ترکی آذربایجانی
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
زبان ترکی آذربایجانی زبان رسمی جمهوری آذربایجان و زبان بومی اهالی در منطقه آذربایجان ایران و ساير مناطق آذری نشین ایران است. آذری به عنوان زبان بومی همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان و داغستان رایج است. در دهههای اخیر آذربایجانیهای بسیاری به شهرهای بزرگ روسیه، اروپا، امریکا و کانادا مهاجرت کرده و جوامع قابل توجهی را در این کشورها تشکیل میدهند.
| حوزه استفاده | جمهوری آذربایجان،ایران، ترکیه، عراق، گرجستان، روسیه |
| تعداد متکلمان | 23 تا 30 میلیون نفر |
| خانواده زبانی | زبانهای آلتائی، ترکی، ترکی غربی |
| زبان رسمی | جمهوری آذربایجان |
| کدهای زبان | |
|
ISO 639-1 |
az |
|
ISO 639-2 |
aze |
|
ISO/DIS 639-3 |
لهجهها : |
فهرست مندرجات |
گروهبندی زبانی
آذربایجانی زیرشاخه زبان ترکی است که در واقع نام آذربایجانی که به زبان افرادی که اکثرادر قسمت آذربایجان تکلم می نمایند گفته می شود که سپس به نام زبان ترکی آذری تغییر نام یافت.
ارقام جمعیتی
در مورد شمار گویشوران به زبان آذربایجانی، اتفاق نظری وجود ندارد و براوردها متفاوت است. عمده این تفاوت به تخمین شمار این گویشوران در ایران برمیگردد. شمار گویشوران این زبان در جمهوری آذربایجان حدود ۷ ملیون نفر است (کتابچه سیا) و مرجعهای دیگر نیز کمابيش چنین عددی را ذکر میکنند.
سیاستهای قومی دولتهای متمادی ایران در قرن بیستم و فعلی مبنی بر پرهیز در جمعآوری آمار جمعیتی بر مبنای قومی بوده است. این جهت گیری مسبب وجود تخمینها و ارقام بسیار متفاوتی در برآورد تعداد اقوام و گويشوران زبانهای متفاوت ایران شده است.
در مورد ایران، کتابچه سیا بنابر تخمینی که آمریکا در سال ۱۹۴۳ در مورد اقوام ایران انجام داده است، شمار گویشوران آذری را ۲۴٪ تخمین زده است . (با در نظر گرفتن قشقاییها). تخمین دانشنامه زبان کمبریج [1] (منبع ۲) برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بوده است (با احتساب قشقاییها). دانشنامه بینالمللی زبانشناسی [2] نیز در تخمین سال ۱۹۸۶، تعداد گویشوران به این زبان در ایران را ۷۷۶۰۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) براورد میکند که به تخمین دانشنامه زبان کمبریج بسیار نزدیک است. تفاوت تخمین سیا و این دو مرجع را میتوان ناشی از تحولات اجتماعی بین ۱۹۴۳ تا ۱۹۸۶ و مهاجرت آذریها به تهران و دیگر مناطق ایران و همچنین سکنی گزیدن عشایر قشقایی در شهرها دانست.
از سوی دیگر، وبگاه اتنولوگ برای تعداد آذری زبانان ایران تخمین ۳۷٪ را در نظر میگیرد.
بنا به کتابچه سیا و اتنولوگ تعداد کل متکلمین آذری (شامل ایران و جمهوری آذربایجان) حدود ۲۳ تا ۳۰ میلیون نفر تخمین زده میشود.
| منبع |
کل جمعیت | %در صد آذری زبانان | تعداد متکلمین |
|---|---|---|---|
| آمار سیا در مورد ج. آذربایجان (2005) | 7,911,974 | 90.6% | 7,168,248 |
| آمار سیا در مورد ج.ا. ایران(2005) | 68,017,860 | 24% | 16,324,286 |
| جمع کل | 23,492,534 | ||
| آمار اتنولوگ در مورد ج. آذربایجان(1989) | 6,069,453 | ||
| آمار اتنولوگ در مورد ایران(1997) | 23,500,000 | ||
| جمع کل | 29,569,453 |
خط زبان آذري
تحول در خط آذري مدرن
در سده نوزده میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای آذر را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلیزاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروهی دیگر از جمله روحانیان روبرو شد. این مسئله در دورهء بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸-۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویکها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ میشد ولی خط عربی هنوز بکار گرفته میشد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.
تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶) در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس آذريشناسي در باکو برگزار گردید. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام آذري زبانان جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری "کمال پاشا"(آتاترک) رفرم خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیتهای به نام "ینی الیفبا" (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوریهای ترک زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قیرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.
تغییر به الفبای سیریلیک
در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگرین خط لاتین گردید. در ضمن تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. یکی از دلایل تغییر خط دوباره در این دوره و عدم هماهنگی مابین گروههای زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید میتواند بر اثر سیاست تجزیه نمودن ملتها و ممانعت از احساسات ملی گرایانه باشد. ترس استالین که ازاتحاد و قدرت گرفتن دو بارهٔ مسلمانان که اغلب آنها ترک زبان هم بودند، سرکوب زبانهای غیر روس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی با شدت بسیار ادامه پیدا کرد که تا سقوط این اتحادیهٔ در 1991 ادامه داشت. ولی بعضی از این جمهوریها پس از استقلال خود در سال 1991 الفبای خود را دوباره به لاتین بر گرداندند.
| عربی | لاتین | سیریلیک | لاتین |
|---|---|---|---|
| تا 1929 | 1929–1939 | 1939–1991 | از1991 |
| ﺍ | A a | А а | A a |
| ﺏ | B b | Б б | B b |
| ﺝ | C c | Ҹ ҹ | C c |
| چ | Ç ç | Ч ч | Ç ç |
| ﺩ | D d | Д д | D d |
| ائ | E e | Е е | E e |
| ه ( فتحه) | Ə ə | Ә ә | Ə ə |
| ﻑ | F f | Ф ф | F f |
| گ | G g | Ҝ ҝ | G g |
| ﻍ | Ğ ğ | Ғ ғ | Ğ ğ |
| ﺡ,ﻩ | H h | Һ һ | H h |
| ﺥ | X x | Х х | X x |
| ای | I i | Ы ы | I ı |
| ﻱ | Ь ь | И и | İ i |
| ژ | J j | Ж ж | J j |
| ﻙ | K k | К к | K k |
| ﻕ | Q q | Г г | Q q |
| ﻝ | L l | Л л | L l |
| ﻡ | M m | М м | M m |
| ﻥ | N n | Н н | N n |
| ﻭ | O o | О о | O o |
| ؤ | Ö ö | Ө ө | Ö ö |
| پ | P p | П п | P p |
| ﺭ | R r | Р р | R r |
| ﺙ,ﺱ,ﺹ | S s | С с | S s |
| ﺵ | Ş ş | Ш ш | Ş ş |
| ﺕ,ﻁ | T t | Т т | T t |
| ﻭ | U u | У у | U u |
| ﻭ | Ü ü | Ү ү | Ü ü |
| ﻭ | V v | В в | V v |
| ی | Y y | Ј ј | Y y |
| ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ | Z z | З з | Z z |
آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای فارسی بر جای مانده است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه x,q,ə)) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در ایران زبان آذربایجانی با الفبای عربی نوشته میشود. در حال حاضر زبانهای ترکی که از الفبای لاتین استفاده میکنند عبارتاند از ترکی آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ازبکی، اویغوری(بخشا).
واژهسازی در زبان آذری
دستور زبان آذری متأثر از هم آوائی صوتی حروف است. در زبان آذري صداهای خشن (O,U,A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü,E,Ə,İ) نمیتوانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق در کلمه میآیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژههای بیگانه نیز تا حد امکان تحت تأثیر این قانون قرار میگیرند. مانند کلمه عربی حسین (Hoseyn) که در ترکی Hüseyn و کلمه عربی عباس (Əbbas) که در ترکی (Abbas) گفته میشود. گروهی از آذری زبانها هنگام صحبت کردن به زبانهای دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی میکنند.
زبان آذری در گروهبندی زبانشناسی جزو زبانهای التصاقی بشمار میآید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را میتوان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد.
افعال آذربای همه با قاعده اند، به جز فعل ناقص ایمک به معنی بودن.
افعال متعددی درآذري با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته میشود. بطور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن
. افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یازماق=نوشتن(متعدی)← یازدیرماق= بهوسیله کسی دیگر نوشتن(متعدی درجه دو)← یازدیرتماق =وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).
ترکیب پسوندها و حالات افعال در آذری به خلق کلماتی منجر میشود که بیان آنها در برخی زبانهای دیگر با یک یا چند جمله مقدور است. مثال: اونلاری سئویشدیرمه لییک (onlari sevişdirmə liyik)= آنها را باید تشویق کنیم که همدیگر را دوست داشته باشند.
ادبیات آذری
قدیمی ترین اثر مکتوب به جامانده به زبان آذری کتاب دده قورقوداست که نسخ مختلف آن ( دو نسخه از این کتاب باقی مانده) بین اوایل قرن هشتم هجری تا اواسط قرن نهم هجری نگاشته شده - البته این اثر مربوط به زمانی است که زبان آذریان و ترکان آناتولی به طور کامل به دو شاخه مجزای یک زبان تبدیل نشده بودند و تفاوت شان در حد لهجه بوده است. با این حال این اثر که دارای زبانی بینابینی ( بین آذربایجانی و استانبولی) است به آنچه که ما آنرا زبان آذربایجانی مینامیم نزدیکتر است. پس از آن آثار مکتوب ادبی آذری متعلق به قرن سیزده میلادی و اشعار حسن اوغلو و نصیر باکویی است. اثر منظوم ترکی این زمان نیز صحاح العجم اثر هندوشاه نخجوانی است. در قرن چهاردهم میلادی شاعران بزرگی چون نسیمی، قاضی برهانالدین و ضریر آثار خود را به این زبان نوشتهاند. عمادالین نسیمی عارف و فیلسوف بانی فرقه حروفیه را میتوان معمار شعر آذری شمرد. شاه اسماعیل ختایی و فضولی دو شاعر توانای قرن پانزدهم میلادی هستند. فضولی شاعری با شهرت جهانی است که اشعار او به زبانهای مختلف ترجمه شده است. واقف و آقا مسیح شیروانی نمونهای از شعرای قرن 18 هستند. در قرن 19 نیز شاهد شعرای بنامی چون نباتی و هیدجی، تیلیم خان ساوهای، ماذون قشقائی وشکوهی مراغهای هستیم. دهها شاعر دیگر چون حقیقی و شیخ قاسم انوار و حبیبی و صراف و... و ادیبان معاصری چون معجز شبستری، ساهر، سهند، حداد، کریمی مراغهای و شهریار راکه در دوران معاصر به آذری شعر گفتهاند را میتوان نام برد.
از آثار آذری قدیمی معروف در ایران به دیگر لهجهها، کتب دیوان لغاتالترک (قرن پنجم هجری) و قوتادغو بیلیگ، نهجالفرادیس، عتبةالحقایق و آثار ارزشمند علی شیر نوایی (قرن نهم هجری) هستند. گنجینه ادبی معاصر آذربایجان شمالی شامل ادیبان بزرگی چون میرزا فتحعلی آخوند زاده، جلیل محمدقلیزاده، علی اکبر صابر، حسین جاوید، جعفر جبارلی، سلیمان رستم، صمد وورغون، میکاییل مشفق، خلیل رضا، بختیار وهابزاده هستند.
ادبیات شفاهی آذربایجان
زبان عربی و فارسی به بخشی از ادبیات آذربایجانی که آنرا ادبیات دیوانی مینامند تأثیر گذارده اند، که این تأثیر را به روشنی در اشعار تقلید شده فضولی از غزلیات فارسی میتوان مشاهده کرد. درادبیات دیوانی لغات ترکی اصیل همراه با تشبیهات بسیاری که از شعر و ادب فارسی نشأت گرفته است را به روشنی میتوان دید.
ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجان به علت مردمی بودن بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستانهای کاملی چون کوراغلو و اصلی و کرم با سوژههای بسیار متفاوتی به طور زنده توسط هنرمندان مردمی تحول یافته اند. این داستانها برای اولین بار در قرن بیستم به صوت کتبی در آمده و مانند بسیاری از آثار ادبی منجمد شده اند.
بایاتیها یا دوبیتی های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیقها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترکها و آذربایجانیان دارد. آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیه ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی آذری را تشکیل میدهند. داستانهای فولکلوری چون ددهقورقود، کوراوغلو، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیقغریب، قاچاقنبی، ... از غنای ادبیات شفاهی ترکی آذربایجان سخن میگویند.
منابع
- نظري به تاريخ آذربايجان، دکتر محمد جواد مشکور، ج 1، تهران 1339، ص 152
- The Cambridge Encyclopedia of Language, David Crystal,Cambridge University Press, 1989
- Encyclopædia Britannica 2006 Ultimate Reference Suite DVD Version: 2006.01.00.000000000
- CIA Factbook
- Etnnologue

