مریوان
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
مریوان شهری است در استان کردستان در غرب کشور ایران است. این شهر مرکز شهرستان مریوان نیز می باشد. شهر مریوان در 125 کیلومتری شمال غربی سنندج قرار دارد.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] تاریخچه
محوطههای باستانی حومه مریوان مانند تپههای «ساوجی»،«كولان»،«مرگ»،«بیساران» و دو تپه شرقی و غربی، حاكی از استقرار انسانها از دوران نوسنگی و ادامه آن در عصر مس از هزاره چهارم پیش از میلاد است و نشانه دیرینگی زیست انسان در این منطقه هستند و به عنوان سنگ بنای شهرنشینی در این منطقه به شمار میروند
شهر مریوان از آنجا كه بر سر راه تیسفون به آتشگاه شیر«آذرگشسب»(تخت سلیمان در شمال تكاب) قرار داشته، در عهد اشكانیان و ساسانیان مورد توجه بوده است. در رساله پهلوی شهرهای ایران تصریح شده است كه بهرام گور در كنار دریاچه «بهرام آوند» یا «زریوار» شهری ساخت و در منابع آشوری آمده است كه «سارگن» پادشاه آشور پس از تسلط بر این منطقه، در حدود 1500 سال پیش از میلاد به جای شهر قدیمی «هار هار» در جنوب دریاچه زریبار، شهری به نام «دورآشور» یا «كارشاروكین» را میسازد.(یاسمی،رشید،كردو پیوستگی نژاد و تاریخ او، چاپ سوم، تهران، ابن سینا،ص49و54)
در منابع اسلامی از مریوان به عنوان «دژان – دزان» نام بردهاند. نویسنده شرفنامه از آن به نام «مهروان» یاد میكند و آن را یكی از پایتختهای كردستان مینامد. «قلعه مریوان» قرنها در كنار «شهرزور» و «حسن آباد» و «پالنگان» مركز حكومتی خاندانهای حكومتی كردستان بوده است. در روزگار حكومت سلیمان خان اردلان این قلعه به دستور صفیشاه از مریوان به «قلعه سنه» منتقل شد
در كتاب حديقه ناصري نوشته ميرزا شكرالله سنندجي آمده است كه در سال 1281هجري شمسي يعني حدود 102 سال پيش در زمان حكومت سلسله قاجاريه ، به امر ناصر الدين شاه در دو هزار قدمي درياچه زريوار (زريبار )قلعه نظامي بسيار مستحكمي ساخته شد . يك سال بعد به امر حاج فرهاد ميرزا معتمدالدوله عموي ناصر الدين شاه بر وسعت آن افزوده شد . اين قلعه نظامي به نام ً قلعه شاه آباد ً موسوم گرديد . در كنار قلعه نظامي و به دستور فرهاد ميرزا قصبه اي احداث گرديد و چند خانوار از طوايف و سادات به آنجا كوچ كردند كه براي آسايش و بهداشت مردم و نظاميان مستقر در قلعه دستور داد يك باب حمام و يك باب مسجد در كنار همديگر بنا نمايند . براي تامين آب آشاميدني مردم ، حمام و مسجد و قلعه نظامي از دره اي كه در شمال شهر فعلي مريوان و قريه دار سيران (يكي از روستاهاي قديمي مريوان كه از دوران زنديه آباد بوده و هم اكنون يكي از محلات شهر مريوان مي باشد ) و در دامنه كوه ًفيلقوس ً (فه يله قوس ) قرار دارد چند رشته قنات ايجاد كردند و آب جاري اين قناتها به داخل يك حوض نسبتاً بزرگ مي ريخت و به سه شعبه تقسيم مي گرديد .
دو شعبه براي حمام و مسجد و يك شعبه براي قلعه نظامي در نظر گرفته شد . مردم نيز از آب حوض استفاده مي كردند . دره مذكور از همان تاريخ تا كنون به دره فرهاد (دول فرهاد ) مشهور است . بهر حال پس از انقراض سلسله قاجاريه و روي كار آمدن سلسله پهلوي نام قلعه شاه آباد ً به ً دژ شاهپور ً مبدل گشت (غريبي، ابراهيم ،1378) . احداث اين قلعه مسجد و حمام و قنات مبناي شهر فعلي مريوان مي باشد . با توجه به اين جستار كوتاه مي توان گفت در واقع مريوان اسم شهر روستا يا مكان خاصي نبوده بلكه به منطقه حاصلخيز و نسبتاً وسيعي اطلاق مي شده است . اين منطقه همواره از اهميت استراتژيك ويژه برخوردار بوده است . همجواري با كشور عراق ، ترددها ، و تحركات نيروهاي نظامي دو كشور، حاصلخيزي ، وفور آب و محصولات كشاورزي و نيز وجود درياچه آب شيرين باعث توجه حكمرانان و سلاطين شده است .
در بررسي متون تاريخي مي توان شاهد درگيريها و تاخت و تاز هاي متعدد و لشكر كشي هاي آنها در دشت مريوان بود . وجود قلاع متعدد و مستحكم نشان دهنده همين موضوع است . يكي از اين قلعه ها كه بعداً به قلعه مريوان (قه لاي مريوان ) معروف گشت ، قلعه هلو خان (قه لاي هه لوخان ) است كه جزء چهار قلعه مشهور ي است كه در زمان حكمراني اردلانها بر كردستانات در دوره صفويه بر روي كوهي كه مشرف و مسلط به دشت و شهر فعلي مريوان مي باشد ساخته شد . بعد ها د ركنار اين قلعه ، به دستور امير حمزه بابان ( بابانها از طوايف و حكمرانان كرد مي باشند) مسجدي با آجرهاي قرمز رنگ ساختند كه به مسجد سرخ (مزگه وته سوره) مشهور شد . آثار اين مسجد ، قلعه زندان ، آب انبار و مدفن امام مسجد (شيخ احمد ابن الا نبار النعيمي ) هنوز بر جاست. در اين مسجد بزرگاني همچون ملا ابوبكر مصنف چوري به تدريس پرداختند . از آنجا كه منطقه مريوان غالباً محل تاخت و تاز بوده اين قلعه ، مسجد و ساير اماكن آن هميشه توسط مهاجمان تخريب و بعداً اصلاح و مرمت مي شد . تا اينكه به دستور شاه صفي كلاً تخريب گرديد .
تا قبل از احداث قلعه شاه آباد ( دژشاهپور ) در سال 1281 هجري شمسي در زمان قاجاريه ، باستثناي قريه دارسيران (يكي از محلات فعلي شهر مريوان) تقربياً محل فعلي شهر مريوان خالي از سكنه و پوشيده از درختان جنگلي بوده است و تنها بعد از سال 1281 هجري بود كه با احداث قلعه ، مسجد ، حمام و مهاجرت تعدادي از طوايف كرد و ايجاد بناهاي مسكوني و انجام امور زراعي و باغي ، ساكنين توانستند بصورت دايمي در اين مكان بمانند و كم كم خدمات دولتي مانند مرز باني ، پست ، مدرسه و شهرداري گسترش يافت . بعنوان مثال در سال 1334 براي اولين بار در شهر مريوان با اعتبارات دولتي دبستان و دبيرستان فرخي احداث گرديد . دو سال بعد شهرداري و در سال 1338 دو حلقه چاه آب حفر و در سال 1339 موتورهاي پمپاژ آب نصب گرديد و در سال 1340 اولين موتور برق در مريوان به كار افتاد . د رهر حال مريوان د ر50 سال گذشته دهي كوچك با چهار خيابان خاكي و تعدادي مغازه بود . تنها جاده مواصلاتي جاده قديمي و خاكي گاران (در محور سنندج ـ مريوان ) بود . تقريباً با توسعه اين جاده و امكان تردد خودروهاي مسافركشي و باري و خروج و ورود كالا بود كه مريوان مورد توجه قرار گرفت (غريبي ، ابراهيم ، 1378).
[ویرایش] وجه تسمیه
در باره وجه تسميه مريوان گفته اند مريوان دراصل مرويان بوده است . چون اين منطقه داراي محصولات جنگلي مانند مازوج ، كتيرا و گز درختي بوده و عداي براي تجارت اين قبيل محصولات به اين منطقه آمده كه گويا اهل ًمروً بوده اند و در همين محل ساكن شده اند. لذا ، اين منطقه را ً مرويان ً خوانده كه به مرور زمان به مريوان تغيير نام پيدا كرده است . نيز گفته اند چون درياچه (زريبار ) باتلاقي بوده و در نتيجه انواع مرغان آبي مهاجر در فصول مختلف به منطقه كوچ كرده اند و در زبان كردي به مرغابي ً مراوي ً گفته مي شود لذا منطقه بنامً مراويان ً (جاي مرغابي ) موسوم گرديد كه در نتيجه گذشت زمان به مريوان تغيير يافته است . همچنين آمده است عده اي از مراوانيان پس از شكست و انقراض حكومت اموي در بغداد گريخته و در اين محل سكني گزيدند . لذا اين منطقه را ًمروانيان ً نام نهادند كه بر اثر مرور زمان به مريوان تغيير يافته است . اما نقل است كه در متون قديمي مريوان را "مهروان" متشكل از دو واژه ًمهر ً و "وان ً به معني "جايگاه مهر" نوشته اند . بعضي ديگر مريوان را به مروان به حكم عرب منسوب مي دانند(سازمان ملي جوانان ،1380 ). در هر حال، در گذشته هنگام صدور قبالجات و ذكر محل تولد در موقع صدور شناسنامه از دو كلمه ً مهروان ً و ً دژشاهپور ً استفاده شده است .
[ویرایش] آثار تاریخی
ر شهرستان مريوان تعداد 174 باب مسجد 129 باب در روستاها و 45 باب در شهرها، 20 باب تكيه(13 باب در روستا 7 باب در شهر) و يك باب حسينيه در شهر مريوان وجود دارد اماكن مهم مذهبي موجود در شهرستان عبارتند از : مرقد سيد محمد ظهرالدين (پيرخضرشاهو) واقع در روستاي پيرخضران مرقد پير توكل واقع بلكر مرقد شيخ محمد نژمار واقع در روستاي نژمار مرقد ملا ابوبكر مصنفي واقع در روستاي چور مرقد شيخ ذكريا واقع در روستاي كاكوذكريا مرقد پير يونس واقع در انجيران مرقد ملا قطبالدين واقع در روستاي جوجه سازي مرقد پير يوسف واقع در روستاي نشكاش اماكن تاريخي ثبت شده در شهرستان مريوان از اين قرار است : قلعه هلوخان (ايمام ) و مزگهوته سوره (مسجد سرخ )از دوره ايلخاني و تيموريان تپه كلين كبود واقع در دشت مريوان از دوره اشكاني و ساساني تپه و قلعه روستاي ننه از دوران صفويه پل گاران از دوره صفويه قلعه گبري گرد از دوره اشكاني محوطه كچكه گاور از دوران پارينه سنگي قبرستان تاريخي روستاي پيله و قبرستان روستاي بالك تپه هواره دومان روستاي كولان،تپه آسنگران روستاي ني،تپه عبه فتول واقع در كيلومتر9 جاده مريوان_ سقز تپه كهلكه صوفيان (گرده عبه صوفي ) واقع در روستاي وله ژير مرقد درويش واقع در بين روستاي كولان و مريوان رسمومات مردم مریوان مردم منطقه مريوان از لحاظ آداب و رسوم تفاوت چنداني با كردهاي ديگر مناطق ندارند رسوم مختلف مناطق كردنشين به يكي از مراحل يا پديدههاي تاريخي پيوند دارد. مردمان مناطق مختلف شهرستان مريوان از نژاد آريايي، زبان آنان كردي، دين اسلام و سني مذهب(شافعي) ميباشند جشنهايي كه در ميان آنان مرسوم است در برگيرنده جشنهاي مذهبي، ملي و باستاني است كه ريشه در باورهاي كهن مردم داشته و اغلب تاريخي و پارهاي اسطورهاي است از مراسم رايج در ميان كردان و مخصوصاً منطقه مريوان ميتوان به مراسم تولد، مراسم فوت، عزاداري، مراسم عقد و تعيين مهريه، مراسم عروسي(كه مراسمي بينظير است) با رقص و کردی(ههلپهركي) اشاره كرد.
همچنين مراسمي نظير شوشوبراتي، جشن آغاز سال(سه رسال)، چهارشنبهسوري، عروسباران(بوكهباراني)، اعياد مذهبي مانند عيد فطر(جه ژني رمضان)، عيد قربان(جه ژنی قوربان)، جشن مولوديخواني(به مناسبت میلاد پیامبر اسلام) كه همگي از شكوه خاصي برخوردار و با شادي و سرور زايدالوصفي برگزار ميگردد.
لباس مردم منطقه كردي و به علت كوهستاني بودن پوشش ساكنين ويژگيهاي خاص خود را دارد غالبا مردان از رانك و چوخه و پشتبند و يا شال و دستار سر(كه در زمستانها فرنجي و پسک به آن افزوده ميشود) و كلاش(كفش محلي) استفاده ميكنند زنان نيز از پيراهنهايي با رنگ شاد و نسبتا گشاد(از شانه تا پا دوخته ميشود) و دو نوع جليقه(سوخمه و سه لته) استفاده ميكنند
[ویرایش] چهره های فرهنگی
- احمد بيگ كوماسی: وی از عشيره كرد كوماسي است كه با مولوي معدومي ــ شاعر فاضل و بنام كردــ دوستي و مراوده و مشاعره بسيار داشته و معدومي او را به نام (خالو) و خالوي كوماسي در اشعار خود نام برده است. تولد احمد ب يگ در حدود سال 1210 ه.ق ودرگذشتش در سنه 1294ه.ق اتفاق افتاده است.
- ناری: ملا محمد مشهور به كاكه حه مه ومتخلص به ناري، فرزند ملا احمد بن ملا عبد الرحمان، به سال 1291 ه.ق در قريه كيكن از قراي شلير و ناوخوان متولد شد .پس فراگرفتن مقدمات نزد پدرش به دنبال تحصيل به مدارس زيادي در كردستان ايران ، عراق و تركيه از جمله پنجوين ،سنندج، سليمانيه، بانه، مهاباد، وان و اربيل راه يافت. و سرانجام در رواندوز ،بعد ازمدتي استفاده از محضر علامه اسعد افندي اجازه گرفت و به مريوان بازگشت و در زادگاه خود كيكن به جاي پدر ـ كه در اين زمان وفات يافته بود ـ به تدريس و تعليم طلاب و انجام خدمات ديني پرداخت. در سنه 1325 ه.ق به دعوت حسين بيگ ـ مالك قريه بيلو از توابع مريوان ـ عازم آنجا شد كه تا آخرين روز حيات در آن دهكده به امر تدريس مشغول بوده است. ناري انساني فاضل و اديب و شاعري توانا بوده و در سنه 1363 ه.ق در روستاي بيلو ،حيات فاني را بدرود گفته است.
- قانع: شيخ محمد فرزند شيخ عبدالقادركه لوس، فرزند شيخ سعيد فرزند شيخ محمد دولاش از سادات كهنه پوشي ـ شاخه هاي از آن به نام كابلي ـ است كه در سنه 1318 ه.ق در آبادي ريشين از دهات شهرزور (شاره زور)متولد شد. چهل روزه بود پدرش را از دست داده و در چهار سالگي مادرش نيز در گذشته است. آنگاه مرحوم سيد حسين چوري او را تحت سرپرستي خود قرار داده و به تربيت او همت گماشته و به مكتبش فرستاده است.اما به علت گرفتاريهاي خانوادگي ترك تحصيل نموده و مدتي به امامت و مكتب داري ـ متناوباً در دهاتي چند ـ مشغول بوده است. قانع در همان زماني كه در سنندج درس خوانده، بر اثر ذوق و استعداد فطري به گفتن شعر پرداخته است. پدر و اجداد قانع هم اغلب شاعر بوده اند. مادرش نيز داراي ذوق شاعري بوده و همچنين سه فرزندش به نامهاي وريا،كوته ك و خنجر نيز طبع موزون دارند. قانع به فارسي و كردي شعر گفته و بيشتر اشعارش در شكايت از اوضاع نابسامان محيط زندگي خود اوست.از آثار و اشعار قانع تاكنون پنج مجموعه به چاپ رسيده است كه عبارتند از:1- گولاله ي مريوان 2- باغچه ي كوردستان 3- چوار باغي پينجوين 4- شاخي هورامان 5- ده شتي گه رميان. قانع به سال 1385 ه.ق در آبادي له نگه دي از دهات پينجوين عراق سر بر بالين خاك نهاده و با جهان فاني وداع نمود.
- ملا محمد باقر با لك: دانشمند روشن خاطر ،ملا محمد باقر فرزند حسين آقا در تاريخ 1316 ه.ق در آبادي نزار از روستاهاي 50كيلومتري جنوب غربي سنندج متولد شد و پس از فراگرفتن علوم مقدماتي در زادگاه خود به دنبال تحصيل علوم ديني و عربي، راه غربت را در پيش گرفت. مدتي در روستاهاي ژاوه رود كردستان نزد ملا اسعد مدرس بوريدري و ديگران درس خواند و پس از آن به سنندج رفت و از محضر ملا محمد مولانا مدرس نوده شي ،به كسب دانش پرداخت و پس از كسب اجازه افتاء و تدريس به دهكده چور مريوان مسافرت كرد و تا سال 1314 ه.ق در آن آبادي سمت پيش نمازي داشت. آنگاه به يكي ديگر از روستاهاي مريوان به نام بالك كوچ كرد و تا آخر حيات در آنجا به تدريس و تعليم و ارشاد مسلمانان اشتغال داشت. ملا محمد باقر در علوم اسلامي به ويژه فقه وكلام آثار و تأليفاتي دارد و نيز آثاري به نظم از او باقي است و«غريق» تخلص شعري اوست. وي در اوايل زمستان سال 1350شمسي دار فاني را وداع گفت.
- خاتون خورشيد مريوانی: خاتون خورشيد دختر شيخ معروف كه لوس و از سادات «ته راته ون »است. پدرش به علت ناسازگاري روزگار از مريوان به سنندج كوچ كرده است و دخترش خاتون خورشيد در كودكي، در خانه يكي از زنان محترم اردلان به سر برده و وسايل تحصيلش را فراهم نموده است. تا آنجا كه در ادبيات فارسي اطلاعات شايسته اي به هم رسانيده و تا حدودي با علوم صرف و نحو و بيان و منطق و عقايد و زبان عربي آشنايي داشته است. خاتون خورشيد كتابي را به فارسي درباره آداب خانه داري و بچه داري و تربيت فرزند از ابتداي ولادت تا هنگام بلوغ تأليف كرده و ديوان شعري نيز از او به جاي مانده كه هيچ كدام چاپ ومنتشر نشده است.اين بانو در فن قالي بافي هم استاد بوده و مخصوصاً در زمينه نقش و نگار و نوع رنگ آميزي قالي و تهيه رنگهاي متنوع آن شهرت داشته است و نقشه هاي او را اكنون هم در كردستان «خورشيدي» مي خوانند. خاتون خورشيد مادر شاعر معروف كرد قانع مريواني است.
- سيد ملا ابوبكر مُصنَف چوري پيرخضراني شاهويی: اجداد ملا ابوبكر از زمان پير خضر در قريهي پير خضران، از دهات ناحيهي كوماسي سنندج ميزيستهاند؛ به همين جهت وي را پير خضراني نيز نسبت دادهاند. بنا به نوشتهي هديةالعارفين، تولد ملا ابوبكر در 909 ه .ق اتفاق افتاده است و در يكي از سنوات 994 يا 999 و يا 1014 ه .ق در قريهي چور (بيست و چهار كيلومتري شهر مريوان) كه در آنجا اقامت داشته، به ديار آخرت پيوسته و اكنون هم دهكدهي چور مسكن افراد اين خاندان است. ملا ابوبكر تأليفات و آثار زيادي داشته است. از جمله الوضوح، كه شرحي است به عربي بر كتاب مُحرر امام رافعی در فقه مشتمل بر چهار جلد، طبقات الشافعيه، در تراجم جمعي از فقها كه به سال 1365 ه.ق در بغداد به طبع رسدهاست، سراجالطريق به زبان فارسي ساده شامل پنجاه باب در باره عرفان و اخلاق تأليف سال 948 ه .ق و رياضالخلود كه آن هم به فارسي و شامل هشت باب داراي 5 فصل، تأليف سال 989 ه .ق. است
[ویرایش] شخصیت ها
قرن اول هجری قمری 1 پیرشالیاری ههورامان
قرن ششم هجری قمری 2 پیرشالیاری ههورامان دوم
قرن هفتم هجری قمری 3 پیر خضر شاهو
قرن هشتم هجری قمری 4 مولانا میر محمد مردوخ
قرن نهم هجری قمری 5 شیخ زكریا كاكوزكریایی 6 شیخ نعمتالله كاكوزكریایی اول 7 شیخ فاضل كاكوزكریایی 8 مولا محمد گشایش 9 شیخ عبدالرحمان كاكوزكریایی
قرن دهم هجری قمری 10 شیخ عبدالغفار مردوخی اول 11 شیخ محمد كونهپوشی 12 صهیدی ههورامی اول 13 ملا عبدالله قازی 14 شیخ شمسالدین مردوخی 15 شیخ رهزا معین الدین کاکو زکریایی
قرن یازدهم هجری قمری 16 ملا ابوبكر مصنف 17 بیسارانی 18 شیخ عبدالغفار مردوخی دوم 19 شیخ ابراهیم ههورامانی 20 ملا عبدالكریم چوری 21 شیخ شهابالدین كاكوزكریایی
قرن دوازدهم هجری قمری 22 ملا جامی چوری 23 شیخ شمسالدین مردوخی دوم 24 شیخ نعمتالله كاكوزكریایی دوم
قرن سیزدهم هجری قمری 25 ملا خدر رواری 26 شیخ سعید دولاش 27 ملا احمد نودشی 28 صهیدی ههورامی دوم
قرن چهاردهم هجری قمری 29 شیخ عزیز جانوره 30 شیخ عبدالرحمان جانوره 31 حاجی ملا احمد نودشی 32 سید عبدالله مدرس چوری 33 حاجی سید حسن چوری 34 شیخ محمود لونی كاكوزكریایی 35 ملا عارف بالك 36 حاجی ملا عبدالعزیز دهرهتفی 37 خاتو خورشید 38 ملا محمدرشید مدرس 39 فرج الله زكی 40 شیخ عبدالسلام بیسارانی 41 عبدالله بگ هورامی 42 ماموستا ناری 43 ملا عبدالقادر جلالی نودشی 44 حاجی شیخ عبدالله نیزل 45 قانع 46 ملا صادق نگل 47 حاجی شیخ محمد حسامی 48 ماموستا ملا باقر مدرس بالك 49 ملا حامد بیسارانی 50 شهپول 51 شیخ محمد حسامی 52 شیخ نجمالدین مردوخی 53 ماموستا عبدالرحمان عینكی 54 شیخ ابراهیم الكردی 55 پیر یونس هه نجیران
[ویرایش] منابع
روحانی، محمد. ساختار فایل. تهران: نشر، ۱۳۷۰. احمد، احمدی، فایل در فایل. چاپ دوم تهران: نشر۲، ۱۳۷۵
| مرکز | سنندج |
| شهرستانها | بانه | بیجار | دیواندره | سروآباد | سقز | سنندج | قروه | کامیاران | مریوان |
| شهرها |
آرمرده | بابارشانی | بانه | بوئین سفلی | بیجار | چناره | دزج | دلبران | دهگلان | دیواندره | زرینه | سروآباد | سریشآباد | سقز | سنندج | شویشه | صاحب | قروه | کامیاران | کانیسور | مریوان | موچش | یاسوکند |
| نقاط دیدنی |
آرامگاه پیر شالیار | اورامان تخت | بازار سنندج | باغ آیتالله مردوخ | بقعه باباگرگر | چهلچشمه | دریاچه زریوار | دریاچه سد وحدت | سنگنبشته اورامان | شهر باستانی گروس | عمارت احمدزاده | عمارت خسروآباد | غار کرفتو | قلعه زیویه | گردشگاه آبیدر | مسجد آویهنگ | مسجد دومناره | مسجد نگل | موزه تاریخ طبیعی سنندج | موزه سنندج | |

