آباده

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

آباده شهری است در استان فارس و مرکز شهرستان آباده. شهرستان آباده در شمالی ترین نقطه استان فارس قرار دارد. از شمال و غرب به استان اصفهان ، از جنوب به صفاشهر و از شرق به استان یزد متصل است.این شهرستان در فاصله 270 کیلومتری شمال شیراز، 200 کیلومتری جنوب اصفهان، 190 کیلومتری جنوب غربی یزد و 528 کیلومتری جنوب شرقی شهرکرد قرار دارد. وسعت جغرافیایی آباده 6052 کیلومتر مربع است که حدود 11 درصد کل مساحت استان را به خود اختصاص داده است. شهرستان آباده، به مرکزیت شهر آباده شامل بهمن، صغاد، ایزدخواست، سورمق و حدود 20 دهستان است.

گفتم چه كنيم تا كه دلاشاد شويم* از بـند غم زمـانه آزاد شويم*

دل گفت تو ويراني ومن هم ويران* بخرام به آباده كه آباد شويم*

روانشاد پيروي شيرازي


فهرست مندرجات

[ویرایش] کوه‌ها و رودخانه‌ها

کوه‌های آباده، دنباله کوههای زاگرس پاطاق است که از جنوب باختری کوه دنا شروع می‌شود و مهمترین رشته آن بایار وقله معروف آن "بل" به ارتفاع 3040 متر است. بین دنا و آباده، رشته‌های مرتفعی از کوه‌های کیلویه قرار دارد. رودهای شهر آباده از کوههای این شهرستان، در نتیجه انباشت برف زمستانی، چشمه سارها و رودخانه‌هایی به وجود می‌آيد. این رودخانه‌ها هم اغلب دارای مجاری پر پیچ و خم هستند و جریان مسیر آبها در هر دره، جهت معنی را طی می‌نماید و اغلب آنها فصلی هستند.

[ویرایش] آب وهوا

آب وهواي منطقه را مي توان تحت تاثير مرتفع بودن منطقه وقرار گرفتن درپيشكوه هاي داخلي زاگرس و دوري از باد هاي باران آور غربي , ازنمونه هاي آب وهواي كوهستاني دسته بندي كرد . ميانگين بارندگي سالانه آن حدود120 ميليمتر وميزان بارش سالانه آن حدود 200 ميليمتر است كه در رديف نواحي خشك كشور جاي ميگيرد.اين شهرستان سردترين نقطه استان فارس به شمار رفته وزمستاني سرد و طولاني دارد و تابستانی خنک و معتدل دارد .Mjfotuhi ۱۱:۳۴، ۸ ژوئیه ۲۰۰۷ (UTC)

[ویرایش] دين زبان و نژاد

همه ساكنان شهرستان آباده ونواحي پيرامون آن ،پيش از تسلط اعراب،زرتشتي بودندودرزمان صفويه به مذهب تشيع گرويدند. هم اكنون تمامي ساكنان غير از تعدادي از همشهريان كليمي كه از اصفهان به اين شهر آمده اند، شيعه 12 امامي هستند. زبان مردم آباده ،فارسي است ودر بعضي از بخشهاي اطراف آن طوايفي از اعراب و ايل قشقايي ساكنند كه گويش تركي دارند. نژاد مردم آباده از نژاد ايران باستان و يا آريايي است .

[ویرایش] پوشش گياهي و نمونه جانوري

با توجه به آب وهواي منطقه پوشش گياهي اين شهرستان از نوع استپ كوهپايه اي يا نيمه بياباني است كه پوشيده از انواع بوته هاي نواحي استپي است.در پاي كوه هاي جنوبي گل هاي رنگارنگ بهاري وگياهان دارويي در ميان بوته ها ديده ميشود اين پوشش گياهي در كشور به نسبت نواحي بياباني و نواحي مرطوب در رديف مراتع متوسط قرار دارد.به علت اوضاعطبيعي حاكم بر منطقه وصيد هاي بي رويه در گذشته حيات وحش آن فقير شده است، در دشت جانوراني مانند خرگوش، روباه ، وكفتار بيش از بقيه ديده ميشوند.

[ویرایش] معادن

معادني كه در اين شهر قرار دارند عبارتند از:

معدن بزرگ خاك نسوز كه از معادن نادر اين ماده در خاور ميانه به شمار ميرود. معادن زيادي از انواع سنگ ها مانندسنگ سفيد، معدن گچ در حومه آباده، معدن گل چيني در 9 كيلومتري آباده و معدن بزرگ كبالت

[ویرایش] صنايع دستي

منبت كاري آباده شهرت جهاني دارد ونمونه هاي آن در موزه هاي جهان به عنوان بهترين كا هاي هنري نگهداري ميشود.منبت كاري هاي كاخ مرمر ، به دست هنرمندان اين شهر ،همچون استاد احمد امامي ساخته و پرداخته شده است .ملكي وگيوه هاي آباده در نهايت ظرافت، استحكام و دقت ، تهيه شده ودر نوع خود بي مانند است.

[ویرایش] ويژگيهاي تاريخي

به استناد باستان شناشان سكونت در محدوده كنوني آباده به هزاره اول پيش از ميلاد باز ميگردد. گروه‌هاي كرد چادر نشين در دوره هخامنشي ،نخستين كساني بودند كه در دشت حد فاصل آباده و اصفهان اسكان يافتند .آثار باستاني بر جاي مانده، همچون قلعه باستاني ايزدخواست وقصر بهرام گور در سورمق،شواهدي از وجود فرهنگ وتمدن دراين گستره جغرافيايي است .

شهر آباده به دليل واقع شدن در سه راهی مواصلاتی بین اصفهان ، یزد و شيراز موقعيت ويژه اي دارد.

در حدود سال 1197 كه كريمخان زند شيراز را به عنوان پايتختي برگزيد و به فرمان او شاه اسماعيل سوم در آباده مسكون شد،و قلعه‌اي به نام قلعه شيرازي (كه هم اكنون آثار آن باقيست) براي حفظ امنيت راه كاروان ها بنا گرديد.

بنا به فرمان وي، عده اي از طوايف پرندي و گرجي از اصفهان به آباده آمدند و مأمور آبادي و عمران اين منطقه گرديدند.كم كم قلاعي داراي ديوار هاي مرتفعي تقريبأ به ارتفاع 9 تا 10 متر و ضخامت 2 تا 3 متر از چينه ساخته شد. در اطراف هر قلعه و به فاصله 50 متر ،برج هايي ساخته بودند وسوراخ هايي به نام تيركش در آنها تعبيه كرده بودند.

در زمان رضا شاه،بتدريج از ارتفاع قلاع كاسته ودر هاي آن برداشته شد و عبور و مرور وسايل نقليه نيز به نحو محسوسي وضع آنجا را دگرگون كرد به نحوي كه منازل و دكانها از داخل قلاع ,خارج شد و به اطراف شاهراه كنوني منتقل شد.

[ویرایش] اماكن تاريخي و سياحتي

1- قبور خورشيدي در كوه خواجو وكوههاي پشت آن .

2- قلعه گبري بر فراز كوهي به همين نام در مجاورت كوه خواجو از دوره ساساني و قبل از آن .

3- آرامگاه خواجه عكاشه بر فراز كوه خواجو از دوره صفويه .

4- خرفخانه آباده در پشت كوه خواجو از دوره صفويه .

5- عمارت كلاه فرنگي (تاريخ ساخت 1291 ه.ق) .

6- تيمچه صرافيان (شرح آن در پايين آمده است ) .

7- تيمچه مسعودي .

8- تپه هاي باقر آباد كه قدمت آنها نامشخص است .

9- تپه هاي قلعه كهنه رحمت آباد از دوران پيش از تاريخ

10- قلعه سورمق (قاجاريه)

11- كلاه فرنگي سورمق (قاجاريه)

12- كاروانسراي شورجستان (صفويه)

13- نخستين سد قوسي جهان در ايزدخواست

14- قلعه ايزدخواست از دوره ساساني

15- كاروانسرا و پل صفوي در ايزدخواست

16- خرفخانه سورمق و چهل زرعي از دوره صفويه


[ویرایش] ویژگيهای فرهنگی

تا پيش از تشكيلات اموزش و پرورش به شيوه جديد و تأسيس مدارس نوين، تعليم و تعلم در مكتب خانه ها صورت ميگرفت . از اشخاصي كه در زمان گذشته مكتب خانه تشكيل داده بودند ميتوان به عباس اديب ، حاجي محمد هاشم خان و حاجي ملا احمد اشاره نمود.

نخستين مكتب دار آباده ،مرحوم عباس اديب بوده است . لقب اديب را حاكم وقت فارس به وي داده بود. همين مكتب داران بعدها به هنگام تأسيس مدارس به سبك آن زمان ،نقش معلم را بر عهده داشته اند .


تاسيس اولين آموزشگاه دولتي فارس در آباده :


در سال1285 ه . ش ،ميرزا حبيب الله آموزگار (مستشار ديوان كشور)، هنگام عبور از آباده به سوي تهران ،بنا به خواهش حاج عليخان كه شخص مدبري بوده ،از حركت يه سوي تهران منصرف و در آباده توقف مي نمايد.

ميرزا حسين و ميرزا اشرف هم به تدريس زبان فارسي مي پردازند . ميرزا عنايت الله سهراب نيز براي تدريس زبان انگليسي دعوت مي شود .اين مدرسه به صورت ملي بوده وحقوق آموزگاران از محل شهريه دانش آموزان تأمين ميشده است .در سال 1287 ه . ش محمد باقر موحد ،از اصفهان به آباده وارد مي شود ودر منزل حاج ملا عبد الله واعظ اقامت مي كند.

وي به زبان فرانسه و عربي آشنايي داشته است ،در اين تاريخ مدرسه اي به نام موحد (اين مدرسه در بعضي اسناد به نام اسلامي هم آمده است) تأسيس ميشود .مقارن اين ايام ،دو نفر از صاحب منصبان هيئت تفنگداران پليس جنوب مستقر در آباده "s.p.r” مدرسه مزبوربه محل رونقيه انتقال وبه مدرسه همت موسوم شد كه توسط معلمين آقايان محمد باقر موحد ،علي آقا واعظ زاده وسيد حسين ضيا العلوم (دانا)وغلامرضا اديب اداره شدو مديريت آن بر عهده حاج واعظ بوده است .دراين زمان حاج مخبر السلطنه هدايت به سمت استانداري فارس منصوب مي گردد. و به هنگام عبور ار آباده از وضع اين مدرسه آگاه مي شود. وي دستور ميدهدكه در اين مدرسه به جاي فرانسه ،عربي تدريس شود ودر نتيجه اين مدرسه دچار افت تعداد دانش آموز و درآمد شد به همين دليل علي اصغر واعظ زاده براي تأمين اعتبار لازم به اداره كل فرهنگ فارس مراجعه مي نمايد. اما نتيجه اي نمي گيرد واين مدرسه منحل مي شود .

پس از گفتگوي واعظ زاده با مردم قرار شد 20 درصد ماليات بيشتر به دارايي پرداخت تا از محل عوايد آن هزينه هاي اين گونه مدارس تأمين شود .بر اساس اين تلاشها و مكاتبات و مراجعات پيگير ،علي اصغر واعظ زاده موفق مي شود موافقت اداره كل معارف فارس را براي تامين اعتبارات لازم به منظور تاسيس يك آموزشگاه دولتي كسب نمايد. به اين ترتيب در سال 1294 ه . ش از محل بودجه عوارض معارفي اداره معارف فارس دبيرستان دولتي 4 كلاسه سعدي آباده به مديريت دكتر واعظ زاده تاسيس مي شود ابوطالب دانا ، علي اكبرواعظ زاده ،ميرزا مهدي امام ومحمد باقر موحد مديريت اين مدرسه را عهده دار بوده اند .گفتني است كه اين واحد آموزشي اولين آموزشگاه دولتي است كه در فارس تاسيس شده است. اين واحد آموزشي ملي كه باني آن خانم طلعت آگاه (وفا) بود در سال 1314 شمسي منحل شد .درسال 1290شمسي دبستان ملي زنهاريه معروف به دبستان دولتي دوشيزگان از سوي اداره معارف فارس با يك كلاس تاسيس شد .كه به تدريج كلاسهاي آن افزايش يافت .

با پيگيري اداره فرهنگ آباده ، اداره فرهنگ فارس با افتتاح كلاس اول دبيرستان موافقت و از اول مهر ماه 1315 شمسي اين كلاس شروع به كار كرد. در سال1316 شمسي كلاس دوم اين دبيرستان نيز تاسيس شد .سرپرست دبيرستان در آن سال محمد رضا دايي بود . در سال 1327 شمسي به تقاضاي اوليا دانش آموزان و موافقت فرهنگ فارسدبيرستان دخترانه اهلي(اقبال لاهوري كنوني )تاسيس شد .

[ویرایش] تيمچه صرافيان

اين بنا دربازار كهنه شهر آباده واقع شده است كه در حدود 120 سال پيش به دست استاد رضا يزدي ساخته شده است.درب ورودي آن از جنس چوب و به طرز زيبايي ساخته شده،دو كوبه روي آن قرار داشته كه كوبه سمت چپ مخصوص آقايان وكوبه سمت راست مخصوص خانم ها بوده است .اين بنا توسط حاج محمد خان به يك نفر شيرازي يه نام حاج باقر فروخته ميشود واز او به دو پسرش حاج احمد وحاج محمود به ارث مي رسد.آنها در اين تيمچه به داد و ستد وبازرگاني مشغول مي شوند.30 الي 35 سال پيش اين دو برادر براي نذر خود مراسم عزاداري در اين بنا برگزار مي كردند كه منبري قديمي از آن زمان هنوز دراين ساختمان موجود است. در وسط حياط اين ساختمان قپاني(ترازويي) بزرگ وجود داشته كه اجناس تجاري به وسيله آن وزن مي شده است .آب اين ساختمان از چاه تامين مي شده،از درب ورودي كه وارد ميشويم دو حجره در چپ و راست وجود دارد كه محل كسب دو برادر بوده وروي سر اين دو حجره هم دو اتاق است كه محل استراحت بوده است.اين ساختمان در دو طبقه ساخته شده كه از اتاق هاي بالا براي استراحت تجار و مسافرين استفاده مي شده است . حوض سنگي بسيار زيبايي هم به ابعاد 4*3 متردروسط حياط واقع است در ضمن درب حجره ها هم به صورت كشويي به طرف بالا و پايين باز و بسته مي شود وسقف آنها به وسيله چوب هاي حاشيه دار زيبايي به اندازه 30*20 سانتي متر پوشيده شده است وكف آنها باخشت هاي آجري مربع شكل فرش شده است . در مورد نامگذاري اين تيمچه به نام صرافيان طبق شنيده ها به علت بوده كه چون اين دو برادر از تجار متمول وسرشناس بوده اند در ضمن در شناسايي پول هاي خارجي تبحر داشته اند به آنها لقب صراف داده اند و صرافيان فاميل آنها شده واين تيمچه نيز به همين نام باقي مانده است . اين بنا به شماره 1932 در سال 1376 ثبت آثار ملي ايران گرديده و هم اكنون در تملك ميراث فرهنگي و شهرداري آباده است ومراحل بازسازي آن هم اكنون دردست اجراست.

[ویرایش] مهمترين وقايع و رويداد هاي تاريخي

1- حمله لشكر افغان به آباده وتسخيرآن درراه عزيمت به اصفهان (1134 ه.ق)

2- اقمت شاه اسماعيل سوم در آباده به فرمان كريمخان زند از سال 1179 ه.ق

3- جنگ لطفعلي خان زند و آقا محمد خان قاجار در محدوده شهر آباده و تخريب قسمتي از شهر

4-قيام حيدر ميرزا فرزند شاه اسماعيل سوم عليه آقا محمد خان قاجار

5- جنگ بابا خان (فتحعلي شاه بعدي )با حسينعلي ميرزا در نزديكي شهر

6- وقوع جنگ آباده در سال 1297 ه.ق ،اين جنگ بين نيروهاي تفنگدار پليس جنوب(قشون بريتانيا مستقر در آباده) از يك سو و نيروهاي ايل قشقايي و آباده اي ها از سوي ديگر



[ویرایش] مفاخر فرهنگي

حاج عليخان (از روشنفكران و اصلاح طلبان)

حسين پور حمزه وكربلايي تقي دانشور ،ازآزادي خواهان و تاسيس كنند گان حزب دمكرات در آباده

ابراهيم خان سورمقي از شخصيت هاي برجسته در خاندان واعظ زاده

پور فريدون (شاعر دوره ايلخاني)

ضيا (شاعر دوره صفويه)

سقيما آباده اي (شاعر دوره صفويه) ،محمد تقي رسا (شاعر دوران قاجاريه)

شاهد فارسي(شاعر) ،كفري يزدخواستي (شاعر) ،عبدالحسين بهمني(شاعر)

محمد باقر ميرزانيا (شاعر) ،مدد علي (متخلص به زارع (شاعر))

حيدر علي مداح (مذنب (شاعر))

اورنگ خضرايي (شاعر نوپرداز معاصر)

حاج آقا بزرگ مينو (شاعر)


هنرمندان منبت كار معروفي كه آثار هنري آنان زبانزد است و آثار آنان در معتبرترين موزه هاي داخل و خارج نگهداري مي شود مانند:

امامي ها (8نفر مشهورترين منبت كاران دوره دوره پهلوي اول و دوم)

صنيعي ها (4 نفر مشهورترين منبت كاران دوره پهلوي )

واستاد حسين منبتي (مشهور ترين منبت كار دوره پهلوي اول)


از خوشنويسان معروف ميتوان حاج عبدالله آباده اي وعلي اكبر حسيني (دوره قاجار) غلامرضا اديب زاده (دوره پهلوي اول)و مرحوم بديع الله مرادي را نام برد.

در زمينه موسيقي ميتوان از استاد حبيب الله ذوالفنون وفرزندان ايشان ،استاد محمود واستاد جلال ذوالفنون نام برد.

از ديگر مفاخر ارزشمند موسيقي آبادهميتواناز بانوي جاودان موسيقي ايرانخانم مرضيــه نام برد .


[ویرایش] مفاخر علمي

حاج ملاعبد الله واعظ مجتهد كه در سال 1244 ه.ق وفات يافت.

حاج محمد جعفر آباده اي مجتهدكه در سال 1281 ه.ق وفات يافت

ملا ابوطالب (مجتهد)

ملا امين الله ناظم الشريعه (مجتهد)

محمد حسين الشريعه (مجتهد)

مكنون آباده اي (عارف)


با توجه به پيشينه فرهنگي اين شهر متخصصان فراواني به كشور اهدا يا به خارج از كشور اعزام كرده است واستادان و مشاهير فراواني ازاين خطه بر خاسته اند كه ذكر نام آنان در اين مختصر نميگنجد و تنها به ارايه بعضي آنان بسنده ميشود .

پرفسور امان الله روشن زاير (فيزيك دان و متخصص ترمو ديناميك)

پرفسور محمود رضا شهرياري (دانشمند و مخترع بين المللي)

هدايت الله فروهر (متخصص معدن ومترجم)

روح الله عباسي ( متخصص رادار و مترجم)

دكتر آزموده (استاد دانشگاه در لندن كه اخيرا مبلغ يك ميليارد ريال به دبيرستان سعدي آباده (دبيرستان دوران تحصيلشان ) اهدانموده اند

خانم ميمنت دانا (مترجم)

دكتر ذبيح الله قربان (باني دانشكده پزشكي در شيراز)

دكتر بديع الله آگاه (پزشك وشاعر)

دكتر مسيح آگاه ( شاعر )

دكتر بيژن اعرابي (متخصص مغز و استاد دانشگاه)

دكتر جمشيدصداقت كيش (جغرافي دان،استاد دانشگاه وآباده شناس معروف)

دكتر كريم واعظ زاده (جراح واستاد دانشگاه)

دكتر عباس زماني (متخصص علوم آزمايشگاهي )

مهندس سید محمد حسین دانا(مدیر عامل شرکت نفت فلات قاره)


[ویرایش] منابع