انحلال سلسه قاجار

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

قاجار
flag_aqa_mohammad_khan.jpg

شاهان قاجار

عنوان


آقامحمد خان
فتحعلی شاه
محمدشاه
ناصرالدین شاه
مظفرالدین شاه
محمدعلی شاه
احمدشاه

دوره سلطنت


۱۷۹۴-۱۷۹۷
۱۷۹۷-۱۸۳۴
۱۸۳۴-۱۸۴۸
۱۸۴۸-۱۸۹۶
۱۸۹۶-۱۹۰۷
۱۹۰۷-۱۹۰۹
۱۹۰۹-۱۹۲۵

نخست‌وزیرهای قاجار

حاج ابراهیم كلانتر
قائم مقام فراهانی
امیرکبیر
سپهسالار
مستوفی‌الممالک
امین‌السلطان
عین‌الدوله
مشیرالدوله
مشیرالدوله پیرنیا
حاج میرزا آقاسی
قوام‌السلطنه
وثوق‌الدوله

چهره های معروف

عباس میرزا نایب السلطنه
میرزارضا کرمانی
میرزای شیرازی
شعاع السلطنه
سالارالدوله
حسین بهزاد
مهد علیا
ستارخان
صمصام‌السلطنه
حیدرخان عمواوغلی
میرزا کوچک‌خان جنگلی
علیقلی خان سردار اسعد

وقایع مهم

قرارداد آخال
معاهده پاریس
معاهده گلستان
معاهده ترکمنچای
امتیازات و قراردادها در دوره قاجار
جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار

جنبش مشروطه

قیام تنباکو
جنبش مشروطه
فرمان مشروطیت
جنبش جنگل
کودتای ۱۲۹۹
انحلال سلسه قاجار

در زمان سلسه قاجار و بعد از کشمکش بسیار بین شاهان قاجار و آزادی خواهان، جنبش مشروطه در ایران برپا شد و سرانجام ایران دارای مجلس شد و بخشی از قدرت شاه به مجلس واگذار گردید. سلسله قاجار با کودتای نظامی رضاخان در سال ۱۹۲۱ قدرت را از دست داد. اندکی پس از کودتای ۱۲۹۹ و قدرت گرفتن سردار سپه، احمدشاه به اروپا رفت. پس از خروج احمدشاه از ایران عوامل رضاخان اندیشه الغای سلطنت و رئیس جمهور شدن سردار سپه را پیش آوردند که با مخالفت و مقاومت شدید روشنفکران و روحانیان و مردم طرح جمهوری با شکست روبرو شد. پس از آنکه سردار سپه به وفاداری به احمدشاه سوگند خورد، احمدشاه باز به ایران برگشت.

پس از تحمیل نخست وزیری سردار سپه به احمد شاه، و نا خوشی اوضاع، احمدشاه برآن شد که باز به اروپا برود. بالاخره نمایندگان مجلس پنجم شورای ملی با فشارهای سردار سپه در روز ۹ آبان ۱۳۰۴ خورشیدی ماده واحده ای را مطرح کردند که به موجب آن احمد شاه از سلطنت خلع شد و حکومت موقت "در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی به رضاخان پهلوی" سپرده شد و "تعیین تکلیف حکومت قطعی" به مجلس مؤسسان واگذار شد. سپس با تشکیل مجلس مؤسسان ی که سردار سپه ترتیب داده بود با از قدرت برکنار کردن آخرین "شاه" دودمان قاجار شاهنشاهی قاجاریان را به پایان رساند. در ۲۱ آذر ۱۳۰۴، سلطنت ایران به "رضا شاه پهلوی" واگذار شد. مراسم تاجگذاری رضاشاه در ۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ انجام شد.

فهرست مندرجات

[ویرایش] كودتای ۱۲۹۹

رضا خان پهلوی از ۱۲۷۶ ش، كه در سن ۲۲ سالگی وارد بریگاد قزاق شد، تا ۱۲۹۹ش. كه با برنامه ریزی انگلیسیها علیه رژیم قاجار كودتا كرد، مدارج نظامی را طی كرد. هنگامی كه کودتای ۱۲۹۹ رخ داد، فرماندهی یك بریگاد قزاق را در قزوین برعهده داشت. از این كودتا بود كه نام رضاخان به صفحات تاریخ ایران راه یافت.

درجریان این رویداد، نیروهای قزاق به فرماندهی رضاخان، با هدف انجام یك كودتای نظامی از قزوین محل استقرار خود به تهران راه افتادند. انگلیسی ها كه در آن زمان، با فرماندهی ژنرال آیرونساید بیشتر خاك ایران را در اشغال نظامی خود داشتند، طراح و حامی كودتا بودند. اقدام انگلستان در هدایت كودتا، دلایل مختلفی داشت. كه مهمترین این دلایل عبارتند از:

  • به تازگی در روسیه انقلاب ۱۹۱۷ روسیه رخ داده بود و انگلیسیها مصمم بودند تا از تأثیر هرج و مرج حاصل از آن بر نواحی شمال ایران جلوگیری كنند. به همین دلیل، نیروهای خود را پس از خروج روسها از ایران به نواحی شمال ایران گسیل داشتند. مقابله با آثار انقلاب روسیه، نیازمند برقراری یك حكومت مقتدر مركزی در ایران بود.
  • انگلیسیها از نفرت عمیق مردم نسبت به خاندان پرجور و فساد قاجار مطلع بودند و ادامه حمایت از دودمان قاجار را برای ادامه حضور خود در ایران به مصلحت نمیدیدند، پس برای تثبیت موقعیت خود به تغییر حكومت نیاز داشتند.
  • تأمین مطامع اقتصادی انگلیس در ایران، نیازمند برقراری امنیت در جامعه بود و این امنیت از دید انگلیسیها جز با كودتا میسر نمیشد.
  • هزینه سنگین آماده باش دایمی نیروهای انگلیسی در ایران، موضوعی بود كه لندن، رفع آن را جز از طریق برقراری یك حكومت مقتدر عملی نمیدانست.
  • احساس خطر از حركتهای استقلال طلبانه مردم در نقاط مختلف ایران، عامل دیگری بود كه لندن را به وجود یك دولت نیرومند مركزی در ایران ترغیب میكرد. قیام شیخ محمد خیابانی، جنبش میرزا کوچک‌خان جنگلی، قیام كلنل محمدتقی خان پسیان، قیام دلیران تنگستان و خیزشهای پراكنده در شهرهای مختلف، واهمه انگلیسیها را در پی داشت و ضرورت استقرار یك حكومت نظامی دركشور را برای آنان ایجاب میكرد.
  • كودتای رضاخان كه باعاملیت دو چهره سیاسی و نظامی انگلیسیها سیدضیاءالدین طباطبائی و ژنرال آیرونساید عملی شد،برآیند دیدگاه انگلستان ازاوضاع ایران بود. ژنرال آیرونساید در ماههای پیش از كودتا به دفعات با رضاخان ملاقات داشت و او را فردی توانا در انجام كودتا تشخیص داده بودو این امر را به سفارت انگلستان در تهران گزارش كرده بود .

نیروهای قزاق به فرماندهی رضاخان، از قزوین محل استقرار خود به تهران حركت كردند. با توجه به این كه فرمانده نیروهای ژاندارم و دیگر محافظان شهر، قبلاًً توسط انگلیسی‌ها تطمیع شده بودند، نیروهای قزاق بدون هیچ مشكل جدی تهران را تصرف كردند و متعاقباً حكومت كودتا در تهران مستقر شد. به دستور سیدضیأالدین بسیاری از شخصیتهای سیاسی دستگیر و به زندان افتادند.

رضاشاه پهلوی

دربار

محمدرضا پهلوی
تاج‌الملوک

نخست‌وزیران رضاشاه

محمدعلی فروغی
حسن مستوفی
مهدیقلی هدایت
محمود جم
احمد متین دفتری
علی منصور

چهره های مهم

احمدشاه
فرمانفرما
مشیرالدوله پیرنیا
مستوفی‌الممالک
صمصام‌السلطنه
سپهدار تنکابنی
سپهدار رشتی
قوام‌السلطنه
وثوق‌الدوله
سیدحسن مدرس
ارشدالدوله
سالارالدوله
شعاع السلطنه
نصرت الدوله
حسن تقی‌زاده
احمد کسروی
عضدالملک
مشیرالدوله
محمد خیابانی
علی اکبر دهخدا
محمدتقی بهار
ایرج میرزا
فرخی یزدی
میرزاده عشقی
داور
تیمورتاش
تقی ارانی
رکن الدین مختاری
شيخ خزعل
یپرم‌خان
یحیی دولت‌آبادی
اسماعیل امیرخیزی
جعفر خان سردار بهادر
میرزا کوچک‌خان جنگلی
حیدرخان عمواوغلی
محمدتقی خان پسیان
سلیمان‌میرزا اسکندری
مستشارالدوله
موتمن‌الملک
محمد مصدق
عبد الحسین هژیر
فضل‌الله زاهدی
سیدضیاءالدین طباطبائی

احزاب و گروهها

اجتماعيون عامیون
اعتداليون
عامیون
کمیته مجازات
حزب دموکرات
کمیته زرگنده
دیویزیون قزاق
گروه ۵۳ نفر
حزب کمونیست ایران

وقایع مهم

قاجار
قرارداد دارسی
جنبش مشروطه
جنبش جنگل
انقلاب ۱۹۱۷ روسیه
قرارداد ۱۹۱۹
ایران در جنگ جهانی اول
کودتای ۱۲۹۹
مجلس مؤسسان
انحلال سلسه قاجار
قانون اساسی مشروطه
قرارداد ۱۹۳۳
صنعت نفت ایران
ایران در جنگ جهانی دوم

چند روز پس از كودتا سیدضیاءالدین طباطبائی برای رسمیت بخشیدن به قدرتش، نزد احمدشاه رفت. شاه كه از جان خود بیم داشت، وی را مأمور تشكیل كابینه كرد.

عملكرد رضاخان در كسوت وزیر جنگ كابینه ۹۳ روزه سیدضیاءالدین طباطبائی به گونه ای بود كه مورد توجه انگلیسیها قرار گرفت. به همین دلیل همه دولتهایی كه پس از سقوط كابینه سیدضیاءالدین طباطبائی تا آغاز نخستوزیری رضاخان (آبان ۱۳۰۲) به قدرت رسیدند، از گزند اقدامات سلطه طلبانه و مداخله جویانه رضاخان در امان نبودند.

از زمان سقوط كابینه سیدضیاءالدین طباطبائی تا انقراض رسمی سلسله قاجار در ۱۳۰۴، طی بیش از ۴ سال، ۶ نخستوزیر در ایران حكومت كردند كه عبارتند از:

  • احمد قوام ـ قوام السلطنه ـ ( نهم خرداد ۱۳۰۰ تا اول بهمن ۱۳۰۰)
  • میرزا حسن خان مشیرالدوله ـ (اول بهمن ۱۳۰۰ تا ۲۷ اردیبهشت ۱۳۰۱)
  • احمد قوام (مجدد) ـ ( ۲۶ خرداد ۱۳۰۱ تا ۵ بهمن ۱۳۰۱)
  • میرزا حسن خان مستوفی الممالك ـ (۱۰ بهمن ۱۳۰۱ تا ۲۲ خرداد ۱۳۰۲)
  • میرزا حسن خان مشیرالدوله (مجدد) ـ (۲۳ خرداد ۱۳۰۲ تا ۳۰ مهر ۱۳۰۲)
  • رضاخان سردار سپه ( سوم آبان ۱۳۰۲ تا ۹ آبان ۱۳۰۴؛ ـ روز انقراض سلسله قاجار)

رضاخان در این سالها با عناوین سردار سپه و وزیر جنگ در سركوب قیامهای شیخ محمد خیابانی، میرزاكوچك خان جنگلی، كلنل محمدتقی پسیان و ... نقش مؤثری داشت.

[ویرایش] نخست وزیری رضاخان

سوم آبان ۱۳۰۲، رضاخان توانست موافقت احمدشاه قاجار را كه آخرین سالهای حكومت تشریفاتی خود را میگذراند، برای احراز نخستوزیری جلب كند. او راساً حكم نخستوزیریاش را از احمدشاه گرفت و سپس با تحت فشار قراردادن مجلس توسط عوامل نفوذی خود، موفق شد در ۲۲ فروردین ۱۳۰۳ رأی اعتماد مجلس را نیز به دست آورد. پادشاه جوان و بی تجربه قاجار نیز چند روز پس از این حكم اجباری، تهران را به مقصد اروپا ترك كرد و كشور را عملاً به رضاخان سپرد. رضاخان، پس از گرفتن رأی اعتماد از مجلس ۱۶ ماه در مقام نخستوزیری ماند.

یكی از مهمترین رویدادهای این دوره، هیاهوی جمهوری بود. پس از آن كه احمدشاه راهی اروپا شد عوامل رضاخان هیاهوی فراوانی را برای ایجاد حكومت جمهوری به راه انداختند. این غائله زمانی رخ داد كه به تازگی در تركیه حكومت جمهوری لائیك توسط آتاترك تشكیل شده بود. طرح اعلام "جمهوری" در مجلس مطرح شد اما با فعالیتهای مخالفینی چون سیدحسن مدرس با شكست روبرو شد. مدرس از ماهیت تلاشهای رضاخان و وابستگی او به انگلیسیها مطلع و رهبری مخالفان رضاخان را در مجلس پنجم به دست گرفته بود.

[ویرایش] انحلال سلسه قاجار

روز نهم آبان ۱۳۰۴ باتصویب ماده واحده‌ای در مجلس شورای ملی ایران، رسماً انحلال سلسه قاجار اعلام شد. احمدشاه قاجار آخرین پادشاه این سلسله در دو سال آخر عمر خود به خاطر از دست دادن تدریجی اكثر اختیارات خود رهسپار اروپا شده و زمام امور كشوررا به رضاخان ـ سردار سپه و نخست وزیرـ سپرده بود. رضاخان در غیاب شاه روز به روز موقعیت خود را بیشتر تحكیم بخشید و در عین حال كوشید تا با تبلیغات گستردهای علیه احمدشاه، او را نسبت به سرنوشت مملكت لاقید و بیاعتنا نشان دهد. عوامل رضاخان در شهرهای مختلف چنین تبلیغ میكردندكه شاه علاقهای به ایران ندارد و به دنبال عیاشی در فرنگ است. احمدشاه پس از تثبیت موقعیت رضاخان در ایران و به خصوص پس از رأی اعتمادی كه با نیرنگ، توطئه و فشار در ۲۲فروردین ۱۳۰۳ ازمجلس گرفت، برای بازگشت به ایران تردید داشت. اما در نهایت تصمیم به بازگشت به ایران و حفظ سلطنت گرفت. هنگامی كه انگلیسیها ازتصمیم شاه برای عزیمت به ایران مطلع شدند نزد او رفتند و ضمن مبالغه در اوضاع آشفته ایران، صلاح او را در این دانستند كه تامدتی از رفتن به ایران چشم بپوشد تا رضاخان بتواند امنیت لازم را برای حضور شاه در كشور فراهم آورد. انگلیسیها قیام شیخ خزعل را نمونهای از عدم امنیت بر شمردند. احمدشاه كه از واقعیات پشت پرده بیخبر بود، به راستی باور كرد كه درگوشه و كنار كشور شورشهایی وجود دارد كه حتی در صورت ورود وی به ایران ممكن است جانش به خطر بیفتد. هرچه زمان توقف شاه در اروپا بیشتر میشد، تبلیغات طرفداران رضاخان مبنی بر این كه شاه علاقهای به سرنوشت ایران ندارد بیشتر میشد و مردم نیز كم و بیش این منفیبافی را باور می كردند. پس از سركوبی شیخ خزعل و بعضی شورشهای پراكنده و با توجه به امنیت نسبی كه رضاخان به كمك سرنیزه به وجود آورده بود، اعتبار او افزایش یافت. و در همین حال، بر اثر تبلیغات عوامل رضاخان، بدبینی نسبت به احمدشاه بیشتر میشد. هرچه مواضع رضاخان مستحكمتر میشد، تبلیغ علیه احمدشاه نیز گستردهتر میگشت. آرام آرام و با برنامه از پیش تعیین شده، تلگرافهایی از سوی فرماندهان نظامی و حكام بعضی ایالات به مركز مخابره شد كه عدم صلاحیت شاه را در ادامه سلطنت تاكید می كردند و خواستار سلطنت رضاخان بودند. دركنار این تلاشهای زیركانه، درمیان مردم چنین شایع كردند كه ممكن است احمد شاه بدون توجه به زحمات و كوششهای رضاخان، در صدد خلع او ازنخستوزیری برآید و بار دیگر اوضاع سامان یافته كشور را آشفته سازد. مردم كه از تشدید هرج و مرج دركشور بیم داشتند، با چنین شایعاتی به ادامه حكومت رضاخان تمایل مییافتند. به این ترتیب زمینه ذهنی بیشتری برای خلع احمدشاه فراهم میشد. تبلیغات رضاخان و طرفدارانش به اندازهای بود كه شخصیتهایی چون مدرس نیز نتوانستند اقدامی در خنثی سازی آن انجام دهند. پس از آن كه طرفداران انگلیس اذهان عمومی را به سود رضاخان هدایت كردند، سرانجام در نهم آبان ۱۳۰۴، ماده واحدهای به صورت طرح تقدیم مجلس شد كه در آن خلع قاجاریه از سلطنت و سپردن حكومت موقت به رضاخان خواسته شده بود. این ماده واحده در همان روزِ طرح، در مجلس تصویب شد. ۱۰ روز پس از خلع احمدشاه ازسلطنت، سفیر انگلستان نزد رضاخان رفت وطی یادداشتی از سوی دولت انگلستان حكومت وی را به رسمیت شناخت. فردای همان روز نیز سفیر شوروی نزد رضاخان رفته و به رسمیت شناختن حكومت او را توسط دولت متبوعش اعلام كرد. با این حمایت همه جانبه از سوی دولتهای بزرگ خارجی، رضاخان روز ۱۵ آذر ۱۳۰۴ مجلس مؤسسان را بانطق خود افتتاح كرد. این مجلس پس از یك هفته بحث، رضاخان را به پادشاهی ایران برگزید و سلطنت را در خانواده او موروثی كرد.

[ویرایش] واگذاری سلطنت به رضاخان

۲۲ آذر ۱۳۰۴، از سوی مجلس مؤسسان سلطنت دایمی در ایران به رضاخان و خانواده اش واگذار شد. این واگذاری دو هفته پس از اعلام انقراض سلسله قاجار و به دنبال تشكیل جلسه و تغییر اصول ۳۶، ۳۷، ۳۸ و ۴۰ متمم قانون اساسی صورت گرفت. خبر این انتصاب، روز ۲۳ آذر توسط میرزا حسن خان مشارالملك وزیر خارجه وقت به تمام سفارتخانه های ایران ابلاغ شد.

۲۴ آذر، رضاخان در مجلس شورای ملی حضور یافت و مراسم تحلیف به جای آورد و روز ۲۵ آذر بر تخت سلطنت نشست، اما مراسم جشن تاجگذاری به اردیبهشت سال بعد موكول شد. روز ۸ بهمن همان سال نیز، فرمان ولیعهدی محمدرضا ـ فرزند ارشد رضاخان ـ صادر شد. رضاخان، روز چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵ در تهران تاجگذاری كرد. در مراسم تاجگذاری وی كه در كاخ گلستان برگزار شد، مقامات بلندپایه لشكری و كشوری، صاحب منصبان ارشد، اعیان، فئودالها، نمایندگان تجار و اصناف و برخی سفیران خارجی با لباس رسمی شركت داشتند.


[ویرایش] شاهزادگان قاجار

[ویرایش] وقایع مهم

[ویرایش] منابع

  • تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا. آ. گرانتوسكی - م. آ. داندامایو، مترجم، كیخسرو كشاورزی، ناشر: مرواريد 1385
  • ایران در جنگ جهانی اول، میروشنكف، ترجمه دخانیاتی، تهران 1344.

[ویرایش] جستارهای وابسته

[ویرایش] پیوند به بیرون

این نوشتار دربارهٔ تاریخ خُرد است. با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.