مهدیقلی هدایت

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

رضاشاه پهلوی

دربار

محمدرضا پهلوی
تاج‌الملوک

نخست‌وزیران رضاشاه

محمدعلی فروغی
حسن مستوفی
مهدیقلی هدایت
محمود جم
احمد متین دفتری
علی منصور

چهره های مهم

احمدشاه
فرمانفرما
مشیرالدوله پیرنیا
مستوفی‌الممالک
صمصام‌السلطنه
سپهدار تنکابنی
سپهدار رشتی
قوام‌السلطنه
وثوق‌الدوله
سیدحسن مدرس
ارشدالدوله
سالارالدوله
شعاع السلطنه
نصرت الدوله
حسن تقی‌زاده
احمد کسروی
عضدالملک
مشیرالدوله
محمد خیابانی
علی اکبر دهخدا
محمدتقی بهار
ایرج میرزا
فرخی یزدی
میرزاده عشقی
داور
تیمورتاش
تقی ارانی
رکن الدین مختاری
شيخ خزعل
یپرم‌خان
یحیی دولت‌آبادی
اسماعیل امیرخیزی
جعفر خان سردار بهادر
میرزا کوچک‌خان جنگلی
حیدرخان عمواوغلی
محمدتقی خان پسیان
سلیمان‌میرزا اسکندری
مستشارالدوله
موتمن‌الملک
محمد مصدق
عبد الحسین هژیر
فضل‌الله زاهدی
سیدضیاءالدین طباطبائی

احزاب و گروهها

اجتماعيون عامیون
اعتداليون
عامیون
کمیته مجازات
حزب دموکرات
کمیته زرگنده
دیویزیون قزاق
گروه ۵۳ نفر
حزب کمونیست ایران

وقایع مهم

قاجار
قرارداد دارسی
جنبش مشروطه
جنبش جنگل
انقلاب ۱۹۱۷ روسیه
قرارداد ۱۹۱۹
ایران در جنگ جهانی اول
کودتای ۱۲۹۹
مجلس مؤسسان
انحلال سلسه قاجار
قانون اساسی مشروطه
قرارداد ۱۹۳۳
صنعت نفت ایران
ایران در جنگ جهانی دوم

مهديقلي هدايت (مخبرالسلطنه) (1334 - 1243 ش. ) فرزند عليقلي خان مخبرالدوله در تهران تولد يافت. علاوه بر زبان فارسي و مقدمات عربي، تاريخ، جغرافيا و رياضيات، زبان فرانسه را به خوبي فرا گرفت و در سن 15 سالگي براي ادامه تحصيل رهسپار آلمان شد. دو سال در آن كشور اقامت داشت و زبان آلماني را آموخت ولي تحصيل مرتبي نكرد و تخصصي نگرفت و به ايران بازگشت و در تلگرافخانه مشغول خدمت شد.

در سن بيست سالگي در دارالفنون معلم زبان آلماني گرديد و پس از چندي مترجم زبان آلماني در دربار ناصرالدين شاه شد و منصب سرتيپي گرفت. سرانجام با سالي ششصد تومان مواجب به رياست پستخانه رسيد.

در 1315ه.ق پس از درگذشت پدرش، مظفرالدينشاه به او لقب مخبرالسلطنه داد و به رياست گمركات و پستخانه آذربايجان منصوب شد. دو سال بعد به تهران احضار شد و رياست مدرسه دولتي علميه و ساير مدارس را به او سپردند.

در سفر دوم مظفرالدينشاه به اروپا با اصرار اتابك ظاهرا به عنوان مترجم آلماني جزو همراهان شاه بود. در همين سفر اجازه گرفت چند ماهي در آلمان فن كليشه سازي و عكاسي را بياموزد.

پس از ي ك سال به ايران بازگشت و در دربار مظفرالدينشاه با سمت مترجم آلماني مشغول خدمت گرديد. چون اروپا ديده و با افكار آزاديخواهان آشنايي داشت در تشويق و ترغيب مظفرالدينشاه براي صدور فرمان مشروطيت كوتاهي نمي كرد و بايد قبول كرد وي در اعطاء مشروطيت سهمي درخور تقدير دارد.

پس از صدور فرمان مشروطيت مخبرالسلطنه مورد توجه قرار گرفت. ابتدا رابط بين مجلس و دولت بود و در تنظيم نظامنامه انتخابات دست داشت. در اولين كابينه مشروطيت كه به سرپرستي وزير افخم تشكيل شد مخبرالسلطنه به مقام وزارت رسيد و وزارت علوم را برعهده گرفت.

در دولت بعدي كه رياست آن با ميرزا علي اصغرخان اتابك بود وي در شغل وزارت علوم تثبيت شد. در كابينه ناصرالملك همداني وزارت عدليه را عهده دار گرديد و متعاقبا در سه كابينه زودگذر حسينقلي خان نظام السلطنه وزير علوم بود تا اينكه از وزارت به واليگري آذربايجان مأموريت يافت و چندي در آنجا حكومت كرد.

پس از به توپ بتن مجلس و انحلال مشروطيت مخبرالسلطنه نسبت به جان خود بيمناك شد و از راه روسيه به آلمان رفت . در آنجا مقيم شد. پس از استبداد صغير و پيروزي آزاديخواهان و استقرار مشروطيت دوم به ايران آمد و مجددا والي آذربايجان گرديد. وي در اين مأموريت با دشواريهاي فراواني مواجه بود از جمله وجود ستارخان و باقرخان در تبريز كه خود را فاتح مشروطيت مي دانستند، اختيارات او را به حداقل رسانده و آنچه خواسته سردار و سالار ملي بود مي بايستي جامه عمل بپوشد. مخبرالسلطنه پس از قتل برادرش صنیع السلطنه براي جان خويش بيمناك شد و بار ديگر از تبريز به اروپا رفت و قريب يك سال در آنجا باقي ماند. پس از مراجعت به ايران اين بار استانداري فارس نصيب او شد و سه سال در خطه فارس به حكمراني مشغول بود. پس از مراجعت به تهران در دو كابينه مستوفي الممالك به وزارت عدليه و كشور منصوب گرديد و در كاينه عين الدوله هم وزير عدليه شد.

سرانجام در 1297ش براي بار سوم والي آذربايجان شد. در اين دوره از استانداري وي در آذربايجان حوادث بسياري پيش آمد. قيام شيخ محمد خياباني و كشته شدن وي، قيام ماژور لاهوني و ژاندارمهاي بندر شرفخانه و قيام سميتقو از اهم مسائلي بود كه والي با آن مواجه گرديد.

در كودتاي 1299 و روي كار آمدن سيدضياءالدين مخبرالسلطنه به خلاف ساير ولاة چون قوام السلطنه، مصدق السلطنه و صارم الدوله نه تنها در مقام اعتراض برنيامد بلكه هزار تومان از حقوق ماهيانه خود را نيز به دولت انقلابي كودتا بخشيد. در انتخابات دوره چهاره كه بخشي از آن در دوران رياست وزارئي وثوق الدوله انجام يافته بود مخبرالسلطنه به وكالت از تهران انتخاب شد. پس از افتتاح مجلس چهارم وي در صف نمايندگان مجلس قرار گرفت و با اعتبارنامه او به علت قتل خياباني مخالفت شد. در اواخر 1301 در كابينه مستوفي الممالك وزير فوائد عامه و تجارت گرديد. بعد از سقوط دولت ظاهرا شغلي به او ارجاع نگرديد. در 1305ش كه مستوفي براي ششمين بار به نخست وزيري رسيد هدايت را به وزارت فوائد عامه و تجارت منصوب نمود و در تمام مدت زمامداري مستوفي، كه كابينه او سه بار ترميم شد، مخبرالسلطنه در وزارت فوائد عامه مستقر بود. در اواخر كابينه مستوفي وي به رياست ديوانعالي كشور برگزيده شد.

داور وزير عدليه با اختياراتي كه از مجلس تحصيل نموده بود حق داشت به دو نفر رتبه يازده قضايي اعطاء كند. رياست تميز و دادستان كل و حاج مخبرالسلطنه هدايت با رتبه يازده قضايي به رياست ديوانعالي كشور رسيد و رضاقلي هدايت پسر عمو و برادر همسر خود را با رتبه ده قضايي به رياست شعبه اول تميز گمارد كه ضمنا قائم مقام او در عاليترين مرجع قضايي كشور باشد. در خرداد ماه 1306 مستوفي از رياست دولت كناره گيري كرد و قرعه به نام حاج مخبرالسلطنه هدايت اصابت كرد، البته در اين انتخاب رأي و اراده تيمورتاش بسيار مؤثر بود چون شاه حق انتخاب نخست وزير را به جز خودش به او داده بود. هدايت در يادداشت هاي خود در اين مورد نوشته است سعي تيمورتاش در تغيير تصميم مستوفي مفيد نيفتاد.

مخبرالسلطنه هدايت قريب شش سال و نيم نخست وزير پهلوي بود. در دوران نخست وزيري او پايه هاي ديكتاتوري محكم گرديد. مادام كه تيمورتاش حيات داشت حل و فصل امور با او بود و تا حدي هم داور و سردار اسعد و نصرت الدوله در كارها وداخله داشتند. پس از زنداني كردن نصرت الدوله و تيمورتاش و سلب مصونيت از عده زيادي وكيلان مجلس هدايت غلام حلقه به گوشي بود كه فقط دستورات شاه را بدون چون و چرا اجرا مي كرد كه سرانجام دوره او هم سپري شد و در شهريور 1312 از كار بركنار گرديد.

پس از استعفاي مهديقلي هدايت شغلي به او ارجاع نشد. نهايت مجلس شوراي ملي در جلسه 19 آذرماه 1312 ماده واحده اي براي او به اين شرح به تصويب رسانيد: وزارت ماليه مجاز است خدمات آقاي حاج مهديقلي خان هدايت را از تاريخ اول 1298ق الي 25 شهريور 1312ش متواليا احتساب نموده سند خدمت صادر نمايد و آخرين شغل ايشان رياست ديوانعالي تميز را اساس رتبه يازده قضايي قرار دهد.

به اين ترتيب پرونده سياسي و اداري حاج مهديقلي هدايت كه در دوران پنج پادشاه مصدر مشاغلي بود بسته شد و هر ماه مبلغ سيصد و نود و هشت تومان حقوق بازنشستگي رتبه 11 قضايي به او پرداخت مي شد.

مخبرالسلطنه هدايت زبان و ادبيات فارسي، عربي، آلماني و فرانسه را خوب مي دانست، تاحدي به زبان انگليسي هم آشنا بود. در فن گراورسازي و كليشه سازي سررشته داشت و به موسيقي علاقه بسيار داشت و از نظر علمي آن فن را آموخته بود. در رياضيات، هيئت و فلسفه هم فضلي داشت.

مهديقلي هدايت در زمره رجال نادري است كه حوداث زندگي و اتفاقات كشور را به طور روزانه يادداشت كرده است كه امروز به صورت كتابهاي متعدد يكي از منابع تاريخ معاصر مي باشد.

مهديقلي هدايت قريب پنجاه سال در صحنه سياسي ايران بازيگري داشت. گاه در مقام استانداري و وکالت، گاه در مقام وزارت و صدارت از مهره هاي اساسي تاريخ معاصر ايران به شمار مي رود.



[ویرایش] منابع

  • دایرةالمعارف فارسی، مصاحب، غلامحسین (سرپرست).
  • باقر عاقلي - شرح حال رجال سياسي و نظامي معاصر ايران. چاپ اول سال 1380 جلدسوم. نشر گفتار.