زبان آذری

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

این مقاله پیرامون زبان آذری از خانوادهٔ زبانهای ایرانیاست برای دیدن مقالهٔ پیرامون زبان ترکی رایج در آذربایجان به زبان ترکی آذربایجانی رجوع کنید.

زبان آذری زبانی است از خانواده زبانهای ایرانی باختری که در منطقه آذربایجان (آتورپاتکان) قبل از گسترش زبان ترکی رایج بوده است و امروزه گستره آن محدود شده است.

تاریخنویس و زبانشناس بزرگ ایرانی، احمد کسروی نخستین کسی بود که نمونه هایی از این زبان و ارتباط آن را با زبان تاتی نشان داد و کتاب آذری زبان باستان را در این مورد نوشت. زبانشناسان با اشاره به وجود زبانهای تاتی و هرزنی در چندین روستای آذربایجان شرقی، اردبیل ،نمین خلخال ،کلور، عنبران، پیله رود، میناباد، مسجد محله حید میرزانق آنها را از بقایای آن زبان باستانی می داند.

اکثر دانشمندان ایران و عرب و شرق شناس، در بیان ریشهی تاریخی زبان دیرین مردم آذربایجان، معتقدند که زبان باستانی آذربایجانیان بازمانده و متحول شدهی زبان مادها است و ریشه آریایی دارد که مورخین و جغرافی نویسان اسلامی و عرب آن را فارسی(ایرانی)، فهلوی و آذری خوانده اند.

مطالعه متون و منابع قدیم و جدید، گفتارها و نظریات مدون بسیاری از دانشمندان نام آور ایرانی، عرب و مستشرقین درباره زبان باستان مردم آذربایگان، بیانگر این حقیقت است که هیچ یک از این دانشمندان نه ترکی را زبان اصلی مردم آذربایجان شمرده اند و نه آن را ریشه زبان آذری دانسته اند.

بلکه بر این باورند که در اثر هجوم ترکهای آسیای مرکزی به آذربایجان و سایر عوامل که عموما در فاصله سده های پنجم تا هفتم هجری رخ داده است و تداوم این تهاجمات که ذیلا به آنها اشاره خواهیم کرد، زبان ترکی، که در واقع بایسته است آنرا زبان وارداتی و مهمان ناخوانده بخوانیم بتدریج زبان اصیل و ریشه در تاریخ مردم آذربایجان، یعنی "آذری مادی" را به بوته فراموشی سپرده، خود جای آنرا گرفته است.

ولی نویسندگان ساکن ماورای ارس (اران)، یا در راستای اهداف منویات خویش و یا در اجرای منویات سیاسی مرکز نشینان آن خطه، طریق تسامح و تجاهل پیش گرفته و در باره زبان و پیشینه تاریخی مردم خود، نظریات پیچیده گمراه کننده و بی اساس ارائه میدهند، که بدون تردید آبشخور سیاسی داشته و اجرای این شیوه از دوران تزارهای روس اجراء میشده و سیاستگران تزاری برای بسط اقتدار و سیاست توسعه طلبی خود نمیخواستند مردم از گذشته خویش و قومیت و ملیت خود با خبر شوند.

احمد کسروی تبریزی، مورخ و محقق و زبان شناس نامدار ایران و جهان، افزون بر تحقیقات محلی و علمی در باره زبان مردم آذربایگان، با دستیابی به ریشهی اصلی زبان آذری و با عنایت به اسناد و مدارک و نوشته های بسیاری از نویسندگان عرب و ایرانی و شرق شناسان، معتقد است که زبان" آذری"، یکی از شاخه های زبان پهلوی است و لاغیر که بعد از حمله اعراب و هجوم اقوام ترک همچنان به حیات خود ادامه داده است. اما با پا گرفتن زبان ترکی در آن دیار، رفته رفته زبان " آذری" رو به ضعف و نابودی نهاده است. گو اینکه هنوز در پاره ای از روستاها و بخش های آذربایجان نقشی و نشانی از آن باقی است، اما با گسترش روز افزون ارتباطات و رسانه های جمعی و دیگر ابزارهای ارتباطی، طولی نمیپاید که این مختصر اثر بازمانده نیز در غروب بی خیالی مسئولین افول میکند.

دکتر محمد جواد مشکور درباره آمدن قبایل ترک به آذربایجان می نویسد:

حوادث متناوب یکی بعد از دیگری آذربایجان را آماج تهاجمات پیاپی قرار داد. بعد از سلجوقیان، دورِ سلسله جنبانی ترکان آتابای یا اتابکان آغاز و با نفوذ این اقوام و گسترش زبان ترکی، سیطرهی زبان آذری، محدود و رفته رفته رو به کاهش نهاد.

نخستین گروه ترکان در زمان حکومت سلطان محمود غزنوی به آذربایجان راه یافتند. در زمان سلجوقیان ترکهای بیشتری به آذربایجان روی آوردهاند. با ادامه تسلط ترکان در دوران اتابکان باز هم عده ترکها در آن سرزمین فزونی یافت و مآلاً زبان ترکی رونق بیشتری گرفت. در دوران مغولها که بیشتر سربازان آنان ترک بودند و آذربایجان را تختگاه خود قرار دادند بازهم به نفوذ ترکان افزوده شد. حکومت ترکمانان آق قویونلو و قراقویونلو و اسکان آنها در آذربایجان بیش از پیش موجب رونق ترکی و تضعیف زبان "آذری" شد. جنگها و عصیانهایی که در فاصله بر افتادن و برخاستن صفویان، پیش آمد سربازان ترک بیشتری را به آذربایجان سرازیر کرد. وجود قزلباشهای ترک نیز مزید بر علت شد و زبان ترکی را در آن سرزمین رونق بخشید.

فهرست مندرجات

[ویرایش] ریشه نام آذربایجان

آذربایجان در فارسی میانه آتورپاتكان، در آثار كهن فارسی آذربادگان یا آذربایگان، در فارسی كنونی آذربایجان، در یونانی آتروپاتنه، در یونانی بیزانسی آذربیگانون، در ارمنی آتراپاتكان و در سریانی آذربایغان نام داشته است. این سرزمین به نام سردار آتروپات (به مفهوم در پناه آتش) نامیده شده است. او در زمان داریوش سوم، ساتراب ماد بود و در جنگ داریوش و اسكندر در گوگاما، فرماندهی سپاهیان مادی و كادوسی و آلبانی و ساكاسنی را برعهده داشت.

آتروپات پس از شكست داریوش به اسكندر پیوست و از سوی او ساتراپ ماد شد. او در جشن معروفی به سال 324 پیش از میلاد، دختر خود را به ازدواج پردیكاس درآورد. پس از مرگ اسكندر و تقسیم امپراتوری او، آتروپات استقلال خویش را اعلام كرد(328 پیش از میلاد) و سرزمین خود یعنی ماد كوچك را در گوشهی شمال غرب كشوری كه سپس ایران شد، محفوظ داشت.


[ویرایش] سخن گفتن به آذری

سخن گفتن به آذری در آذربایجان طی نخستین قرنهای اسلامی و همچنین ایرانی بودن آن در كتابهای مختلف تصریح شده است. قدیمیترین مرجع در این مورد، گفته ابن مقفع (متوفی142 هجری/759 میلادی) به نقل ابن ندیم است كه زبان آذربایجان را پهلوی(الفهلویه)، منسوب به فهله، یعنی سرزمینی شامل اصفهان، ری، همدان، ماه نهاوند و آذربایجان، میشمارد(الفهرست، به كوشش فوگل، 13). همین قول در عبارت حمزهی اصفهانی( به نفل یاقوت در معجم البلدان) و مفاتیح العلوم خوارزمی منعكس است.

ذكر واژه آذری را پس از ابن مقفع در كتاب البلدان یعقوبی میتوان یافت كه حدود 278 هجری/891 قمری نوشته شده است. وی مردم آذربایجان را مخلوطی از ایرانیان آذری و جاودانیه ی قدیم میشمارد و به نظر میرسد منظورش آذربایجانیهای مسلمان و آذربایجانیهای پیرو بابك خرم دین است. ابن حوقل( متوفی 371 هجری/ 981 میلادی) نوشه است: " زبان مردم آذربایجان و بیشتر مردم ارمنستان ایرانی(الفارسیه) است كه آنها را به هم پیوند میزند و عربی نیز میان آنان به كار میرود و از آنان كه به فارسی سخن میگوید، كمتر كسی است كه عربی را نفهمد..."(صوره الرض، چاپ دوم، لیدن، 248).

قول یاقوت حموی كه میگوید: " مردم آذربایجان را زبانی است كه آن را آذری (الاذریه) مینامند و مفهوم كسی جز آنان نیست(مجمع البلدان، لیدن، یكم، 172) رواج آذری را مقارن حمله مغول تایید میكند. زكریا بن محمد قزوینی در آثار البلاد كه در 674 هجری/1275 میلادی نوشته شده است و میگوید كه : " هیچ شهری از دستبرد تركان محفوظ نماند است مگر تبریز" بر میآید كه دست كم تا زمان اباقا از تاثیر تركی بر كنار بوده است.

از این شواهد و شواهد دیگر آشكار است كه مردم آذربایجان پیش از رواج تركی به زبانی كه از گویشهای مهم ایران بوده و به مناسبت نام آذربایجان آذری خوانده میشده است، سخن میگفته اند.آن زبان كه با زبان ری و همدان و اصفهان از یك دست بوده است، تا قرن هفتم و هشتم و به احتمال زیاد مدتی پس از آن نیز زبان غالب آذربایجان بوده است.


[ویرایش] آذری باستان

آذری باستان لهجه های مختلفی داشته است و قول مقدسی در احسن ا لتقاسیم كه زبانهای رایج در حدود اردبیل را هفتاد نوع میشمارد، با وجود مبالغه فاحشش، باید حاكی از همین تفاوت لهجه های محلی آذری دانست. به علاوه، آن زبان در ردیف زبانهای عمده ایران، مانند دری و پهلوی، به شمار میرفته و اشتراكهای زیادی با آنها داشته است.

زبان آذری را باید دنباله زبان مادی دانست. هیچ دلیل تاریخی وجود ندارد كه پیش از غلبه تركی زبان دیگری جانشین زبان مادری در آذربایجان شده باشد. جز آن كه میتوان تصور كرد كه زبان اشكانی و سپس فارسی به نوبت در مركزهای عمده آذربایجان تا اندازهای رواج یافته و اثرهایی در آذری به وجود آورده است.

چون از زبان مادی باستان اثر مستقلی در دست نیست و از آن جز برخی اصطلاحها و اسامی و واژه های پراكنده، بیشتر در كتیبه های هخامنشی، به جا نمانده است، تشخیص دقیقتر آذری و خصوصیات آن تنها از مطالعه آثار آذری دوره اسلامی و همچنین بقایای آذری در آذربایجان كنونی امكانپذیر است.

[ویرایش] گویشهای كنونی آذری

با وجود تضعیف زبان ایرانی آذربایجان از زمان غلبه مغول، گویشهای آن زبان به طور كامل از میان نرفته، بلكه هنوز به طور پراكنده و اغلب با نام تاتی با آنها سخن میگویند. این گویشها از شمال به جنوب به اجمال عبارتاند از:

1-کرینگان از روستاهای دیزمار خاوری از بخش ورزقان شهرستان اهر؛2- كلاسور و خوینهرود از روستاهای بخش كلیبر شهرستان اهر؛ 3- گلین قیه از روستاهای هرزند از بخش زنوز شهرستان مرند؛ 4- عنبران از بخش نمین شهرستان اردبیل؛ 5- بیشتر روستاهای بخش شاهرود خلخال؛ 6- شماری از روستاهای طارم علیا؛ 7- روستاهای اطراف رامند و جنوب غربی قزوین؛ 8- تالش از اللهبخش محله و شاندرمین در جنوب، تا تالش شوروی سابق در شمال كه اصولاً به زبانهای تاتی آذربایجان بازبسته اند (دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص 2-261؛ یارشاطر، 1354، ص 64؛ Yarshater, 1989, p. 241).

[ویرایش] شاعران آذریگوی

[ویرایش] آثار آذری

آثار مكتوب آذری كه در آثار دورهی اسلامی پراكنده است، عبارت است از جملهای از زبان تبریز در نزهه القلوب حمد الله مستوفی، جمله ای به زبان تبریزی و دو جمله از شیخ صفی الدین اردبیلی، یك دو بیتی از شیخ صفی، یك دو بیتی به زبان اردبیلی، یك دو بیتی به زبان خلخالی كه همه در صفوه الصفای ابن بزاز(چاپ بمبئی) معاصر شیخ صدرالدین فرزند شیخ صفی الدین(قرن هشتم) موجود است، یازده دو بیتی از شیخ صفی در سلسله النسب صفویه نوشته شیخ حسین از اخلاف شیخ زاهد گیلانی مراد شیخ صفی الدین(چاپ برلین، 33-29) و ملمعی از همام تبریزی( متوفی 714 هجری/ 1214 قمری) به فارسی و زبانی محلی كه باید زبان تبریز باشد ( محمد محیط طباطبایی، " در پیرامون زبان فارسی"، مجله آموزش و پرورش، سال هشتم، شمارهی 10).

[ویرایش] منابع

1-مقاله «زبان قدیم آذربایجان» از استاد هنینگ

The Ancient language of Azerbaijan (Paper read before the Phi lological Society on Dec. 4, 1953)در:

Transactions of the Philological Society 1954, P.158-177

2- «زبان کنونی آذربایجان» تألیف دکتر ماهیار نوابی، از ص 28 تا 38 . در این کتاب اختلاف تلفظ و تغییرات حروف و آواها در فارسی و آذربایجانی با یکدیگر سنجیده شده.

3- ر.ک فهرست مآخذی که در پایان مقاله محققانه «زبانها و لهجه‌های ایرانی» از دکتر یارشاطر ذکر شده، مجله دانشکده ادبیات تهران، شماره 1 و2 سال پنجم، ص 43 تا 46

4- «اضافه در زبان آذری کهن»، سخنرانی دکتر رشید عیوضی در ششمین کنگره تحقیقات ایرانی.

5- «دقیقی، زبان دری و لهجه آذری» ، از دکتر جلال متینی،شماره چهارم سال یازدهم مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی (زمستان 1354، به یادگار مجلس بزرگداشت دقیقی طوسی).

6- «زبان کنونی آذربایجان» از مرحوم عباس اقبال، مجلة یادگار، سال 2 شماره 3

ص 9-1

7- «زبان ترکی آذربایجان» تألیف دکتر ماهیار نوابی، مقدمة ص 2 تا 28

8- «آذری یا زبان باستان آذربایگان» تألیف احمد کسروی. در سال 1352 به چاپ رسیده است.

9- «فهلویات ماما عصمت و کشفی به زبان آذری» از ادیب طوسی، شماره سوم سال هشتم نشریه دانشکده ادبیات تبریز، ص 241

10-G. Le Strange, the land of the caliphate Eastern ، ص 159 ـ 2

11- «گویش آذری» پژوهشی از رحیم رضا زاده ملک، انتشارات انجمن فرهنگ ایران باستان ـ 6- مقدمه

12- رساله «زبان آذربایجان و وحدت ملی ایران» از ناصح ناطق، تهران، 1358، از انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار

13- «آذری یا زبان باستان آذربایگان» تألیف کسروی

14- «فهلویات ماماعصمت و کشفی به زبان آذری ـ اصطلاح راژی یا شهری» از ادیب طوسی،شماره سوم سال هشتم نشریه دانشکده ادبیات تبریز.

15- «فهلویات مغربی تبریزی» از ادیب طوسی، شماره دوم سال هفتم نشریه دانشکده ادبیات تبریز

16- نمونه‌ ای از فهلویات زبان آذری در قرن هشتم و نهم» از ادیب طوسی، شماره چهارم سال هفتم نشریه دانشکده ادبیات تبریز

17- «نمونه‌ای از فهلویات قزوین و زنجان و تبریز (اصل و آوا نوشت و معنی غزلی ملمع از همام با توضیحات لغوی) در قرن هفتم» از ادیب طوسی، شماره سوم سال هفتم دانشکده ادبیات تبریز

18- «زبان مردم تبریز در پایان سده دهم و آغاز سده یازدهم هجری» دکتر نوابی، شماره سوم و چهارم سال نهم نشریه دانشکده ادبیات تبریز

19- «رساله روحی انارجانی» سعید نفیسی، «فرهنگ ایران زمین» جلد دوم، دفتر چهارم ، ص 372-329

20- «سندی در باب زبان آذری از مرحوم عباس اقبال، مجلة یادگار سال 2 شماره 3 ص 50-43

21- «یک سند تاریخی از گویش آذری تبریز» از محمد مقدم، ایران کوده شماره 10

22- «گویش آذری» (متن و ترجمه و واژه‌نامه رساله روحی انار جانی ) پژوهشی از رحیم رضا زاده ملک، از انتشارات انجمن فرهنگ ایران باستان ـ 6، مقدمة و متن

23- ایضاً برای رساله مولانا روحی انارجانی رجوع شود به مقاله «زبان قدیم آذربایجان» از استاد هنینگ، ص 157، و ص 176 شماره 5

24- «آثار موجود از زبان آذری» از ادیب طوسی (شامل توضیحات کلی و طبقه‌بندی آثار موجود از میان و فهرست واژه‌های باقیمانده از آن زبان) ، شماره 4 سال نهم نشریه دانشکده ادبیات تبریز

25- مقالة «دو نمونه از زبان مردم تبریز در سده‌های هفتم و هشتم هجری» از دکتر رشید عیوضی، در کتاب «چهره‌ آذرآبادگان در آیینه تاریخ ایران» ، در سال 1353

26- «بیست واژه آذری در حواشی نسخة خطی کتاب البلغه» سخنرانی استاد مجتبی مینوی در ششمین کنگره تحقیقات ایرانی.

27- «آذریگان» (آگاهی‌هایی دربارة گویش آذری)، از دکتر صادق کیا، تهران، 1354

28- «آذری یا زبان باستان آذربایگان» کسروی.

29- «نکته‌ای چند از زبان هرزنی» از منوچهر مرتضوی، شماره سوم دورة ششم نشریه دانشکده ادبیات تبریز

30- «تاتی و هرزنی» تألیف عبدالعلی کارنگ، تبریز، 1331

31- «گویش کرینگان» تألیف یحیی ذکاء 1331

32- «گویش گلین قیه» تألیف یحیی ذکاء ـ فرهنگ ایران زمین ـ 1336 دفتر اول

33- «زبانها و لهجه‌های ایران» توسط دکتر یارشاطر، شماره 1 و 2 سال پنجم مجله دانشکده ادبیات تهران، صفحات 35، 36، 37 و 42

34- «فعل در زبان هرزنی» از منوچهر مرتضوی، شماره زمستان سال 1341 و شماره بهار سال 1342 نشریه دانشکده ادبیات تبریز.

35- «نمونه‌ای چند از لغت آذری» از ادیب طوسی در دو قسمت:

الف ـ اسامی قری و شهرها و امکنه، شماره 4 سال هشتم و شماره‌های 2 و 3 سال نهم نشریه دانشکده ادبیات تبریز

ب ـ کلماتی که در زبان فعلی آذربایجان موجود است، شماره‌های 3 و 4 سال نهم نشریه دانشکده ادبیات تبریز

36- «تعبیرات و اصطلاحات و امثال مشترک فارسی و آذربایجانی» از هوشنگ ارژنگی، نشریه دانشکده ادبیات تبریز: شماره‌های 1 و 2 سال نهم و شماره 1 سال دهم نشریه

37- «تعبیرات و اصطلاحات و امثال مشترک فارسی و آذربایجانی» از رفیعه قنادیان، نشریه دانشکده ادبیات تبریز: شماره تابستان سال 1342 (2)

[ویرایش] جستارهای وابسته

[ویرایش] پیوند به بیرون


این نوشتار خُرد است. با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.
زبان‌های دیگر