فردوس

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.


فردوس
میدان جهاد فردوس
اطلاعات کلی
نام رسمی : فردوس
کشور : ایران
استان : خراسان جنوبی
شهرستان : فردوس
بخش : مرکزی
دهستان : --
سال شهرشدن : ۱۳۰۴[۱]
مردم
جمعیت ۲۳٫۴۰۵[۲]
رشد جمعیت : ۱٫۰٪
زبان‌های گفتاری: فارسی
مذهب: اسلام (شیعه)
جغرافیای طبیعی
ارتفاع از سطح دریا : ۱۲۹۳ متر[۳]
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه: ۱۷٫۲ درجهٔ سانتی‌گراد[۴]
بارش سالانه : ۱۴۷٫۸ میلی‌متر[۴]
روزهای یخبندان سالانه: ۵۷٫۵ روز[۴]
اطلاعات شهری
شهردار : اسماعيل غفاری
ره‌آورد : زعفران، انار، پسته
پیش‌شماره تلفنی : ۰۵۳۴
وب‌گاه : http://sh-ferdows.ir


شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس، در استان خراسان جنوبی و در ۵۸ درجه و ۱۰ دقیقه طول و ۳۴ درجه عرض جغرافیایی و ارتفاع ۱۲۹۳ متر از سطح دریا[۳] در فاصله ۳۴۰ کیلومتری مشهد قرار داشته و بر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، ۲۳٫۴۰۵ نفر جمعیت دارد.[۲]

فردوس، امروزه به خاطر انار و زعفران مرغوبش شناخته شده‌است.

فهرست مندرجات

[ویرایش] پیشینه

امروزه فردوس شهر کوچکی است اما پیشینه تاریخی آن به زمان مادها بر می‌گردد. اقوام اولیه فردوس را اگر همان گونه که در متون تاریخی کهن مشاهده می‌شود، ساگارتیان بدانیم، اقوام پارس‌نژاد و مهاجر بودند که با دیگر اقوام آریایی به جنوب خراسان آمدند.

بررسی‌های باستان‌شناسی و وجود محوطه‌ها و تپه‌های باستانی، رونق این ناحیه را تا پیش از اسلام به‌خصوص در عصر تاریخی به اثبات رسانده‌است. قدیمی ترین آثار یافت‌شده در شهرستان فردوس توسط باستان‌شناسان میراث فرهنگی خراسان، متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد است و از آن پس آثاری از هزاره اول، دوران ساسانیان و دوره‌های مختلف اسلامی یافت شده‌اند که حاکی از تداوم حیات طولانی این سامان می‌باشد.

این شهر (که در قول مرسوم مردم آن، معمولاً به همان نام «شهر» خوانده می‌شود) تا سال ۱۳۰۸ خورشیدی، تون نام داشته و در متون قدیمی اغلب به نام بلده طیبه تون و در مکاتبات دوره صفویه، به نام دارالمؤمنین تون نامیده شده‌است.

تون دیروز و فردوس امروز گرچه از سابقه طولانی برخوردار است، ولی نخستین کتاب موجود که از آن نام برده، اشکال العالم جیهانی متعلق به قرن چهارم هجری است. از آن به بعد نام تون به مناسبت‌های مختلف در متون و سفرنامه‌ها دیده شده و اغلب از آن به عنوان شهری بزرگ و آباد نام برده شده‌است. دلایل و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در گذشته‌های دور که تون اهمیت و اعتباری تاریخی و جمعیتی داشته، به ویژه تا دوران اقتدار اسماعیلیه و حتی سده‌های پس از آن، به ولایت قهستان تعلق داشته‌است. ایالت تون یکی از مناطق قهستان بوده که بعد از الموت، دومین مرکز مهم فرقه اسماعیلیه بوده و تا حمله مغول دوام داشته‌است. آثار به جا مانده از دژهای آن دوران، مانند کوه قلعه فردوس، قلعه دختر بشرویه و قلعه حسن‌آباد هم اکنون نیز قابل مشاهده‌اند. در این دوران، تون در کنار قائن، یکی از دو شهر مهم ولایت قهستان بوده و در دوره‌های اخیر که قائن اهمیت پیشین خود را از دست داده بود، با طبس منطقه واحدی را تشکیل داده و عبارت تون و طبس جای تون و قائن را گرفت.

جیهانی در کتاب اشکال العالم، از تون به عنوان شهری آباد و بزرگ یاد کرده و ناصرخسرو قبادیانی نیز در سدهٔ پنجم هجری، خبر از وجود چهارصد کارگاه زیلوبافی در شهر تون داده‌است. مارکوپولو نیز در سفرنامه خود به تون و کاین (فردوس و قاین امروزی) اشاره‌ای کرده‌است.

در تاریخ جهان‌گشای جوینی نوشته شده که مردم شهر تون در حمله وحشیانه مغول‌ها قتل عام شده‌اند و در فرهنگ جغرافیایی آمده‌است که چهل هزار نفر از اسماعیلیه در تون قتل عام شدند به طوری که از کشته‌ها پشته و تپه ساخته شده و روی آن تپه، تخت هلاکوخان قرار داده شده‌است. این تپه که به «تخت هلاکو» معروف شده بود تا چند دهه قبل در نزدیکی خندق فردوس باقی مانده بود که متأسفانه در دهه‌های اخیر نابود گردید.[۱]

در آغاز سده اخیر، هنوز فردوس از شهرهای مهم استان خراسان بود، به گونه‌ای که شهرداری فردوس که در سال ۱۳۰۴ تأسیس شد، از نخستین شهرداری‌های استان خراسان بوده‌است.

[ویرایش] وجه تسمیه تون

تون، در «معجم‌البلدان»، سفیدی روی ناخن، در «برهان قاطع»، گلخن حمام، در «مؤیدالفضلا»، جامه شبروی، در «مجمع‌اللغات»، حمام و در «فرهنگ نظام»، خزانه و گنجینه معنی شده‌است. حتی به نظر می‌رسد تون یک لغت چینی باشد و این شهر را چینی‌ها و تورانی‌ها ساخته باشند. اما به دلیل مجاورت با طبس که به معنی چشمه آبگرم است، باید مفهوم سرزمین گرم را داشته باشد.[۱]

بنابر یک قول دیگر، نام فردوس در زمان ایران باستان، «تابان» بوده‌است که پس از حمله اعراب در زبان عربی تغییر شکل یافته و به صورت تون درآمده‌است. بر طبق این قول، تابان و تابش که امروزه به نام فردوس و طبس شناخته می‌شوند، هر دو از شهرهای کهن ایران به شمار می‌روند.

[ویرایش] زمین‌لرزهٔ سال ۱۳۴۷

بزرگ‌ترین رویداد ناگواری که در سده اخیر در فردوس روی داد، زمین‌لرزه سال ۱۳۴۷ می‌باشد. در این زمین‌لرزه، بخش عمده فردوس تخریب شد. پس از زلزلهٔ فردوس و تخریب شهر، یکى از علما و روحانیون بزرگ خراسان، مرحوم دانش سخنور که در آن زمان در فردوس از محبوبیت بالایی برخوردار بود، مردم را ترغیب به مهاجرت و ساخت شهر جدید فردوس در محل اسلامیه کنونی نمود. به ‌این ترتیب، تعدادی از مردم فردوس به این منطقه مهاجرت کردند ولی بخش عمده مردم در محلی که در نزدیکی شهر قدیمی ساخته شده بود، ساکن شدند. همچنین عدهٔ زیادی از ساکنان قبلی فردوس پس از این زمین‌لرزه به شهرهای مشهد و تهران مهاجرت کردند و جمعیت فردوس به شدت کاهش یافت. این زمین‌لرزه، آسیب جبران‌ناپذیری به فردوس وارد کرد و از اهمیت آن کاست.

[ویرایش] لهجه فردوسی

مردم فردوس به لهجه فردوسی سخن می‌گویند. این لهجه در میان لهجه‌های فارسی در خراسان، یکی از اصیل‌ترین لهجه‌ها به شمار می‌رود که آهنگ باشکوه زبان پارسی باستان را همچنان به همراه دارد. با این که این لهجه از نظر واژگان موجود در آن زیرمجموعه‌ای از زبان پارسی است، به دلیل تفاوت ساختاری که در صرف افعال و جمله‌بندی با زبان رسمی کشور داشته، نسبت به سایر لهجه‌های خراسان تا حدود زیادی از آلوده‌شدن به واژگان بیگانه مصون مانده‌است. آهنگ و وزن ادای کلمات در این لهجه، به گونه‌ایست که درک آن برای شنوندهٔ ناآشنا بسیار دشوار می‌نماید به طوری که اغلب آن را یک زبان و نه لهجه می‌پندارند. این لهجه در تمامی سطح شهرستان و بخش‌هایی از شهرستان‌های مجاور از جمله قائن و گناباد رواج دارد. با این وجود، این لهجه در روستاهای مختلف شهرستان فردوس به صورت‌های متفاوت بیان می‌شود. نکته جالب آنکه لهجهٔ برخی از روستاها که فاصله زیادی تا شهر فردوس دارند، کاملاً شبیه مردم فردوس بوده در حالی که لهجهٔ برخی روستاها که تنها چند کیلومتر با فردوس فاصله دارند، تفاوت زیادی با فردوس دارد.

[ویرایش] بزرگان فردوس

فردوس زادگاه بزرگان بسیاری مانند حاج شیخ اکبر تونی (آخوند ملا اکبر)، حاج ملا عبدالله فاضل تونی، حکیم آقا شیخ محمد حسین فاضل تونی، میر تونی، قطب‌الدین حیدر تونی (که گفته می‌شود تربت حیدریه بر مزار او ساخته شده‌است)، دکتر بدیع الزمان فروزانفر، دکتر محمد جعفر یاحقی و رند ظریف، کتو می‌باشد.

[ویرایش] آثار تاریخی و نقاط دیدنی

[ویرایش] مدرسه علمیه علیا

بانی این مدرسه فردی به نام «میر علی بیک» بوده که آن را در اواخر دوره حکومت صفویه بنا کرده و تا سال‌های پیش از زلزله سال ۱۳۴۷، مورد استفاده طلاب بوده‌است. از مشخصات بارز معماری این مدرسه، تکرار فرم هشت ضلعی در قسمت‌های مختلف پلان آن است.[۱]

نمای درونی مدرسه علیا، ساخته شده در دوره صفوی
نمای درونی مدرسه علیا، ساخته شده در دوره صفوی
نمای بیرونی مدرسه علیا، ساخته شده در دوره صفوی
نمای بیرونی مدرسه علیا، ساخته شده در دوره صفوی

[ویرایش] مسجد جامع تون

این مسجد متعلق به دوره سلجوقیان بوده و با وجود تخریب بخش‌هایی از آن در زمین‌لرزهٔ فردوس، هنوز هم مورد استفاده نمازگزاران قرار می‌گیرد.[۱]

[ویرایش] مسجد ، آب انبار و حمام کوشک

در شرق شهر تون و نزدیک به دروازه قاین، مسجد کوشک قرار دارد. بر پیشانی قوس محراب این مسجد، کتیبه‌ای آراسته به گچ‌بری گل و بوته با تاریخ (۵۵۴ ه.ق) قرار دارد. بر اساس شواهد معماری موجود و فرم مسجد، بنای اولیه مسجد به اوایل اسلام برمی‌گردد. در جلوی ایوان ورودی مسجد کوشک و در داخل زمین، حمامی با همین نام وجود دارد که متعلق به دوره تیموریان است. در شمال شرقی ورودی مسجد نیز آب انباری با همان نام وجود دارد که از قدمت بالایی برخوردار است.[۱]

[ویرایش] بارگاه امام زادگان سلطان محمد و ابراهیم

در انتهای راسته بازار قدیم و پشت مسجد جامع تون، آرامگاهی است مشهور به مزار، که متعلق به سلطان محمد و سلطان ابراهیم از نوادگان حضرت امام موسی بن جعفر (ع) است. معماری این بنا مربوط به دوره تیموریان است.[۱]

[ویرایش] کوه قلعه

کوه قلعه، محل یکی از قلعه‌ها و دژهای اسماعیلیه بوده و در ۱۰ کیلومتری جنوب شهر فردوس قرار دارد.[۱] شیب تند و دسترسی دشوار این کوه، آن را مکانی مناسب برای ساخت دژ نظامی اسماعیلیه کرده‌بود.

[ویرایش] آبگرم معدنی فردوس

از جمله جاذبه‌ها و قابلیت‌های گردشگری و بااهمیت شهر فردوس، آبگرم معدنی است که در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری شمال شرقی فردوس واقع است. این آبگرم طبیعی با خواص طبی–درمانی اعجاب‌انگیزش، سالانه پذیرای تعداد بیشماری از گردشگران داخلی و خارجی بوده و از موقعیت مناسبی در منطقه برخوردار است. استفاده از آبگرم معدنی فردوس به ادعای گردانندگان آن، در درمان بسیاری از بیماری‌های پوستی و مفصلی مؤثر و توسط پزشکان متعددی توصیه گردیده‌است.[۱]

[ویرایش] شهر اسلامیه

شهر اسلامیه، شهری است زیبا در مجاورت فردوس که اکثر خانه‌های آن به صورت باغ و ویلا هستند.

[ویرایش] روستای ییلاقی باغستان علیا

روستای باغستان علیا، در ۱۵ کیلومتری شهر فردوس واقع بوده و با داشتن مناظر طبیعی زیبا، قنات تاریخی بلده، درختان چنار سر به فلک کشیده و باغ‌های میوه، از جمله مناطق ییلاقی و گردشگری شهرستان فردوس محسوب می‌شود.

[ویرایش] محصولات فردوس

از مهمترین صنایع دستی شهرستان فردوس می‌توان پارچه‌بافی (تون بافی)، سفال‌گری، برک‌بافی، قالی، گلیم، نمد مالی، مشبک و معرق‌کاری را نام برد.

محصولات و سوغات اصلی منطقه را انار، زعفران، پسته، بادام، پنبه، گردو، انواع کشک، قره قروت و زیره تشکیل می‌دهند.

[ویرایش] شهرهای مجاور

  • اسلامیه در فاصله ۲ کیلومتری شمال شرقی
  • آیسک در فاصله ۲۰ کیلومتری شرق
  • سرایان در فاصله ۴۰ کیلومتری شرق
  • گناباد در فاصله ۷۰ کیلومتری شمال شرقی
  • بجستان در فاصله ۶۵ کیلومتری شمال
  • بشرویه در فاصله ۸۰ کیلومتری جنوب غربی
  • طبس در فاصله ۲۰۰ کیلومتری جنوب غربی
  • بیرجند در فاصله ۲۰۰ کیلومتری جنوب شرقی

[ویرایش] جستارهای وابسته

[ویرایش] پیوند به بیرون

[ویرایش] منبع

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ ۱٫۷ ۱٫۸ وب‌گاه شهرداری فردوس
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ وب‌گاه فرمانداری شهرستان فردوس
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ آرشیو هواشناسی شهرهای ایران در وب‌گاه ادارهٔ هواشناسی استان چهارمحال و بختیاری


شهرستان فردوس

شهرستان فردوس

بخش مرکزی
شهرها

فردوس | اسلامیه 

دهستان روستاهای مهم بخش مركزی
باغستان

باغستان عليا | باداموک | باغستان سفلی | بیدسگان | ترشیزوک | رحمت‌آباد | سرند | فتح‌آباد | فریدونی | گستج | مهرانکوشک | مهوید 

برون

برون | ابدکی | افقو | امرودکان | انارستانک  | بکری پایین | چشمه خانم | خانیک | خرو | ظهر | لجنو 

حومه

خانکوک | ابراهیم‌آباد | چاه پالوند | چاه‌نو | حسین‌آباد | طاهریه | کجه 

بخش بشرویه
شهرها

بشرویه‌ 

دهستان روستاهای مهم بخش بشرویه
ارسک

ارسک | حجت‌آباد | خیرآباد | فتح‌آباد | مشاع حجت‌آباد 

رقه

رقه | باغ دهک | جمالی | جوزردان علیا | خانیک | خداآفرید | زیرک | خرم‌آباد | سرند | علی‌آباد | کال نخاب | مجد | موردستان | نوخانیک | نیگو | هوگند | یگی 

علی‌جمال

غنی‌آباد | اصفاک | اهجوک | بندان | بهشت‌آباد | تجرک | جارستان | حسین‌آباد | حسین‌آباد ۲ | خانیک ۲ | ده سفید | دهنو | زرفت | زین‌آباد | شهرک امام خمینی | شیبانی | عزیزآباد | عشق‌آباد | کرند | محمدآباد | مزرعه غیاثی | مهدی‌آباد | میرآباد | نایگ | نیگنان | هنویه 


استان خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبی

مرکز بیرجند
شهرستان‌ها بیرجند | درمیان | سرایان | سربیشه | فردوس |قائنات | نهبندان
شهرها بیرجند | فردوس | قائن | نهبندان | سرایان | سربیشه | اسدیه | بشرویه | اسلامیه | آرین شهر | آیسک | اسفدن | حاجی آباد | خضری دشت بیاض | زهان | خوسف | سه قلعه | شوسف | مود | نیمبلوک
نقاط دیدنی

آبگرم معدنی فردوس | آرامگاه ابن حسام خسفی | آرامگاه ابوحامد | ارگ کلاه‌فرنگی | باغ شوکت‌آباد | تخت سردار | زیارتگاه باش‌آباد | عمارت اکبریه | غار چنشت | غار خونیک | قلعه پائین | قلعه فورگ | قلعه نیه | کوه قلعه فردوس | مدرسه علمیه علیا | مسجد جامع تون | مسجد جامع هندوالان | مسجد كوشك | موزه بیرجند 

زبان‌های دیگر