لهجه هراتی
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
لهجه هراتی یا هِرَوی یکی از لهجههای زبان فارسی است.این لهجه شباهت بسیار زیادی به سایر لهجه های خراسان بویژه مشهدی دارد. لهجه هراتی با تفاوت های ناچیزی در ولایت های هرات، فراه، غور و بادغیس افغانستان مرسوم است.
آثاری هم در قدیم به این لهجه نوشته شدهاست از جمله مجالس خواجه عبدالله انصاری.[۱] یکی از مریدان خواجه عبدالله انصاری گفتارهایی از او را که به لهجه هراتی قدیم بوده گرد آورد و پس از آن در سدهٔ نهم هجری عبدالرحمن جامی آن گفتارها را از لهجه هراتی به عبارت فارسی معمول در آورده و کتاب نفحات الانس معروف را ساخته است.[۲]
فهرست مندرجات |
[ویرایش] ویژگی های بیان
[ویرایش] تبدیل فتحه به کسره
در لهجه هراتی تاکید بسیار کمی بر تلفظ فتحه وجود دارد و در واقع تبدیل فتحه به کسره از مهمترین ویژگیهای لهجه هراتی است. به طور مثال بیشتر نامهای عربی مردان، که بر وزن فَعیل هستند بر وزن فِعیل تلفظ میشوند مانند:
- مَتین ← مِتین
در واقع، فتحه اول واژه های یک بخشی به راحتی در لهجه هراتی تلفظ می شوند، مانند دَر، سَر، هَر، قَهر، شهَر و ...، اما زمانی که این واژه دوبخشی یا بیشتر باشد، لهجه هراتی، فتحه حرف اول را، نه کاملاً تبدیل به کسره، بلکه همانند اعراب، به صورت آوایی مابین فتحه و کسره تلفظ می کند:
- هَر +ی = هَِری؛
- سَر +ی = سَِری؛
- دَر+ی = دَِری؛
- شَهر+ی= شَِهری؛
[ویرایش] تغییر شکل نقش نمای را
نقش نمای مفعولی "را"، در لهجه هراتی اغلب به واژه های پیش از خود میچسبد و به صورت ر (وقتی مفعول به حرف صدادار ختم شود) و یا ِر (وقتی مفعول به حرف بی صدا ختم شود) تلفظ می شود:
- کتاب را = کتابِر
- شما را = شمار
- شهر را = شهرر
[ویرایش] دستور زبان
[ویرایش] ضمایر
[ویرایش] ضمایر فاعلی
تلفظ برخی از ضمایر مفعولی در لحجه ی هراتی با فارسی معیار متفاوت است.
اول شخص مفرد
مِ (me) =من
سوم شخص مفرد
ای(i)=این
دوم شخص جمع
شِما(šemâ)=شما
سوم شخص جمع
اونا(unâ)=آنها
اینا(inâ)=اینها ، ایشان
[ویرایش] ضمایر اشاره
اینجیگا (injigâ)=اینجا اونجگا (unjegâ)=آنجا
- اشاره به نزدیک مفرد
همی(hemi) یا هنمی (henemi) = همین
- اشاره به نزدیک جمع
همینا(heminâ) یا هنمینا(heneminâ) = همینها
- اشاره به دور مفرد
همو(hemu) یا هنمو(henemu)= همان
- اشاره به دور جمع
همونا(hemunâ) یا هنمونا(henemunâ) = همانها
[ویرایش] کنشواژه
[ویرایش] ضمایر متصل
اول شخص مفرد
- ُم (om) مثال = گفتُم
دوم شخص مفرد
- ی (i) مثال گفتی
سوم شخص مفرد
- َک (ak) مثال گفتَک ( البته در اغلب موارد کلمه ی گفت استعمال میشود)
اول شخص و دوم شخص جمع
اول شخص و دوم شخص جمع در لهجه هراتی به یک صورت تلفظ میشود و تشخیص آن بستگی به جمله دارد.
- ِم (em) مثال گفتِم= گفتیم یا گفتید
سوم شخص جمع
سوم شخص جمع در لهجه هراتی مانند اول شخص مفرد در فارسی معیار تلفظ میشود.
- م (am) مثال = گفتَم
[ویرایش] وجه
[ویرایش] وجه ساده
تلفظ ماضی ساده در لهجه هراتی بدین صورت است که بجای می (mi) از مِ (me) استفاده میشود.
mi giyam=megom
mi goyi=migi
migoyad=mege
migoyim=megem
migoyid=megem
migoyand=megam
[ویرایش] وجه التزامی
در لهجه هراتی تاکید زیادی بر استفاده از وجه التزامی است بطور مثال:
بِرفتُم (bereftom) =رفتم
در برخی موارد بجای افزودن بِ (be) از بُ(bo) و بی(bi) استفاده میشود
بُگفت(Bogoft) = بِگفت
بییاماده (biyâmâde) =بیامده (آمده است)
در واقع، در بیشتر افعال زمان ماضی زاده، حرف ب اضافه می شود:
- رفتم: برفتم
گفتی: بگفتی
خورد: بخورد
[ویرایش] وجه اخباری
در لهجه هراتی برای ساختن فعل اخباری در زمان حال و گذشته بجای استفاده از فعل کمکی داشتن از کلمه ی هی (hey) استفاده میشود.
هی مِرفتُم (hey mereftom)= داشتم میرفتم
هی میزنه (hey mezene) =دارد میزند
[ویرایش] پسوند ها
[ویرایش] پسوند جمع
پسوند جمع ها در لهجه هراتی اغلب بصورت آ (â) تلفظ میشود
کتابا (Ketâbâ)=کتابها
[ویرایش] پسوند های ملکی
کتابُم (Ketâbom) =کتابَم
کتابتُ (Ketâbto) =کتابُت
کتابِیو (Ketâbeyo)=کتابَش
کتابما (Ketâbmâ)=کتابمان
کتابشِما (Ketâbšemâ) =کتابِتان
کتابِنا (Ketâbenâ) =کتابِشان
[ویرایش] حروف
[ویرایش] ادات پرسش
تلفظ ادات پرسش در لهجه هراتی تفاوت کمی با سایر لهجه های زبان فارسی دارد.مانند
کی (ki)= که
چی (Ci)=چه
کُ (Ko) = کو
...
در هنگام استفاده از ادات پرسش به همراه فعل سوم شخص مفرد ، معمولا فعل بصورت یه (ye) تلفظ میشود.
چه است ← چییه (Ciye)
استثنا این قاعده در ترکیب که با فعل سوم شخص مفرد است که در این جا فعل بصورت نه (Ne) تلفظ میشود.
که است ← کینه (kine) ( در لری نیز که است اینگونه تلفظ میشود )
[ویرایش] واژهها
کلمه های زیادی در هراتی وجود دارد که معمولا در فارسی معیار مرسوم نیست بسیاری از این کلمات در سایر لهجه های زبان فارسی و بویژه لهجه های شرق ایران و غرب افغانستان نیز وجود دارد:مثال
فارسی معیار=ببین : هراتی و شیرازی =سیکو (seyko) (از: سِیر کن)
چغک (choqok)= گنجشک
پلوش داغ (pulush daq) =نقره داغ
حکته (hekete)=حکایتِ
دیکی=دهاتی
- نسبت های خانوادگی
خسر= پدر زن یا پدر شوهر
خشو=مادر زن یا مادر شوهر
خشلوچه =خواهر زن یا خواهر شوهر
خسر بوری=برادر زن یا برادر شوهر
[ویرایش] راهنمای آوا نویسی
در این نوشتار از نماد های زیر برای آوانویسی استفاده شده است
â = تلفظ حرف آ در واژه ی آبادان
a = تلفظ حرف ا در واژه احمد
ٍe = تلفظ حرف ا در واژه ابراهیم
C = چ
i = تلفظ حروف ای در واژه ایران
š = ش
Q = غ یا ق
O = تلفظ حرف ا در واژه ی امید
U = تلفظ حرف و در واژه ی کوچه
X = خ
Ž = ژ

