ओवी
Wikipedia कडून
ओवी हा एक मराठी लेखन प्रकार आहे. ओवीचे साधारणपणे दोन प्रकार पडतात: ग्रंथांमधील ओवी व लोकगीतातील ओवी.
अनुक्रमणिका |
[संपादन] ग्रंथांमधील ओवी
या प्रकारच्या ओवीत साधारणपणे चार चरण (भाग) असतात. पहिल्या तीन चरणांत यमक जुळविलेले असते. शेवटच्या चरणातील शेवटचे अक्षर भिन्न असते.
ज्ञानेश्वरी, दासबोध, एकनाथी भागवत असे अनेक मराठी ग्रंथ ओवीबद्ध आहेत.
[संपादन] उदा १. ज्ञानेश्वरीमधील ओव्या
उपजे तें नाशे । नाशलें पुनरपि दिसे । हें घटिकायंत्र तैसें । परिभ्रमे गा ॥ २-१५९ ॥
ना तरी उदो अस्तु आपैसे । अखंडित होत जात जैसें । हें जन्ममरण तैसें । अनिवार जगीं ॥ २-१६० ॥
महाप्रळय अवसरे । हें त्रैलोक्यही संहरे । म्हणोनि हा न परिहरे । आदि अंतु ॥ २-१६१ ॥
सुवर्णाचे मणी केले । ते सोनियाचे सुतीं वोविले । तैसें म्यां जग धरिलें । सबाह्याभ्यंतरीं ॥ ७-३२ ॥
[संपादन] उदा २. दासबोधामधील ओव्या
नासे अज्ञान दुःख भ्रांती । शीघ्रचि येथें ज्ञानप्राप्ती । ऐसी आहे फळश्रुती । ईये ग्रंथीं ॥ ३०॥
योगियांचे परम भाग्य । आंगीं बाणे तें वैराग्य । चातुर्य कळे यथायोग्य । विवेकेंसहित ॥ ३१॥
भ्रांत अवगुणी अवलक्षण । तेंचि होती सुलक्षण । धूर्त तार्किक विचक्षण । समयो जाणती ॥ ३२॥
आळसी तेचि साक्षपी होती । पापी तेचि प्रस्तावती । निंदक तेचि वंदूं लागती । भक्तिमार्गासी ॥ ३३॥
नाना दोष ते नासती । पतित तेचि पावन होती । प्राणी पावे उत्तम गती । श्रवणमात्रें ॥ ३५॥
ऐसी याची फळश्रुती । श्रवणें चुके अधोगती । मनास होय विश्रांती । समाधान ॥ ३७॥
[संपादन] लोकगीतातील ओवी
ओवीतील चरणांची व चरणातील शब्दांची संख्या किती असावी याचे बंधन नसते. सामान्यपणे दोन, तीन, साडेतीन व चार चरणही ओवीत आढळतात. काही वेळा सर्व चरणात तर काही चरणातच यमक आढळते.
लोकगीत/लोकसाहित्य ह्या प्रकारात मोडणार्या ओव्या म्हणजे जात्यावरच्या ओव्या आणि स्त्रिया मुला-नातवंडांसाठी म्हणत असत त्या ओव्या. जाते आणि ओव्या यांचं एवढं नातं आहे की जात्यावर बसलं की ओवी सुचते अशी म्हणही आहे.
ओवी ज्ञानेशाची अशा शब्दात ओवीचे वर्णन व गौरव केला आहे. [1]
मुलासाठी म्हटल्या जाणार्या ओव्या परंपरेने चालत आलेल्या आहेत. त्यात मुलाचे नाव गुंफण्याची पद्धत होती. मुलेही त्यामुळे खूष होत असत.[2]
'ओव्या' पूर्वीच्या म्हणजे अगदी दोन पिढ्यांआधीच्या बायकांचा जिव्हाळ्याचा विषय. सडा-शिंपण, दळण-कांडण, स्वयंपाक-पाणी इत्यादीच्या रामरगाड्यात या बायका ओव्या रचीत असत, गुणगुणत असत. प्रत्येक पिढी पुढच्या पिढीला हा वसा देत आली. हा वाङ्मयप्रकार मौखिक असल्याने सध्या ओव्या लेखी स्वरूपात फारशा कुठेच मिळत नाहीत. पण मध्यंतरीच्या काळात, थोडक्यात जेव्हापासून सगळी कामे यंत्राद्वारे करण्यात येऊ लागली, एकत्र कुटुंबपद्धती संपुष्टात आली, ही संपदा पुढच्या पिढीला मिळालीच नाही.
आताच्या काळात ओव्या फक्त लग्ना-मुंजीत घाणा भरताना किंवा अशा प्रकारच्या काही कार्यक्रमात म्हटल्या जातात. मराठी व्याकरणाचा अभ्यास नसणार्या या अशिक्षित बायकांची शब्दसंपदा आणि काव्यनिपुणता पाहून भलेभले गारद होतील. मुले-बाळे, संसार ते धर्म, संस्कृती, समाज, व्यवहारज्ञान असे ओव्यांमधे हाताळले गेलेले कित्येक विषय लक्षात घेता त्या स्त्रियांना अडाणी म्हणणे मूर्खपणाचे ठरेल.
लोकगीतातील ओव्यांची ही काही उदाहरणे पाहू.
[संपादन] पहिली माझी ओवी
[3] पहीली माझी ओवी । पहीला माझा नेम । तुळशीखाली राम । पोथी वाचे ॥
[संपादन] रंगीत गाड्या
माझ्या गं दारावरनं । रंगीत गाड्या गेल्या । भावाने बहिणी नेल्या । बीजेसाठी[4]
[संपादन] तिसरी ओवी
तीसरी माझी ओवी तीसरी माझी ओवी । त्रिनयना ईश्वरा । पार्वतीच्या शंकरा । कृपा करा॥
[संपादन] दोन चरणी ओवी
सुनेला सासुरवास करू ग कशासाठी । उसामधे मेथी लावली नफ्यासाठी।
[संपादन] तीन चरणी
पयली माझी ओवी गं ! मायंच्या मायंला। लोढणं व ढाळ्या गायीला।
[संपादन] साडेतीन चरणी
सावळी भावजय। जशी शुक्राची चांदणी। चंद्र डुलतो अंगणी। भाऊराया।
[संपादन] चार चरणी
आईबापानं दिल्या लेकी। तिला सासुरवास कसा। चितांगाचा *फासा । गळी रूतला सांगू कसा।
- पट्ट्यासारखा गळ्यात घालायचा सोन्याचा दागिना
[संपादन] माझा बाळ
माझ्या गं दारावरनं । मुलांचा मेळा गेला । त्यात मी ओळखिला । माझा बाळ ॥
अंगाई येगं तुगं गाई । पाखराचे आई । तानियाला दूध देई । वाटी मधे ॥
आमुचा **** बाळ । खेळाया जाई दूर । त्याच्या हातावरी तूर । कोणी दिली ॥
आमुचा **** बाळ । खेळाया जाई लांब । त्याच्या हातावरी जांब । कोणी दिला ॥ [5]
माझ्या ग अंगणात । सांडला दूधभात । जेवला रघुनाथ । ... बाळ
नवरी पाहू आले । आले सोपा चढुनी । नवरी शुक्राची चांदणी । आमुची ..... ।
[संपादन] आवाहन
आपल्याला लाभलेला हा वाङ्मयठेवा आपण प्रयत्नपूर्वक जपायला हवा तसेच पुढच्या पिढीलाही द्यायला हवा असे मला वाटते. त्यासाठीचा हा प्रस्ताव ! इथे आपल्याला माहीत असलेल्या, आपल्या आजी, आई, मावशी, काकू, आत्या वगैरेंकडून ऐकलेल्या ओव्या लिहाव्यात ही विनंती. 'जसे सुचेल तसे रचले' असे वाटणार्या ओवीचा उगम वैदिक आणि अनुष्टुभ छंदात आढळतो. ग्रंथात आढळणारी ग्रांथिक ओवी आणि लोकगीतातील गेय ओवी असे दोन ढोबळ प्रकार म्हणता येतील.

