک همراه با علفزارهای کوتاه و پوشش گياهی محدود را به مناطق مرطوب و بارانی با علفزارهای متراکم ترجيح می دهد. با توجه به موارد فوق و درنظر گرفتن اين نکته که حدود 70 درصد وسعت ايران را مناطق بيابانی، زمينهای پست و اراضی لم يزرع تشکيل می دهد، می توان نتيجه گرفت که شرايط اقليمی و جغرافيايی حاکم بر کشور ما زمينه بسيار مناسبی را برای ايجاد و گسترش صنعت پرورش شترمرغ در اکثر نقاط کشور فراهم آورده است. بنابراين با اتخاذ تصميمات مناسب و صحيح زمينه را برای صادرات فراورده های حاصل از اين حيوان به کشورهای اروپايی فراهم کرد. جدول 1- مقايسه ميزان توليد شترمرغ و گاو گوشتی شرح شترمرغ گاو گوشتی تعداد فرزندان در سال 40 قطعه 1 راس زمان جوجه درآوری يامدت آبستنی 42 روز 280 روز مدت زمان تشکيل نطفه تا کشتار 407 روز 645 روز گوشت خالص استحصالی در يک دوره دو ساله 2600 کيلوگرم 250 کيلوگرم چرم توليدی در يک دوره دو ساله 114 کيلوگرم 7/2 متر مربع پر توليد شده 137 کيلوگرم -------
به طور کلی مزيت گسترش صنعت پرورش شترمرغ در مقايسه با ماکيانهای ديگر در موارد زير خلاصه می شود: 1- مقاومت خوب شترمرغ الف) به علت تنوع اقليمی کشور ايران، پرورش اين حيوان در جای جای ايران امکانپذير است. ب) مقاومت در برابر نوسانات دمايی (oc 15- تا 50+)، مناسب برای مناطق سردسير و گرمسير(همدان و کرمان). ج) مقاومت در شرايط نامساعد بيابانی (يزد، کرمان، خراسان). 2- تغذيه آسان الف) تنوع استفاده از گياهان مختلف. ب) ضريب تبديل مناسب( 4/1<). ج) وابستگی کم به اقلام و خوراکهای وارداتی(مناسب ايران). د) مصرف کم آب ( مناسب مناطق کويری). ه) عدم نياز به وسايل و تجهيزات خاص جهت خوراک دهی.
3- کيفيت انحصاری محصولات الف) عاليترين و لوکس ترين چرم را توليد می کند. ب) زيباترين پرهای توليدی را داراست. ج) چربی زير شکم آن در موادآرايشی- بهداشتی استفاده می شود. د) ژلاتين استخوان آن به عنوان جداره کپسولهای دارو کاربرد دارد. ه) مغز کوچک آن در درمان عارضه آلزايمر استفاده می شود. و) تاندون پای آن قابليت پيوند به انسان دارد. ز) گوشت فوق العاده آن که کم ترين چربی ( مناسب بيماران قلبی )، کلسترول کم ( 600 ميلی گرم در کيلوگرم )، چربی اندک (1/1 درصد)، پروتئن خوب ( بيش از 20 درصد) و تردی گوشت آن را می توان نام برد. 4- مزايای ديگر الف) دوره اقتصادی توليد طولانی داشته که به 40 سال می رسد. ب) ميزان جايگزين اين حيوان در گله به 3-2 درصد می رسد. ج) نياز آبی کمی داشته، مدفوع کمی توليد می کند و برخلاف طيور ديگر کمترين تاثير را بر محيط زيست و آلودگی آبهای سطحی دارد.
جانورشناسی و خصوصيات شترمرغ شترمرغ حيوانی است مهره دار(Phylum Choroata) و از رده پرندگان (Class Aves Birds)، خانواده شترمرغيان (Struthioniformes) و جنس شترمرغ (Ostrich) می باشد. شترمرغ از جمله بزرگترين پرندگان(Ratites) بوده و حيوانی است که به سرعت می دود و طول گام آن به 5 متر نيز می رسد. گردنی دراز، پاهايی قوی، سر کوچک، فاقد دندان، همه چيز خوار،بالهای کوچک و بلند بودن مژه ها از خصوصيات ديگر اين حيوان است. شترمرغ و پنگوئن پرنده هايی هستند که قدرت پرواز ندارند ( شترمرغها به علت نداشتن ستون فقرات و نبودن محلی برای چسبيدن ماهيچه های پرواز نمی توانند پرواز کنند). استخوانهای شترمرغ توخالی و ساق پا کورتکس ضخيمی دارد و در پای خود دو انگشت دارد و جناغ سينه آن فاقد تيغه (Keel) می باشد. پرهای قسمت سر و گردن و پا کم، نرم و بدون ساقه بوده که به پرهای غير اصلی معروف است. شترمرغ فاقد چينه دان بوده ولی پيش معده آن به عنوان مخزن ذخيره غذا و دارا بودن غده های ترشحی فراوان (300 عدد) باعث هضم غذا و ورود آن به سنگدان می شود. سنگدان با داشتن عضلات قوی و انقباضات زياد باعث هضم بيشتر غذا شده و غذا به روده ها وارد می شود. روده کوچک حدودا 6 متر طول دارد و طول روده بزرگ 3 برابر روده کوچک است (سکوم 1 متری و کولون 15 متری ). بنابراين وجود روده های طويل باعث می شود مدت زمان عبور غذا طولانی باشد ( 40-36 ساعت )، به طوريکه حيوان مقدار بسيار زيادی از انرژی خود را از تخمير ميکروبی غذا در روده بزرگ بدست می آورد. شترمرغ دارای قلبی بزرگ و کامل به وزن 800 گرم بوده و دستگاه تنفس آن به شکل کيسه هوايی بوده و هر شش پرنده حدود 5 کيسه هوايی دارد. شترمرغها از کيسه های هوايی برای کاهش دمای بدن از طريق نفس نفس زدن استفاده می کنند. تعداد تنفس نرمال 12-7 دم در دقيقه می باشد.منقار شترمرغ 15-12 سانتی متر طول دارد و سوراخهای بينی در جلوی منقار قرار دارند. شترمرغ فاقد کيسه مثانه بوده و دستگاه تناسلی در شترمرغ نر شامل دو بيضه و يک آلت تناسلی در کلوآک می باشد و دستگاه تناسلی ماده شامل يک تخمدان منفرد همراه با يک کليتوريس کوچک در کلوآک شکمی می باشد. تشخيص جنسيت جوجه ها بسيار مشکل و وقت گير است ولی در 8-7 ماهگی قابل تشخيص است. از نظر ظاهری تشخيص جنس نر از ماده به شرح جدول زير می باشد: مقايسه نر و ماده از نظر: چشم چشم ماده ها کوچکتر از نرهاست. رنگ دم در نرها سفيد است. رنگ پرها در ماده ها خاکستری است و نرها پرهای بيشتری دارند. رنگ پاها در نرها قرمز و در ماده ها خاکستری است.
تقسيم بندی شترمرغ به صورت زير است: 1- شترمرغ آفريقای جنوبی (گردن آبی): محل زندگی آن در زيمباوه و ناميبيا بوده و پرهای زيادی داردو جوجه های مقاوم تری داشته و درصد توليد تخم کمتر ولی درصد زنده مانی بيشتری دارد. مشخصات کامل آن در جدول بعدی آمده است. 2- شترمرغ آفريقای شمالی (گردن قرمز): اين شترمرغ ها قدی بلند داشته و توليد گوشت در آنها بيشتر و بلوغ آنها ديرتر و توليد تخم در آنها کم می باشد. 3- شترمرغ سومالی: به آنها گردن آبی هم گفته می شود. دامنه پرورش آنها کم بوده و در کنيا و اتيوپی نگهداری می شوند. 4- شترمرغ آفريقای شرقی: گردنی قرمز داشته که محل زندگی آن تانزانياست و در ايالات متحده به صورت وسيع پرورش داده می شود. 5- شترمرغ اهلی (گردن سياه): حيوانی مطيع بوده و توليد تخم در آنها بالاست، اما توليد جوجه ضعيف و با جثه کم و توليد کم گوشت از معايب آنهاست.
ويژگی شترمرغ گردن آبی (آفريقايی) خصوصيات خصوصيات وزن: 110 تا 130 کيلوگرم در 13-10 ماهگی توليد تخم: 70-30 عدد در سال ( از اسفند تا آذر) ولی در سال اول 20-10 عدد که در 7 سالگی به 70 عدد می رسد. قد: 2/1تا 5/2 متر رشد: 30-25 سانتی متر در ماه سرعت حرکت: 60 کيلومتر در ساعت( به مدت 20 دقيقه) جوجه توليدی در سال: 45-20 جوجه سن بلوغ نر: 30-18 ماهگی دوره انکوباسيون: 42 روز سن بلوغ ماده: 24-18 ماهگی زمان کشتار: 13-11 ماهگی نسبت نر به ماده: 25 تا 40 درصد* وزن تخم: 5/2-2/1 کيلوگرم چرم: 5/1-3/1 متر با کيفيت عالی تعداد پرها: 50-45 عدد گسترش جغرافيايی: سرتاسر جهان گوشت توليدی: 80-75 کيلوگرم گوشت: قرمز، سديم و کلسترول کم، آهن فراوان زمان پختن گوشت: 2-5/1 ساعت
- هردو شترمرغ ماده با يک شترمرغ نر، يک گله را بوجود می آورند که به آن Trioمی گويند.
خصوصيات يک شترمرغ خوب: 1- دائم در حال حرکت باشد. 2- عدم پر ريزی و راست بودن ناخن پاها. 3- عدم مشاهده ترشحات بينی و چشم، همراه با گردنی راست و در حال حرکت. 4- شترمرغها در هوای بارانی ترجيح می دهند که در زير باران بوده تا اينکه به زير سرپناه بروند. 5- شترمرغ در هر ماه 10 اينچ رشد می کند که در پايان سال اول به 115-110 کيلوگرم می رسد. 6- طول بدن نر در زمان بلوغ 9-6 فوت ( ) و در ماده ها 6-5/5 فوت ( ) است.
توليدات شترمرغ 1- تخم: تخم شترمرغ در نوع خود بزرگترين تخم در دنياست. طول آن 18-14 سانتی متر، عرض آن 15-12 سانتی متر، سطح آن 582 سانتی متر مربع و وزن آن تا 2200 گرم می رسد که حدود 5/1 درصد وزن پرنده بالغ را تشکيل می دهد. اين پرنده در شرايط مناسب سالانه بيش از 50 و حتی بيش از 100 تخم می گذارد. ضخامت پوسته 3-2 ميليمتر و استحکام آن بسيار بالاست به طوريکه می تواند وزن يک انسان را تحمل کند. طعم تخم شترمرغ شبيه به تخم مرغ ولی اندکی شيرينتر بوده و گفته می شود که تخم شترمرغ نسبت به تخم مرغ دارای خواص غذايی بيشتری است به طوريکه مصريان باستان از تخم های اين حيوان برای مصارف دارويی استفاده می کردند. عسلی شدن تخم شترمرغ تقريبا 45 دقيقه و سفت شدن آن به 5/1 ساعت زمان نياز دارد. تخم شترمرغ 48 ساعت طول می کشد تا درون دستگاه توليدمثل ماده شکل بگيرد. رنگ آن از سفيد تا زرد و خاکستری متغير است و سطح آن درخشنده و دارای خلل و فرج در اندازه و اشکال گوناگون است. از تخم های بی حاصل آن ( بدون نطفه) در نقاشی و يا حکاکی روی پوسته تخم ها و در کارهای تزئينی از جمله لوسترسازی استفاده می شود. از نظر ترکيب تخم شترمرغ شامل: 54 درصدسفيده، 32 درصد زرده و 14 درصد پوسته است.
2- گوشت: گوشت قرمز شترمرغ يکی از کم چربی ترين و سالم ترين نمونه های گوشت قرمز در دسترس است، بطور چشمگيری ترد بوده و مزه آن شبيه به گوشت گوساله و کلسترول ان از گوشت مرغ پايين تر است. در جدول 2 گوشت برخی حيوانات و پرندگان با گوشت شترمرغ مقايسه شده است. در کشورهای حاشيه خليج فارس علاقه وافری به مصرف گوشت شترمرغ ديده می شود، زيرا که اعتقاد بر اين است که علاوه بر کيفيت عالی، جهت بهبود زخمها و شفا دهنده بيماران رماتيسمی است. معمولا شترمرغ های پرواری در سن يکسالگی تا 14 ماهگی کشتار می گردند که در اين سن حدود 120-100 کيلوگرم وزن دارند. گوشت خالص بدون استخوان اين پرنده در حدود 35-30 کيلوگرم می باشد. از يک قطعه شترمرغ 12 ماهه يکصد کيلويی که لاشه 60 کيلوگرمی داشته باشد، 14 کيلوگرم گوشت درجه 2 و 40 کيلوگرم گوشت درجه يک حاصل می شود، بطوريکه 35-30 درصد کل گوشت پرنده در پا و ران می باشد. ترکيب لاشه يک شترمرغ 100 کيلوگرمی به شرح زير است: پرها: 8/1 درصد وزن زنده پاها: 5/2٪ کبد: 5/1٪ خون: 3٪ لاشه: 60٪ چربی محوطه شکمی: 4٪ پوست: 7٪ قلب: 1٪
لازم به ذکر است که هر 5 شترمرغ پرواری به اندازه يک گوساله پرواری گوشت توليد می کند. اخيرا با توجه به آگاهی بيشتر مصرف کنندگان از خطرات مقدار بالای کلسترول در خون و رابطه آن با افزايش وقوع حملات قلبی و مشکلات عروقی، تقاضا برای گوشت شترمرغ در بازارهای بين المللی افزايش يافته است. جهت حفظ کيفيت گوشت شترمرغ بايستی دقت شود که فاصله کشتار تا زمان تخليه امعاء و احشاء نبايد بيش از يک ساعت طول بکشد و شترمرغهايی کشتار شوند که وزن آنها بيش از 75 کيلوگرم ( معمولا 100 کيلوگرم ) و با سن 16-14 ماهگی باشند.
لازم به ذکر است که سرانه مصرف گوشت شترمرغ در ايران در حال حاضر 50 گرم است(!) در حالی که سرانه گوشت قرمز 17-16 کيلوگرم است.
جدول 2- مقايسه خواص تغذيه ای گوشت چند حيوان ( در 100 گرم گوشت پخته شده) پروتئين(درصد) چربی(گرم) انرژی(کيلوکالری) آهن(ميلیگرم) کلسيم(ميليگرم) سديم(ميليگرم) کلسترول(ميليگرم) شترمرغ 9/26 8/2 140 2/3 6 75 81 مرغ 9/28 4/7 190 2/1 15 86 89 بوقلمون 3/29 0/5 170 8/1 25 70 76 بره 4/30 4/9 215 2/1 --- --- 95 گوساله 9/31 6/6 196 2/1 24 89 118 گاو 9/29 3/9 211 0/3 8 66 86 بز کوهی 5/29 7/2 150 2/4 4 54 126 گوزن 2/30 2/3 158 5/4 7 54 112
3- چرم: چرم شترمرغ امروزه به عنوان با ارزشترين محصول اين حيوان مورد توجه است به طوريکه در سال 1992 بيش از 60 درصد درآمد حاصل از فروش توليدات شترمرغ در آفريقای جنوبی، از محل فروش پوست و چرم اين حيوان بوده است. از شترمرغ پوستی به مساحت 5/1-3/1 متر مربع استحصال می گردد. بهترين چرم از شترمرغ کشتار شده در سنين 14-10 ماهه بدست می آيد، زيرا در اين مرحله چرم شترمرغ کاملا شکل گرفته و در عين حال فرسوده و آسيب ديده نشده است. از پوست شترمرغ چرمی با کيفيت بالا و قابل قياس با چرم تمساح بدست می آيد. چرم اين پرنده بسيار قابل انعطاف و مقاوم و بسيار نرم است و مقاومت بالايی در مقابل آب، خشکی و ترک خوردگی دارد و 3 برابر چرم گاو استحکام دارد. اين محصول يکی از لوکس ترين و مرغوبترين محصولات چرمی دنياست که از نظر شکل ظاهری منحصر به فرد و بی رقيب است. وضعيت آرايش فوليکولها بر روی پوست ارزش آنرا مشخص می کند. هر قدر اين فوليکولها واضح تر و فشرده تر باشند پوست از ارزش بيشتری برخوردار می گردد. 4- پر: پرهای شترمرغ در هنگام تابش مستقيم خورشيد، نقش عايق را ايفا کرده تا کمترين گرما جذب شود و در هوای سرد نيز با پوشاندن پاهای خود با بالها و خواباندن پرها روی هم، از خود در برابر سرما محافظت می کند. بهترين پرها از پرندگانی که در مناطق خشک تر پرورش يافته اند، حاصل می شود. پرهای شترمرغ به 3 نوع می باشد: 1- پرهای دراز که طول آنها بيش از 40 سانتی متر است. 2- پرهای معمولی که طول آن به 40-22 سانتی متر می رسد. 3- پرهای کوتاه که طول آن کمتر از 12 سانتی متر است. هر شترمرغ تقريبا 24 شاه پر بزرگ و زيبا روی بال خود دارد که پس از رسيدن به سن بلوغ و در شرايط آب و هوايی مساعد می توان هر 8 ماه يکبار آنها را چيد ( جمعا وزن آنها بين 5/1-1 کيلوگرم است). پرهای سر و گردن نرم و کرکی بوده و پر در جوجه ها تا 4 ماهگی به صورت پرزی، پف کرده و نوک بالها سياه است. پرهای کامل شده دوران جوانی شترمرغ ها را در سن 16 ماهگی می چينند و به تدريج پرهای دوران بلوغ جايگزين شده و در سن 2 سالگی به نهايت تکامل خود می رسد. در اين سن بدن شترمرغ نر، از پرهای بسيار سياه و بالها و دم از پرهای سفيد پوشيده شده است و شترمرغ های ماده، رنگ قهوه ای تا خاکستری دوران جوانی خود را همچنان حفظ می کنند. طول پر شترمرغ به 90 سانتی متر و عرض آن به 30 سانتی متر می رسد. اين پرها غالبا برای تزئين لباس، دکوراسيون، جهت آرايش کلاهها استفاده می شود. در ايران از اين پرها در مراسم مذهبی محرم به فرمهای ساده و رنگ آميزی شده استفاده می کنند. از پرهای ديگر که از کيفيت پايين تری برخوردارند به دليل داشتن خواص الکتروستاتيک ( جذب ذرات ريز بوسيله الکتريسيته ساکن) در ساخت گردگيرهای طبيعی و کارخانه های نساجی کاربرد دارد. 5- محصولات ديگر: شترمرغهای بالغ در ناحيه زير شکم خود دارای لايه ای ضخيم از چربی هستند که نقش سپر حرارتی، محافظ فيزيکی و منبع ذخيره انرژی را برای آنها ايفا می کند. اين چربی به علت داشتن خاصيت جذب سريع توسط پوست انسان و نيز افزايش سرعت ترميم پوست، در ترکيب برخی از کرمهای آرايشی، شامپوهای گران قيمت و نيز تعدادی از پمادهای سوختگی و دارو بدليل تخفيف دردهای مزمن و شديد اندامها، مفاصل و عضلات کاربرد دارد. در برخی از نقاط دنيا از ژلاتين استخراج شده از استخوانهای شترمرغ در ساخت جداره کپسولهای دارويی استفاده می شود. در برخی منابع از امکان پيوند قرنيه چشم و حتی تاندون های پای شترمرغ به انسان نام برده است که گزارش مستدلی از اين مورد وجود ندارد و نياز به تحقيقات بيشتری در اين زمينه است.
تغذيه شترمرغ شترمرغها از نظر غذايی جزء حيوانات همه چيزخوار محسوب می شوند و پرندگانی بسيار مقاوم هستند به گونه ای که ميتوان آنها را با يک جيره ارزان قيمت حتی از ضايعات محصولات غذايی تهيه شده، تغذيه کرد. شترمرغ ها در طول روز 4-2 هزار مرتبه نوک می زنند. بطور کلی غذای شترمرغ دارای ترکيباتی مابين غذای گاو و مرغ بوده و از دو قسمت علوفه ( مانند يونجه و شبدر) و کنسانتره ( شامل جو، ذرت، سويا، مکملهای معدنی و ويتامينه و... ) تشکيل شده است. ميزان غذای مصرفی شترمرغ در سنين مختلف متفاوت بوده و از 120 گرم در ماه اول تا 5/2 کيلوگرم در رشد کامل متغير است. جوجه های شترمرغ تا 2-1 روز بعد از هچ نياز به غذا ندارند ولی غذای استارتر آن 23 درصد پروتيين دارد. در اين دوره از کنسانتره و علوفه های خشک به شکل کرامبل استفاده می شود در حاليکه در مراحل رشد از يونجه سبز و برای هضم بهتر فيبر بايستی به صورت هفتگی، حداقل يک بار در هفته از سنگريزه استفاده می شود، سنگريزه بايستی بدون لبه تيز باشد. در3 ماه اول غذای مورد نياز 1 کيلوگرم با 20 درصد پروتيين و از 3 تا 6 ماهگی 8/1 کيلوگرم با 20 درصد پروتيين و از 6 ماهگی تا 5/2 سالگی روزانه 5/2 کيلوگرم غذا می خورد، در اين مقطع بايستی 8 قسمت کنسانتره با يک قسمت علوفه خشک آسياب شده ترکيب شود. ضريب تبديل غذا در ابتدا 8/1 و در3 ماهگی 5/2 و در 6 ماهگی 8 می باشد. با توجه به اينکه هزينه خوراک مهمترين بخش هزينه های يک دامپرور می باشد، لذا صنعت پرورش شترمرغ می تواند بسيار مورد توجه قرار گيرد چرا که هزينه های زيادی را به پرورش دهنده تحميل نخواهد کرد، بعلاوه مواد مورد نياز جهت تهيه خوراک اين پرنده براحتی و در همه جا در دسترس می باشد. به طور کلی جيره غذايی شترمرغ بسته به سن از 6 تا 15 درصد مواد فيبری و 23-15 درصد پروتيين دارد و در مقايسه با طيور می تواند 40-30 درصد انرژی بيشتری از خوراک به دست آورد. دقت کنيد پرندگانی که به عنوان مولد انتخاب می شوند بعد از سن يک سالگی از جيره های نگهداری استفاده نمايند. در فصل جفت گيری اشتهای پرنده به مصرف خوراک کم می شود که عدم توجه به اين موضوع تاثير نامطلوبی بر کيفيت تخم می گذارد. همچنين شترمرغ ها قدرت چشايی ضعيفی دارند که به تغيير ناگهانی جيره حساسند. مصرف خوراک بسته به سن شترمرغ به صورت زير می باشد( لسون و سامرز):
هفته 1 2 3 4 5 6 7 8 مصرف تجمعی خوراک(kg) 6/1 1/3 8/4 6 9 5/12 5/18 31
لسون و سامرز خصوصيات جيره غذايی را چنين اعلام می کنند:
پيش دان (8-0 هفتگی ) تخمگذاری پروتيئن خام (٪) 18 15 انرژی قابل متابوليسم( kcal/kg) 2750 2650 متيونين(٪) 36/0 30/0 متيونين+سيستئن(٪) 7/0 62/0 ليزين(٪) 9/0 72/0 کلسيم(٪) 4/1 8/1 فسفر قابل استفاده(٪) 7/0 45/0 سديم(٪) 18/0 17/0 درصورتيکه همراه چنين جيره ای علوفه آزاد مصرف شود ميزان انرژی متابوليسم به 2300 کيلوکالری کاهش می يابد.
در جدول زير چند نمونه از فرمول های غذايی مورد مصرف در تغذيه شترمرغ آورده شده است.
ترکیبات یک روزه تا یک ماهه(٪) یک ماهه تا سه ماهه(٪) سه ماهه تا شش ماهه(٪) شش ماهه تا تخم گذار(٪) تخم گذار(٪) ذرت ٦٣/٤٧ ٥٠ ٢٤/٢٤ --- ٤٣/٢١ سویا ٩٣/٣٣ ٢٤/٣٤ ٦/٢١ --- ٦٩/٢٩ یونجه ٥/١٢ ١٠ ٣٥ ٤٥ ٣٠ کربنات کلسیم ١ ١ --- --- ٨/٢ DCP ٢٨/٣ ٢٩/٣ ٧٦/١ ٧/١ ٨٥/٢ نمک ٤ ٥/٠ ٣٦/٠ ٣/٠ ٤/٠ مکمل ویتامینه ٢٥/٠ ٢٥/٠ ٢٥/٠ ٢٥/٠ ٢٥/٠ مکمل معدنی ٢٥/٠ ٢٥/٠ ٢٥/٠ ٢٥/٠ ٢٥/٠ متیونین ٢٥/٠ ١٥/٠ --- --- ١/٠ سبوس گندم --- ٢٨/٠ --- ٢٠ --- جو --- --- ١٦ ٥٠/٣٢ ٧٨/١٠ صدف --- --- ٧١/٠ ٢/٠ --- (جيره های غذايی فوق با توجه به شرايط اقليمی منطقه نگهداری، نوع سيستم مديريتی و فصل نگهداری و... به صورت اخص تعريف شده و بطور ثابت برای کليه مزارع نمی باشد.). دقت ويژه در ميزان کلسيم بخصوص کلسيم قابل استفاده از علوفه ها بسيار مهم است. لازم به ذکر است که پرندگانی که به عنوان مولد انتخاب می شوند بعد از سن يکسالگی از جيره های نگهداری استفاده نمايند.
انواع سيستمهای پرورش شترمرغ سيستمهای مديريتی پرورش به سه دسته تقسيم بندی می شوند: 1- سيستم متمرکز( بسته): در اين سيستم پرنده ها در يک فضای محدود نگهداری می شوند و تغذيه آنها به صورت غذای آماده می باشد. جوجه کشی در اين سيستم به صورت مصنوعی و به وسيله دستگاه جوجه کشی انجام می پذيرد. در اين سيستم بايد به نکات بهداشتی اهميت زيادی داد. 2- سيستم باز: در اين روش پرندگان در مناطق وسيعی در فضای باز آزاد هستند و تغذيه آنها به صورت طبيعی انجام می شود که در ان سيستم به فضای وسيع با پوشش گياهی مناسب نيازمنديم. 3- سيستم نيمه متمرکز: اين سيستم پرورش تلفيقی از دو روش فوق ( بسته و باز) می باشد. و در شرايط ايران بيشتر از اين روش پرورش استفاده می شود.
ساختمان ها و تجهيزات مورد نياز با توجه به اقليم هر منطقه و امکانات موجود می توان طراحی های مختلفی را جهت نگهداری شترمرغ در نظر گرفت. بايد توجه داشت که از امکانات موجود نهايت استفاده را نمود و از هر گونه هزينه اضافی و سليقه ای خودداری کرد به طوريکه توصيه می شود در صورت نداشتن مکان مناسب، کمترين هزينه برای خريد زمين اختصاص يابد چرا که از ناکارآمدترين زمينها می توان برای اين مورد استفاده کرد، و به دليل اينکه شترمرغها می توانند با آب و هواهای مختلف تطابق يابند بنابراين پرورش آنها در اکثر نواحی می تواند رضايت بخش باشد به شرط اينکه مکان مسقف کافی برای حفاظت آنها در شرايط آب و هوايی همچون برف، يخبندان، باد شديد، باران و تگرگ وجود داشته باشد، تا در اثر ليز شدن زمين از شکستگی پای شترمرغ ها که بسيار هم شايع است جلوگيری شود. در ساخت محل نگهداری پرنده ها می توان از مصالحی مانند کاهگل و چوب، شاخ و برگ درختان برای سقف سايبان استفاده نمود. برای محوطه دورتادور هم می توان از حصار توری شکل با ضخامت و چشمه مناسب و با ارتفاع 8/1 تا 2 متر استفاده نمود( به هيچ عنوان از سيم خاردار برای حصارکشی استفاده نشود). فضای مسقف و سايبان و گردشگاه به ازای هر قطعه شترمرغ متفاوت است. مثلا از تولد تا 3 ماهگی به ازای هر قطعه حداقل 1 مترمربع مسقف و 5 مترمربع گردشگاه در نظر گرفت، و به ازای هر قطعه مولد ( نر و ماده) حداقل 8 مترمربع فضای سر پوشيده و 250 مترمربع گردشگاه در نظر گرفته می شود. کل زمين مورد نياز به ازای هر قطعه مادر، بيش از 800 مترمربع باشد. به عبارت ديگر برای هر 30 قطعه شترمرغ بايستی يک هکتار بهاربند در نظر گرفته شود. همچنين به علت خواب 9 ساعته شترمرغ ها به 3 متر مربع فضای مسقف برای هر قطعه نياز است. بطوريکه ساختمان به صورت نيمه باز می باشد. همچنين برای چرای شترمرغ ها به ازای هر 10 قطعه شتر مرغ بايستی يک هکتار زمين علوفه ای ( شبدر و يونجه ) در نظر گرفت. هرچند که شترمرغ ها دوست دارند در فضای بزرگ پرورش يابند، بايستی در نظر داشت که فضای بسيار بزرگ باعث وحشی شدن پرنده شده و گرفتن آن نيز دشوار می شود. در جدول زير حداقل سطح مورد نياز با ازای هر شترمرغ آمده است: سن (ماه) سالن پرورش (m2) گردشگاه (m2) 2-0 1-25/0 5-1 6-2 2 30-10 14-6 4-2 50 14 و بيشتر 8-5 250 در تاسيسات پرورش شترمرغ به دو نکته بايد توجه داشت: 1- فضای آبخوری و دانخوری به گونه ای باشد که کارگران بدون هيچ گونه زحمت به آنها دسترسی داشته باشند و ارتفاع آنها خوب و مناسب باشد. 2- جايگاه توليد مثلی به گونه ای باشد که امکان گرفتن و مهار پرنده آسان باشد. همچنين اين پيش بينی را برای کشتارهای اضطراری در نظر گرفته و وسايل مورد نياز را تعبيه کرد تا اگر در صورت سهل انگاری جراحتی وارد شود که نياز به کشتار باشد، وسايل مورد نياز موجود باشد.
ويژگيهای جنسی شترمرغ در مقايسه با ساير دامها بهره وری بيشتری دارد مثلا يک شترمرغ در سال می تواند 40 جوجه توليد کند. شترمرغ در فصول خاصی جفتگيری می کند. اين مدت می تواند 8-6 ماه در سال باشد، البته بايد گفت که زمان توليد مثل بستگی به عرض جغرافيايی و ارتفاع از سطح دريا دارد. در ايران فصل تخمگذاری معمولا از بهمن ماه آغاز گشته و تا آبان ماه ادامه دارد، بديهی است که در مناطق مختلف اين زمان متغير است. توليدمثل پرنده به عوامل زيادی از جمله ژنتيک، شرايط آب و هوايی، سلامت پرنده و بخصوص جيره مناسب بستگی دارد. استرس از عوامل منفی تاثيرگذار می باشد. در زمان تخمگذاری بايستی آرامش کافی برای پرنده مهيا گردد و از حضور بازديدکنندگان کاست، هر گونه استرس از قبيل تغيير جيره، صدای ناآشنا برای پرنده، ترس و حتی تغييرات آب و هوايی بر روی تخمگذاری و باروری تخمها اثر مستقيم دارد. همچنين وزن اضافی در فصل توليدمثل اثر منفی بر جفتگيری و تخمگذاری دارد. در فصل استراحت بايستی جيره از نظر ويتامين و مواد معدنی کافی و از نظر فيبر بالا و از نظر پروتئين و انرژی پايين باشد تا موجب افزايش وزن پرنده نشود. شترمرغ همانند ساير پرندگان تنها تخمدان و مجرای تخم سمت چپ فعال است که به داخل کلوآک باز می شود. پرنده نر دارای يک جفت بيضه داخل شکمی هست که نزديک کليه ها قرار دارند. طی فصل توليدمثل، اندازه بيضه ها 300-200 برابر قبل می شود، در غير فصول توليدمثل، اسپرمی توليد نمی شود. شترمرغ وحشی در 5-4 سالگی و شترمرغ اهلی در 3-2 سالگی به بلوغ جنسی می رسد و تا مدت زيادی بارور می ماند، البته شترمرغ ماده اندکی زودتر از نر به بلوغ می رسد( شترمرغ نر در سن 5/3 سالگی بالغ می شودو اسپرم سازی زمانی شروع می شود که اندازه بيضه ها به 300 برابر اوليه خود برسد). برخی از شترمرغهای اهلی نخستين جفتگيری را از 18 ماهگی آغاز می کنند. پر و بال شترمرغ نر بالغ به رنگ سياه و سفيد و شترمرغ ماده به رنگ قهوه ا تا خاکستری است ( جوجه های تازه متولد شده دارای بال و پری هستند که نوک آن سياه است و اين رنگ تا 4 ماهگی ادامه دارد.). رنگ شترمرغ نر در طول جفتگيری روشن تر می شود، رنگ پوست در اطراف چشم و نوک و پيشانی قرمز روشن و در پاها و پنجه ها به رنگ صورتی درمی آيد. هر قدر قرمزی بيشتر باشد، پرنده از قدرت جنسی بيشتری برخوردار خواهد بود. شترمرغ ها در طول روز 4 بار جفت گيری می کنند و در هر سال 30 جوجه توليد شده که تنها 15-12 جوجه زنده می ماند. در طول فصل تخمگذاری هر پرنده ماده بطور متوسط 60-40 تخم می گذارد که البته در برخی پرندگان به 120 عدد تخم هم می رسد. تخمگذاری به صورت يک روز در ميان و بعد از حدود 24-20 تخم گذارده شده، حدود 10-7 روز از تخمگذاری خودداری می کند و سپس دوره جديد تخمگذاری آغاز می شود. به طور متوسط از هر پرنده ماده در سال 20 عدد جوجه سالم تا زمان کشتار بايستی توليد گردد تا اين فعاليت به صورت اقتصادی ادامه يابد. اولين تخم نطفه دار تقريبا بعد از 14-10 روز پس از جفتگيری بوجود می آيد. قابل ذکر است که ميزان باروری در شترمرغ 80 درصد است و ميزان قابليت جوجه درآوری 80 درصد و قابليت زنده ماندن 80 درصد می باشد. جوجه های نر و ماده بسيار شبيه هم هستند و تشخيص آنها تا زمانی که آلت تناسلی آنها را بررسی نکنيم، غيرممکن است که اين کار هم نياز به وقت دارد چون آلت تناسلی در جوجه نر بسيار کوچک است اما در 8-7 ماهگی جنسيت شترمرغ قابل تشخيص است، وجه تمايز شترمرغ نر و ماده در حدود 2 سالگی کاملا مشخص است. شترمرغ نر می تواند با چند شترمرغ ماده جفتگيری کند. در پرورش شترمرغ اهلی يک نر و يک ماده و گاهی هم يک نر با دو ماده جفتگيری می کند. جفتگيری در شترمرغ بسيار پيچيده و جالب توجه است. شترمرغ ماده وقتی برای جفتگيری آماده باشد در حالی که سرش به طرف پايين و بالهايش از هم باز است، به شترمرغ نر نزديک می شود. نر نيز بالها و دم خود را پايين می آورد و سر و گردن خود را بالا و پايين می برد و صدای خاصی از خود ايجاد می کند و شترمرغ ماده بالهای خود را به شکل افقی نگه می دارد و بدين ترتيب شترمرغ نر را برای جفتگيری دعوت می نمايد. شترمرغ نر فرايند آشيانه سازی ( ايجاد گودال يا حفر زمين) را قبل از جفتگيری آغاز می کند بدين ترتيب که مکانی را انتخاب می کند که منظر مناسبی داشته باشد. اين عمل را با پاها و نوک خود انجام می دهد در مزارعی که جوجه کشی به طور مصنوعی صورت می گيرد مکان آشيانه سازی در جهت جمع آوری راحتتر تخمها اهميت زيادی دارد. شخص توليد کننده می تواند در انتخاب مکان ايده آل با ايجاد يک گودال کم عمق و پر کردن آن با ماسه درشت به شترمرغ کمک کند. کف اين گودال بايد مسطح باشد در غير اينصورت ممکن است تخمها تکان خورده و آسيب ببينند. اطراف گودال بايد چنان باشد که آب در آن وارد نشود. برای پوشاندن سقف آشيانه، می توان از اتاقکهای کوچک سقف دار مه ته آنها باز است استفاده کرد. که بايستی ابعاد آن 3*3 متر و در دو طرف شمال و جنوب باز باشد. لازم به ذکر است که تخمها در لانه های مشترک گذارده می شوند. نخستين شترمرغ ماده ای که در آشيانه تخمگذاری می کند، مسئول تخمها خواهد بود و او را مرغ مادر می گويند و هر پرنده ای که در آشيانه پرندگان ديگر تخمگذاری کند مرغ مينور ناميده می شود. چون در حقيقت نقش اين پرنده چندان اصلی نيست. مرغ مادر زمان بيشتری در آشيانه مگذراند و حتی زمانی که مرغ مادر تخمگذاری نمی کند، باز هم به آشيانه سر می زند و زمانی که مرغ مينور برای تخمگذاری می آيد، مرغ مادر از جايش بلند می شود و حدود 20-5 متر از آشيانه دورتر می ايستد تا مرغ مينور تخمگذاری کرده و مکان را ترک کند. در ميان شترمرغهای ماده فقط مرغ مادر است که تخمهای خود را می شناسد و اگر تخمها در آشيانه زياد شدند تخمهای ديگر را خارج می کند. در مزارع تجاری بايد تخمها را روزی دو بار از آشيانه خارج کرد. اگر تخمها از آشيانه خارج نشوند شترمرغ ماده شروع به خوابيدن بر روی آنها در طول روز می کند و از هنگام تاريک شدن هوا تا طلوع آفتاب شترمرغ نر بر روی آنها می خوابد.
جوجه کشی جوجه کشی موفق تحت تاثير عواملی چون جوجه کشی صحيح، مديريت مولدين، نگهداری تخم، عملکرد ماشين جوجه کشی و رعايت اصول بهداشتی می باشد. شترمرغ ماده معمولا بين ساعت 7-4 بعد از ظهر تخمگذاری می کند. بلافاصله بعد از تخمگذاری بايستی تخمها توسط کارگر جمع آوری شده و به محل جوجه کشی منتقل شوند. دوران جوجه کشی 42 روز می باشد و درجه حرارت دستگاه جوجه کشی 3/36 درجه سانتی گراد و رطوبت حدود 25-20 درصد است. وزن تخم بطور متوسط در حدود 5/1 کيلوگرم بوده و در پايان دوران جوجه کشی بايستی در حدود 15-13 درصد از وزن تخم کاهش پيدا کند، در غير اينصورت ممکن است مشکلاتی در جوجه درآوری ايجاد گردد. درصد هچ تخم شترمرغ های نطفه دار 80 درصد و ماندگاری جوجه هچ شده تا زمان کشتار نيز 80 درصد می باشد. معمولا تخمها به مدت يک هفته جمع آوری و درجه حرارت و رطوبت مناسب نگهداری شده و سپس به دستگاه منتقل می شوند. در حدود روز چهاردهم جوجه کشی، تخمها کنترل شده و سپس تخمهای بی نطفه از دستگاه خارج می گردند. در روز سی و هشتم تخمها به هچر منتقل شده و تا زمان خروج از تخم در دستگاه باقی می مانند. بهتر است جهت خشک شدن و فعاليت نسبی پرنده به او اجازه داد تا به مدت 12-6 ساعت در دستگاه هچر باقی بماند و سپس خارج گردد. جوجه هچ شده 25 سانتی متر قد داشته و ماهيانه 30 سانتی متر بزرگ تر می شود تا در 3 ماهگی به 12 کيلوگرم می رسد. بهداشت دستگاه و سالن جوجه کشی بسيار مهم بوده و بايستی حتی الامکان از ورود افراد متفرقه به محيط جوجه کشی خودداری شود. جوجه ها به هنگام تولد وزنی حدود 1000-700 گرم دارند. بندناف توسط آيودين ضدعفونی می گردد. چنانچه جوجه نتواند از تخم خارج شود بايستی به او کمک شود که اين امر نياز به تجربه کافی دارد و هر گونه اقدام عجولانه سبب نتايج منفی در هچ خواهد شد. تخم در دمای 19-17 درجه سانتی گراد تا 10 روز قابل نگهداری است و هر دستگاه بايستی بتواند حداقل 480 تخم را درز خود جای دهد. با توجه به بزرگی تخم ها، پس از توليد تا زمان خواب بايستی روزانه 2 بار چرخانده شده تا از چسبندگی زرده جلوگيری شود. همچنين ضدعفونی تخم ها با گاز فرمالدئيد صورت می گيرد.
نگهداری از جوجه ها جوجه ها بايستی پس از خروج از تخم در حرارت 32-30 درجه سانتی گراد قرار گيرند( بهتر است از مادر مصنوعی استفاده شود). مراقبت از جوجه ها در سنين اوليه بايستی با دقت انجام شود. در صورتی که شرايط جوی اجازه دهد می توان جوحه ها را 24 ساعت پس از در آمدن از تخم در فضای آزاد قرار داد.تخم ها بايد طوری باشند که جوجه ها براحتی از آنها خارج شده و فقط در شرايطی که پوسته بسيار سخت است به آنها کمک شود آنهم در حداقل ممکن باشد. در بقيه موارد اجازه بدهيد که جوجه ها خود پوسته را شکسته و خارج شوند چرا که اگر زرده به صورت کامل جذب نشده باشد، مجاری خونی متصل به کنار غشاهای پوسته که به مقدار کافی خشک نشده اند پاره شوند. مراحل پايانی خروج جوجه از پوسته ممکن است به مدت طولانی حتی چند روز طول بکشد که بستگی به انرژی خود جوجه دارد. بنابراين برداشتن زود هنگام پوسته علاوه بر عدم جذب کيسه زرده باعث عفونت کيسه زرده و ناف می شود. به هنگام هچ، ناف جوجه ها را با محلول يد 7 درصد درمان و ضدعفونی کنيد تا مانع آلودگی باکتريايی و کاهش خونريزی شود. بهداشت سالن کاملا رعايت شده و شبها شرايط مناسب از نظر دما و تهويه برای جوجه ها فراهم شود. عفونت کيسه زرده از متداولترين علل مرگ و مير جوجه ها تا سن حدود 14 روزگی است، که اين عفونت از طريق تخم، دستگاه جوجه کشی، بندناف، غذا و خوردن مدفوع ( از طريق روده) به کيسه زرده منتقل شود. عدم جذب به موقع کيسه زرده باعث عفونت و مرگ جوجه خواهد شد. هر گونه استرس نيز می تواند باعث باقی ماندن کيسه زرده و فراهم شده عفونت کيسه زرده شود. غذا بايستی 24 ساعت پس از هچ در اختيار جوجه ها قرار گيرد. که بايستی از نظر انرژی و پروتئين بالا و از نظر املاح و ويتامينها بالانس باشد. چند روزی طول می کشد تا جوجه خوردن آب و غذا را بياموزد و اين مدت برای جذب کيسه زرده کافی می باشد. جوجه های مريض و غيرفعال را را بايستی از سايرين سريعا جدا نموده و در فضای ديگر تحت درمان قرار داد. از علل ديگر مرگ جوجه ها تا سن 4 ماهگی، انباشتگی اجسام خارجی از قبيل سنگ، چوب و ساقه در پيش معده و سنگدان است. چرا که جوجه ها در اين سن هر چيزی را می بلعند بنابراين محوطه بايستی خشک و تميز و عاری از اين اجسام باشد. همچنين بالانس بودن جيره و آرامش و سلامت پرنده از اين مسئله پيشگيری می کند.
از علل ديگر مرگ جوجه ها، عفونتهای باکتريا يی، اسهال و مشکلات فيزيکی پا است.
واکسيناسيون جوجه ها عليه بيماری نيوکاسل و آنتروتوکسمی توصيه می گردد. جوجه ها به سرعت رشد کرده و در سن 1 ماهگی حدود 6-3 کيلوگرم وزن دارند که با افزايش رشد بايستی فضای بيشتری در اختيار آنها قرار داد. گردشگاه جوجه ها بايستی دارای سايه بان باشد و بستر فضای مسقف از جنس بتن باشد تا شستشو و ضدعفونی آن آسان باشد و در بقيه قسمتها بهتر است خاکی باشد. در سن 3 ماهگی جوجه ها به وزن 30-20 کيلوگرم می رسند که بعد از اين سن نسبتا مقاوم بوده و تلفات کاهش می يابد. بعد از 3 ماهگی اکثر تلفات ناشی از مسائل فيزيکی است. از 3 ماهگی تا پايان يکسالگی ( زمان کشتار ) جوجه ها در فضای محصور نگهداری می شوند معمولا به ازای هر پرنده حداقل 50 متر مربع فضای گردشگاه در نظر می گيرند. فضای سايه بان برای هر پرنده نيز 5 متر مربع است. بنابراين بعد از 3 ماهگی پرندگان نياز به سالن های بسته نخواهند داشت و به سرما و گرما بسيار مقاوم هستند. وزن بدن پرنده بسته به سن به شرح جدول زير است ( ليسون و سامرز): هفته 1 2 3 4 5 6 7 8 وزن بدن(kg) 1/1 7/1 5/2 3 4 5 7 10
بيماريهای شترمرغ 1- انباشتگی: عبارتست از تجمع مواد غذايی يا غيرغذايی در پيش معده که متعاقب آن حرکات گوارشی متوقف شده و سرانجام پرنده در اثر گرسنگی مفرط و ضعف شديد تلف می شود. انباشتگی که ناهنجاری رفتاريست که در اثر استرسهای مختلف وارده به شترمرغ می تواند باعث بروز ناهنجاریهای رفتاری مثل نوک زدنهای غيرطبيعی و تغير رفتار تغذيه ای گردد که اغلب منجر به خوردن مواد موجود در بستر مانند شن، سنگريزه، سنگ، تيغه های بلند علوفه، مواد خشبی ساقه بلند و ... می شوند. شن و سنگريزه می توانند با عبور از سنگدان و ورود به روده باعث انسداد سکوم شوند و مواد خارجی نوک تيز با نفوذ به ديواره پيش معده و سنگدان باعث ايجاد عفونت موضعی و سپتی سمی شوند ولی بطور کلی علائمی از قبيل توقف رشد، کاهش وزن، لاغری و در نهايت مرگ می باشد. درمان اين بيماری با شستشوی معدی و روش جراحی امکانپذير است. و به طور کلی مهمترين مسئله در پيشگيری از وقوع اين بيماری، جلوگيری از وقوع عوامل استرس زا مانند استرس ناتوانی در جهت يابی، استرس جدايی از والدين و استرس ناکافی بودن غذا می باشد.
2- بيماری نيوکاسل: در جوجه شترمرغهای 4-3 ماهه ميزان مرگ و مير بر اثر نيوکاسل ممکن است تا 80 درصد يا بيشتر نيز برسد. علائم بيماری عبارتست از ضعف عمومی همراه با علائم مزمن، لنگش، گرفتگی عضلات، نوک کمانی شکل و تورم سر می باشد. همچنين علائم مننژيت، آنسفاليت و کجی گردن نيز مشاهده شده است. جهت پيشگيری از واکسن کشته پاراميکسوويروس ( روغنی نيوکاسل) به ميزان 1 سی سی استفاده می شود که به جوجه ها تزريق شده و 6 هفته بعد تکرار می شود. سپس هر 6 ماه يکبار واکسن يادآور نيوکاسل مورد استفاده قرار می گيرد. واکسيناسيون در جوجه ها توصيه می شود زيرا درمانی برای اين بيماری وجود ندارد. استفاده از لاسوتا ( زنده) به صورت اسپری چشمی همزمان با واکسن نيوکاسل کشته توصيه می شود.
3- آنفولانزای شترمرغ: پرورش دهندگان شترمرغ در معرض حملات بالقوه آنفولانزا قرار دارند. اين بيماری می تواند سبب کاهش توليد يا منجر به تلفات زياد گردد. علائم اين بيماری شامل کاهش توليد تخم، مصرف خوراک و آب و اسهال می باشدو همچنين ناراحتی های تنفسی شايعترين علامت بيماری می باشد. عفونتهای حاد ممکن است منجر به 100 درصد تلفات شود. بنابراين برای پيشگيری از انتشار بيماری در مزرعه بايستی کليه نکات ايمنی را در نظر گرفت، که برخی از اين نکات عبارتند از: • سعی کنيد تاسيسات خود را دور از برکه ها و آبراهه هايی که توسط پرندگان مهاجر مانند اردکها و غازها مورد استفاده قرار می گيرند، منتقل کنيد. • تعداد بازديدکنندگان را تا حد امکان کاهش دهيد. • جهت جلوگيری از ورود پرندگانی مانند گنجشک ها و سارها سوراخها و پارگيهای توری را تعمير کنيد. • هرگز اجازه لانه سازی به پرندگان وحشی را در داخل يا دوروبر تاسيسات خود ندهيد. • منشا هر گله جديدی را که به مزرعه وارد می کنيد بشناسيد و گله جديد را به مدت 4 هفته قرنطينه کنيد. • پرندگان بيمار را از بقيه جدا کنيد و پرندگان مرده را به يک آزمايشگاه برای تشخيص ارسال کنيد.
4- مشکلات پا: بدليل رشد سريع شترمرغ بويژه با دادن کنسانتره، تغيير شکل استخوان ها بسيار رايج است. همچنين شترمرغ به کمبود ويتامين E و سلنيوم حساس است، بنابراين بايستی توجه ويژه ای به املاح و ويتامين های موجود در جيره شود بخصوص زمانی که از يونجه خشک استفاده می شود. به طوريکه بايستی 80 واحد بين المللی ويتامين E در هر کيلوگرم خوراک موجود باشد. به علت جستجوگر بودن و کنجکاو بودن جوجه بايستی از لغزيدن آنها در سطوح صاف و ... دقت کرد چرا که جوجه ها استخوانی نرم دارند. به علت بزرگی و دراز بودن پاها در شترمرغ مشکلات پا سريعا قابل شناسايی است. پيچ خوردگی پاها يا چرخش 90 درجه ای پا به بيرون ناگهانی است و به دليل کاهش نسبت کلسيم به فسفر می باشد. استفاده از محلول های کلسيمی همانند بوروگلوکونات کلسيم بسيار مفيد است. از مسائل مهم ديگر در اين عارضه بالا بودن چربی جيره می باشد که باعث کاهش کلسيم و درنتيجه اختلال ساق پاها می شود.
5- آبله: آبله می تواند شترمرغ ها را در هفته اول تا 16 هفتگی مبتلا کرده و تا 16 درصد تلفات داشته باشد.
6- آنتريت نکروتيک: اين عارضه در اثر خوردن خاک و لجن می باشد. عفونت کلستريديايی در هر سنی شترمرغها را مبتلا کرده و تلفات بسياری هم می دهد. اين حساسيت در شترمرغ هايی که به صورت صنعتی نگهداری می شوند و چراگاهی ندارند حساستر است.
7- تورم ناف: برای جلوگيری از اين عارضه در روزهای اول از بتادين استفاده شود.
8- کوکسيديوز: در جوجه های جوان بيشتر ديده می شود. استفاده از لاکتوباسيلوس می تواند مانع تکثير کلی باسيل ها در روده شود.
مشکلات پرورش دهندگان شترمرغ : کسانی که در اين حرفه کار می کنند اغلب فاقد تحصيلات تخصصی بوده و قبل از شروع کار، تجربه کار با هيچ ماکيانی ندارند. به طوريکه برخی سرمايه های مازاد خود را و برخی برای تفريح اقدام به اين کار می کنند هر چند که شرکتهای فعال نيز وجود دارد. به دلايل متعدد گله های ناهماهنگ زياد بوده، وزن لاشه، وزن ماهيچه ها و اندام ها با هم همخوانی ندارد، به طوريکه وزن ماهيچه ها از 16 کيلوگرم ( مديريت ضعيف ) تا 50 کيلوگرم در سال اول متغير است. اگر ميزان گوشت هر قطعه بيش از 40 کيلوگرم باشد سود اقتصادی دارد و گرنه نه. اطلاعات کم و عدم شناخت کامل رفتارهای حيوان از مشکلات ديگر است به طوريکه در طول فصل جفتگيری نرها خطرناکتر و با رفتار تهاجمی بيشتری بوده که با بالا آوردن سينه و درآوردن صدای هيس مشخص می شود که عدم اطلاع از اين موضوع می تواند مشکلاتی ايجاد کند. همچنين تنها گذاشتن حيوان در زمان زخم شدن و توجه نکردن به اين نکته که شترمرغ حيوانی اجتماعی بوده، باعث تلفات می شود. بازار ناشناخته و ترويج نيافته يا عدم توسعه فرهنگ مصرف فرآوری شترمرغ بر بازار پرورش آن سايه افکنده است. تلفات زياد هفته های اول( به دليل عفونت کيسه زرده، تغيير شکل پاها و پنجه، اسهال، عفونت معده) و تلفات بعدی( به علت انباشتگی پيش معده، ضعيف شدن در فصل جفتگيری) همگی موثر است. سيستم ثبت و نگهداری اطلاعات: در هر فارم پرورش، اطلاعات، اساس و مبنای تصميم گيری مديريتی برای گله هاست. به طوريکه هر پرورش دهنده اطلاعات روزانه، هفتگی، ماهيانه و ساليانه خود را به صورت روشن، دقيق و گويا بايستی برای خود داشته باشد و پيشرفت گله و فارم خود بر اساس تصميمات ناشی از اطلاعات اخذ شده باشد. پس از خريد جوجه بايستی تيتر آنتی بادی کل جوجه ها ( تک تک آنها) يا ميانگين گله مادر را بداند و پبت کند. همچنين تيترهای حاصل از خونگيری جوجه های خود را داشته باشد. دانستن اطلاعات تک تک جوجه ها می تواند آينده کاری شما را تغيير دهد به طوريکه از روی آن پتانسيل جوجه ها، مقاومت در برابر بيماريها و ميزان توليد و رشد انها می توان پی برد. علاوه بر آن اطلاعات هفتگی در خصوص تلفات، بيماريها، مصرف دارو، درصد نطفه داریدرصد هچ، وضعيت پرها، رفتارها، ميانگين وزن گله و روند رشد تک تک جوجه ها بررسی گردد تمام اين اطلاعات در طول ماه و سال هم کاربرد دارد. جدول زير به عنوان نمونه آورده شده است. يک نکته مهم اين است که به هنگام خريد جوجه، استاندارد نژاد گرفته شود تا بر اساس آن برنامه ريزی شود. هفته وزن افزايش وزن تلفات علل تلفات بيماريهای موجود در منطقه وضعيت پرها دارو و واکسن مصرفی توليدمثل هفته تاکنون وضعيت بلوغ درصد توليد درصد نطفه داری درصد هچ رفتار توليدمثلی
اطلاعات ديگری نيز می توان به اين جدول اضافه کرد. جهت اطلاع يک عملکرد مطلوب شامل: درصد نطفه داری: 68 درصد، درصد هچ: 66 درصد، درصد زنده مانی جوجه ها: 80 درصد، تعداد تخم توليدی در هر ماه: 3-5/2 عدد می باشد.
توصيه های مهم برای کسانی که می خواهند مزرعه پرورش شترمرغ احداث کنند: 1- تحقيق: قبل از آغاز خريد و شروع پرورش شترمرغ تحقيق مفصلی با توضيحات زير انجام دهيد: الف: بازار فروش جوجه شترمرغ: به طوريکه در کجای ايران بهترين، قويترين و ارزانترين جوجه های عاری از بيماری با ضمانت فروشنده ( همانند بيمه، خدمات پس از فروش) عرضه می گردد. ب: بازار فروش محصولات: با فرض اينکه شما محصولات شما قابل فروش است به تمامی مکانهای عرضه محصولات شترمرغ و يا صادرات سرزده و قيمت دقيق گوشت، پر، چرم و ضايعات ديگر را سوال کنيد. ج: خوراکهای مورد استفاده در تغذيه: ميزان مصرف در طول يک دوره پروار و قيمت تک تک نهاده ها چه مقدار است؟ در اين خصوص با کارشناسان مراکز پرورش شترمرغ، کارشناسان جهاد کشاورزی و مراکز تحقيقات به صورت کامل صحبت نمائيد. نکته: از گرفتن اطلاعات سطحی و گذرا و غير کاربردی لز دلالان و واسطه ها خودداری کنيد. د: هزينه و نوع واکسن، دارو و مکمل مصرفی: در اين خصوص بايستی برنامه واکسيناسيون (مطابق شرايط ايران) را از دامپزشکان شرکت های فروشنده جوجه، سازمان دامپزشکی و افراد خبره جويا شد. دقت کنيد در صورتيکه تمام اطلاعات لازم در خصوص تک تک موارد اشاره شده را جمع آوری و ثبت نکرده ايد و قيمت دقيق آن را يادداشت ننموده ايد هيچ اقدام عملی انجام ندهيد. ه: هزينه های کارگری: و: هزينه احداث تاسيسات احتمالی، حصارکشی، خريد زمين و گرفتن طرح و نقشه: ز: هزينه مربوط به ويزيتورهای مهندسان دامپروری و دامپزشکان: سپس جدول زير را کامل کنيد و آنگاه اگر به اين نتيجه رسيديد که در منطقه شما اين فعاليت اقتصادی است آنگاه با توضيحات بعدی اينکار را به صورت جدی شروع کنيد زيرا که تصميم احساسی و غير آگاهانه مساوی با هدر رفتن سرمايه و اعتبار شماست.
عناوين هزينه ها قيمت (ريال) عناوين درآمدها قيمت (ريال) خريد اوليه جوجه ( برحسب تعداد) درآمد حاصل از فروش گوشت کل خوراک مصرفی در يک دوره درآمد حاصل از فروش جوجه يکروزه کل هزينه واکسن، دارو و مکملها درآمد حاصل از فروش پر و چرم هزينه کارگری هزينه تاسيسات و حصارکشی هزينه پرداختی برای مشاوران دامپروری و دامپزشکی هزينه خريد زمين و طرح و نقشه
دقت کنيد بسته به هدف پرواری يا غيرپرواری شترمرغ برخی عناوين درآمدی و هزينه ای تغيير می کند که می توان به آنها اضافه کرد و جمع هزينه ها از مجموع درآمد کسر شده در صورتيکه جواب مثبت باشد می توان به ادامه کار با اطمينان بيشتری اميدوار شد. لازم به ذکر است که هزينه های انجام شده برای تاسيسات و حصارکشی را به عدد 15 تقسيم کنيد زيرا که عمر مفيد تاسيسات در اين دامنه می باشد.
2- خريد جوجه: دانستن ظرفيت ژنتيکی پرنده بسيار مهم تر از ظاهر آن است. در ايران جوجه های فروخته شده توانايی توليد 6 تا 90 تخم را دارند که اين نشان دهنده متغيير بوده ظرفيت اين حيوان است. ولی به عنوان يک اصل بدانيد که جوجه خريداری شده بايد بتواند 15 سال توليد مطلوب داشته باشد. پس بررسی شجره حيوان مساوی است با اطلاع از آينده 15 ساله کار خود که در صورت توفيق بايستی مسائل ديگر و مديريت را دنبال کنيد. همچنين با گرفتن نمونه خونی از جوجه ها از سلامت آنها مطمئن شويد و حتما اطلاعات واکسيناسيون و تيتر آنتی بادی های گله مادر را از فروشنده بخواهيد. 3- توصيه های کلی: - محل پرورش شترمرغ از جاده اصلی فاصله داشته باشد (1000-500 متر). هرچه فاصله بيشتر باشد امنيت زيستی فارم بيشتر است. از جاده های پر رفت و آمد، مکانهای پر سر و صدا، کشتارگاههای طيور و مزارع پرورش طيور ديگر فاصله بگيرد تا از درگيری با بيماريهای ويروسی ( نيوکاسل و آنفلوآنزا) و بيماريهای مشترک در امان باشد. - زمين انتخاب شده بايد نسبت به آب و باران بسيار نفوذپذير و غير رسی باشد. - از ورود بی رويه و بدون توجيه بازديدکنندگان خودداری شود و اين شعارتان باشد: “Visitors, all of them are problem” )هميشه بازديدکنندگان، عامل مشکل (مشکل ساز) هستند.( - برای احداث تاسيسات هزينه های آنچنانی در نظر نگيريد و ساده ترين و ارزانترين تاسيسات مدنظر باشد. - بدانيد که شترمرغ به انباشتگی پيش معده، سنگدان و مشکلات ناشی از بلع اجسام خارجی حساس و ضعيف است. - برای گرفتن اطلاعات دقيق در خصوص قيمت و پرورش حتما به سايت های فارسی و انگليسی سری بزنيد. صحبت نهايی بهترين توصيه ای که می توانيم داشته باشيم اين است که با مزرعه داران از ديگر مناطق ملاقاتی داشته باشيد و پی ببريد که آنها محصولاتشان را چگونه و به چه قيمتی به فروش می رسانند و تقاضاهای منطقه ای را بررسی کنيد و اين نکته را هميشه در نظر داشته باشيد که هيچ حرفه ای بدون بازاريابی به عنوان بخشی از برنامه های کلی مديريت نمی تواند نتيجه دلخواه را داشته باشد. در پايان اميد است که افرادی که وارد اين صنعت می شوند با مشاوره صحيح وارد شده تا هم سرمايه خود را تضمين کنند و هم در جهت شکوفايی و رشد جامعه قدم مثبتی بردارند.
منابع مورد استفاده: 1- مديريت پرورش شترمرغ، سيد مسعود موسوی، اداره طيور وزارت جهاد کشاورزی. 2- Anatomy Of Ostrich. http: // www. Cvm.okstate. edui. 3- Commercial Poultry Nutrition. S. Lesson, J. D. Summers. 3 rd edition. 4- http: // www. Ostrich-emu. Com/ 5- http: // www. Ostrich. Org. Uk/ products/ 6- The Performance Of Farmed Ostrich Chicks In Eastern Australia. More. S. J. 1996. prev. vet med 29: 91-106. 7- Understanding Difficulties Of Economic Ostrich Processing. Fiona Benson, Dary Holle. 8- www. Ostrich. Online.Com. 9- www. Info Poultry. Com.

