पुणे परिसरातील वृक्ष
Wikipedia कडून
अनुक्रमणिका |
[संपादन] स्थानिक वृक्ष
पुणे शहराच्या चारही बाजूंनी असलेल्या टेकड्यांमुळे पुणे शहराच्या जैवविविधतेत मोलाची भर पडली आहे. या टेकड्यांवर असणारे वृक्ष पुणे परिसरातिल स्थानिक वृक्ष म्हणुन गणले गेले पाहिजेत. यापैकी अनेक वृक्ष या टेकड्यांसोबतच पुणे शहर परिसरातसुद्धा नैसर्गिक रीत्या आढळतात. कात्रज घाट, तळजाई, पाचगाव, पर्वती, वेताळ टेकडी, चतुश्रुंगी, दिवेघाट, रामटेकडी, गुलटेकडी यासारख्या टेकड्यांवर अनेक वृक्ष विपुल प्रमाणात आहेत. वेताळ टेकडीचे उदाहरण घ्यायचे झाले तर तिथे गणेर, मोई आणी सालई या स्थानिक वृक्षांचा समावेश असलेला एक गट आहे. या वृक्षांच्या सोबतच मेडशींगी, हिवर, पांढरुख, बारतोंडी, पाचुंदा, पळस, पांगारा, सावर, वारस ही झाडेसुद्धा वेताळ टेकडी वर आहेत.
कात्रज डोंगरावरील वनस्पतींमध्ये वेताळ टेकडी वरील वनस्पतींच्या तुलनेत विविधता आहे. मोह, कांचन, टेंभुर्णी, बिब्बा, तिवस, वावळा, आपटा, धामण यासारखे वृक्ष कात्रज डोंगरावर आढळून येतात. ओहोळांच्या कडेला वाढरे उंबर, जांभूळ हे वृक्ष कात्रजला दिसू शकतात. पुण्याच्या भोवती सिंह्गड भागात आर्द्र पानझडी झाडांचे अरण्य दिसून येते. या वैशिष्ट्यपूर्ण जंगलप्रकारामुळे तिथे असणारे वृक्षसुद्धा वेगळ्या प्रकारचे आहेत. ऐन, वारंग, एरिओलिना यासारखे इतरत्र न आढळ्णारे वृक्ष येथे दिसून येतात.
टेकडी वर आढळणारे कित्येक वृक्ष पुणे शहरातही वन्य अवस्थेत आढळून येतात. आज जरी अल्प प्रमाणात असले तरी मुठानदीच्या कडेने वाढणारे करंज, वाळूंज, लेन्डी जांभुळ, इतर वृक्षांपेक्षा वेगळेपणा राखुन आहेत. पेशवेकालीन पूण्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्या काळातील बागा होय. बेलबाग, सीताफळबाग, हिराबाग यासारख्या बागा आज जरी नसल्या तरी या बागांमध्ये असणारे वृक्ष आजही त्या परिसरात आढळुन येतात. पर्वतीच्या देवदेवेश्वर मन्दीरात एक चाफ्याचा वृक्ष आपली मुळे घट्ट रोवुन आहे. ब्रिटिश काळात विकसीत झालेल्या अनेक बागांमध्ये काही स्थानीक वृक्ष जसेच्या तसे राखण्यात आले, जे आजही आपण पाहू शकतो. ऎंप्रेस गार्डन, गणेशखिंड बाग, पुणे विद्यापीठ बाग ही काही या बागांची उदाहरणे.
[संपादन] परदेशी वृक्ष
पुण्यात शोभिवंत वृक्ष किंवा उपयोगाचे वृक्ष म्हणून काही परदेशी वृक्ष लावले आहेत. जगाच्या निरनिराळ्या भागांतून पुण्यातील वृक्षप्रेमींनी वृक्ष आणले आणी पुण्यात लावले. नीलमोहोर, टबेबूया, काशिया, ताम्रवृक्ष किंवा पेल्टोफोरम, किलबिली, मणिमोहोर, श्वेतकांचन, कांचनराज, ब्रम्हदंड, खुरचाफ्याचे अनंत प्रकार, वांगीवृक्ष, आकाशनीम यासारखे शोभिवंत वृक्ष पुणे परिसरात लावण्यात आले. शहराच्या सुशोभीकरणासाठी हे वृक्ष पुण्यात आणण्यात आले आणी बागांमध्ये किंवा रस्त्याच्या कडेने त्यांची लागवड करण्यात आली.
पुणे परिसरातील काही परदेशी वृक्ष वन विभागाने पुण्याजवळच्या टेकड्यांवर लावले. या वृक्षांमध्ये प्रामुख्याने सुबाभुळ, निलगिरी, Australian acacia यांचा समावेश होतो. ही लागवड प्रामुख्याने 'महाराष्ट्र वानिकी प्रकल्प' व 'हरित पुणे प्रकल्प' या अंतर्गत झाली. पण या परदेशी वृक्षांच्या अनियंत्रित वाढीमुळे टेकड्यांवर असलेले स्थानीक वृक्ष हळुहळू कमी होत आहेत.
शहरातील परदेशी वृक्षांचे एक महत्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे यांमध्ये असणारे एकांडे शिलेदार. पुणे विद्यापीठाच्या वनस्पतिशास्त्र उद्यानात असलेले शेव्हींग ब्रश ट्री, आघारकर संशोधन संस्थेत व गरवारे महाविद्यालयात असलेला हुरा क्रेपिटांस नावाचा वृक्ष, पौड रस्त्यावरचा चौरिसीया, बायफ़ च्या आवारात असलेला ब्रहतपर्णी सात्वीणीचा वृक्ष हे वानगी दाखल घेता येतील.
[संपादन] वृक्षांची जंत्री
पुण्यातील वृक्षांची जंत्री करण्याचे आणी त्यांच्या अभ्यासाचे मह्त्वाचे काम श्री वा. द. वर्तक यांनी केले. "अर्बोरीयल फ़्लोरा ओफ़ पुणे कोरपोरेशन कँम्पस" या त्यांच्या शास्त्रीय अभ्यासलेखात पुण्यातील वृक्षांची तपशीलवार यादी मिळु शकते. डाँ विनया घाटे आणी डाँ हेमा साने यांच्या "पुणे परिसरातील दुर्मिळ वृक्ष" या पर्यावरण शिक्षण केन्द्राने प्रकाशीत केलेल्या ग्रंथात पुण्यातील काही महत्वाच्या वृक्षांवर प्रकाश टाकला आहे.
[संपादन] वृक्षराजीमध्ये बदलाची कारणे
- शहरीकरण व त्यापायी झालेली जंगलतोड
- रस्ते रुंदीकरणामुळे झालेली वृक्षतोड
- डोंगर उतारांवर परदेशी वृक्षांचे वाढते प्रमाण
- घरे व झोपड्यांसाठी वृक्षतोड
- वाढते जल प्रदुषण- त्यापायी नदी काठच्या वृक्षांचे घटते प्रमाण
[संपादन] पुणे परिसरातील वृक्षराजीचा अभ्यास करणार्या संस्था
- भारतीय वनस्पती सर्वेक्षण (Botanical Survey of India)
- आघारकर संशोधन संस्था (Agharkar Research Institute)
- वनस्पतीशास्त्र विभाग, पुणे विद्यापीठ.
- महाराष्ट्र वृक्ष संवर्धिनी
- कल्पवृक्ष
- ऒइकोस फ़ॊर इकोलोजिकल सर्वीसेस
- टेकडी, पुणे.
[संपादन] पुणे परिसरातील वृक्षराजीच्या अभ्यासासंदर्भातले महत्वाचे प्रकल्प
- स्म्रृतीवन (निसर्गसेवक)
- स्म्रृतीउद्यान (निसर्गसेवक)
- सिपना
- पाम उद्यान (प्रस्तावीत)
[संपादन] पुणे परिसरातील पादपालये (Herbarium)
- भारतीय वनस्पती सर्वेक्षण (Botanical Survey of India)
- आघारकर संशोधन संस्था (Agharkar Research Institute)
- वर्तक हर्बेरीयम
- वनस्पतीशास्त्र विभाग, पुणे विद्यापीठ.

