باغ ایرانی
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
باغ ایرانی، مفرح فضایی است که ایرانیان از دیر باز بر ساخت و آبادانی اش همت گماشتند و برای سرسبزی و زیبایی اش تلاش ها کرده اند و زمان های دراز بر طرحش اندیشیده اند. تاریخ نگاران بسیاری ایرانیان را اولین خالقان باغ می دانند. فارسنامه ابن بلخی (500- 510 ه.ق) منوچهر پسر میشخوریار را که هفتمین پادشاه پیشدادی است، نخستین کسی میداند که در جهان به احداث باغ و بوستان پرداخته و می نویسد: "آثار او آنست کی اول کسی کی باغ ساخت او بود و ریاحین گوناگون کی بر کوهسارها و دشت ها رسته بود جمع کرد و بکشت وفرمود تا چهار دیوار گرد آن درکشیدند و آنرا بوستان نام کرده، یعنی معدن بویها." (آریانپور، 1365: 29)ویل دورانت در تاریخ تمدن (عصر ایمان) می نویسد: "باغ به سبک ایرانی مورد تقلید سایر ملل نیز قرار گرفته و هم در بین مسلمین و اعراب و هم در هندوستان رواج یافته است و در قرون وسطی موجب الهام اروپاییان گردیده است." کاخ الحمرا در اسپانیا، ورسای در فرانسه، تاج محل در هندوستان و نیز آثار به جای مانده از باغ های معلق بابل در عراق کنونی را شاید بتوان از مهمترین نمونه های شاهد بر این مدعی دانست.مهمترین مشخصه باغ ایرانی که آنرا در یک نگاه از باغ های دیگر ملل جهان متمایز میسازد هندسه حاکم بر آن است. چراکه طرح کالبدی آن بر اساس ساختار هندسی بسیار دقیق، حساب شده و منحصر به فرد شکل یافته است که در آن عمدتا از اشکال مربع و مستطیل استفاده می شود. نقشه باغ ایرانی از تعدادی خطوط و محورهای قوی تشکیل شده است که باغ را به چهار قسمت اصلی تقسیم می کنند. محورهای اصلی باغ همیشه بر مهمترین مسیرهای عبوری آن منطبقند. محل تلاقی محورهای اصلی نیز از مهمترین نقاط باغ است که محل احداث کوشک (عمارت ویلایی تابستانی) و یا استخر خواهد بود که این دو نیز از مهمترین اجزای باغ ایرانی اند. استخر مستطیل شکل همیشه در مقابل مهمترین جبهه کوشک اصلی باغ ساخته میشود و این هردو نیز معمولا بر اصلی ترین و کشیده ترین محور باغ قرار می گیرند.طرح و ساختار باغ ایرانی قدمتی چند هزار ساله دارد که شاید بتوان اولین نمونه از آن را در اکتشافات باستانشناسی باغ سلطنتی کورش در پاسارگاد که سال ها پیش توسط دیوید استروناخ تهیه شده است، مشاهده کرد. ویکتوریا سکویل وست در مقاله مفصلی که درباره باغ های ایران نگاشته، به کاسه ای سفالین که توسط پروفسور هرتسفلد در سامره کشف شده اشاره می کند و می نویسد: "در اینجا کاسه ای سفالی بدست آمده که تصور می رود مربوط به 2000 سال پیش از میلاد باشد و روی آن جوی های متقاطعی است که چهار قطعه باغ را نشان می دهد و در هر قطعه یک درخت و یک پرنده است. ولی به هر حال این طرح همان طرح رسمی و عمومی ایرانیان است که از زمان کورش تا بامروز بکار برده اند . . . و در حقیقت تمام باغ های ایران بر اساس این تقسیم هندسی طرح ریزی شده اند، تا جایی که اینکار بصورت یک کیفیت عرفانی در می آید که از افکار بسیار قدیمی آسیا در تصور عالم وجود و تقسیم آن به چهار منطقه است، که معمولا چهار رودخانه بزرگ آنها را از هم جدا می کند." در مورد ریشه ساختار هندسی باغ ایرانی نظرات متعددی مطرح است، که از مهمترین آنها میتوان از تئوری هایی نام برد که چهار عنصر مقدس آب، باد، آتش و خاک را ریشه فلسفی این طرح برشمرده اند. طرح هندسی باغ ایرانی را در نقوش فرش های اصیل ایرانی، ظروف سفالین و دیگر هنر های تصویری نیز میتوان مشاهده کرد. محصوریت، دیگر شاخصه مهم باغ ایرانی است که برگرفته از روحیه درونگرای مردم سرزمینمان است و در دیگر بناهای ایرانیان نیز به صورت عاملی مهم و تاثیر گذار تبلور یافته است. دیوارهای ضخیم و بلند خشتی و چینه ای که دور تادور باغ مستطیل شکل ایرانی را احاطه کرده اند ساکنان آنرا امنیت خاطر می بخشند و از شرارت تراران و مهاجمان در امان می دارند. در دوران صفوی که امنیت ناشی از حکومتی مقتدر بر کشور سایه افکنده است، دیوار باغ ها با ارتفاع و ضخامت کمتری به اجرا در می آید و در بعضی موارد نیز مشبک می شود.
دیگر مشخصات مهم باغ های ایران را به اختصار می توان چنین برشمرد:
- احداث باغ غالبا در زمین های شیبدار
- استفاده از خطوط راست و زوایای قائمه در طرح پلان باغ
- وجود حوض یا استخر برای تامین آب و زیبایی چشم انداز در مقابل عمارت
- استفاده هم زمان از درختان خزان پذیر و همیشه سبز
- اختصاص بیشترین قسمت باغ به درختان میوه
- استفاده از انواع گل های تزئینی و دارویی به ویژه گل سرخ
باغ ایرانی ظرافت های بسیاری را چه از بعد معماری و هنری و چه فنی در خود جای داده است که حاصل قرن ها تجربه باغ سازی مردمان این سرزمین در شرایط سخت آب و هوایی است که با خلاقیت و ابداعات فراوان همراه بوده است. بسیاری از این تجارب و ظرافت ها را قاسم ابن یوسف ابونصر هروی در کتاب ارشاد الزراعه (921 ه.ق) توصیف نموده که خود سندی معتبر در شیوه باغ سازی ایرانی و طرح باغ های ایران در دوران گذشته است. شاکله اصلی باغ ایرانی مانند دیگر بخش های معماری ایران، تا اواسط دوران حکومت قاجار مورد احترام بود و از این زمان اندک اندک در طوفان تجدد و غرب گرایی، شاخ و برگش در هم می شکند و دستخوش تغییرات و بدعت های جدی می شود و زمانی نیز در آستانه فراموشی قرار می گیرد.
[ویرایش] منبع
پژوهشی در شناخت باغ های ایران و باغ های تاریخی شیراز- علیرضا آریان پور- نشر یساولی- 1365 تداوم طراحی باغ ایرانی در تاج محل- حسین سلطان زاده- دفتر پژوهش های فرهنگی- 1378
باغ های ایران و کوشکهای آن- دونالد ویلبر-ترجمه مهین دخت صبا- ترجمه و نشر کتاب- 1348
فارسنامه ابن بلخی- ابن بلخی، قرن 6 –بر اساس متن مصحح لسترنج و نیکلسن-بنیاد فارس شناسی- 1374
مقاله شکل گیری باغ سلطنتی پاسارگاد و تاثیر آن در باغ سازی ایران- دیوید استروناخ –ترجمه کامیار عبدی- مجله اثر شماره 22و23

