Qör'än

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="tt">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikibooks</sitename>
    <dbname>ttwikibooks</dbname>
    <base>https://tt.wikibooks.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.44.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Бәхәс</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Кулланучы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Кулланучы бәхәсе</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikibooks</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikibooks бәхәсе</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл бәхәсе</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВики бәхәсе</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Калып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Калып бәхәсе</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Ярдәм</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Ярдәм бәхәсе</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Төркем</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Төркем бәхәсе</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Обсуждение модуля</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Qör'än</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2</id>
    <revision>
      <id>927</id>
      <parentid>8</parentid>
      <timestamp>2004-10-25T22:19:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Al Beri</username>
        <id>1</id>
      </contributor>
      <origin>927</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5527" sha1="avufhyu66pu7znu1h8wc9kcrqq5dqkc" xml:space="preserve">'''[[:w:Qör'än|Qör'än]]''' süräläre täfsir belän:
# [[Qör'än:äl-Fatíxa süräse|äl-Fatíxa]] (Açqan)
# [[Qör'än:äl-Baqara süräse|äl-Baqara]] (Síır)
# [[Qör'än:äl-Ğímran süräse|äl-Ğímran]]
# [[Qör'än:än-Nisä süräse|än-Nisä]]
# [[Qör'än:äl-Mäidä süräse|äl-Mäidä]]
# [[Qör'än:äl-Ängäm süräse|äl-Ängäm]] (Terlek)
# [[Qör'än:äl-Äğräf süräse|äl-Äğräf]] (Pärdä)
# [[Qör'än:äl-Änfäl süräse|äl-Änfäl]]
# [[Qör'än:ät-Täwbä süräse|ät-Täwbä]]
# [[Qör'än:Yonıs süräse|Yonıs]]
# [[Qör'än:ät-Tac süräse|ät-Tac]]
# [[Qör'än:Yosıf süräse|Yosıf]]
# [[Qör'än:är-Rağd süräse|är-Rağd]]
# [[Qör'än:Íbrahím süräse|Íbrahím]]
# [[Qör'än:äl-Hicr süräse|äl-Hicr]]
# [[Qör'än:än-Nahl süräse|än-Nahl]]
# [[Qör'än:äl-Íşra süräse|äl-Íşra]]
# [[Qör'än:äl-Kähaf süräse|äl-Kähaf]]
# [[Qör'än:Märyäm süräse|Märyäm]]
# [[Qör'än:Ta-Ha süräse|Ta-Ha]]
# [[Qör'än:äl-Änbiä süräse|äl-Änbiä]]
# [[Qör'än:äl-Xac süräse|äl-Xac]]
# [[Qör'än:äl-Müminün süräse|äl-Müminün]] (Mö'minnär)
# [[Qör'än:än-Nur süräse|än-Nur]]
# [[Qör'än:äl-Furqan süräse|äl-Furqan]]
# [[Qör'än:äş-Şuğar süräse|äş-Şuğar]]
# [[Qör'än:än-Nämel süräse|än-Nämel]]
# [[Qör'än:äl-Qasas süräse|äl-Qasas]]
# [[Qör'än:Gänkäbut süräse|Gänkäbut]] (Ürmäküç)
# [[Qör'än:är-Rum süräse|är-Rum]]
# [[Qör'än:Loqman süräse|Loqman]]
# [[Qör'än:äs-Säcidä süräse|äs-Säcidä]]
# [[Qör'än:Äxzäb süräse|Äxzäb]]
# [[Qör'än:Säbä süräse|Säbä]]
# [[Qör'än:Fatír süräse|Fatír]]
# [[Qör'än:Yäsin süräse|Yäsin]]
# [[Qör'än:Saffat süräse|Saffat]] (Safta toruçılar)
# [[Qör'än:Sad süräse|Sad]]
# [[Qör'än:äz-Zümär süräse|äz-Zümär]]
# [[Qör'än:Ğäfir süräse|Ğäfir]]
# [[Qör'än:Fussilät süräse|Fussilät]]
# [[Qör'än:äş-Şura süräse|äş-Şura]]
# [[Qör'än:äz-Zuxrif süräse|äz-Zuxrif]]
# [[Qör'än:äd-Düxan süräse|äd-Düxan]]
# [[Qör'än:äl-Casiä süräse|äl-Casiä]]
# [[Qör'än:äl-Äxqäf süräse|äl-Äxqäf]] (Qomlıq)
# [[Qör'än:Möhämmäd süräse|Möhämmäd]]
# [[Qör'än:äl-Fätix süräse|äl-Fätix]]
# [[Qör'än:äl-Xucurat süräse|äl-Xucurat]]
# [[Qör'än:Qaf süräse|Qaf]]
# [[Qör'än:äz-Zariät süräse|äz-Zariät]]
# [[Qör'än:ät-Tur süräse|ät-Tur]]
# [[Qör'än:än-Näcem süräse|än-Näcem]]
# [[Qör'än:äl-Qämär süräse|äl-Qämär]]
# [[Qör'än:är-Raxman süräse|är-Raxman]] (Räximle)
# [[Qör'än:äl-Waqíğa süräse|äl-Waqíğa]]
# [[Qör'än:äl-Hadid süräse|äl-Hadid]]
# [[Qör'än:äl-Mücädälä süräse|äl-Mücädälä]]
# [[Qör'än:äl-Xäşer süräse|äl-Xäşer]] (Sörep çığaru)
# [[Qör'än:äl-Mümtähinä süräse|äl-Mümtähinä]]
# [[Qör'än:äs-Saff süräse|äs-Saff]]
# [[Qör'än:äl-Comğa süräse|äl-Comğa]]
# [[Qör'än:äl-Mönäfiqün süräse|äl-Mönäfiqün]]
# [[Qör'än:ät-Täğäbün süräse|ät-Täğäbün]]
# [[Qör'än:at-Talaq süräse|at-Talaq]]
# [[Qör'än:ät-Täxrim süräse|ät-Täxrim]]
# [[Qör'än:äl-Mölek süräse|äl-Mölek]] (Täbäräq)
# [[Qör'än:äl-Qäläm süräse|äl-Qäläm]]
# [[Qör'än:äl-Xaqqa süräse|äl-Xaqqa]]
# [[Qör'än:äl-Mäğäric süräse|äl-Mäğäric]]
# [[Qör'än:Nux süräse|Nux]]
# [[Qör'än:äl-Cinnun süräse|äl-Cinnun]] (Cen)
# [[Qör'än:äl-Müzzämil süräse|äl-Müzzämil]]
# [[Qör'än:äl-Müddäsir süräse|äl-Müddäsir]]
# [[Qör'än:äl-Qiämät süräse|äl-Qiämät]]
# [[Qör'än:äl-Ínsan süräse|äl-Ínsan]]
# [[Qör'än:äl-Mürsälät süräse|äl-Mürsälät]]
# [[Qör'än:än-Näbä süräse|än-Näbä]]
# [[Qör'än:än-Näziät süräse|än-Näziät]]
# [[Qör'än:Ğäbäsä süräse|Ğäbäsä]]
# [[Qör'än:ät-Täqwir süräse|ät-Täqwir]]
# [[Qör'än:äl-İnfitar süräse|äl-İnfitar]]
# [[Qör'än:äl-Mutaffifin süräse|äl-Mutaffifin]]
# [[Qör'än:äl-İnşiqäq süräse|äl-İnşiqäq]]
# [[Qör'än:äl-Bürüc süräse|äl-Bürüc]]
# [[Qör'än:ät-Täriq süräse|ät-Täriq]]
# [[Qör'än:äl-Äälä süräse|äl-Äälä]]
# [[Qör'än:äl-Ğäşiä süräse|äl-Ğäşiä]]
# [[Qör'än:äl-Fäcer süräse|äl-Fäcer]]
# [[Qör'än:äl-Bäläd süräse|äl-Bäläd]]
# [[Qör'än:äş-Şämes süräse|äş-Şämes]]
# [[Qör'än:äl-Läil süräse|äl-Läil]]
# [[Qör'än:äd-Duxa süräse|äd-Duxa]]
# [[Qör'än:äl-Şarıx süräse|äl-Şarıx]]
# [[Qör'än:ät-Tin süräse|ät-Tin]]
# [[Qör'än:äl-Ğäläk süräse|äl-Ğäläk]]
# [[Qör'än:äl-Qadır süräse|äl-Qadır]]
# [[Qör'än:äl-Bäynä süräse|äl-Bäynä]]
# [[Qör'än:äl-Zilzälä süräse|äl-Zilzälä]]
# [[Qör'än:äl-Ğädiät süräse|äl-Ğädiät]]
# [[Qör'än:äl-Qäriä süräse|äl-Qäriä]]
# [[Qör'än:ät-Täqäsür süräse|ät-Täqäsür]]
# [[Qör'än:äl-Ğaşır süräse|äl-Ğaşır]]
# [[Qör'än:äl-Xümäzä süräse|äl-Xümäzä]]
# [[Qör'än:äl-Fil süräse|äl-Fil]]
# [[Qör'än:Qüräiş süräse|Qüräiş]]
# [[Qör'än:äl-Mäğün süräse|äl-Mäğün]]
# [[Qör'än:äl-Käwsär süräse|äl-Käwsär]]
# [[Qör'än:äl-Käfirün süräse|äl-Käfirün]]
# [[Qör'än:än-Nasır süräse|än-Nasır]]
# [[Qör'än:äl-Massad süräse|äl-Massad]]
# [[Qör'än:äl-Íxlas süräse|äl-Íxlas]]
# [[Qör'än:äl-Fäläq süräse|äl-Fäläq]] (Tañ)
# [[Qör'än:än-Näş süräse|än-Näş]] (Keşelär)

[[{{ns:Category}}:Qör'än]]</text>
      <sha1>avufhyu66pu7znu1h8wc9kcrqq5dqkc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qör'än:Täbäräq süräse</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3</id>
    <revision>
      <id>928</id>
      <parentid>1</parentid>
      <timestamp>2004-10-24T20:48:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.30.245.49</ip>
      </contributor>
      <origin>928</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14756" sha1="0si2il02ju3o3058q76r4q3xprsh77f" xml:space="preserve">: ''Bu sürä eçtälegen xatalarğa qarap çığası bar.''

; Bismillāh-ir-raxmān-ir-raxīm.

1. «Täbāräqälläzī biyädihil mölkä wähūä gälā kölli şäy iñ qädīr.» 

:: Härber närsägä padişah bulğan Allahı tägälä härber kimçelek sífatlarınnan päq buldı. Ul Allahı tägälä här närsägä köçe citküçerder. Ul Allahı tägäläneñ här närsä üzärinä köçe citküçeser. Härber telägän eşen buldıruğa qadírdır.

2. «Älläzī xaläqäl mäwtä wäl xäyātä liyäbölüwäköm äyyököm äsänä ğämälā.» 

:: Ul Allahı tägälä şundayın zattır, ülemne wä dä tereklekne bar itte. Bolarnı bar itmäke Allahı tägäläneñ sezne qayuıñız ğämäl yözennän güzälräk ikänen sınamaq öçen… 

:: İ, mökällif (zäğif) bändälär! Sezneñ qaysığız ğämäl yözennän kürkämeräkter? Xädistä bäyän qılına: «Ğämäldä iñ kürkäm keşe şul: ğaqılda kürkäm bulıp, Allahı tägäläneñ xaramnarınnan saqlanuçırağı wä Allahı tägäläneñ täğäte-ğibädätenä aşığuçıraq bulğan ädämder».

3. Wä höyäl ğäzizöl ğäfūr.

:: Ul Allahı tägälä här närsägä ğälib (östen) wä härber ğönahlarınnan täwbä qıluçılarnı yarlıqağuçidır.

4. Älläzī xaläqä säbögä sämāwātiñ tíbāqā.

:: Ul Allahı şundayın Allahı tägäläder – cide qat kükne bägzese östenä qat-qat itep, müäfiq itep yarattı (berse-bersenä qomaçawlıq itmi torğan).

5. Mā tärāfī xälqírraxmāni miñ täfāüt. Färcigil bäsara häl tärā miñ fötūr. 

:: Äy, Rasul! Sin Allahınıñ bar itkän küklärendä törlelekne kürmässeñ, yañadan küzeñne qaytarıp qara: küklärdä ber-ber tişek yä yarıq kürerseñme? Älbättä, kürmässeñ.

6. Sömmärcigil bäsara kärratäyni yäñqälibä iläykäl bäsaro xāsi'äw wähöwä xäsīr. 

:: Monnan soñ tağın küzeñne qaytarğannan soñ tağın qaytarıip qara. Küpme qarasañ da küzeñ maqsudınnan mäxrüm bulıp, küklärdä yarıq kürüdän ömetsez bularaq qaytır.

7. Wäläqädö zäyyännässämāā'äd-dönyā bi mäsābīxa wäcägälnāhā rocūmäl lişşäyātín. 

:: Täxqiq;, bez tübänge kükne yaqtı yoldızlar ilä zinnätlädek, häm dä ul yoldızlarnı zararlı zatlarnı sörgüçe qíldıq – şäytannarnı.

8. Wä ägtädönā lähöm gäzābässäğīr. 

:: Däxi dönyada yoldız oçqınnarı belän yandırğannıñ soñında, äxqrättä ul şäytannar öçen yanıp torğuçı ut ğazabın xäzerlädek bez (yäğni, Allahı tägälä).

9. Wälilläzīnä käfärū birabbihim gäzābö cähännäm. Wä bi'säl mäsír.

:: Rabbılarına íman itmägän käferlär öçen iñ yaman urın bulğan cähännäm ğazabı bulğuçıdır.

10. İzāā ölqū fīhā sä'älähöm xazänätöhāā äläm yä'tiköm näzīr. 

:: Qayçan ul tamugga käferlär salınmış bulsa, uttan ber qäbäxät tawış işettelär, tämüğ käferlärgä açığınnan qaynap yarılırğa yaqın bulır. Käferlär keräçäk ut şundí yaman sífatlıdır. Ni yawız urındır ul alar baraçaq cähännäm (Allah saqlasın).

:: Alar kürerlär – ul tämuğı qaynar wä qaynap tormağı säbäple alarnı ber märtäbä öskä çığarır wä ber märtäbä töpkä töşerer, qaynap torğan qazandağı it kebi.

11. Köllämāā ölqiyä fīhā sä'älähöm xazänätöhāā äläm yä'tiköm näzīr.

:: Qayçan tämuğğa käferlärdän ber ğruh salınmış bulsa, şul waqıtta tamuğnıñ saqçıları ul gruhdanL «Sezgä ímanğa öndäp, käferlärgä tamuğlar bulaçaq diep qurqıtuçı päygämbärlär kilmädemeni?» – diep sorarlar…

12. Qālū bälā qädöcāā'änā näzīr. Fäkäzzäbönā wä qölnā mā näzzälällāhö miñ şäy'iñ. İn äñtöm illā fī dalāliñ käbīr. 

:: Bu sorawğa käferlär äyterlär: «Döres, bezgä päygämbärlär kildelär, ämma bez alarnı yalğanğa totıp, sezgä Allahı tägälä hiç närsä cibärmäde, barı sez olluğ bulğan azğınlıqlarda ğına sez didek».

13. Wä qālū läw könnā näsmägö äw näğqilö mā könnā fīī äs'xābissägīr. 

:: Yänä dä käferlär äyterlär: «Ägär bez päygämbärlärneñ süzlären totu niäte ilä tıñlağan bulsaq ide, yä isä alarnıñ süzen ğaqılımızğa salıp uylağan bulsaq ide, älbättä, tämüğ ähelläre eçendä bulmas idek», – diep.

14. Fägtärafū bizämbihim. Fäsöxqäl li äsxābis sägīr. 

:: Tämüğdä xällärendä käferlär üzläreneñ päygämbärlärgä qarışu ğonahları ilä tel yazarlar, ämmä bu urında tel yazuları fayda birmäs, tämüğ ähelläre öçen Allahnıñ räxmätennän yıraqlıq bulğiçıdır, yäğni alarnı Allahı täğälä räxmätenä yaqın qílmas ni qädär yalınsalar da, ni qädär yığlasalarda fayda birmäs. Qızdırılğan tämüğ iäse bulğan käferlärne Allahı täğälä üzeneñ räxmätennän yıraq qıldı.

15. İnnälläzīnä yäxşäwnä rabbähöm bilğäybi lähöm mäğfiratöw wä äcöroñ käbīr. 

:: Döreslektä şundayın ädämnär Rabbelärennän, anıñ ğazabların kürmi torıp, qurıqtılar, ğäyeb wä yäşerenlek belän, yäğni quqrularınıñ äsäre wä ğälämtlärene xalıqtan yäşererlär, awlaqta Allahı täğälädän qurqıp cılarlar. Al kemsälär öçen ğonahların yarlıqaw wä dönya läzzätlärenä qarağanda oluğı bulğan äcer bardır.

16. Wä äsīrrū qäwläköm äwicöhärūbih, innähū gälīmöm bizätissodür. 

:: Möşriklär üzara kiñäş ber-bersenä äyteşälär ide: «Süzläregezne yäşeren söyläñez, Möxämmädneñ s.g.w. Allahısı işetmäsen», – diep. Alarnıñ şul yaman fikerlären beterü öçen oşbu ayat inde, mäğnäse: «Äy, ädämnär! Süzläregezne kiräk yäşeren qílıñız, kiräk qıçqırıp söyläñez, barıber, çönki Allahı täğälä küñellärdä bulğan serlärne belgüçeder, telegez belän äytkänegezne, küñelegezdäge fiker wä niätläregezne beler, bäs annan hiç tä süzne yäşerä almassız.

17. Älā yäglämä män xaläkö. Wähöwäl lätíföl xabīr. 

:: Äy, ädämnär! Üzeñez uylañız: sezne yuqtan bar qílğan Allahı täğälä sezneñ süzläregezne belmäsme? Ul Allah härber neçkä wä yäşerenlärne belüçe wä här närsädän xäbärdär buluçıdır.

18. Höwälläzī cägälä läkömöl ärda zälüläñ fämşū fī mänākibihā wäkölū mir rizqih. Wä iläyhinnöşür. 

:: Ul Allahı täğälä şundí zattır, cirne sezneñ faydalanuığız öçen tigez itep yarattı, inde sez ul cirneñ törle taraflarında yä ki tawlarında yöreñez häm dä Allahı täğäläneñ cirdä xalik itkän rízığını wä niğmätlärene aşañız, läkin Alla`hınıñ färmanıñ totıñız, birgän niğmätlärenä şöker qílıñız, çönki ülgännän soñ Allahı täğälä xozurına xísao öçen baraçaqsız. Allahı täğälä cirne här kemgä faydalanırğa mömkin itep yarattı. Bäs keşelär cirdän tieşle itep faydalansalar, Allahı täğäläneñ cir niğmätenä şöker qılğan bulalar wä faydalanmasalar cir niğmätenä köfran niğmät qılğan bulalar.

19. Ä ämiñtöm mäñ fissämāā'i äyyäxsifä bikömöl ärda fäizā hiyä tämür. Äm ämiñtöm mäñ fissämāā'i äyyörsilä gäläköm xāsíbä. Fäsätäglämūnä käyfä näzīr. 

:: Äy, käferlär! Ällä sez küktä diep uylí torğan zattan sezne bergä tottırıp qaya barırıñıznı belmäs xälgä kiterüennän tınıç buldıñızmı? Yä isä şul uq küktä diep aylağan zatıñızdan sezgä qotlı cil cibärep, sezne häläq iyüennän tınıç buldıñızmı? Tizlektä belersez minem qurqıtuım niçek bulğannı, aña bulığız? Yäğni, küktä diep uylağan töten närsäne xalik itkän Allahı täğälä Qarunnı cirdän yottırğan kebi, sezne dä yottırmas diep uylísızmı? Gäd qäwmen cil ilä häläq itkän Allahı täğälä sezne dä cil cibärep häläq itä almas disezme? Bäs, seznecir yotqan waqıtta xäräkätläner. Äyä! İmin buldığızmı küktäge färeştälärdän yä ki Allahı täğälädän? Sezneñ üzäregezne cilne cibärüennän? Ul cil sezgä waq taşlarnı, Yäğni «LUT» qäwmenä yawdırğan kebi, sezlärgä taş yawdırudan imin buldığızmı? Bulmaslığın beldegezme?

20. Wä läqädö käzzäbälläzīnä miñ qäbölihim fäkäyfä kānä näkīr. 

:: Bu Mäkkä käferlärennän elek bulğan käferlär dä päygämbärlärne yalğanğa tottılar. Gäd wä Sämüd qäwemnäre kebi alarğa minem qarşı cäza birüem niçek yaman buldı, yäğni, bu käferlärgä şundí ğazap birergä köçemnän kilmäs dilär meni? Älbättä, teläsäm bolarnı da ğazap qílırmın.

21. Äwäläm yäraw ilättayri fäwqähöm sāāffātiw wä yäqöbidnä, mā yömsiqöhönnä illärraxmān, innähū bi kölli şäy'im bäsír. 

:: Ul ışanmawçılar hawadağı qanatların cäygän qoşlarğa qaramadılarmı? Ul qoşlarnı tübän yığılıp töşüdän saqlamas, mägär här närsäne kürüçe Allahı täğälä genä saqlap totar. Mondí qödrät iäse bulğan Allahı täğäläneñ sezneñ wä sezdän elek bulğan käferlärne ğazap itügä köçe citmäsme? Älbättä, citär.

:: Döreslektä ul Allahı täğälä barça närsälärne kürüçeder.

22. Ämmän hāzälläzī höwä cöndöl läköm yäñsoroköm miñdūnirraxmān. İnil kāfirūnä illā fī ğorūr.

:: Äy, käferlär! Ällä sezneñ Allahdan başqa Allahnıñ ğazabınnan saqlawda yärdäm itüçe, bulışuçı zatlarıñız barmı? Älbättä, yuq. Barı käferlär aldanudan ğına Allahnıñ ğazabınnan xaläs bulamız dip yörilär. Şäytan alarnı sezgä ğazap bulmas diep aldar.

23. Ämmän hāzälläzī yärzöqököm in ämsäkä rizqäh, bäl läccū fī ğotowiü wä nöfür. 

:: Ällä sezneñ Allahı täğälä rízıq birüne tuqtatqannan soz rízıq birä torğan zatlarıñız barmı? Älbättä, Allahıdan başqa rízıq birüçe hiç kemsä yuq. Yäğni, ägär sezlärgä rízıq birmäsä wä yañğır yawdırmasa kem rízıq birer? Wä yañğırnı kem yawdırır? Aşlıqnı kem üsterer? Älbättä, Allahı täğälädän başqa hiçkem bu eşlärne qıla almas, barı käferlär xaqtan täkäbberlänüdä Xaqtan yıraqlaştılar, yäğni xämişä Xaqnı yıraq itep, ínkar (yäşerep) itep Xaqtan yıraq buldılar. Tabíğatları Xaqtan qaçqanı öçen Xaqtan yıraq buldılar – iärmäselär.

24. Äfämäy yämşi mökibbän gälā wäcöhihīī ähdāā ämmäyyämşī säwiyyän gälā sírātím möstäqim. 

:: Bolardan qayusı tuğrı yulda sanaldılar: «Bez tübän yörüçe kemsälärme, yä tuğrı yul üzrä tigez yörüçe kemselärme? Älbättä, tuğrı yul üzrä bik tigez yörüçe kemsä tuğrı yulda sanalır, yäğni, mö'min ilä käferneñ mäs'älälärne şunıñ kebider.

:: Ber män (keşe) dönyada küp gonah kisep itsä, Allahı täğälä anı qiämät könendä yöz tübän qubarır.

:: Bozılıqnı eşläp yörüçe möşriklär belän Allahı täğäläneñ boyırığın ütep yörüçe mö'minnär barıber bulmas.

25. Qöl höwälläzīī äñşä'äköm wäcägälä läkömössämgä wäl äbösāra wäl äf'idäh, qälīlämmā täşkörūn. 

:: Äy, Möxämmäd (s.g.w.)! Ädämnärgä äyt sin: «Ul Allahı täğälä şundí zattır, sezgä qolaq, küzlär häm qäleb birde, sez az ğına şöker qílmísızmı?» – dip, yäğni Allahı täğälä härber keşegä qolaq birde xaq süzlärne işetü öçen; küz birde Allahınıñ ğäcäyep bulğan eşlären qaraw öçen; qälep (küñel) bulde işetkän, kürgän närsälärne uylap, xaqlarnı tabu öçen. İnde bu niğmätlärneñ şökere bolarnı şul bilgele urınnarına totu ilä buladır.

:: Al şöker qılasız bu niğmätlär bärabärenä.

26. Qöl höwälläzīī zära'ököm fil ärdí wä iläyhi töxşärūn. 

:: Äyt sin ädämlärgä äy, Möhämmäd (s.g.w.)! Ul Allah şundí zattır, ul tarattı sezlärne cirgä, yäğni, här qaysığızğa urın birde aña täğät wä ğibädät qılu öçen, wä ülgännän soñ Allahı täğälä xökemenä qubarılırsız qäberlärdän xísap wä cäza öçen dip.

:: Sez ülgännän soñ ul Allahı täğälä tarafına qubarılaçaqsız.

27. Wä yäkūlūnä mätā hāzäl wäğdä iñ köñtöm sādiqin. 

:: Käferlär Rasulüllahqa häm dä mö'minnärgä äyterlär: «Bu (qubarılu, ğazap) wäğdäse qay zaman bulır, ägärdä sez ul äytkän eşlärne äytüeñezdä rast süzlärne bulsañız?» – dip.

28. Qöl innämäl ğilmö gindällahhī wä innämāā änä näzīröm möbīn.

:: Äyt sin äy, Möhämmäd (s.g.w.)! Ul wäğdäneñ qay waqıtta ikänen belü Allahı täğälä qarşındadır, ämma minem ul wäğdäneñ waqıtın belüdä eşem yuq, bälki min Allahı täğälä tarafınnan şundí bulaçaq eşlär ilä äskärä (açıq) quqıtu öçen cibärelmeş Rasul genämen.

29. Fälämmā ra'äwhö zölfätäñ sīī'ät wöcūhölläzīnä käfäru wä qilä hāzälläzī köñtöm bihī täddägūn. 

:: Ul käferlär wäğdä itelmeş ğazap könen kürgän zamanda yözläre qaralıp, rísway bulırlar, häm dä şul waqıtta Allahı täğälä tarafınnan äyteler: «Dönyada wäğdä itelmeş kön wä ğazap oşbudır. Sezlär anı aşığıp täläp qıldığız», – dip.

30. Qöl ära'äytöm in ähläkäniyällahö wä mäm mägiyä äw raximānä fä mäy yöciröl kāfirīnä min gäzābin älīm. Qöl höwärraxmānä āmäniā bihī wä gälähi täwäqqälnā. Fäsätäglämūnä meñ höwä fī dalālim möbīn. 

:: Äyt, i xäbibem Möxämmäd (s.g.w.)! Belämsez. ägär Allah rabbım mine häm minem belän bergä íman kitergännärne häläq itsä, yä räxmätem yawdırsa, Kem käferlärne ränceterlek ğazabdan qotqarır.

:: Äyt sin äy, Möhämmäd (s.g.w.)! Min sezne raxmän bulğan Allahğa íman itügä öndimen, min sezne öndi torğan Rabbım böten ğälämgä räxmät qıluçı ul wä böten niğmätlärneñ xucası bulğan Allahı tägälägä, bez ul Raxmängä íman kiterdek, häm dä aña täwäkkäl qıldıq. İnde sez tiz belersez kemneñ äşkärä bulğan azğınlıqta ikänen.

31. Qöl ära'äytöm in äs'bäxä māā'ököm ğawrañ fä mäyyä'tīköm bi māā'im mägīn.

:: Äyt sin äy, Möhämmäd (s.g.w.)! Ägärdä sezneñ çişmä wä qoyılardağı suıñız cirgä señsä, yäğni yıraq kitsä, alırğa mömkin bulmas. Şul waqıtta sezdän qaysılarıñı`z tulıp, häm işä (här waqıt) çığıp torğuçı su kiterä alır?


; “Amin.” 
[[{{ns:Category}}:Qör'än]]</text>
      <sha1>0si2il02ju3o3058q76r4q3xprsh77f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qör'än:Fatíxa süräze</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4</id>
    <revision>
      <id>929</id>
      <timestamp>2004-10-24T20:47:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.30.245.49</ip>
      </contributor>
      <origin>929</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1012" sha1="1g5btnhrluyjncgburd2uyk7illfhuc" xml:space="preserve">; Bismillah-ir-räxmān-ir-räxīm


1. Räximle şäfqätle Allah iseme belän başlím eşemne. 

2. Çın maqtaw ğälämnärne, böten mäxluqlarnı tärbiäläwçe Allahu täğälägä tieşle. 

3. Allahu täğälä bu donyada barça keşelärgä märxämätle, yäğni mö'minnärgä dä niğmätlären birä, ämmä axirättä mö'min bändälärenä genä biräçäk. 

4. Allahu täğälä, ğädellek belän xökem itüçe, äxirät köneneñ patşasıdır. 

5. İ tärbiäçebez Allah! Bez siña ğına ğíbadät qılabız häm här eşebezdä sinnän genä yärdäm soríbız. 

6. İ tärbiäçebez Allah! Bezlärne turı yulğa künder! (Turı yul – Qör'än häm sönnät yulıdır) 

7. Ul yulnı Sin äwwälgelärgä inğam itep birdeñ, bezlärne Sineñ açuıñ töşkän wä adaşqan keşelärneñ bideğät häm zalälät yulınnan başqa yulğa künder, yäğni Sine açulandırmağan häm xaq yuldan adaşmağan keşelär yulına künder! 

; “Amin.” 
[[{{ns:Category}}:Qör'än]]</text>
      <sha1>1g5btnhrluyjncgburd2uyk7illfhuc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qör'än:Baqara süräze</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5</id>
    <revision>
      <id>930</id>
      <timestamp>2004-10-24T20:47:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.30.245.49</ip>
      </contributor>
      <origin>930</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27853" sha1="pakvrcs3y9ncd9wzse8fgzn258d2glp" xml:space="preserve">; Bismillah-ir-räxmān-ir-räxīm


1. Älif läm mim – mäğnäsen Allah üze genä beläder. 

2. Qör'änneñ Allahudan iñderelgän xaq kitap ikänlegendä hiç şik yuq, bu kitap anıñ belän ğämäl qıluçı täqwä mö'minnärgä xaq yulnı kürsätüçe – hidäyätter. 

3. Ul täqwä mö'minnär kürmiçä kürgän kebi Allahuğa ışanalar. Häm yöklätelgän namazlarnı waqıtında uqílar, häm Bez birgän baylıqtan sadaqalar birälär. 

4. İ Möhämmäd ğäläyhissäläm, ul täqwä mö'minnär siña iñderelgän Qör'ängä ışanıp, anıñ belän ğämäl qılalar häm sinnän elek iñderelgän kitaplarğa da ışanalar (läkin Täwrat wä İncil belän Ğämäl qılmílar) häm axirätkä dä ışanıp, anıñ öçen ğämäl qılalar. 

5. Ul täqwä mö'minnär Rabbıları tarafınnan turı yulğa künüçelär häm alar axirättä östenlek tabuçılar. 

6. Allahuğa, Qör'ängä ışanmağan käferlärne Allah ğazabı belän qurqıtsañ da, qurqıtmasañ da bertigez, hiç íman kitermäslär. 

7. Allahu täğälä käferlärneñ küñellärenä añlamawlıq, qolaqlarına işetmäwlek, küzlärenä kürmäwlek pärdäsen qordı häm alarğa axirättä oluğ ğazap bulır. 

8. Möslimnär arasında monafíqlar da bar, alar Allahuğa häm axirät könenä ışandıq dilär, läkin üzläre ışanuçı tügellär. 

9. Ul monafíqlar Allahunı häm möslimnärne aldamaqçı bulalar, läkin hiç aldí almaslar, fäqät üzlären aldílar, şunı sizmilär. 

10. Alarnıñ küñellärendä Allahuğa qarşılıq çire bar, Allah alarnıñ qarşılıq çirlären arttırdı, wä alarğa axirättä räncetküçe ğazaptır, yalğan söylägännäre öçen. 

11. Cir östendä fetnä çığarıp, keşelär arasın bozmağız dielsä alarğa, yuq bez bozmíbız, bälki tözätäbez, dilär. 

12. Añ bulığız! Şul monafíqlar keşelär arasın bozıp, cir östendä fäsäd qıluçılar, läkin şunı üzläre sizmilär. 

13. Ägär alarğa: “Saf ğaqıllı keşelär ışanğan kebek sez dä saf küñel belän ışanığız”, – dielsä, alar: “Bez axmaqlar ışanğan kebek ışaníqmı”, dilär, añ bulığız! Älbättä, alar üzläre axmaqlar, läkin belmilär. 

14. Ul monafíqlar möslimnärgä oçrasalar: “Bez íman kiterdek, sezneñ belän bergäbez”, dilär, ägär üzeneñ şaytan dusları belän qalsalar: “Bez, älbättä, sezneñ belän bergäbez häm sezneñ belän berlektä möslimnärne mäsxärä qıluçıbız”, – dilär. 

15. Allah alarnı üzlären qatı mäsxärä qılır häm alarnı adaşu yulında qaldırır, xaq yulnı taba almíça, xayran bulıp yörerlär. 

16. Şul monafíqlar turı yulnı taşlap, adaşu yulın aldılar. Alarğa bozıq säwdäläre uñış häm fayda birmäde, häm alar turı yulğa künelüçe dä bulmadılar. 

17. Alarnıñ mísalı – qarañğı kiçtä ut yandırıp, üz tirälären yaqtırtqan waqıtlarında Allah utların sünderep, qarañğıda qaldırğan, hiçnärsä kürmäwçe keşelär kebider. 

18. Alar xaq süzen işetüdän sañğırawlar, xaq süzne söyläwdän telsezlär, turı yulnı kürüdän suqırlar, alar hidäyätkä qaytmaslar. 

19. Yäki alar qat-qat qarañğılanğan tönne kük kükräwle, yäşenle qatı yañğır astında qalğan keşelär kebi. Kük kükräwneñ wä yäşenneñ qatılığında barmaqların qolaqlarına tığalar, ülemnären qurqıp. Allah, ímansızlarnıñ böten eşlären çolğap aluçı. 

20. Yäşen utı küz nurların suırıp alırğa yaqınlaştı. Yäşen utı alarnıñ alların yaqtırtsa, berniçä adım atlílar, yäşen utı kilep, qarañğıda qalsalar, bara almíça tuqtílar. Ägär Allah teläsä ide, älbättä, işetülären häm kürülären alıp alarnı qolaqsız, küzsez qılır ide. Älbättä, Allah härnärsägä qädir. 

21. İ keşelär! Sezne häm sezdän elek bulğan keşelärne xalıq qıluçı Allahuğa ğíbadät qılığız! Allah ğazabınnan qurquçı cömläsennän bulu öçen. 

22. Sezne xalıq qıluçı – Allah sezgä cirne töşäk qıldı, östegezgä kükne bína qıldı, küktän yañğır iñderep, sezgä rízıq bulsın öçen törle cimeşlär, igennär üsterde. Allahuğa hiçkemne, hiçnärsäne tiñdäş, oxşaş qılmağız! Üzegez dä beläsez, Anıñ tiñdäşe yuqlığın! 

23. Ägär qolıbızğa (Möxämmäd ğäläyhissälämgä) iñdergän Qör'ännän şiklänsägez, Qör'än süzlärenä oxşaşlı ber sürä kiteregez häm Allahudan başqa barça yärdämçeläregezne yärdämgä çaqırığız! Ägär Qör'än – Allah süze tügel digänegez döres bulsa! 

24. Ägär ber sürä kiterä almağan bulsağız, häm kiterä dä almassız! Qurqığız cähännäm utınnan, anıñ eçendä utın bulğuçı – ädämnär häm taşlardır!! Ul cähännäm Qör'än belän ğämäl qılmawçı käferlärgä xäzerlände. 

25. İnde íman kiterep izge ğämällär qıluçılarğa, älbättä, aslarınnan yılğalar ağuçı cännätlär belän söyeneç bir! Cännättä alarnıñ allarına cimeşlär kiterelgändä “bu cimeşlär bez donyada aşağan cimeşlär”, – diärlär. Läkin alarnıñ täme başqa bulır. Alarğa anda hiçkemneñ níqaxında bulmağan päq xatınnar bulır, alar cännätlärdä mäñge qalırlar. 

26. Allahu täğälä, çebenne wä çebennän östenräk ürmäküçne mísal itüdä, älbättä oyalmas. Qör'ängä ışanuçılar bu mísalnı, älbättä, Rabbılarınnan dip belerlär. Ämmä käferlär şundí xäşärätlärne mísal itep kiterüdä Allahunıñ maqsatı närsä dilär. Allah, şundí mísallar belän küp keşelärne adaştırır, häm küp keşelärne turı yulğa künderer. Läkin xaq yuldan fäsíqlarnı ğına adaştırır. 

27. Ul fäsíqlar Allahuğa birgän gäxedlären bozalar, häm kisärlär Allahu täğälä totaşırğa ämer itkän närsälärne. Yäğni möslim bulğan yaqın qärdäşlärdän häm Qör'än belän ğämäl qıluçı möslimnärdän kiselälär häm cir östendä törle bozıqlıq qılalar, alar häläk buluçılar. 

28. İ keşelär! Allahuğa ışanmasqa niçek buldıra alasız? Bit sez donyağa kilgänçe mäyet ideğez, Ul sezne tergezde, häm Ul sezne üterer, wä Ul sezne qiämät könne tergezer, annarı Aña xökemgä qaytırsız. 

29. Ul – Allah, cirdäge barça närsäne sezneñ öçen xalıq qıldı, soñra kükne tözergä teläde häm kükne cide qat itep tergezde. Ul här närsäne belüçe. 

30. Häm äytte sineñ Rabbıñ färeştälärgä: “Min, älbättä, cir östendä xälfä itep Ädamne qılmıqçımın”. Färeştälär äyttelär: “İ Rabbıbız! Bozıqlıq qıluçı, suğışıp qan tügüçe zatnı cir östenä xälifä qılasıñmı? Bez isä Sine maqtap täsbixlär äyterbez, häm Sine här kimçelektän päqseñ dip iqtiqad itäbez”. Allah färeştälärgä: “Döreslektä Min sezne belmägänne belämen” – dide. 

31. Allah, Ädämgä isemnärneñ barçasın öyrätte dä, färeştälärgä äytte: “Ägär döres söyläwçelärdän bulsağız, Ädäm belgän isemnärne barçasın äytep biregez”. 

32. Färeştälär äyttelär: “İ här kimçelektän päq bulğan Rabbıbız! Bezdä hiç belem yuq, mägär Sin beldergänne genä beläbez, Sin, älbättä, här närsäne belüçe, xikmät belän eş qıluçısıñ”. 

33. Allah ädämgä äytte: “Färeştälärgä isemnärneñ barçasın äytep bir” – dip. Ädäm isemnärneñ barçasın äytep birgäç, Allah färeştälärgä äytte: “Min sezgä äytmädemmeni, cirdäge wä küklärdäge yäşeren närsälärne belämen häm sezneñ açıq eşlägän wä yäşeren eşlägän eşläregezne dä belämen dip?”. 

34. “Xörmät yözennän Ädämgä säcdä qılığız”, – dip färeştälärgä äytkän waqıtıbızda, alar säcdä qıldılar, mägär İblis säcdä qılmadı, täkäbberlände häm käferlärdän buldı. 

35. Wä Ädämgä äyttek: “Üzeñ häm xatınıñ cännättä torığız, häm cimeşlären kiñlek ilä telägänçä aşağız, mägär menä bu ağaçqa yaqın barmağız, ägär şunı eşläsägez, zalímnärdän bulırsız”. 

36. İblis, bu ağaç cimeşen aşasağız cännättä mäñge qalasız, dip, alarnı aldadı, alar İblis süzenä iärep, cimeşne aşap aldandılar. İblis alarnı cännättän çığarıp andağı niğmätlärdän ayırdı. Monnan soñ äyttek: “İ Ädäm häm iblis, ber beregezgä doşman bulğanığız xäldä cirgä iñegez! Sezgä cirdä torırlıq urın häm yäşäw öçen kiräk närsälär bar, äcälegez citkänçe yäşägez”. 

37. Ädäm ğäläyhissäläm täwbägä aşıqtı, häm Rabbısı tarafınnan öyrätkän täwbä-istigfär süzlärenä yulıqtı, häm, täwbä itep, Allahudan ğafu soradı, Allah täwbäsen qabul itep gonahın ğafu itte. Allah täwbälärne qabul itüçe, räximle. 

38. Bez äyttek: “Barçağız da cännättän çığıp, cirgä iñegez! Ämmä minem sezgä turı yulğa künderüçe süzlär, älbättä, kiler, Minem süzläremä iärgän zatqa qurqu häm qayğı bulmas”. 

39. Ímansızlar häm ayätlärebezne yalğan diüçelär – ut ähelläreder, alar anda mäñge qalırlar. 

40. İ Yağqub balaları! Sezgä birgän niğmätläremne xäterlägez, häm Täwrat belän ğämäl qılırğa sezdän gähed aldım, şul gähedemne ütägez! Ägär Minem gähedemne ütäsägez, Min dä sezneñ gähedegezne ütärmen häm cännätkä kertermen, Miña ğına qol bulığız häm Minnän genä qurqığız! 

41. Qulığızdağı Täwratqa ışanğanığız xäldä Bez iñdergän Qör'ängä dä ışanığız, yäğni anıñ belän ğämäl qılığız, Qör'ängä berençe käferlärdän bulmağız, häm Bezneñ ayätlärebezne donya malına satmağız! Yäğni baylar malına qızığıp, yäki alardan qurqıp, Allah xökemnärenä yäşermägez häm üzgärtmägez, Minem ğazabımnan saqlanığız! 

42. Xaqnı batıl belän butamağız häm döreslekne yäşermägez! Bit üzegez dä xaqlıqnı beläsez. 

43. Namazlarnı ütägez, häm zäkät sadaqasın biregez häm namaz uquçılar belän bergä namaz uqığız, yäğni Qör'än yulında bulğan möslimnärdän ayırılmağız! 

44. Sez keşelärne izgelekkä öndisezme? Ämmä üzegezne onıtasız, bit sez Allah kitabın uqísız, şunı uylap qaramísızmı? (Bu ayät wäğäz söyläp tä söylägäne belän ğämäl qılmawçılar xaqındadır). 

45. Awırlıqnı kütärergä çıdamlı bulıp, wä namaz uqıp Allahudan yärdäm sorağız! Namazlarnı waqıtında ütäp baru, älbättä, awır yökter, mägär awır bulmas, Allahudan qurıqqan häm räxmäten ömet itkän täqwä keşelärgä. 

46. Çönki alar Rabbılarına yulığaçaqların häm Aña xökemgä qaytaçaqların belälär. 

47. İ Yağqub balaları! Min sezgä birgän niğmätlärne xäterlägez, häm niğmät birüdä sezne böten donya keşelärennän artıq qıldım, şunı fikerlägez! 

48. Häm qurqığız qiämät könennän, yärdäm itä almas ul köndä hiçber zat ikençä zatqa ber eş belän dä! Ul köndä şäfäğät itü qabul itelmäs häm ğazaptan qotılu öçen hiçnärsä alınmas. 

49. Firğäwen qäwemennän sezne qotqaruıbıznı da xäterlägez! Alar sezne yaman ğazap belän ğazaplap, qız balalarığıznı qaldırıp, ir balalarığıznı buğazlí idelär. Bu eçlär sezgä Rabbığızdan bälä wä zur qaza ide. 

50. Yänä fiker itegez, yardıq bez sezlärgä däryäne häm sezne qotqarıp, Firğäwen qäwemen häläk ittek suda batırıp, üzegez dä qarap tordığız. 

51. Yänä xäterlägez şunı, Musağa Täwratnı iñdermäk öçen Tur tawında anı qırıq kön totmaq belän wäğdä qıldıq. Musa Tur tawına kitkäç, sez bozaw yasap, şul bozawğa ğíbadät qıla başladığız. Şunıñ öçen sez zalímnärsez. 

52. Şul eşegezdän soñ sezne ğafu qıldıq, şöker itüegez öçen. Çönki alar Musa qaytqaç täwbä ittelär. 

53. Yänä şunı xäterlägez, turı yulğa künelmäklegegez öçen Musa ğäläyhissälämgä kitap birdek. Ul kitap xaq belän batıl arasın ayıruçı ide. 

54. Musa ğäläyhissäläm qäwemenä äytte: “İ qäwemem! Sez, älbättä, üzegezgä zolım qıldığız bozawğa tabınğanığız öçen, xalqığızğa täwbä itegez, üzegezne üteregez! Yäğni bozawğa tabınuçılarnı üteregez, şul sezgä täwbä bulır. Xalqığız qarşında bu eş sezgä xäyerle. Allah täwbälärne qabul itär, älbättä, Ul – täwbälärne qabul itüçe, räximle”. 

55. “Yänä, İ Musa! Bezgä Allahunı açıq itep kürsätmiçä, siñı ışanmíbız, Allahunı bezgä kürsät!” – digänegezne dä xäterlägez! Allahunı kürergä telägän waqıtığızda Anıñ nurı sezne tottı, ul nurğa qarap torğan xälegezdä. (Musa Tur tawına Allahudan Täwrat alırğa barğanda üze belän bergä citmeş keşe aldı, ul keşelärne taw itägendä qaldırıp, üze taw östenä çıqtı, anda Musa Allah belän söyläşte, häm Allah Musağa Täwratnı birde. Musa Täwratnı alıp, älege citmeş keşe yanına kilgäç, ul keşelär: “İ Musa, sin Allahunı kürgänseñ, bezgä dä kürsät”, – didelär. Musa äytte: “Min kürergä telägän idem Allahunı, Ul tawğa qaradı, häm taw yarıldı. Min qurıqtım häm täwbä ittem”, – dide. Alar haman: “Allahunı kürmiçä ışanmíbız”, – didelär. Şunnan soñ Allahu täğälä nurın iñderep, şul citmeş keşene köyderep üterde). 

56. Allah äytte: “Nurım belän yanıp ülgänegezdän soñ tergezdek sezne şöker itüegez öçen”. 

57. İ Yağqub balaları! Bolıtnı bez sezgä külägä qıldıq häm sezgä küktän şirbät häm qoş iten iñderdek, aşağız Bez birgän xäläl häm päq rízıqlarnı! Bez alarğa zolım qılmadıq, läkin alar üzlärenä zolım qıldılar. (Däryädän qotılğaç, alarğa Allahudan ämer buldı: “Zalím käferlär belän suğış qılığız”, – dip, läkin alar Allahunıñ ämeren ütämädelär. Ğazap öçen Allah alarnı qırıq yıl saxrada qaldırdı, şähärlärgä häm awıllarğa kerä almadılar, qoyaş alarnı ränceter buldı, ämmä Musa şäräfätenä ber aq bolıt öslärenä külägä buldı.) 

58. Yänä: “Ärixä şähärenä keregez”, – dip äytkänemne dä xäterlägez! Yäğni qırıq yıldan soñ Musa ülgäç, Yağqub balalarına Ärixä şähärenä kerergä Allahudan ämer buldı. Şähärgä kergäç, andağı rízıqlarnı kiñlek belän telägänçä aşağız, şähär qapqasınnan kergändä baş iep, tübänçelek belän keregez, häm xatalarıbıznı ğagu it, Rabbım, dip äytegez! Şulay qılsağız, xata eşläregezne yarlıqarbız. Yaxşı eşlärne qıluçı mö'minnärgä niğmätlärebezne bik tiz arttırırbız. 

59. Yağqub balaları arasında bulğan zalimnär şähärgä kergändä üzlärenä zolım qıldılar, yäğni şähär qapqasınnan kergändä, Allahudan ämer itelgän süzne äytmiçä, başqa süzgä alıştırdılar, yäğni şähärgä kergändä Allahudan ğafu sorap, täwbä itep kerer urnına, şaytan öyrätkän süzne äytep, täkäbberlänep kerdelär. Ul zalimnärgä yawızlıq qılğannarı öçen küktän rísway itüçe ğazap inderdek. 

60. Yänä şunı xäterlägez, Musa üzeneñ qäweme öçen Allahudan su soradı, Bez Musağa äyttek: “Tayağıñ belän taşqa suq”, dip. Musa tayağı belän taşqa suqtı, taştan 12 çişmä aqtı, çönki alar 12 qäbilä idelär. Här qäbilä üz çişmäsen belde. Allah birgän rízıqlardan aşağız, eçegez, ämmä cir östendä bozıqlıq qılıp yörmägez, dip äytelde alarğa Allahudan. 

61. Yänä äyttegez: “İ Musa, bez ber törle genä rízıqqa sabır itä almíbız, bezneñ öçen Rabbıñnan doğa qıl, cirdä üsä torğan närsälärdän: qíar, sarımsaq, suğan häm waq orlıqlardan sorap”. Musa alarğa äytte: “Allah birgän äwwälge yaxşı rízıqlarnı üzegez sorağan naçar rízıqlarğa alıştırasızmı? Şähärgä keregez, sez sorağan närsälär anda bulır”. Alarğa awır eşlär, xurlıq, meskenlek wä Allahunıñ açulı qähäre yöklätelde. Alarğa bu cazalar Allahudan tieşle buldı Anıñ ayätlären inkár itkännäre häm päyğämbärlärne xaqsız ütergännäre öçen, däxi bu cazalar alarğa tieşle buldı Allahuğa gonahlı bulğannarı häm sızğan sızıqtan çıqqannarı öçen. 

62. Ğämälsez genä ışanuçılardan, wä yähüdlärdän, wä nasaralardan häm törle närsälärgä tabınuçılardan beräw Allahuğa íman kiterep, Qör'än, sönnät dälilläre belän izge ğämällär qılsa, andí mö'minnärneñ qılğan äcere Rabbıları xozurında, alarğa qurqu häm qayğı bulmas. 

63. Yänä sezdän gähed alğan waqıtıbıznı xäterlägez. Östegezgä Tur tawın kütärdek wä äyttek: &quot;Täwratnı alığız häm anıñ belän íxlas wä tırışlıq ilä ğämäl qılığız, häm anda bulğan Bezneñ wäğäzlär belän wäğäzlänegez, bälki Allahtan qurquçı bulırsız. 

64. Tur tawınıñ östegezgä töşüennän Bez sezne qotqarğanıbızdan soñ küp waqıt ütmäde, Täwrat belän ğämäl qılırğa birgän wäğdägezne bozıp, anıñ belän ğämäl qılmí başladığız. Ägär sezgä Allahunıñ fazlı wä räxmäte bulmasa ide, älbättä, hämmäläregez häläk bulır idegez. 

65. Şimbä köne xaqında Allah xökemen bozuçılarığıznı, älbättä, beldegez “Xur bulğanığız xäldä – maymıl bulığız” – dip, şunda uq maymıl buldılar. (Yağqub balaları Musa ğäläyhissälämgä qarşı kilep, comğa urınına şimbä könne sayladılar. Şunnan soñ Allah alarğa şimbä könne donya eşen wä balıq totunı xaram qıldı. Alarnı sınar öçen Allah ämere belän şimbä kön yar buyına balıqlar küp kiler buldılar. Yähüdlär balıqlarnı kürep qızıqtılar häm balıqlarnı totu öçen Allahuğa qarşı xäylä qordılar – şimbä kön yar buyına kilgän balıqlarnı yılımnar belän äyländerep aldılar, annarı yäkşämbe könne balıqlarnı sudan çığardılar. Allah alarğa açulandı häm maymıl bulığız dide, maymıl bulıp, häläk buldılar). 

66. Bez alarnı şulay xurlıqqa saldıq häm häläk ittek ğibrät öçen wä Allahudan qurıqqanlıqlarğa wäğäz bulsın öçen. 

67. Yänä Musanıñ sezgä síır buğazlarğa ämer itkänen xäterlägez! Musa qäwemenä äytte: “Döreslektä Allah sezgä síır buğazlarğa boyıra”. Alar äyttelär: “Bezne síır buğazlarğa quşıp mäsxärä qılasıñmı?” Musa äytte: “Sezne mäsxärä qılıp axmaqlardan buludan Allahuğa sığınam” (Yähüdlärdän ber keşe üterelgän ide, läkin kem ütergänlege mäğlüm tügel ide. Musä ğäläyhissälämgä kilep: “Üterüçene tabarğa bezgä yärdäm it”, – didelär. Musa äytte. &quot;Ber síır buğazlağız häm şul síırnıñ qoyrığı belän mäyetkä suğarsız, mäyet tereler häm üterüçelärne äyter). 

68. Alar äyttelär: “İ Musa, Rabbıñnan sora – síırnıñ sífatların bezgä açıq bäyän itsen!” Musa äytte: “Allahu täğälä äytäder: síır qart ta, yäş tä bulmasın, urta yäşlärdä bulsın! Küp soraşıp tormağız, Allah quşqannı eşlägez”. 

69. Äyttelär: “İ Musa, Rabbıñnan sora, ul síırnıñ töse nindi, äytsen!” Musa äytte: “Allah äytä, ul síırnıñ töse açıq sarı bulır, aña qarawçılarnı ğäcäpländerer”, – dip. 

70. Alar äyttelär: “İ Musa, Rabbıñnan sora, ul síırnıñ böten xälen bezgä bäyän itsen! Ul síır qırda utlap yörüçeme? Yäki cir sörüçeme? Ber-bersenä oxşağan síırlarnı kürdek, läkin üzebezgä kiräk síırnı ayıra almadıq. Ägär ul síırnıñ böten xälen bezgä bäyän itsä, Allah teläsä, ul síırnı tabarbız”. 

71. Musa äytte: “Döreslektä Allah äytäder: ul síır, älbättä, cir sörep, cir suğarıp mäşäqät çikmägän síırdır, ul síırda çuarlıq yuq, häm här kimçelektän päq”. Alar: “Xäzer síırnıñ böten xälen bäyän qıldıq, inde tabarğa mömkin bulır”, – didelär häm síırnı taptılar, bik zur bäyägä satıp alıp buğazladılar. Läkin síırnıñ bäyäse bik yuğarı bulu sawaplı, anı satıp aludan ğäciz bula yazdılar. 

72. Ber keşene üterep, kem üterde dip şawlaşqan waqıtığıznı da xäterlägez! Allah sez yäşergän närsäne açıp kürsätüçe. Yäğni üterüçelärne mäyetneñ üzennän äytterde. 

73. Bez äyttek: “Síırnıñ berär äğzäse belän mäyetkä suğığız”. Síırnıñ qoyrığı belän mäyetkä suqtılar, mäyet terelde häm üterüçene äytte, alar xökem iteldelär. Şul mäyetne tergezgän kebek Allah qiämät konne mäyetlärne tergezer. Änä şulay, Allah üzeneñ barlığına häm berlegenä dälillär kürsätä, bälki ğibrätlänersez häm wäğäzlänep tözälersez! (Bu síır waqíğası keşelär öçen ğibrätter. Musa ğäläyhissäläm síırnı buğazlağız digäç, şunda uq berär síırnı buğazlasalar – Allahunıñ ämeren ütägän bulırlar ide, läkin yähüdlär, täkrar soraw birep, üzlärenä awırlıq kiterdelär, axırdan ul síır öçen üzeneñ tirese tulı altın tülärgä mäcbür buldılar. Şunıñ belän Allahu täğälä kürsätä ki, anıñ ämeren küp tikşerep, sorap tormíça, tirängä kermiçä, şunduq ütäwneñ xäyerlesen. Baqara süräsendä 285. ayättä – “Samignä wä ätägnä” – çın möslimnär Allahunıñ ämerlären işetkäç, küp sorap tormíça: “Bez işettek häm buysındıq”, – dip äytälär di). 

74. Allahu täğäläneñ küp moğcízalarınnan soñda, yäğni mäyetneñ terelgänen, häm Allah xökemnären bozuçılarnıñ maymıl wä duñğız sürätenä kerep häläk buluların kürdegez, şunnan soñda küñelläregez yomşarmadı, bälki taştay qattı, xättä taştan da qatıraq buldı. Döreslektä, taş tawlardan yılğalar ağa, zur taş yarılsa, eçennän su çığa, häm Allahudan qurqıp, tawlardan taş yarılıp töşä. İ keşelär! Sezneñ qılğan eşläregezdän Allah hiç tä ğäfil tügel. Allahudan qurqığız, gonahlardan saqlanığız! 

75. İ sez möslimnär! Yähüdlärneñ sezneñ dinegezgä kerep möslim buluların telisezme? Döreslektä, yähüdlärdän ber törkem cämäğät işettelär Allahunıñ süzen, yäğni Täwratnı, soñınnan üzgärttelär Allahunıñ süzen, añlağaç häm belgäçten. 

76. Ul yähüdlär möslimnärgä oçrağanda “Íman kiterdek”, dilär. Ägär awlaqta ber-bersenä yulıqsalar, äyterlär ul yähüdlär üzara: “Nik xäbär biräsez mö'minnärgä üzegezgä Allah açıq bäyän qılğan eşlärne” (Yäğni alar, Täwratnı uqıp, belälär ide Möxämmädneñ xaq rasül ikänen; läkin awlaqta ber-bersenä äytälär ide: “Täwrattağı şul süzlärne mö'minnärdän yäşeregez” – dip). “Anıñ päyğämbär ikänlegen belä torıp, iñkár ittegez, dip, axirättä Allah xozurında östegezdän torularına dälil bulsın öçen söylisezme? Uylap qaramísızmı?” – dilär. 

77. Ul yähüdlär belmilärme alarnıñ kürsätep eşlägän häm yäşerep eşlägän eşlären Allahu täğäläneñ belgänlegen? Älbättä, belälär, läkin mäkerlek qılalar. 

78. Yähüdlärdän Täwratnı belmäwçelär dä bar. Alar ata-babadan qalğan yalğan xörafät süzlärne genä belälär. Alar xaqnı belmilär, mägär yalğan, yasalma dinne xaq din dip töşenälär häm şul suqır töşenüläre belän eş qılalar. (Nindi ükeneç! Bügenge bezneñ möslimnärebez dä nadannar, Qör'än xökemnären belmilär häm bidäğätne din dip töşenälär). 

79. Ni ükeneç, üzläre kitap yazıp, bu kitap Allahudan diüçelärgä! Alar bu eşne eşlilär nadan xalıqtan az aqça alır öçen. Alarğa häläkätlek yalğan kitap yazğannarı öçen, yänä alarğa häläkätlek yawızlıq qılğannarı öçen. 

80. Yähüdlär: “Bezne axirättä cähännäm ğazabı totmas, mägär sanalmış könlek kenä totar”, dilär. Sin alarğa äyt: “Ğazap qılmasqa Allah sezgä wäğdä qıldımı? Ägär wäğdä qılğan bulsa, Allah, älbättä, wäğdäsenä xílaflıq qılmídır. Sez Allah xaqında belmägänne söylisezme?”. 

81. Bälki ber keşe fäxeş wä xaram eşlärne käsep itsä, häm ul keşene xatalıqları çırnap alsa, andí keşelär, älbättä, ut ähelläre, alar anda mäñge qalırlar.

82. Ämmä íman kiterep, izge ğämällärne qılğan xaq mö'minnär cännät ähelläre, alar anda mäñge qalırlar.

83. Yänä Yäğqüb balalarınnan gähed aldıq: “Miña ğına ğíbadät qılığız, ata-anağa, möslim bulğan yaqın qärdäşlärgä, yätimnärgä, meskennärgä izgelek itegez! Keşelärgä yaxşı süzlär söylägez, namazlarığıznı waqıtında ütägez, häm zäkät sadaqalarığıznı biregez!” – dip. Soñınnan Allahuğa birgän gähedegezdän ayırıldığız, mägär bik azlarığız gäheden saqlap qaldı. Şulay itep, sez Allahudan baş tartuçısız.

84. İ, Yäğqüb balaları! Suğışıp qanığıznı tükmägez, yawızlıq belän ber-beregezne yortlarığızdan çığarmağız dip sezdän gähed alğan waqıtıbıznı da xäterlägez! Üzegez bu gähedne qabul ittegez häm şähädät birdegez.

85. İ, Yäğqüb balaları! Gähedläregezne bozıp, ber-beregezne üteräsez häm üzegezdän bulğan ber cämäğätne yortlardan quıp çığarasız. Bu xaram bulğan eşlärdä şäriğätkä xílaf yul häm doşmanlıq belän zalimnärgä yärdäm itäsez. Ägär sezgä äsirlär kilsä, alarnı mal birep azat itegez dip tä sezdän gähed aldıq. Mal birep alarnı azat itegez! Ämmä ğäyepsez keşelärne yortlarınnan quıp çığaru sezgä xaram itelde. Sez Allah kitabınıñ qayber ayätlärenä ışanıp, qayber ayätlären iñkár itäsezme? Sezlärdän bu eşne eşläwçelärneñ cazası donyada xurlıqqa töşüder, axirättä ğazapnıñ qatırağına qaytudır. Allah, sezneñ qılğan eşläregezdän ğäfil tügel.

86. Yuğarıda zeker itelgän keşelär, axirätne donyağa sattılar, yäğni donyanı ğına käsep itep axirätkä qul seltädelär. Alarğa axirättä ğazap ciñeläytelmäs, häm alarğa yärdäm birüçe dä bulmas.

87. Şiksez, Musağa Täwratnı birdek häm anıñ ezennän başqa päyğämbärlärne aña iärttek, häm Märyäm uğlı Ğísağa íslam dinen öyrätüçe İncilne birdek, häm Ğísanı Cäbrail färeştä belän qüätlädek. Küñelläregez söymägän ğädel xökemnär belän sezgä päyğämbär kilsä, täkäbberländegez, päyğämbärlärneñ qayberlärenä ışanmadığız, qayberlären üterdegez. (Mísal: Zäkäriä häm Yaxyanı).

88. Yähüdlär maqtanıp äyttelär: “Bezneñ küñelebez belem sawıtı”, dip. Alarnıñ küñelläre belem sawıtı tügel, bälki axmaqlıq sawıtıdır, şunıñ öçen xaqnı iñkár ittelär. Allah alarnı käferlekläre öçen läğnät qıldı. İnde alardan mö'minnär az bulır.

89. Häm kilgän waqıtta ul yähüdlärgä Allahudan Qör'än döresläp, alar qullarında bulğan Täwratnı iñkár ittelär. Üzläre Qör'än iñmäs borın: “İ Rabbıbız! Käfer bulğan doşmannarıbıznı ciñü öçen Möxämmäd ğäläyhissäläm xörmätenä bezgä yärdäm bir”, – diälär ide. Ämmä Möxämmäd ğäläyhissäläm alarğa açıq dälillär belän kilgäç, anı päyğämbär dip tanımadılar, iñkár ittelär. Allahuğa, Qör'änğä yäki päyğämbärgä ışanmağan keşelärne Allahu täğälä läğnät qıladır.

: ''90.-286. ayätlären östise bar''

; “Amin.” 
[[{{ns:Category}}:Qör'än]]</text>
      <sha1>pakvrcs3y9ncd9wzse8fgzn258d2glp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Qör'än</title>
    <ns>14</ns>
    <id>6</id>
    <revision>
      <id>4048</id>
      <parentid>4047</parentid>
      <timestamp>2010-09-26T08:16:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4048</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:TäwgeBit Yaña Kitaplar</title>
    <ns>10</ns>
    <id>9</id>
    <revision>
      <id>3922</id>
      <parentid>934</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:21:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3922</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="p2ilneyd3db5z6nc8lluernetpvnsu2" xml:space="preserve">[[Qör'än]] – 
[[Mäqälälär]] –
[[Äytemnär]]
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>p2ilneyd3db5z6nc8lluernetpvnsu2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:WikibooksTuğandaşları</title>
    <ns>10</ns>
    <id>10</id>
    <revision>
      <id>3921</id>
      <parentid>3296</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:21:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3921</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1187" sha1="qln6c9fen4gnsjbk3gtbwjopqymti2j" xml:space="preserve">{| align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:inherite;background-color:transparent;&quot;
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; | [[Image:Wikimedia-logo.svg|80px|Meta-Wiki]]
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; | [[Image:Wiktionary-logo-en.png|80px|Wiktionary]]
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; | [[Image:Wikibooks-logo.svg|80px|Wikibooks]]
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; | [[Image:Wikiquote-logo.svg|80px|Wikiquote]]
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; | [[Image:Wikisource-logo.svg|80px|Wikisource]]
|- 
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; | [http://meta.wikimedia.org/wiki/Main_Page '''Meta-Wiki''']&lt;br/&gt;''Wiki-proékt idäräse''
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; | [http://tt.wiktionary.org/wiki/Täwge_Bit '''Wiktionary''']&lt;br/&gt;''Süzlek wä süznämä''
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; | [http://tt.wikibooks.org/wiki/Täwge_Bit '''Wikibooks''']&lt;br/&gt;''İrekle kitap wä qullanma''
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; | [http://tt.wikiquote.org/wiki/Täwge_Bit '''Wikiquote''']&lt;br/&gt;''Özek cíıntığı''
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; | [http://wikisource.org/wiki/Täwge_Bit '''Wikisource''']&lt;br/&gt;''İrekle istälek''
|}
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>qln6c9fen4gnsjbk3gtbwjopqymti2j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Kitaplar</title>
    <ns>14</ns>
    <id>11</id>
    <revision>
      <id>3272</id>
      <parentid>936</parentid>
      <timestamp>2007-03-04T08:31:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artur~ttwikibooks</username>
        <id>16</id>
      </contributor>
      <comment>Removing all content from page</comment>
      <origin>3272</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Main Page</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14</id>
    <redirect title="Баш бит" />
    <revision>
      <id>5031</id>
      <parentid>3570</parentid>
      <timestamp>2011-04-23T09:49:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.204.188.112</ip>
      </contributor>
      <comment>[[Баш бит]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>5031</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27" sha1="fnwrv04yd7x5dcylmsj3d286htuhkgn" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Баш бит]]</text>
      <sha1>fnwrv04yd7x5dcylmsj3d286htuhkgn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qör'än:äl-Fatíxa süräse</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16</id>
    <revision>
      <id>941</id>
      <timestamp>2004-10-26T20:02:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Al Beri</username>
        <id>1</id>
      </contributor>
      <origin>941</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2186" sha1="qtctt2hcyzsso3p4twklxre79p6njyr" xml:space="preserve">'''[[Qör'än]]neñ äl-Fatíxa''' atlı 1. süräse 7 ayättän tora.


'''1'''. &lt;big class=&quot;arabic&quot;&gt;«بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِِ»&lt;/big&gt;
: [ Bismillāh ir-raxmān ir-raxīm ]

: Räximle şäfqätle Allah iseme belän başlím eşemne.  


'''2'''. &lt;big class=&quot;arabic&quot;&gt;«الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»&lt;/big&gt;
: [ Älxämdö lillāhi räbbi älğālämin ]

: Çın maqtaw ğälämnärne, böten mäxluqlarnı tärbiäläwçe Allahu täğälägä tieşle.  


'''3'''. &lt;big class=&quot;arabic&quot;&gt;«الرَّحْمـنِ الرَّحِيمِ»&lt;/big&gt;
: [ İr-raxmān ir-raxīm ]

: Allahu täğälä bu donyada barça keşelärgä märxämätle, yäğni mö'minnärgä dä niğmätlären birä, ämmä axirättä mö'min bändälärenä genä biräçäk.  


'''4'''. &lt;big class=&quot;arabic&quot;&gt;«مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»&lt;/big&gt;
: [ Māliki yäwmi ad-din ]

: Allahu täğälä, ğädellek belän xökem itüçe, äxirät köneneñ patşasıdır.  


'''5'''. &lt;big class=&quot;arabic&quot;&gt;«إِيَّاكَ نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ»&lt;/big&gt;
: [ İyākä näğbödö wä-iyākä nästäğin ]

: İ tärbiäçebez Allah! Bez siña ğına ğíbadät qılabız häm här eşebezdä sinnän genä yärdäm soríbız.  


'''6'''. &lt;big class=&quot;arabic&quot;&gt;«اهدِنَـا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ»&lt;/big&gt;
: [ İhdinā as-sirātä al-möstäqim ]

: İ tärbiäçebez Allah! Bezlärne turı yulğa künder! (Turı yul – Qör'än häm sönnät yulıdır)  


'''7'''. &lt;big class=&quot;arabic&quot;&gt;«صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ»&lt;/big&gt;
: [ Sirātä allāzinä änğämtä ğäläyhim ğäyri älmäğddübi ğäläyhim wälā ad-dāllin ]

: Ul yulnı Sin äwwälgelärgä inğam itep birdeñ, bezlärne Sineñ açuıñ töşkän wä adaşqan keşelärneñ bideğät häm zalälät yulınnan başqa yulğa künder, yäğni Sine açulandırmağan häm xaq yuldan adaşmağan keşelär yulına künder! 

[[{{ns:Category}}:Qör'än|al-fatíxa]]</text>
      <sha1>qtctt2hcyzsso3p4twklxre79p6njyr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mäqälälär</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17</id>
    <revision>
      <id>3906</id>
      <parentid>942</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:12:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3906</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="117" sha1="czb2wzzr1pal28yqcsrtq51fprlfc7m" xml:space="preserve">__NOTOC__
== B ==
* Belmäw ğäyep tügel, belergä tırışmaw ğäyep.
== K ==
* Kirägennän artıq söyläşmä.</text>
      <sha1>czb2wzzr1pal28yqcsrtq51fprlfc7m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әйтемнәр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18</id>
    <revision>
      <id>7386</id>
      <parentid>7297</parentid>
      <timestamp>2025-01-29T15:57:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.207.92.55</ip>
      </contributor>
      <comment>/* К */</comment>
      <origin>7386</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3389" sha1="nhsgtqzrdfqd2thrvs9060n3c859pso" xml:space="preserve">== A ==
* Aлты яшәр юлдaн кaйтсa, aлтмыш яшәр күрешә килeр.
* Aкчaның күзe юк.
* Aвыртмaс бaшкa тимeр тaяк.
* Axмaк дусың булгaнчы - aкыллы дoшмaның булсын.
* Aз дa җитә, күп тә бeтә, бeргә тoргaнгa ни җитә.
==Ә==
* Әйбeрнeң яңaсы яxшы, дусның искeсe яxшы.
* Әйткән сүз - aткaн ук.

== Б ==
* Бaшлaнгaн эш – бeткән эш.
* Биргәнгә биш тә күп, aлгaнгa aлты дa aз.
* Бүгeн бaр, иртәгә юк.
== җ ==
* Җидeнчeдә ни булсa, җитмешeндә шул булыр.
* Җил исми, яфрaк сeлкeнми.
* Җирeң нинди булсa, икмәгeң дә шундый булa.

== Д ==
== E ==
* Эт бaлaсы тoрa aзaр.
* Эш эшләгән интeкмәс, эшләмәгән көн итмәс.
* Эшләп үлмәссeң, чирләп үләрсeң.
* Эшләп aшaсaң, aрыш икмәгe дә тәмлe.
== Ф ==
==== 
 ====
пплллллллааоовввооооспавми и арнлб очпт ,мммтттттттаыо.

== Г ==
== И ==
* Игeннe җир уңдырмый, тир уңдырa.
* Илчeгә үлeм юк
* Иртәгә үләрeңнe бeлгәндәй яxшылык ит, мeң ел яшәрeңнe бeлгәндәй кәсeп ит.
== К ==
* Кeм Эшләми, шул aшaмый.
* Кeм нәрсәгә күнeгә – шуның бeрлә күмeлә.
* Кeмнeң aрбaсынa утырсaң, шуның җырын җырлaрсиң.
* Кeмнeң эшe юк, шуның aшы юк.
* Кeмнeң сыеры бaр, шуның сые бaр.
* Кешe ышaнмaстaйны дөрeс булсa дa сөйләмә.
* Кешeнeкe пешeргәнчe, минeм xaтын көйдeрә.
* Көзгe көн бaлaдaй: әлe көлә, әлe елый.
* Күңeл бoзгaн – дус түгeл.
* Күп тoргaннaн сoрaмa, күп күргәннән сoрa.
* Кoрaлы үтмәснeң эшe бeтмәс.
* Куркaк сәүдәгәр ни фaйдa итәр, ни зыян итәр.

== Л==
== М ==
== Н ==
* Ни aкыллы, ни тылe, ни дә булсa икeлe.
== Ө==
* Өрә бeлми өргән эт aвылгa бүрe китeрeр.
* Өйe бaрның көйe бaр.
== П ==
== Р ==
== С ==
* Сaбaндa сaйрaшмaсaң, индирa ыңгырaшырсың.
* Сүзe xaкның йөзe aк.
== Т ==
* Тeлeң ни әйтсә, кoлaгың шуны ишeтeр.
* Тыяры юк туйгa киткән.
* Тырышкaн тaбaр, тaшкa кaдaк кaгaр.
* Тырышмaсaң, xeзмәт юк; xeзмәт итмәсәң, кәдeр юк.
* Тирләп эшләсәң, тәмләп aшaрсың.
* Туa мөгeз чыкмый, тoрa мөгeз чыгa.
==Ү ==
* Үләсe күбәләк ут күзeнә кeрeр.
* Үзeм тaпкaн мaл түгeл, әтинeкe җәл түгeл.
== X ==
== Я ==
* Ятып кaлгaнчы, aтып кaл.
* Яңкәйгәнгә иңкәй-бaшың җиргә җиткәнчe, чaлкaйгaнгa чaйкaл - бaшың күккә тигәнчe.
* Язги бoз ястык кaлынлыгы булсa дa, ышaнмa, көзгe бoз көзгe кaлынлыгы булсa дa ышaн.
[[Төркем:Татар халык иҗаты]]</text>
      <sha1>nhsgtqzrdfqd2thrvs9060n3c859pso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qazan uramnarı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19</id>
    <revision>
      <id>944</id>
      <timestamp>2004-12-02T17:08:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.30.245.23</ip>
      </contributor>
      <origin>944</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39710" sha1="bikxr054m0l1x568epva4sh0ajmw9bv" xml:space="preserve">[[w:Qazan uramnarı|Qazan uramnarı]]nıñ isemlege

&lt;pre&gt;
Абжалилова                  Abcälil
Авангардная
Авангардная Поперечная
Авангардный переулок
Авиахима
Автодорожная
Аграрная
Агрономическая              
Агрызская                   Ägercä
Агрызская 1-я               1. Ägercä
Агрызская 2-я               2. Ägercä
Адамюка
Адоратского                 
Азамат                      Azamat
Азина
Азинская 1-я
Азинская 2-я
Азинская 3-я
Айвазовская
Айдарова                    Aydar
Айдинова Артема             Artom Aydin
Айни Садреддина             Ayni Särdeddin
Академическая
Аксакова                    Aqsaq
Актайская                   Aqtay
Актанышская                 Aqtanış
Актюбинская                 Aqtübä
Алан                        Alan
Алданская                   Aldan
Алебастровая
Алексеева Петра
Алеутская
Алтайская                   Altay
Альметьевская               Älmät
Альпинистов
Аметьевская                 Ömet
Аметьевская Параллельная
Аметьевская Старая          İske Ömet
Аметьевский переулок        Ömet tıqırığı
Амирхана Фатыха проспект    [[w:Fatíx Ämirxan|]]
Амурская                    Amur
Анадырская                  Anadır
Ангарская
Апастовская
Апрельская
Аракчинская 1-я             1. Araqçı
Аракчинская 2-я             2. Araqçı
Аракчинская Поперечная
Аракчинская Старая
Аракчинская Старая 2-я
Аракчинское шоссе
Аральская 1-я
Аральская 2-я
Арбатская
Арбузова Академика
Армавирская 1-я
Армавирская 2-я
Армавирская 3-я
Армавирская Большая
Армавирская Малая
Арская                      Arça
Артельная
Артиллерийская
Архангельская
Архангельский переулок
Астраханская Поперечная &gt; 
Астраханский переулок
Астрономическая
Атнинский рудник            Ätnä
Аулак переулок
Ахтямова                    Äxtäm
Ачинская                    Äçen
Ашхабадская                 Aşğabad
Ашхабадский переулок        Aşğabad tıqırığı
Аэропортовская
Бабушкина
Бавлинская
Багратиона
Багрицкого Эдуарда
Бадаева
Бадаева 2-я
Бадаева переулок
Баженова
Бажова
Базарная                    Bazar
Базарная Поперечная         Bazar tıqırığı
Бакалейная
Бакинская                   Baqu
Балакирева
Балашовская
Балканская
Балтасинская                Baltaçı
Балтийская                  Baltíq
Баранова Петра
Барнаульская                Barnaul
Бассейная
Батумская
Батурина
Батыршина                   Batırşa
Баумана
Башкирская                  Başqort
Баяна Нура                  Nur Bayan
Беговая
Бедного Демьяна
Белинского
Белогорская
Беломорская
Беломорская Поперечная
Беломорский переулок
Белорусская
Белостокская
Берег реки Казанки          Qazan-Su yarı
Береговая
Береговая-
Березка
Березниковская 1-я
Березниковская 2-я
Берсутская
Бестужева
Бехтерева
Билярская                   Bilär
Бирюзовая
Бирюзовый переулок
Благодатная
Блочная
Блюхера
Бодрая
Боевая
Бойничная
Бойничная Задняя
Бойничный овраг
Болгар                      Bolğar
Болгарская
Болотникова
Болотникова переулок
Больничная
Большая                     Zur
Большая 2-я                 2. Zur
Бондюжская
Борисковская
Борисковская Задняя
Бородина
Борьбы
Ботаническая
Братская
Бригадная
Бригадная 2-я
Брюлова
Брюсова
Брянская
Бугринская
Буинская                    Bua
Бульварная
Буранная
Бурденко
Бутлерова
Бутырская
Бухарская                   Buxara
Вагонная
Варганова
Варшавская
Варшавский переулок
Васильковая
Васнецова
Ватутина
Вахитова площадь            Waxít mäydanı
Вересаева
Верещагина
Верхняя 1-я
Верхняя 2-я
Верхоянская
Весенняя
Ветеранов
Ветеринарная
Ветеринарный городок
Ветлужская
Ветровая
Вильямса
Витебская
Вишневского
Владимирская 1-я
Владимирская 2-я
Владимирская 3-я
Внешняя
Водников
Водоканал
Водрем-2
Военная
Возвышенная
Вокзальная площадь
Волгоградская
Волгодонская
Волжская
Волкова
Волнистая
Вологодская
Володарского
Волочаевская
Волховская
Волынская
Вольная 1-я
Вольная 2-я
Вольская 1-я
Вольская 2-я
Воркутинская
Воровского
Воровского поселок
Воронихина
Воскресенская
Воскресенская Задняя
Восстания
Восточная
Восход
Восьмого Марта
Восьмого Марта переулок
Въезжая
Выборгская
Выборгский переулок
Выборная
Выгонная
Высокогорская
Высотная
Высотная 2-я
Вяземская
Вятская
Вятский овраг
Габишева комиссара
Гаванская
Гаванский переулок
Гаврилова
Гагарина
Гагарина_
Газовая
Газовая 2-я
Газонная 1-я
Газонная 2-я
Гайдара                     
Галактионова
Галеева                     Ğäli
Гаражная 2-я
Гарифьянова профессора      Ğärifyan
Гассара
Гастелло
Гафиатуллина Газинура       Ğäzinur Ğäfiätulla
Гафури Мазита               Mäcit Ğafurí
Гашека Ярослава
Гвардейская
Героев Хасана
Героев Хасана 2-я
Герцена
Герцена переулок
Гидроспецстроя
Гиззата Тази                Gízzat Tací
Гипсовая
Главная
Гладилова
Глазовская
Глазунова
Глинки
Глубинная
Глухой переулок
Говорова маршала
Гоголя
Годовикова Николая
Голубятникова
Гомельская
Гончарова
Горбунова
Гори
Горийская
Горная
Горный переулок
Городецкого улица
Городская
Горсовета
Горсоветская
Горьковское шоссе
Горького
Гражданская
Граничная
Грибоедова
Гривка Большая
Гривская
Громовой Ульяны
Груздева
Грузовая
Грунтовая
Грушевый переулок
Губкина академика
Гудованцева
Гульбакча
Давликеевская               Däwlätkey
Давликеевская 1-я
Давликеевская 10-я
Давликеевская 11-я
Давликеевская 12-я
Давликеевская 13-я
Давликеевская 2-я
Давликеевская 3-я
Давликеевская 4-я
Давликеевская 5-я
Давликеевская 6-я
Давликеевская 7-я
Давликеевская 8-я
Давликеевская 9-я
Давликеевская Задняя
Давликеевская Новая Попер
Дальневосточная
Дальняя
Даурская                    Daur
Даурская 2-я                2. Daur
Дачная
Дачный переулок
Двадцать пятое Октября
Двенадцатое декабря
Двинская
Девятого января
Девятое мая
Дегтярева
Дегтярная
Дежнева
Декабристов
Деловая
Дементьева
Депутатская
Десятидворная
Десятой годовщины Октября
Джалиля Мусы                Musa Cälil
Джамбула
Джапаридзе
Дзержинского
Димитрова
Динамо
Динамовская
Днепропетровская
Добролюбова
Доватора
Докучаева
Долинная
Донецкая
Донецкая 2-я
Дорожная
Дорожная Малая
Дорожная_1
Достоевского
Дренажная
Дружбы
Дружинная
Дружинный переулок
Дубинина Володи
Дубравная
Дубровка
Дубъязская
Дудинская
Дулат Али                   Ali Dulat
Дунайская
Дуртенче                    Dürtençe
Ежевичная
Елабужская 1-я              1. Alabuğa
Елабужская 2-я              2. Alabuğa
Еловая
Енисейская
Ермоловой
Ершова Николая
Желатиновая
Железноводская
Железнодорожная
Железнодорожников
Железнодорожный переулок
Железняка матроса
Желябова
Жигулевская
Жилищная
Жилищная_1
Жуковка
Жуковского
Журналистов
Забайкальская
Заботина
Заботина переулок
Заводская
Заводская 1-я
Заводская 2-я
Заводская 3-я
Заводская 4-я
Завойского академика
Завокзальная
Загородная
Заинская                    Zäy
Займищенская
Займищенский переулок
Зайцева
Закамская
Закамский переулок
Залесная
Залесная 2-я
Залесная 3-я
Залесная 4-я
Залесная Поперечная
Залесный переулок
Заливная
Заовражная
Западная
Западный переулок
Запорожская
Запрогонная
Заречная
Заречная 2-я
Заречная Большая
Заречная Большая 2-я
Заречная Малая
Заречная-
Заря
Заслонова
Звездная
Звениговская
Звенигородская
Зеленая
Зеленый переулок
Зелинского
Земледельческая
Землемерная
Землемерная 2-я
Земляничная 1-я
Земляничная 2-я
Земляничная 3-я
Зенитная
Зилантова гора              Zilant Tawı
Зимняя
Зинина
Зорге Рихарда
Зур Урам                    Zur Uram
Ибрагимова проспект         İbrağím
Ижевская
Измайловская
Ильича
Имянле                      İmänle
Инвентарная
Индивидуальная
Индустриальная
Инженерная
Инструментальная
Интернатная
Ипподромная
Ирек                        İrek
Иртышская
Исаева                      İsay
Искры
Ишимская                    İşem
Йолдызлы                    Yoldızlı
КСКА
Кабанная Дальняя
Кабанная Малая
Кабанский переулок
Кавалерийская
Кавказская                  Qawqaz
Кадышевская 10-я
Кадышевская 11-я
Кадышевская 12-я
Кадышевская 13-я
Кадышевская 2-я
Кадышевская 3-я
Кадышевская 5-я
Кадышевская 7-я
Кадышевская 8-я
Кадышевская 9-я
Казахская                   Qazaq
Календарная
Калинина
Калинина_1
Калининградская 1-я
Калининградская 2-я
Калининградская 3-я
Калининградская 4-я
Калиновского
Калугинская
Калужская
Камала Галиаскара           Ğäliäskär Kamal
Камала Шарифа               Şärif Qamal
Камая профессора            Qamay
Камчатская
Камышинская
Канашская                   Qanaş
Караваевская
Карагандинская              Qarağanda
Карамзина
Карбышева
Карельская
Карима Фатыха               Fatíx Kärim
Карпатская
Карьерная 1-я
Карьерная 2-я
Касаткина
Касимовых братьев           Qasímnar
Каспийская
Каучуковая
Каховская
Качалова
Каширская
Каштановая                  Kästänä
Квартальная
Кедровый переулок
Кемеровская
Керченская
Киевская
Кизическая Малая
Кирова
Кирова переулок
Кирпичная
Кирпично-Заводская
Кисловодская
Кисловодский переулок
Клеверная
Клеверная 2-я
Клеверная 3-я
Клеверная 4-я
Клеверная 5-я
Клеверная 6-я
Кленовая 1-я
Кленовая 2-я
Кленовая 3-я
Клубная
Ключищенская
Ковалевской
Кожевенная
Козья Малая
Коллективная
Коломенская
Колхозная
Колхозная 2-я
Колымская
Кольцевая
Кольцова
Комарова
Комарова_1
Комбайнерская
Комбайнерская 2-я
Комбинатская
Комлева
Коммунаров
Комсомольская
Комсомольская_1
Кооперативная
Кооперативная_1
Коробицына
Королева академика
Короленко
Короткий переулок
Коротченко
Космодемьянской
Космонавтов
Косогорная
Котика Вали
Котовского
Кочетов переулок
Кошевого Олега
Крайняя
Краматорская
Красикова лейтенанта
Красина
Красная Большая
Красная Малая
Красноармейский переулок
Красноборская 1-я
Красноборская 2-я
Красноборская 3-я
Красновидовская
Красноводская
Красного Знамени
Красногорская
Краснодарская
Краснодонская
Краснодонский переулок
Красной Позиции
Краснокамская
Краснококшайская
Краснооктябрьская
Краснопресненская
Красноуральская
Красный Маяк
Красный Пожарник
Красный химик
Красочная
Кремлевская                 Kirmän
Крестьянская
Кривая
Кривой овраг
Криворожская
Круговая
Крупской
Крутовская
Крутой переулок
Крылова
Крыловка Большая
Крыловка Малая
Крымская                    Qırım
Кубанская
Кубанский переулок
Куземетьевская
Кузнечная
Кузнечный Малый (Малокузнечный)
Кузнечный переулок
Куйбышева
Кукморская                  Quqmara
Кукушкинская
Кукушкинский переулок
Кул Гали                    Qol Ğäli
Кулаевская                  Qulay
Кулахметова                 Qoläxmät
Кулибина
Кунанбаева (Кунанбая) Абая  Abay Qunanbay
Кунче                       Künçe
Купалы Янки
Курашова
Куркачинская                Kürkäçe
Курская
Курчатова
Кутузова
Кутузова переулок
Кутуя Аделя                 Ğädel Qutuy
Кызыл Армейская слобода
Кызыл Татарстан             Qızıl Tatarstan
Лаврентьева академика
Лагерная
Ладожская 1-я
Ладожская 2-я
Лазарева
Лазо Сергея
Лаишевская                  Layış
Латышских стрелков
Лебедева
Лебяжья
Леваневского
Левитана
Левобулачная
Ленина
Ленина_1
Ленинградская
Ленинградская 2-я
Ленинградский переулок
Лениногорская
Ленская
Лермонтова
Лесгафта
Лесная
Лесная_
Лесной переулок
Лесозаводская
Лесозаводская 2-я
Лесопарковая
Лесопильная
Лесорубная
Летняя
Лечебная
Либкнехта Карла
Линейная
Липатова
Липовая
Липовый переулок
Лиственный переулок
Литвинова
Лобачевского
Лодейная
Локаторная
Локомотивная
Ломжинская
Ломоносова
Ломоносова 2-я
Луганская
Луговая
Лукина
Луковского
Лумумбы Патриса
Луначарского
Лунная
Лучанская
Лучевая
Львовская
Люблинская
Лядова
Лянгузова
Мавлютова
Магаданская
Магаданская 2-я
Магаданский переулок
Магазинная
Магистральная
Магнитогорская
Майкопская
Майская
Майский переулок
Макаренко
Макаренко Малая
Максимова
Максимова переулок
Малая 1-я
Малая 2-я
Маленькая
Малиновая
Мамина-Сибиряка
Мариупольская
Маркина
Маркса Карла
Марсовая
Маршальская
Маршрутная
Мастеров
Матросова
Маяковского
Международная
Межевая
Межевой переулок
Межлаука Мартына
Мелекесская
Мелитопольская
Мензелинская
Мередианная
Местная
Металлистов
Меховщиков
Милицейская
Милицейский переулок
Минина
Минская
Минусинская
Мира
Миргородская
Мирная
Миславского
Мичурина
Мичурина_
Модельная
Можайского
Моисеева
Моисеева переулок
Молдавская
Молдавская 1-я
Молдавская 2-я
Молдавская 3-я
Молодежная
Молодежная_
Молодежный переулок
Молодецкая
Молодецкий переулок
Молодогвардейская
Молодости
Монтажная
Морозова Павлика
Московская Малая
Мостовая
Мостовая Задняя
Моторная
Музыкальная
Муромская 1-я
Муромская 2-я
Муромская 3-я
Муромская 4-я
Муромская 5-я
Муромская 6-я
Муромская 7-я
Муромская 8-я
Мусина                      Musa
Мухамедьярова профессора    Möxämmädyar
Мухаметшина                 Möxämmädşah
Мухаметшина Большая
Мухаметшина Малая
Набережная
Набережная  реки Казанки
Набережная _1
Набережная _2
Набережная _3
Набережная _4
Навои Алишера
Нагорная
Нагорная_
Надеждинская
Наджми Кави                 Qäwi Näcmi
Надпойменная
Нариманова
Насыпная
Насыри Каюма                Qayum Nasírí
Научный городок
Нахимова адмирала
Нахимовский овраг
Начальная
Невельского
Некрасова
Несмелова
Нестерова
Нестеровский овраг
Нестеровский переулок
Нестеровский спускяУ
Нефтяников 2-я
Нивелирная
Нижнекамская
Нижнекамская 2-я
Нижнетагильская
Нижнеторфяная
Нижняя
Нижняя_
Низенькая
Низовая
Николаева
Нов-Вахитовский переулок
Новаторов
Новая
Новгородская
Новгородский переулок[к
Новинка
Новоазинская
Новоаракчинская
Нововахитовская
Новодавликеевская
Новодача
Новокараваевская
Новокирпичная
Новокремлевская
Новоосиновская
Новоосиновская 2-я
Новоосиновская 3-я
Новопесочная
Новопоповка
Новопугачевская
Новороссийская
Новосветлаяп
Новосельская 10-я
Новосельская 11-я
Новосельская 12-я
Новосельская 2-я
Новосельская 3-я
Новосельская 4-я
Новосельская 5-я
Новосельская 6-я
Новосельская 7-я
Новосельская 8-я
Новосельская 9-я
Новосельская
Новосибирская
Новосибирский переулок
Новослободская
Новостройка
Новоторфяная
Новоюдинская
Ногинская
Ноксинская
Ноксинская 1-я
Ноксинская 2-я
Ноксинская 3-я
Ноксинская 4-я
Ноксинский спуск
Нурлатская                  Norlat
Нурлатский переулок         Norlat tıqırığı
Обнорского
Оборонная
Объединенная
Овраг Малой Слободки
Овражная
Огарева
Огородная
Одесская
Односторонка Гривки
Односторонка Луговая
Односторонка Парковая
Односторонки Гривки переулок
Односторонняя Ноксинская
Одноэтажная
Озерная
Озерная_
Окольная
Окраинная
Окружная
Окская
Октябрьская
Октябрьский городок
Октябрьский переулок
Олонецкая
Олькеницкого
Онежская
Оранжерейная
Оренбургский тракт
Ореховая
Ореховый переулок
Орловская
Оружейников
Осенняя Большая
Осенняя Малая
Осиновская
Осиновская 1-я
Осиновская 2-я
Осиновская 3-я
Осипенко
Островского
Отарская
Отдаленная 1-я
Отдаленная 2-я
Отдыха
Откосная
Отрадная
Офицерская
Охотничья
Охотская
Павлова академика
Павлюхина
Павлюхина Задняя
Панфиловцев
Параллельная
Параллельно-Кисловодская
Параллельно-Прогонная
Парижской Коммуны
Парина академика
Парковая
Парниковая
Паровозников5\
Партизанская
Пархоменко
Пензенская
Первого Мая
Первого Мая площадь
Первомайская
Первомайский переулок
Передняя
Передовая
Переселенческая
Пермская
Пермская   2-я
Пермская   3-я
Пермская_
Перовской Софьи
Перспективная
Песочная
Песочная_
Песочный переулок
Пестеля
Песчаная
Петлякова
Петрова
Петровского
Петряевых Братьев
Петряевых Братьев переулок
Пехотная
Пехотный переулок
Печерская Малая
Пешеходная
Пилотская
Пионерская
Пихтовая
Плетеневский переулок
Плодовая
Плужная
Победиловская 1-я
Победиловская 2-я
Победиловская 3-я
Победиловская 4-я
Победиловская 5-я
Победиловская Задняя
Победы проспект
Побежимова
Побежимова переулок
Повстанческая
Пограничная
Подаметьевская
Подгорная
Подгорная 1-я
Подгорная 2-я
Подгорная_
Поддубного Ивана
Подлесная
Подлужная
Подольская
Подъемная
Пожарная
Пожарского
Пожарского переулок
Полевая
Полесская
Ползунова
Полигон
Политехническая
Полковая
Пологая
Полонная
Полоцкая
Полянская
Полярная
Поперечно-Кабанная
Поперечно-Карагандинская 1-я
Поперечно-Карагандинская 2-я
Поперечно-Карагандинская 3-я
Поперечно-Колхозная
Поперечно-Красноборская
Поперечно-Краснококшайская
Поперечно-Крымская
Поперечно-Кукушкинская
Поперечно-Лагерная
Поперечно-Луговая
Поперечно-Магистральнаяэ
Поперечно-Мирная
Поперечно-Мостовая
Поперечно-Новодавликеевская
Поперечно-Ноксинская
Поперечно-Осенняя 1-я
Поперечно-Осенняя 2-я
Поперечно-Песочная
Поперечно-Подлужная
Поперечно-Прогонная
Поперечно-Равнинная
Поперечно-Северная 2-я
Поперечно-Слободская
Поперечно-Снежная
Поперечно-Сормовская
Поперечно-Таловая
Поперечно-Хороводная
Поперечно-Центральная
Попова Александра
Пороховая
Портовая
Портовая 1-я
Поселковая
Поселковый переулок
Потребительская
Правды
Правобулачная
Правокабанная
Пржевальского
Прибольничные домая
Приборная
Прибрежная
Прибрежный переулок
Привокзальная
Привокзальная 2-я
Привокзальная площадь
Приволжская
Приволжский переулок
Привольная 1-я
Привольная 2-я
Пригородная
Придорожная
Приовражная
Приовражная 2-я
Прирельсовая
Пришвина
Пришкольный переулок
Прогонная
Продольная
Продольно-Кукушкинская
Проезжая
Производственная
Пролетарская
Промысловая
Промышленная
Проселочная
Просторная
Проточная
Профессорский переулок
Профсоюзная
Прохладная
Проходная
Прямая
Псковская
Пугачевская
Пугачевский Малый овраг
Пугачевский овраг
Путейская
Пушкина
Пятигорская
Пятьдесят лет Октября
Рабочая
Рабочей молодежи
Равнинная
Равнинный переулок
Радистов
Радищева
Раздольная
Разина Степана
Разъезд Аметьево
Раифская
Райниса
Ракетная
Расковой Марины
Рахимова                    Räxim
Рахматуллина                Räxmätulla
Революции
Революционная
Революционный переулок
Резвая 1-я
Резвая 2-я
Ремесленная
Репина
Речная
Рижская
Родины
Родниковая
Роторная
Рощинская
Рубежная
Рубежная 2-я
Рубежная 3-я
Рубежная 4-я
Рубежная 5-я
Рудная
Русловая
Руставели
Рыбацкая
Рылеева
Рыночная
Рядовая 1-я
Рядовая 2-я
Сабан                       Saban
Савиновская
Садовая
Садовая 1-я
Садовая 2-я
Сазлы                       Sazlı
Саид-Галиева                Säid Ğäli
Сайдашева Салиха            Sälix Säydäş
Сайдашева переулок          Sälix Säydäş tıqırığı
Сакко и Ванцетти
Салтыкова-Щедрина
Самарская                   Samar
Самодеятельности
Сарапульская
Саратовская                 Sarıtaw
Сафиуллина                  Säfiulla
Сафьян
Сахалинская
Сборная
Свердлова
Светлая
Светлая_
Свияжская
Свободная
Свободы площадь
Связистов
Севастопольская
Северная
Северополюсная
Седова
Селекционная
Селькоров
Селянская
Семашко
Семидворная
Семиозерская
Сентябрьская
Серафимовича
Сердаш                      Serdäş
Серова
Серп и Молот
Серпуховская
Сеченова
Сибирский тракт
Силикатная
Симферопольская
Синицына Виталия
Сиреневая
Сквозная
Складская
Скороходная
Скрябина
Славянская
Слободская
Слободская Малая
Смежная
Смоленская
Смычка
Снежная
Собинова
Советская
Советская площадь
Совнаркомовская
Совнархозовская
Совхозная
Совхозная_
Совхозный переулок
Солдатская
Солидарности
Соликамская
Солнечная
Солнечный переулок
Соревнования
Сормовская
Сормовский переулок
Сорок лет Октября
Сорок лет Победы
Сортировочная
Сосновая
Софийская
Союзная 1-я
Союзная 10-я
Союзная 3-я
Союзная 4-я
Союзная 7-я
Спортивная
Средняя
Ставропольская
Стадионная
Станиславского
Станционная 1-я
Станционная 2-я
Станционная 3-я
Станционная 4-я
Станционная 5-я
Станция Восстания
Станюковича
Старая Пугачевская
Старая_
Степная
Стожки
Столбищенская 1-я
Столбищенская 2-я
Столбова Николая
Строевая
Строительная
Студеная
Суворова
Суворовский переулок
Суконная
Султан-Галиева площадь      Soltan Ğäli mäydanı
Султана Зайни               Soltan Zäyni
Сумская
Сурикова
Сухорецкая
Сухуми
Счастливая
Сызранская                  
Сыртлановой                 Sırtlan
Табейкина
Таганрогская
Таежная
Таймырская
Такташа Хади                Xadí Taqtaş
Такташа Хади Задняя         
Таловая
Тальниковая
Тамбовская
Танковая
Тар Урам                    Tar Uram
Татарстан                   Tatarstan
Татцика
Ташаяк                      Taşayaq
Тбилисская
Тверская
Театральная
Телецентра
Тельмана
Теньковская
Теодолитная
Теплично-Комбинатная
Тепловозников
Тетюшская                   Titüş
Техническая
Технологов
Тимер Юл                    Timer Yul
Тимирязева
Тинчурина Карима
Тихая
Тихий переулок
Тихогорская
Тихомирнова
Тихорецкая
Тихорецкая 2-я
Тобольская
Товарищеская
Токарная
Толбухина
Толстого
Томская
Тополевая
Торговая
Торфяная
Тракторная 1-я
Тракторная 2-я
Тракторная 3-я
Тракторная 4-я
Трамвайная
Транспортная
Тренева
Троицкий лес
Трубная
Труда
Трудящихся
Тукаевский переулок
Тукая Габдуллы              Ğäbdulla Tyqay
Тульская
Тупиковый переулок
Турбинная
Турбинная_
Тургенева
Туринская
Туринская 2-яЂ
Туристическая
Туристический переулок
Турского
Туфана Хасана               Xäsän Tufan
Тушинская
Тушинская 2-я
Тэцевская
Тюленина
Тюлячинская                 Teläçe
Тюменская
Тюменский переулок
Ударная
Узенькая
Узянле                      Üzänle
Украинская
Ульяновых
Университетская
Уныш                        Uñış
Уральская                   Ural
Уржумская
Урицкого
Урицкого переулок
Урожайная
Услонская                   Oslan
Усманова Шамиля             Şamil Usman
Успенского
Уссурийская
Уссурийский переулок
Уфимская                    Ufa
Ухтомского
Учительская
Ушакова адмирала
Фабричная
Фаткуллина                  Fatqulla
Февральская
Федорова Ивана
Федосеевская
Ферганская
Ферма номер два
Фермское шоссе
Фигурная
Фигурная 2-я
Физкультурная
Филиальная
Флегонтов переулок
Фонвизина
Фрезерная
Фруктовая
Фрунзе
Фрунзе Роща
Фурманова
Футбольная
Фучика Юлиуса
Халева
Халитова                    Xälit
Халтурина Степана
Харьковская
Хибинская
Химиков
Хлебозаводская
Холмовая
Хороводная
Цветочная
Целинная
Центральная
Центральная 1
Центральная 2
Центрально-Мариупольская
Цеткин Клары
Цимлянская
Циолковского
Циолковского переулок
Чайкиной Лизы
Чайковского
Чапаева
Чебоксарская                Çıboqsar
Чебоксарская Поперечная
Челнинская                  Çallı
Челюскина
Челюскинцев
Челябинская
Черемховская
Черемховская Большая
Черепичная
Череповецкая
Черкасова Леонида
Черниговская
Черногорская
Черноморская
Черноозерская
Чернышевского переулок
Чернышевского
Черняховского
Четаева
Чехова
Чигорина
Числе
Чистая
Чистоозерная
Чистопольская
Чистопольская Малая
Читинская
Чишмяле                     Çişmäle
Чкалова
Чугуевская
Чуйкова маршала
Чукотская
Чусовая
Шадрина
Шаляпина
Шатурская
Шатурская 2-я
Шатурская Поперечная
Шаумяна
Шахтерская
Шевцовой Любы
Шевченко
Шейкмана проезд
Широкая
Шишкина
Школьная
Школьный переулок
Шмидта лейтенанта
Шоссейная
Шоссейная Большая
Шоссейный переулок
Штативная
Шулакова
Шумная
Щапова
Щепкина
Щербаковский переулок
Щорса
Щукина
Электрика
Энгельса
Энергетиков
Энтузиастов
Эсперанто
Эш-Урам                     Eş Uram
Юбилейная
Юго-Западная 2-я
Юдина Яна
Юдинская
Южная
Южная Поперечная
Южно-Промышленная
Юл Урам                     Yul Uram
Юл Урамский переулок        Yul Uram tıqırığı
Юл-Урам 2-я                 2. Yul Uram
Юлаева Салавата             Salawat Yulay
Юлдан                       Yuldan
Юности
Ютазинская                  Yutací
Ягодинская
Ягодная
Якты Юл переулок            Yaqtı Yul
Якуба Камиля                Kamil Yağqub
Якутская                    
Ялтинская                   
Ямашева Хусаина проспект    Xösäyen Yamaş         
Ямская                      
Яранская                    Yaran
Ярмарочная                  
Яруллина Фарида             Färid Yarulla         
Ясеневый переулок           
Ясная                       
Яснополянская               
Яснополянский переулок      
Яшель                       Yäşel                 
Яшь Коч                     Yäş Köç               
Яшь урам                    Yäş Uram              
Яшьляр                      Yäşlär                
&lt;/pre&gt;</text>
      <sha1>bikxr054m0l1x568epva4sh0ajmw9bv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Илләр буенча белешмә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1792</id>
    <revision>
      <id>3902</id>
      <parentid>3900</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:00:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3902</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14163" sha1="3ya17s1037uuq7vb76wrs23zu755vsl" xml:space="preserve">{|
|'''Ил'''||'''ISO 3166 коды'''   :||'''Башкаласы'''||'''Халыкның күпчелеге'''   :||'''Акча берәмлеге'''||'''Халык саны'''   :||'''Территориясе, км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;'''   :||'''Кеше/км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;'''
|-bgcolor=Linen
|Afghanistan ||AF||Kabul||2206300||Afghani||31056997||652090||47
|-
|Albania ||AL||Tirane||353400||Lek||3129678||28750||108
|-bgcolor=Linen
|Algier||DZ||Algier||3917000||Dinar||32853798||2381740||13
|-
|America `Statlary ||US||Washington||570898||dollar||296496640||9629090||30
|-bgcolor=Linen
|Andorra ||AD||Andorra la Vella||23000||Euro||66200||470||140
|-
|Angola ||AO||Luanda||2297200||New Kwanza||15941392||1246700||12
|-bgcolor=Linen
|Antigua Barbuda ||AG||Saint John's||23500||East Caribbe dollar||81000||440||184
|-
|Arab Emirate||AE||Abu Dhabi||539800||dirham||4533145||83600||54
|-bgcolor=Linen
|Argentina ||AR||Buenos Aires||13349000||Peso||38747148||2780400||13
|-
|Armenia ||AM||Yerevan||1462700||Dram||3016312||29800||101
|-bgcolor=Linen
|Australia ||AU||Canberra||327700||Australia dollar||20320904||7741220||2
|-bgcolor=Linen
|Austria ||AT||Vienna||2041300||Euro||8211359||83870||97
|-
|Azerbaijan ||AZ||Baku||2118600||Manat||8388402||86600||96
|-bgcolor=Linen
|Bahama||BS||Nassau||222200||Bahama dollar||323063||13880||23
|-
|Bahrain ||BH||Al-Manamah||527000||Bahrain dinar||726617||710||1023
|-bgcolor=Linen
|Bangladesh ||BD||Dhaka||12560000||Taka||141822272||144000||984
|-
|Barbados ||BB||Bridgetown||98900||Barbados dollar||269556||430||626
|-bgcolor=Linen
|Belarus ||BY||Minsk||1769500||Belarus ruble||9775591||207600||47
|-
|Belgia||BE||Brussel||1750600||Euro||10470738||32545||321
|-bgcolor=Linen
|Belize ||BZ||Belmopan||8700||Belize dollar||291800||22970||12
|-
|Benin ||BJ||Porto-Novo||231600||CFA Franc||8438853||112620||74
|-bgcolor=Linen
|Bhutan ||BT||Thimphu||60200||Ngultrum||918000||47000||19
|-
|Bolivia ||BO||La Paz||1576100||Boliviano||9182015||1098580||8
|-bgcolor=Linen
|Bosnia Herzegovina ||BA||Sarajevo||581500||Marka||3907074||51210||76
|-
|Botswana ||BW||Gaborone||195000||Pula||1764926||581730||3
|-bgcolor=Linen
|Brazilia||BR||Brasília||2160100||Real||186404912||8514880||21
|-
|Britania||GB||London||7615000||Pound sterling||60202604||243610||247
|-bgcolor=Linen
|Brunei ||BN||Bandar Seri Begawan||78000||Brunei dollar||373819||5770||64
|-
|Bulgaria ||BG||Sofia||1088700||Lev||7740928||110990||69
|-bgcolor=Linen
|Burkina Faso ||BF||Ouagadougou||962100||CFA Franc||13227835||274000||48
|-
|Burundi ||BI||Bujumbura||331700||Burundi franc||7547515||27830||271
|-bgcolor=Linen
|Cambodja ||KH||Phnom Penh||1169800||Riel||14071014||181040||77
|-
|Cameroon ||CM||Yaounde||1395200||CFA Franc||16321863||475440||34
|-bgcolor=Linen
|Canada ||CA||Ottawa||1142700||Canada dollar||32270508||9984670||3
|-
|Cape Verde ||CV||Praia||99400||Cape Verde escudo||506807||4030||125
|-bgcolor=Linen
|Central African Respublic ||CF||Bangui||810000||CFA Franc||4037747||622980||6
|-
|Chad ||TD||N'Djamena||609600||CFA Franc||9748931||1284000||7
|-bgcolor=Linen
|Chile ||CL||Santiago||5333100||Chile Peso||16295102||756630||21
|-
|China/Catay||CN||Beijing||10849000||Yuan||1304499968||9598060||135
|-bgcolor=Linen
|Colombia ||CO||Bogata||7594000||Colombia Peso||45600244||1138910||40
|-
|Comoros ||KM||Moroni||60200||franc||600490||2230||269
|-bgcolor=Linen
|Congo||CG||Brazzaville||1169900||CFA franc||3998904||342000||11
|-
|Congo Democratic||CD||Kinshasa||6541300||Congo franc||57548744||2344860||24
|-bgcolor=Linen
|Corvatia ||HR||Zagreb||685500||Kuna||4444451||56540||78
|-
|Costa Rica ||CR||San Jose||1527300||Colón||4327228||51100||84
|-bgcolor=Linen
|Cote d'Ivoire ||CI||Yamoussoukro||185600||CFA Franc||18153868||322460||56
|-
|Cuba ||CU||Havana||2686000||Cuba Peso||11269400||110860||101
|-bgcolor=Linen
|Cypr ||CY||Nicosia||197600||Cypr pound||835307||9250||90
|-
|Czechia||CZ||Praga||1378700||Koruna||10196360||78870||129
|-bgcolor=Linen
|Dania||DK||Copenhagen||1094400||Krone||5418313||43090||125
|-
|Djibouti ||DJ||Djibouti||383000||Djibouti franc||793078||23200||34
|-bgcolor=Linen
|Dominica ||DM||Roseau||20000||East Caribbe dollar||72000||750||96
|-
|Dominican Respublic ||DO||Santo Domingo||2851300||Dominican Peso||8894907||48730||182
|-bgcolor=Linen
|Ecuador ||EC||Quito||1780700||dollar||13228423||283560||46
|-
|Egypt||EG||Cair||11146000||Egypt pound||74032880||1001450||73
|-bgcolor=Linen
|El Salvador ||SV||San Salvador||1791700||Colon; dollar||6880951||21040||327
|-
|Ephiopia ||ET||Addis Abeba||2716200||Birr||71256000||1104300||64
|-bgcolor=Linen
|Equatorial Guinea ||GQ||Malabo||92900||CFA Franc||503519||28050||17
|-
|Eritrea ||ER||Asmara||899000||Nakfa||4401357||117600||37
|-bgcolor=Linen
|Estonia ||EE||Tallinn||379000||Kroon||1345005||45230||29
|-
|Fiji ||FJ||Suva||177300||Fiji dollar||847706||18270||46
|-bgcolor=Linen
|Finlandia||FI||Helsinki||1162900||Euro||5245071||338150||15
|-
|Francia||FR||Paris||9854000||Euro||60742612||551500||110
|-bgcolor=Linen
|Gabon ||GA||Libreville||661600||CFA Franc||1383841||267670||5
|-
|Gambia||GM||Banjul||46700||Dalasi||1517079||11300||134
|-bgcolor=Linen
|Germania ||DE||Berlin||3933300||Euro||82485352||357030||231
|-
|Ghana ||GH||Acra||2825800||Cedi||22112804||238540||92
|-bgcolor=Linen
|Greecia||GR||Aphen||3247000||Euro||11089185||131960||84
|-
|Grenada ||GL||Saint George||4300||East Caribbe dollar||106500||340||313
|-bgcolor=Linen
|Grusia ||GE||Tiflis||1440000||Lari||4474404||69700||64
|-
|Guatemala ||GT||Guatemala City||2655900||Quetzal||12599059||108890||115
|-bgcolor=Linen
|Guinea ||GN||Conakry||1767200||Guinea franc||9402098||245860||38
|-
|Guinea-Bissau ||GW||Bissau||296900||CFA Franc||1586344||36120||43
|-bgcolor=Linen
|Guyana ||GY||Georgetown||227700||Guyana dollar||751218||214970||3
|-
|Haiti ||HT||Port-au-Prince||1764000||Gourde||8527777||27750||307
|-bgcolor=Linen
|Honduras ||HN||Tegucigalpa||1436000||Lempira||7204723||112090||64
|-
|Hungaria||HU||Budapest||2597000||Forint||10087914||93030||108
|-bgcolor=Linen
|Icelandia||IS||Reykjavik||184200||Icelandic króna||295112||103000||2
|-
|India ||IN||New Delhi||15334000||Rupee||1094583040||3287260||332
|-bgcolor=Linen
|Indonesia ||ID||Jakarta||13194000||Rupee||220558000||1904570||115
|-
|Iran||IR||Tehran||7796257||Rial||67699896||1648200||41
|-bgcolor=Linen
|Iraq ||IQ||Baghdad||6777300||dollar||.. ||438320||
|-
|Irelandia||IE||Dublin||1018500||Euro||4150566||70270||59
|-bgcolor=Linen
|Israel ||IL||Jerusalem ''(commentary)''||695500||Shekel||6909000||22140||312
|-
|Italia||IT||Rim||3550900||Euro||57471000||301340||190
|-bgcolor=Linen
|Jamaica ||JM||Kingston||937700||Jamaica dollar||2657223||10990||241
|-
|Japonia ||JP||Tokyo||35327000||Yen||127956008||377900||338
|-bgcolor=Linen
|Jordania ||JO||Amman||2677500||Jordania dinar||5411151||88780||60
|-
|Kazakhstan ||KZ||Astana||288200||Tenge||15146081||2724900||5
|-bgcolor=Linen
|Kenya ||KE||Nairobi||3064800||Kenya shilling||34255720||580370||59
|-
|Kiribati ||KI||Tarawa||26600||Australia dollar||99000||730||135
|-bgcolor=Linen
|Korea||KR||Seoul||10287847||Won||48294144||99260||486
|-
|Korea Democratic||KP||Pehyngyang||3222000||Won||22487660||120540||186
|-bgcolor=Linen
|Kuwait ||KW||Kuwait City||1709800||Kuwait dinar||2535446||17820||142
|-
|Kyrgyzia||KG||Bishkek||824900||Som||5156000||199900||25
|-bgcolor=Linen
|Laos||LA||Vientiane||194200||New Kip||5924145||236800||25
|-
|Latvia ||LV||Riga||867700||Lat||2300027||64590||35
|-bgcolor=Linen
|Leban||LB||Beirut||1916100||Leban pound||3576818||10400||343
|-
|Lesotho ||LS||Maseru||173700||Maluti||1794769||30350||59
|-bgcolor=Linen
|Liberia ||LR||Monrovia||1348900||Liberia dollar||3283267||111370||29
|-
|Libya ||LY||Tripoli||2357800||Libya dinar||5853452||1759540||3
|-bgcolor=Linen
|Liechtenstein ||LI||Vaduz||5300||Schwitzaria franc||34400||160||215
|-
|Litua||LT||Vilnius||543500||Litas||3415046||65300||52
|-bgcolor=Linen
|Luxembourg ||LU||Luxembourg||78800||Euro||456710||||
|-
|Macedonia||MK||Skopje||587300||Denar||2034060||25710||79
|-bgcolor=Linen
|Madagascar ||MG||Antananarivo||1390800||Malagasy franc||18605922||587040||31
|-
|Malawi ||MW||Lilongwe||499200||Kwacha||12883935||118480||108
|-bgcolor=Linen
|Malaysia ||MY||Kuala Lumpur||3688200||Ringgit||25347368||329740||76
|-
|Maldives ar||MV||Male||81600||Rufiya||329198||300||1097
|-bgcolor=Linen
|Mali ||ML||Bamako||1323200||CFA Franc||13518416||1240190||10
|-
|Malta ||MT||Valletta||194200||Maltese lira||404107||320||1262
|-bgcolor=Linen
|Marshall||MH||Majuro||20500||||63266||180||351
|-
|Mauritania ||MQ||Nouakchott||661400||Ouguiya||3068742||1025520||2
|-bgcolor=Linen
|Mauritius ||MR||Port Louis||577200||Mauritian rupee||1248000||2040||611
|-
|Mexico ||MX||Mexico City||19013000||Mexican peso||103089136||1958200||52
|-bgcolor=Linen
|Micronesia||FM||Palikir||11600||||110487||700||157
|-
|Moldavia ||MD||Chishinau||772500||Leu||4205747||33840||124
|-bgcolor=Linen
|Monaco ||MC||Monaco||1400||Euro||33400||||
|-
|Mongolia ||MN||Ulan Bator||804200||Tugrik||2554000||1566500||1
|-bgcolor=Linen
|Morocco ||MA||Rabat||1636600||Dirham||30168082||446550||67
|-
|Mozambique ||MZ||Maputo||1691000||Metical||19792296||801590||24
|-bgcolor=Linen
|Myanmar ||MM||Rangoon||4344100||Kyat||50519492||676580||74
|-
|Namibia ||NA||Windhoek||221000||Namibia dollar||2031252||824290||2
|-bgcolor=Linen
|Nepal ||NP||Kathmandu||1203100||Nepal rupee||27132628||147180||184
|-
|Netherland ||NL||Amsterdam||737900||Euro||16329302||41530||393
|-bgcolor=Linen
|New Zealandia ||NZ||Wellington||342500||New Zealand dollar||4110000||270530||15
|-
|Nicaragua ||NI||Managua||1390500||Gold cordoba||5486685||130000||42
|-bgcolor=Linen
|Niger ||NE||Niamey||748600||CFA Franc||13956977||1267000||11
|-
|Nigeria ||NG||Abuja||590400||Naira||131529672||923770||142
|-bgcolor=Linen
|Norwegia ||NO||Oslo||791500||Norweg krone||4618450||323760||14
|-
|Oman ||OM||Muscat||797000||Omani rial||2566981||309500||8
|-bgcolor=Linen
|Pakistan ||PK||Islamabad||601600||Pakistan rupee||155772000||796100||195
|-
|Palau ||PW||Koror||11100||dollar||20200||||
|-bgcolor=Linen
|Panama ||PA||Panama City||1053500||balboa||3231502||75520||42
|-
|Papua New Guinea ||PG||Port Moresby||324900||Kina||5887138||462840||12
|-bgcolor=Linen
|Paraguay ||PY||Asuncion||1482200||Guaraní||6158259||406750||15
|-
|Peru ||PE||Lima||8180000||Nuevo sol||27968244||1285220||21
|-bgcolor=Linen
|Philippine ||PH||Manila||10677000||Peso||83054480||300000||276
|-
|Polonia||PL||Warshawa||2201900||Zloty||38165404||312690||122
|-bgcolor=Linen
|Portugalia||PT||Lisbon||2618100||Euro||10556707||91980||114
|-
|Qatar ||QA||Doha||550700||Qatari riyal||812842||11000||73
|-bgcolor=Linen
|Romania ||RO||Bucharest||2210800||Leu||21632148||238390||90
|-
|Russia||RU||Mascaw||10672000||Ruble||143151280||17098240||8
|-bgcolor=Linen
|Rwanda ||RW||Kigali||298100||Rwanda franc||9037690||26340||343
|-
|Samoa ||WS||Apia||35900||Tala||184984||2840||65
|-bgcolor=Linen
|San Marino ||SM||San Marino||4300||Euro||28400||60||473
|-
|Sao Tome Principe ||ST||Sao Tome||53300||Dobra||156523||960||163
|-bgcolor=Linen
|Saudi Arabia ||SA||Riyadh||3724100||Riyal||24573100||2149690||11
|-
|Schwedsia ||SE||Stockholm||1622300||Krona||9024040||450290||20
|-bgcolor=Linen
|Schwitzaria ||CH||Bern||122700||Schwitzaria franc||7440711||41280||180
|-
|Senegal ||SN||Dakar||2476400||CFA Franc||11658172||196720||59
|-bgcolor=Linen
|Serbia Chernogoria||RS||Belgrade||1717800||Yugoslav `a naw dinar||8168414||102170||79
|-
|Seychell||SC||Victoria||23000||Seychell rupee||84494||460||183
|-bgcolor=Linen
|Shri Lanka ||LK||Colombo||2436000||Sri Lanka rupee||19582214||65610||298
|-
|Sierra Leone ||SL||Freetown||1051000||Leone||5525478||71740||77
|-bgcolor=Linen
|Singapore ||SG||Singapore||3438600||Singapore dollar||4351400||680||6399
|-
|Slovakia||SK||Bratislava||428800||Koruna||5387152||49030||109
|-bgcolor=Linen
|Slovenia ||SI||Ljubljana||258000||Euro||1998200||20270||98
|-
|Solomon||SB||Honiara||54600||Solomon dollar||477742||28900||16
|-bgcolor=Linen
|Somalia ||SO||Mogadishu||1208800||Somali shilling||8227826||637660||12
|-
|Sud Africa||ZA||Pretoria||1541300||Rand||||||
|-bgcolor=Linen
|Spania||ES||Madrid||5130000||Euro||43388588||505370||85
|-
|Sudan ||SD||Khartoum||5717300||Dinar||36232944||2505810||14
|-bgcolor=Linen
|Surinam||SR||Paramaribo||217300||Surinam dollar||449238||163270||2
|-
|Swaziland ||SZ||Mbabane||69000||Lilangeni||1131000||17360||65
|-bgcolor=Linen
|Syria||SY||Damasc||2381800||Syria pound||19043382||185180||102
|-
|Tajikistan ||TJ||Dushanbe||817100||somoni||6506980||142550||45
|-bgcolor=Linen
|Tanzania ||TZ||Dodoma||164500||Tanzania shilling||38328808||945090||40
|-
|Thailand ||TH||Bangkok||6320174||baht||64232760||513120||125
|-bgcolor=Linen
|Togo ||TG||Lome||749700||CFA Franc||6145004||56790||108
|-
|Tonga ||TO||Nuku'alofa||24500||Pa'anga||102311||750||136
|-bgcolor=Linen
|Trinidad Tobago ||TT||Port-of-Spain||263800||Trinidad Tobago dollar||1305236||5130||254
|-
|Tunis||TN||Tunis||1660300||Tunis dinar||10021900||163610||61
|-bgcolor=Linen
|Turkia ||TR||Ankara||3582000||Turkia lira||72636000||783560||92
|-
|Turkmenia||TM||Ashgabat||727700||Manat||4833266||488100||9
|-bgcolor=Linen
|Uganda ||UG||Kampala||1461600||Uganda `a naw shilling||28816228||241040||119
|-
|Ukraina||UA||Kiev||3296100||Hryvna||47110920||603700||78
|-bgcolor=Linen
|Uruguay ||UY||Montevideo||1745100||Uruguay peso||3463197||176220||19
|-
|Uzbekistan ||UZ||Tash Caunt||3457500||Uzbekistan sum||26593124||447400||59
|-bgcolor=Linen
|Vanuatu ||VU||Vila||35300||Vatu||211367||12190||17
|-
|Venezuela||VE||Caracas||3517300||Bolivar||26577000||912050||29
|-bgcolor=Linen
|Vietnam ||VN||Hanoi||2543700||Dong||82966000||331690||250
|-
|Yemen||YE||Sanaa||1778900||Rial||20974656||527970||39
|-bgcolor=Linen
|Zambia ||ZM||Lusaka||1773300||Kwacha||11668457||752610||15
|-
|Zimbabwe ||ZW||Harare||2331400||Zimbabwe dollar||13009534||390760||33
|}

'''Commentary'''
*''Jerusalem - administrativ center Israel canon buen'sa genau, but an de wlad diplomatic missiase Tel Aviv da.''
*''Populatia , territory, administrativ center ve so e'er Dunia Bank 2005-ce yel nyng databasa dann.''

[[Category: Баш бит]]</text>
      <sha1>3ya17s1037uuq7vb76wrs23zu755vsl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Химик элементлар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1793</id>
    <revision>
      <id>4295</id>
      <parentid>4294</parentid>
      <timestamp>2010-11-04T11:14:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4295</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18443" sha1="pplzzxsh7otebr84f2gdlqocd1pt1vf" xml:space="preserve">&lt;table class=&quot;wikitable&quot;&gt;
&lt;tr bgcolor=&quot;lightblue&quot;&gt;
&lt;th&gt;Элемент&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;Символ&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;Сан&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;Атом массасы&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;Масса, 20°C&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;Эрү пункты °C&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;Кайнау пункты°C&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;Ачу елы&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;Автор&lt;/th&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Actiny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ac&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;89&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;227,0278 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;10,07 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1047 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3197 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1899&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Debierne&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Aluminy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Al&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;13&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;26,982 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2,70 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;660,5 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2467 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1825&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Oersted&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Americiy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Am&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;95&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;243,0614 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;13,67 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;994 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2607 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1944&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Seaborg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Stibium&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Sb&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;51&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;121,75 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;6,69 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;630,7 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1750 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;archaic&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Argon&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ar&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;18&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;39,948 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,66 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-189,4 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-185,9 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1894&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ramsay, Rayleigh&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Arseny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;As&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;33&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;74,92159 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5,72 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;613 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;613 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;ca. 1250&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Albertus Magnus&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Astatine&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;At&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;85&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;209,9871 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;302 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;337 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1940&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Corson, MacKenzie&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Bary&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ba&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;56&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;137,327 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3,65 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;725 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1640 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1808&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Davy&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Berkely&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Bk&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;97&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;247,0703 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;13,25 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;986 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1949&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Seaborg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Berylly&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Be&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;9,012182 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,85 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1278 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2970 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1797&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Vauquelin&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Wismuth&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Bi&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;83&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;208,98037 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;9,80 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;271,4 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1560 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1540&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Agricola&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Bohrium&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Bh&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;107&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;262,1229 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1976&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Oganessian&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Bor&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;B&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;10,811 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2,46 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2300 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2550 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1808&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Davy, Gay-Lussac&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Brom&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Br&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;35&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;79,904 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3,14 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-7,3 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;58,8 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1826&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Balard&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Cadmy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Cd&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;48&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;112,411 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;8,64 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;321 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;765 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1817&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Stromeyer, Hermann&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Cesy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Cs&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;55&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;132,90543 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,90 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;28,4 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;690 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1860&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Kirchhoff, Bunsen&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Calcy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ca&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;20&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;40,078 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,54 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;839 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1487 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1808&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Davy&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Californy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Cf&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;98&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;251,0796 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;15,1 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;900 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1950&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Seaborg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Carbon&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;6&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;12,011 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3,51 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3550 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4827 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;archaic&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Cery&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ce&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;58&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;140,115 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;6,77 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;798 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3257 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1803&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;von Hisinger, Berzelius&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Chlor&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Cl&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;17&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;35,4527 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2,95 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-34,6 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-101 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1774&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Scheele&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Chrom&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Cr&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;24&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;51,9961 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7,14 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1857 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2482 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1797&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Vauquelin&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Cobalt&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Co&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;27&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;58,9332 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;8,89 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1495 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2870 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1735&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Brandt&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Cupprum&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Cu&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;29&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;63,546 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;8,92 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1083,5 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2595 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;archaic&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Curium&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Cm&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;96&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;247,0703 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;13,51 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1340 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1944&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Seaborg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Darmstadtium&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ds&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;110&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;269 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1994&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Agur Ion Academic Group&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Dubny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Db&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;105&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;262,1138 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1967/70&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Flerow, Ghiorso&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Dysprosy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Dy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;66&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;162,5 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;8,56 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1409 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2335 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1886&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Lecoq de Boisbaudran&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Einsteiny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Es&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;99&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;252,0829 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;860 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1952&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Seaborg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Erby&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Er&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;68&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;167,26 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;9,05 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1522 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2510 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1842&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Mosander&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Europy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Eu&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;63&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;151,965 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5,25 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;822 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1597 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1901&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Demaçay&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Fermy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Fm&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;100&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;257,0951 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1952&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Seaborg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Ftor&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;F&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;9&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;18,9984032 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,58 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-219,6 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-188,1 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1886&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Moissan&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Francy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Fr&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;87&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;223,0197 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;27 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;677 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1939&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Perey&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Gadoliny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Gd&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;64&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;157,25 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7,89 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1311 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3233 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1880&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;de Marignac&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Gally&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ga&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;31&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;69,723 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5,91 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;29,8 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2403 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1875&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Lecoq de Boiskaudran&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Germany&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ge&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;32&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;72,61 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5,32 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;937,4 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2830 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1886&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Winkler&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Aurum&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Au&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;79&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;196,96654 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;19,32 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1064,4 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2940 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;archaic&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Hafny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Hf&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;72&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;178,49 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;13,31 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2150 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5400 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1923&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Coster, vón Hevesy&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Hassy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Hs&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;108&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;265 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1984&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Agur Ion Academic Group&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Hely&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;He&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4,002602 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;0,17 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-272,2 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-268,9 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1895&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ramsay, Cleve&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Holmy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ho&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;67&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;164,93032 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;8,78 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1470 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2720 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1878&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Soret&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Hydrogen&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;H&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,00794 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;0,084 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-259,1 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-252,9 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1766&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Cavendish&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Indy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;In&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;49&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;114,82 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7,31 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;156,2 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2080 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1863&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Reich, Richter&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Iod&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;I&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;53&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;126,90447 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4,94 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;113,5 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;184,4 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1811&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Courtois&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Iridy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ir&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;77&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;192,22 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;22,65 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2410 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4130 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1803&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Tenant...&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Ferrum&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Fe&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;26&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;55,847 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7,87 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1535 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2750 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;archaic&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Krypton&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Kr&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;36&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;83,8 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3,48 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-156,6 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-152,3 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1898&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ramsay, Travers&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Lanthany&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;La&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;57&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;138,9055 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;6,16 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;920 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3454 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1839&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Mosander&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Lawrency&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Lr&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;103&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;260,1053 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1961&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ghiorso&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Plumbum&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Pb&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;82&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;207,2 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;11,34 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;327,5 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1740 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;archaic&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Lity&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Li&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;6,941 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;0,53 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;180,5 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1317 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1817&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Arfvedson&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Lutety&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Lu&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;71&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;174,967 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;9,84 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1656 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3315 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1907&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Urbain&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Magny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Mg&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;12&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;24,305 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,74 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;648,8 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1107 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1755&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Black&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Marganese&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Mn&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;25&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;54,93805 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7,44 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1244 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2097 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1774&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Gahn&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Meitnery&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Mt&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;109&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;266 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1982&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Agur Ion Academic Group&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Mendeleevy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Md&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;101&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;258,0986 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1955&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Seaborg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Hydrargyrum&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Hg&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;80&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;200,59 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;13,55 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-38,9 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;356,6 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Molybden&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Mo&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;42&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;95,94 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;10,28 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2617 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5560 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1778&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Scheele&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Neody&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Nd&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;60&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;144,24 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7,00 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1010 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3127 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1895&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;von Welsbach&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Neon&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ne&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;10&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;20,1797 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;0,84 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-248,7 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-246,1 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1898&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ramsay, Travers&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Neptun&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Np&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;93&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;237,0482 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;20,48 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;640 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3902 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1940&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;McMillan, Abelson&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Nickel&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ni&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;28&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;58,69 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;8,91 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1453 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2732 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1751&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Cronstedt&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Nioby&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Nb&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;41&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;92,90638 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;8,58 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2468 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4927 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1801&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Hatchet&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Nitrogen/Azot&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;N&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;14,00674 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,17 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-209,9 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-195,8 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1772&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Rutherford&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Nobely&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;No&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;102&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;259,1009 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1958&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Seaborg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Osmy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Os&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;76&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;190,2 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;22,61 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3045 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5027 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1803&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Tenant&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Oxygen&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;O&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;8&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;15,9994 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,33 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-218,4 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-182,9 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1774&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Priestley, Scheele&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Pallady&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Pd&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;46&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;106,42 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;12,02 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1552 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3140 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1803&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Wollaston&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Phosphor&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;P&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;15&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;30,973762 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,82 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;44 (P4) °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;280 (P4) °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1669&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Brandt&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Platina&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Pt&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;78&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;195,08 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;21,45 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1772 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3827 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1557&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Scaliger&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Plutony&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Pu&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;94&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;244,0642 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;19,74 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;641 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3327 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1940&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Seaborg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Polony&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Po&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;84&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;208,9824 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;9,20 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;254 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;962 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1898&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Marie&amp;Pierre Curie&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Kaly&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;K&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;19&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;39,0983 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;0,86 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;63,7 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;774 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1807&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Davy&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Praseodymium&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Pr&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;59&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;140,90765 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;6,48 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;931 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3212 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1895&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;von Welsbach&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Promethium&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Pm&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;61&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;146,9151 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7,22 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1080 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2730 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1945&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Marinsky, Glendenin&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Protactiny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Pa&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;91&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;231,0359 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;15,37 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1554 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4030 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1917&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Soddy, Cranston, Hahn&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Rady&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ra&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;88&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;226,0254 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5,50 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;700 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1140 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1898&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Marie&amp;Pierre Curie&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Radon&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Rn&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;86&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;222,0176 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;9,23 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-71 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-61,8 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1900&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Dorn&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Rheny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Re&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;75&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;186,207 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;21,03 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3180 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5627 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1925&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Noddack, Tacke, Berg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Rhody&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Rh&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;45&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;102,9055 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;12,41 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1966 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3727 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1803&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Wollaston&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Rentgeny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Rg&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;111&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;272 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1994&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Agur Ion Academic Group&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Rubidy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Rb&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;37&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;85,4678 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1,53 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;39 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;688 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1861&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Bunsen, Kirchhoff&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Rutheny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ru&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;44&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;101,07 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;12,45 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2310 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3900 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1844&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Claus&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Rutherfordy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Rf&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;104&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;261,1087 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1964/69&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Flerow, Ghiorso&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Samary&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Sm&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;62&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;150,36 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7,54 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1072 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1778 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1879&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Lecoq de Boisbaudran&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Scandy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Sc&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;21&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;44,95591 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2,99 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1539 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2832 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1879&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Nilson&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Seaborgy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Sg&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;106&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;263,1182 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1974&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Oganessian&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Seleny&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Se&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;34&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;78,96 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4,82 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;217 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;685 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1817&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Berzelius&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Argentum&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ag&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;47&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;107,8682 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;10,49 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;961,9 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2212 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;prehistoric&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;unknown&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Silicium&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Si&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;14&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;28,0855 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2,33 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1410 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2355 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1824&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Berzelius&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Natry&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Na&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;11&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;22,989768 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;0,97 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;97,8 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;892 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1807&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Davy&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Stroncy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Sr&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;38&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;87,62 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2,63 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;769 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1384 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1790&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Crawford&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Sulfur&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;S&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;16&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;32,066 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2,06 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;113 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;444,7 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;archaic&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Tantal&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ta&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;73&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;180,9479 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;16,68 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2996 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5425 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1802&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ekeberg&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Technecy&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Tc&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;43&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;98,9063 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;11,49 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2172 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5030 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1937&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Perrier and Segrè&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Tellur&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Te&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;52&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;127,6 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;6,25 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;449,6 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;990 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1782&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;von Reichenstein&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Terby&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Tb&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;65&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;158,92534 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;8,25 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1360 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3041 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1843&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Mosander&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Thally&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Tl&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;81&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;204,3833 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;11,85 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;303,6 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1457 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1861&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Crookes&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Thory&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Th&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;90&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;232,0381 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;11,72 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1750 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4787 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1829&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Berzelius&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Thuly&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Tm&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;69&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;168,93421 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;9,32 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1545 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1727 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1879&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Cleve&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Stannum&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Sn&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;50&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;118,71 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7,29 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;232 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;2270 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;archaic&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Titan&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ti&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;22&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;47,88 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4,51 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1660 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3260 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1791&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Gregor, Klaproth&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Wolfram&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;W&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;74&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;183,85 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;19,26 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3407 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;5927 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1783&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Gebrüder de Elhuyar&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Uran&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;U&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;92&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;238,0289 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;18,97 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1132,4 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3818 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1789&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Klaproth&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Vanady&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;V&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;23&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;50,9415 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;6,09 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1890 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3380 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1801&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;del Rio&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Xenon&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Xe&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;54&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;131,29 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4,49 g/l&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-111,9 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;-107 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1898&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Ramsay, Travers&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Ytterby&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Yb&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;70&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;173,04 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;6,97 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;824 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1193 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1878&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;de Marignac&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Yttry&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Y&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;39&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;88,90585 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4,47 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1523 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;3337 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1794&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Гадолин&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Цинк&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Zn&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;30&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;65,39 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;7,14 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;419,6 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;907 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;archaic&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;Циркон&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Zr&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;40&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;91,224 g/mol&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;6,51 g/cm3&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1852 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;4377 °C&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;1789&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;Клароф&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;

==Терминология==
*Modern academic tatar termin ''Hydrogen'' latin la gan Turk ''hidrojen''.
*Modern academic tatar termin ''Oxygen'' latin la gan Turk ''oksijen''.

[[Төркем:Химия]]</text>
      <sha1>pplzzxsh7otebr84f2gdlqocd1pt1vf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Täwge bit</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1794</id>
    <revision>
      <id>3269</id>
      <timestamp>2007-03-04T08:27:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Artur~ttwikibooks</username>
        <id>16</id>
      </contributor>
      <comment>New page: This is root category</comment>
      <origin>3269</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21" sha1="dfx8gd5k4kyhm488e4gvsfi8x8876ha" xml:space="preserve">This is root category</text>
      <sha1>dfx8gd5k4kyhm488e4gvsfi8x8876ha</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Geography</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1795</id>
    <revision>
      <id>3901</id>
      <parentid>3270</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:00:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3901</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26" sha1="sjeuk7y15qvt292ej9tcsdzr6pqgmxn" xml:space="preserve">[[Category:Баш бит]]</text>
      <sha1>sjeuk7y15qvt292ej9tcsdzr6pqgmxn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Температураны исәпләү формулалары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1797</id>
    <revision>
      <id>7210</id>
      <parentid>7209</parentid>
      <timestamp>2021-08-29T01:48:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>71.85.148.33</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Кельвин */</comment>
      <origin>7210</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23796" sha1="7fntalev7d7752flmq24pu8z6rvicrx" xml:space="preserve">😚 Kissing Face
😣 Hipped Face
😁😂 Laughing Cheese Face

===Кельвин===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Цельсий'''
|width=&quot;40%&quot;| [°C] = [K] &amp;minus; 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°C] + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [K] · 9/5 &amp;minus; 459,67
| [K] = ([°F] + 459,67) · 5/9
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [K] · 9/5
| [K] = [°Ra] · 5/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 4/5
| [K] = [°Ré] · 5/4 + 273,15
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 33/100
| [K] = [°N] · 100/33 + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 21/40 + 7,5 
| [K] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21 + 273,15
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (373,15 &amp;minus; [K]) · 3/2
| [K] = 373,15 &amp;minus; [°De] · 2/3
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математик формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = {}^\circ\!C - 273,15 = \frac{5({}^\circ\!F+459,67)}{9} = \frac{5^\circ\!Ra}{9} = \frac{5^\circ\!R\acute{e}}{4} + 273,15&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = \frac{100^\circ\!N}{33} + 273,15 = \frac{40({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} + 273,15 = 373,15 - \frac{2^\circ\!De}{3}&lt;/math&gt;
|}===Кельвин===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Цельсий'''
|width=&quot;40%&quot;| [°C] = [K] &amp;minus; 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°C] + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [K] · 9/5 &amp;minus; 459,67
| [K] = ([°F] + 459,67) · 5/9
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [K] · 9/5
| [K] = [°Ra] · 5/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 4/5
| [K] = [°Ré] · 5/4 + 273,15
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 33/100
| [K] = [°N] · 100/33 + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 21/40 + 7,5 
| [K] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21 + 273,15
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (373,15 &amp;minus; [K]) · 3/2
| [K] = 373,15 &amp;minus; [°De] · 2/3
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математик формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = {}^\circ\!C - 273,15 = \frac{5({}^\circ\!F+459,67)}{9} = \frac{5^\circ\!Ra}{9} = \frac{5^\circ\!R\acute{e}}{4} + 273,15&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = \frac{100^\circ\!N}{33} + 273,15 = \frac{40({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} + 273,15 = 373,15 - \frac{2^\circ\!De}{3}&lt;/math&gt;
|}===Кельвин===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Цельсий'''
|width=&quot;40%&quot;| [°C] = [K] &amp;minus; 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°C] + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [K] · 9/5 &amp;minus; 459,67
| [K] = ([°F] + 459,67) · 5/9
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [K] · 9/5
| [K] = [°Ra] · 5/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 4/5
| [K] = [°Ré] · 5/4 + 273,15
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 33/100
| [K] = [°N] · 100/33 + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 21/40 + 7,5 
| [K] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21 + 273,15
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (373,15 &amp;minus; [K]) · 3/2
| [K] = 373,15 &amp;minus; [°De] · 2/3
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математик формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = {}^\circ\!C - 273,15 = \frac{5({}^\circ\!F+459,67)}{9} = \frac{5^\circ\!Ra}{9} = \frac{5^\circ\!R\acute{e}}{4} + 273,15&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = \frac{100^\circ\!N}{33} + 273,15 = \frac{40({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} + 273,15 = 373,15 - \frac{2^\circ\!De}{3}&lt;/math&gt;
|}===Кельвин===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Цельсий'''
|width=&quot;40%&quot;| [°C] = [K] &amp;minus; 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°C] + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [K] · 9/5 &amp;minus; 459,67
| [K] = ([°F] + 459,67) · 5/9
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [K] · 9/5
| [K] = [°Ra] · 5/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 4/5
| [K] = [°Ré] · 5/4 + 273,15
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 33/100
| [K] = [°N] · 100/33 + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 21/40 + 7,5 
| [K] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21 + 273,15
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (373,15 &amp;minus; [K]) · 3/2
| [K] = 373,15 &amp;minus; [°De] · 2/3
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математик формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = {}^\circ\!C - 273,15 = \frac{5({}^\circ\!F+459,67)}{9} = \frac{5^\circ\!Ra}{9} = \frac{5^\circ\!R\acute{e}}{4} + 273,15&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = \frac{100^\circ\!N}{33} + 273,15 = \frac{40({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} + 273,15 = 373,15 - \frac{2^\circ\!De}{3}&lt;/math&gt;
|}===Кельвин===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Цельсий'''
|width=&quot;40%&quot;| [°C] = [K] &amp;minus; 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°C] + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [K] · 9/5 &amp;minus; 459,67
| [K] = ([°F] + 459,67) · 5/9
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [K] · 9/5
| [K] = [°Ra] · 5/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 4/5
| [K] = [°Ré] · 5/4 + 273,15
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 33/100
| [K] = [°N] · 100/33 + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 21/40 + 7,5 
| [K] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21 + 273,15
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (373,15 &amp;minus; [K]) · 3/2
| [K] = 373,15 &amp;minus; [°De] · 2/3
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математик формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = {}^\circ\!C - 273,15 = \frac{5({}^\circ\!F+459,67)}{9} = \frac{5^\circ\!Ra}{9} = \frac{5^\circ\!R\acute{e}}{4} + 273,15&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = \frac{100^\circ\!N}{33} + 273,15 = \frac{40({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} + 273,15 = 373,15 - \frac{2^\circ\!De}{3}&lt;/math&gt;
|}===Кельвин===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Цельсий'''
|width=&quot;40%&quot;| [°C] = [K] &amp;minus; 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°C] + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [K] · 9/5 &amp;minus; 459,67
| [K] = ([°F] + 459,67) · 5/9
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [K] · 9/5
| [K] = [°Ra] · 5/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 4/5
| [K] = [°Ré] · 5/4 + 273,15
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 33/100
| [K] = [°N] · 100/33 + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 21/40 + 7,5 
| [K] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21 + 273,15
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (373,15 &amp;minus; [K]) · 3/2
| [K] = 373,15 &amp;minus; [°De] · 2/3
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математик формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = {}^\circ\!C - 273,15 = \frac{5({}^\circ\!F+459,67)}{9} = \frac{5^\circ\!Ra}{9} = \frac{5^\circ\!R\acute{e}}{4} + 273,15&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = \frac{100^\circ\!N}{33} + 273,15 = \frac{40({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} + 273,15 = 373,15 - \frac{2^\circ\!De}{3}&lt;/math&gt;
|}===Кельвин===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Цельсий'''
|width=&quot;40%&quot;| [°C] = [K] &amp;minus; 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°C] + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [K] · 9/5 &amp;minus; 459,67
| [K] = ([°F] + 459,67) · 5/9
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [K] · 9/5
| [K] = [°Ra] · 5/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 4/5
| [K] = [°Ré] · 5/4 + 273,15
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 33/100
| [K] = [°N] · 100/33 + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 21/40 + 7,5 
| [K] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21 + 273,15
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (373,15 &amp;minus; [K]) · 3/2
| [K] = 373,15 &amp;minus; [°De] · 2/3
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математик формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = {}^\circ\!C - 273,15 = \frac{5({}^\circ\!F+459,67)}{9} = \frac{5^\circ\!Ra}{9} = \frac{5^\circ\!R\acute{e}}{4} + 273,15&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = \frac{100^\circ\!N}{33} + 273,15 = \frac{40({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} + 273,15 = 373,15 - \frac{2^\circ\!De}{3}&lt;/math&gt;
|}===Кельвин===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Цельсий'''
|width=&quot;40%&quot;| [°C] = [K] &amp;minus; 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°C] + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [K] · 9/5 &amp;minus; 459,67
| [K] = ([°F] + 459,67) · 5/9
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [K] · 9/5
| [K] = [°Ra] · 5/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 4/5
| [K] = [°Ré] · 5/4 + 273,15
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 33/100
| [K] = [°N] · 100/33 + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 21/40 + 7,5 
| [K] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21 + 273,15
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (373,15 &amp;minus; [K]) · 3/2
| [K] = 373,15 &amp;minus; [°De] · 2/3
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математик формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = {}^\circ\!C - 273,15 = \frac{5({}^\circ\!F+459,67)}{9} = \frac{5^\circ\!Ra}{9} = \frac{5^\circ\!R\acute{e}}{4} + 273,15&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = \frac{100^\circ\!N}{33} + 273,15 = \frac{40({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} + 273,15 = 373,15 - \frac{2^\circ\!De}{3}&lt;/math&gt;
|}===Кельвин===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Цельсий'''
|width=&quot;40%&quot;| [°C] = [K] &amp;minus; 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°C] + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [K] · 9/5 &amp;minus; 459,67
| [K] = ([°F] + 459,67) · 5/9
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [K] · 9/5
| [K] = [°Ra] · 5/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 4/5
| [K] = [°Ré] · 5/4 + 273,15
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 33/100
| [K] = [°N] · 100/33 + 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 21/40 + 7,5 
| [K] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21 + 273,15
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (373,15 &amp;minus; [K]) · 3/2
| [K] = 373,15 &amp;minus; [°De] · 2/3
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математик формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = {}^\circ\!C - 273,15 = \frac{5({}^\circ\!F+459,67)}{9} = \frac{5^\circ\!Ra}{9} = \frac{5^\circ\!R\acute{e}}{4} + 273,15&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;K = \frac{100^\circ\!N}{33} + 273,15 = \frac{40({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} + 273,15 = 373,15 - \frac{2^\circ\!De}{3}&lt;/math&gt;
|}

===Цельсий===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Кельвин'''
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°C] + 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [°C] = [K] &amp;minus; 273,15
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [°C] · 9/5 + 32
| [°C] = ([°F] &amp;minus; 32) · 5/9
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [°C] · 9/5 + 491,67
| [°C] = ([°Ra] &amp;minus; 491,67) · 5/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = [°C] · 4/5
| [°C] = [°Ré] · 5/4
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = [°C] · 33/100
| [°C] = [°N] · 100/33
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = [°C] · 21/40 + 7,5 
| [°C] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (100 &amp;minus; [°C]) · 3/2
| [°C] = 100 &amp;minus; [°De] · 2/3
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математик формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!C = K - 273,15 = \frac{5({}^\circ\!F-32)}{9} = \frac{5(Ra-491,67)}{9}&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!C = \frac{5^\circ\!R\acute{e}}{4} = \frac{100^\circ\!N}{33} = \frac{40({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} = \frac{2^\circ\!De}{3} - 100&lt;/math&gt;
|}

===Фаренгейт===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Кельвин'''
|width=&quot;40%&quot;| [K] = ([°F] + 459,67) · 5/9
|width=&quot;40%&quot;| [°F] = [K] · 9/5 &amp;minus; 459,67
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Цельсий'''
| [°C] = ([°F] &amp;minus; 32) · 5/9
| [°F] = [°C] · 9/5 + 32
|-
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [°F] + 459,67
| [°F] = [°Ra] &amp;minus; 459,67
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([°F] &amp;minus; 32) · 4/9
| [°F] = [°Ré] · 9/4 + 32
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([°F] &amp;minus; 32) · 11/60
| [°F] = [°N] · 60/11 + 32
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([°F] &amp;minus; 32) · 7/24 + 7,5
| [°F] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 24/7 + 32
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (212 &amp;minus; [°F]) · 5/6
| [°F] = 212 &amp;minus; [°De] · 6/5
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математики формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!F = \frac{9K}{5} - 459,67 = \frac{9{}^\circ\!C}{5}+32 = {}^\circ\!Ra - 459,67 = \frac{45^\circ\!R\acute{e}/4-273,15}{5}&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!F = \frac{60^\circ\!N}{11}+32 = \frac{24({}^\circ\!R\ddot o-7,5)}{7} + 32 = 212 - \frac{6De}{5}&lt;/math&gt;
|}

===Ренкин===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Кельвин'''
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°R] · 5/9
|width=&quot;40%&quot;| [°R] = [K] · 9/5
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Цельсий'''
| [°C] = [°R] · 5/9 &amp;minus; 273,15
| [°R] = ([°C] + 273,15) · 9/5
|-
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [°R] &amp;minus; 459,67
| [°R] = [°F] + 459,67
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([°R] · 5/9 + 273,15) · 4/5
| [°R] = ([°Ré] · 5/4 &amp;minus; 273,15) · 9/5
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = ([°R] &amp;minus; 491,67) · 11/60
| [°R] = [°N] · 60/11 + 491,67
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = ([°R] &amp;minus; 491,67) · 7/24 + 7,5
| [°R] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 24/7 + 491,67
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (671,67 &amp;minus; [°R]) · 5/6
| [°R] = 671,67 &amp;minus; [°De] · 6/5
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математики формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!R = \frac{9K}{5} = \frac{9({}^\circ\!C + 273,15)}{5} = {}^\circ\!F + 459,67 = \frac{9(5^\circ\!R\acute{e} / 5 - 273,15)}{5}&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!R = \frac{60^\circ\!N}{11} + 491,67 = \frac{24({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{7} + 491,67 = 671,67 - \frac{6^\circ\!De}{5}&lt;/math&gt;
|}

===Делисль===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Кельвин'''
|width=&quot;40%&quot;| [K] = 373,15 &amp;minus; [°De] · 2/3
|width=&quot;40%&quot;| [°De] = (373,15 &amp;minus; [K]) · 3/2
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Цельсий'''
| [°C] = 100 &amp;minus; [°De] · 2/3
| [°De] = (100 &amp;minus; [°C]) · 3/2
|-
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = 212 &amp;minus; [°De] · 6/5
| [°De] = (212 &amp;minus; [°F]) · 5/6
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = 671,67 &amp;minus; [°De] · 6/5
| [°De] = (671,67 &amp;minus; [°Ra]) · 5/6
|-
| '''Ремар'''
| [°Ré] = 80 &amp;minus; [°De] · 8/15
| [°De] = (80 &amp;minus; [°Ré]) · 15/8
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Нютон'''
| [°N] = 33 &amp;minus; [°De] · 11/50
| [°De] = (33 &amp;minus; [°N]) · 50/11
|-
| '''Ромер'''
| [°Rø] = 60 &amp;minus; [°De] · 7/20
| [°De] = (60 &amp;minus; [°Rø]) · 20/7
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математики формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!De = \frac{3(373,15 - K)}{2} = \frac{3(100 - {}^\circ\!C)}{2}  = \frac{5(212 - {}^\circ\!F)}{6}&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!De = \frac{5(671,67 - {}^\circ\!Ra)}{6} = \frac{15(80 - ^\circ\!R\acute{e})}{8} = \frac{50(33 - {}^\circ\!N)}{11} = \frac{20(60 - {}^\circ\!R\ddot o\!)}{7}&lt;/math&gt;
|}

===Нютон===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Кельвин'''
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°N] · 100/33 + 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [°N] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 33/100
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Цельсий'''
| [°C] = [°N] · 100/33
| [°N] = [°C] · 33/100
|-
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [°N] · 60/11 + 32
| [°N] = ([°F] &amp;minus; 32) · 11/60
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [°N] · 60/11 + 491,67
| [°N] = ([°Ra] &amp;minus; 491,67) · 11/60
|-
| '''Ремар'''
| [°Ré] = [°N] · 80/33
| [°N] = [°Ré] · 33/80
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ромер'''
| [°Rø] = [°N] · 35/22 + 7,5
| [°N] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 22/35
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (33 &amp;minus; [°N]) · 50/11
| [°N] = 33 &amp;minus; [°De] · 11/50
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математики формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!N = \frac{33(K - 273,15)}{100} = \frac{33^\circ\!C}{100}  = \frac{11({}^\circ\!F - 32)}{60}&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!N = \frac{11({}^\circ\!Ra - 491,67)}{60} = \frac{33^\circ\!R\acute{e}}{80} = \frac{22(R\ddot o - 7,5)}{35} = 33 - \frac{11 {}^\circ\!De}{50}&lt;/math&gt;
|}

===Ремар===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Кельвин'''
|width=&quot;40%&quot;| [K] = [°Ré] · 5/4 + 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [°Ré] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 4/5
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Цельсий'''
| [°C] = [°Ré] · 5/4
| [°Ré] = [°C] · 4/5
|-
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = [°Ré] · 9/4 + 32
| [°Ré] = ([°F] &amp;minus; 32) · 4/9
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = [°Ré] · 9/4 + 491,67
| [°Ré] = ([°Ra] &amp;minus; 491,67) · 4/9
|-
| '''Нютон'''
| [°N] = [°Ré] · 33/80
| [°Ré] = [°N] · 80/33
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Rømer'''
| [°Rø] = [°Ré] · 21/32 + 7,5
| [°Ré] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 32/21
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (80 &amp;minus; [°Ré]) · 15/8
| [°Ré] = 80 &amp;minus; [°De] · 8/15
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математики формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!R\acute{e} = \frac{4(K - 273,15)}{5} = \frac{4{}^\circ\!C}{5} = \frac{4({}^\circ\!F - 32)}{9}&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!R\acute{e} = \frac{4({}^\circ\!Ra - 491,67)}{9} = \frac{80^\circ\!N}{33} = \frac{32({}^\circ\!R\ddot o - 7,5)}{21} = 80 - \frac{8^\circ\!De}{15}&lt;/math&gt;
|}

===Ромер===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
{|align=&quot;center&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|width=&quot;20%&quot;| '''Кельвин'''
|width=&quot;40%&quot;| [K] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21 + 273,15
|width=&quot;40%&quot;| [°Rø] = ([K] &amp;minus; 273,15) · 21/40 + 7,5
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Цельсий'''
| [°C] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 40/21
| [°Rø] = [°C] · 21/40 + 7,5
|-
| '''Фаренгейт'''
| [°F] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 24/7 + 32
| [°Rø] = ([°F] &amp;minus; 32) · 7/24 + 7,5
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Ренкин'''
| [°Ra] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 24/7 + 491,67
| [°Rø] = ([°Ra] &amp;minus; 491,67) · 7/24 + 7,5
|-
| '''Ремар'''
| [°Ré] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 32/21
| [°Rø] = [°Ré] · 21/32 + 7,5
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
| '''Нютон'''
| [°N] = ([°Rø] &amp;minus; 7,5) · 22/35
| [°Rø] = [°N] · 35/22 + 7,5
|-
| '''Делисль'''
| [°De] = (60 &amp;minus; [°Rø]) · 20/7
| [°Rø] = 60 &amp;minus; [°De] · 7/20
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
Математики формула:
&lt;br&gt;
{|align=&quot;center&quot;
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!R\ddot o = \frac{21(K - 273,15)}{40} + 7,5 = \frac{21^\circ\!C}{40} + 7,5 = \frac{7({}^\circ\!F - 32)}{24} + 7,5&lt;/math&gt;
&lt;br&gt;
|-
|align=&quot;center&quot;|&lt;math&gt;{}^\circ\!R\ddot o = \frac{7({}^\circ\!Ra - 491,67)}{24} + 7,5 = \frac{21^\circ\! R\acute{e}}{32} + 7,5 = \frac{35^\circ\!N}{22} + 7,5 = 60 - \frac{7^\circ\!De}{20}&lt;/math&gt;
|}


===Базис температура===
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;

{| style=&quot;text-align:left&quot; align=&quot;right&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
!width=&quot;20%&quot;|Параметр
!width=&quot;20%&quot;| Абсолют ноль
!width=&quot;20%&quot;| hoar punct
!width=&quot;20%&quot;| guma badannyng temperaturase
!width=&quot;20%&quot;| Су кайнау пункты
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
!align=&quot;left&quot;| Кельвин
|      0 K
| 273,15 K
| 310,15 K
| 373,15 K
|-
!align=&quot;left&quot;| Цельсий
| &amp;minus;273,15 °C
|   0 °C
|  37 °C
| 100 °C
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
!align=&quot;left&quot;| Фаренгейт
| &amp;minus;459,67 °F
|  32   °F
|  98,6 °F
| 212   °F
|-
!align=&quot;left&quot;| Ренкин
|   0    °Ra
| 491,67 °Ra
| 558,27 °Ra
| 671,67 °Ra
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
!align=&quot;left&quot;| Делисль
| 559,73 °De
| 150    °De
|  94,5  °De
|   0    °De
|-
!align=&quot;left&quot;| Нютон
| &amp;minus;90,14 °N
|  0    °N
| 12,21 °N
| 33    °N
|-bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
!align=&quot;left&quot;| Ремар
| &amp;minus;218,52 °Ré
|  0   °Ré
| 29,6 °Ré
| 80   °Ré
|-
!align=&quot;left&quot;| Ромер
| &amp;minus;135,9 °Rø
|  7,5  °Rø
| 26,93 °Rø
| 60    °Rø
|}
&lt;div style=&quot;background:Linen; clear:both; width:100%; margin:0px auto; padding:1px;height:10px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;


[[Category:Фән]]</text>
      <sha1>7fntalev7d7752flmq24pu8z6rvicrx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Битләр форматы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1798</id>
    <revision>
      <id>4243</id>
      <parentid>3819</parentid>
      <timestamp>2010-10-24T16:41:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4243</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1737" sha1="1dewws3kjlj9jgglfv2mm9gia0qaplc" xml:space="preserve">=== A, B, C формат ===

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ ISO/DIN бастыру форматы &lt;br&gt;''(миллиметр һәм дюйм)''
! colspan=&quot;1&quot; |
! colspan=&quot;2&quot; | A Сериясе форматы
! colspan=&quot;2&quot; | B Сериясе форматы
! colspan=&quot;2&quot; | C Сериясе форматы
|- align=&quot;CENTER&quot;
| формат
| мм
| дюйм
| мм
| дюйм
| мм
| дюйм
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 0
| 841 × 1189
| 33.1 × 46.8
| 1000 × 1414
| 39.4 × 55.7
| 917 × 1297
| 36.1 × 51.1
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 1
| 594 × 841
| 23.4 × 33.1
| 707 × 1000
| 27.8 × 39.4
| 648 × 917
| 25.5 × 36.1
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 2
| 420 × 594
| 16.5 × 23.4
| 500 × 707
| 19.7 × 27.8
| 458 × 648
| 18.0 × 25.5
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 3
| 297 × 420
| 11.7 × 16.5
| 353 × 500
| 13.9 × 19.7
| 324 × 458
| 12.8 × 18.0
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 4
| '''210 × 297'''
| '''8.3 × 11.7'''
| 250 × 353
| 9.8 × 13.9
| 229 × 324
| 9.0 × 12.8
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 5
| 148 × 210
| 5.8 × 8.3
| 176 × 250
| 6.9 × 9.8
| 162 × 229
| 6.4 × 9.0
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 6
| 105 × 148
| 4.1 × 5.8
| 125 × 176
| 4.9 × 6.9
| 114 × 162
| 4.5 × 6.4
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 7
| 74 × 105
| 2.9 × 4.1
| 88 × 125
| 3.5 × 4.9
| 81 × 114
| 3.2 × 4.5
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 8
| 52 × 74
| 2.0 × 2.9
| 62 × 88
| 2.4 × 3.5
| 57 × 81
| 2.2 × 3.2
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 9
| 37 × 52
| 1.5 × 2.0
| 44 × 62
| 1.7 × 2.4
| 40 × 57
| 1.6 × 2.2
|- align=&quot;CENTER&quot;
| 10
| 26 × 37
| 1.0 × 1.5
| 31 × 44
| 1.2 × 1.7
| 28 × 40
| 1.1 × 1.6
|-
|
| colspan=&quot;2&quot; | [[Рәсем:A size illustration.svg|250px]]
| colspan=&quot;2&quot; | [[Рәсем:B size illustration.svg|250px]]
| colspan=&quot;2&quot; | [[Рәсем:C size illustration2.svg|244px]]
|}
[[Төркем:Аңлатмалар]]</text>
      <sha1>1dewws3kjlj9jgglfv2mm9gia0qaplc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Şablon:Kitaplık</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1801</id>
    <revision>
      <id>3919</id>
      <parentid>3483</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:20:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3919</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1457" sha1="irotz9npdq5b3h5ji2hvv0s4e4npo76" xml:space="preserve">{{Kutu başı|width=100%|bleu}}
== Китаплык ==
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Тарих китаплары|Тарих китаплары]] '''
&lt;/div&gt; 
Буш&lt;br&gt; 
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
'''  [[Ризык китаплары|Ризык китаплары]] '''
&lt;/div&gt;
Буш
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Санак|Санак китаплары]]'''
&lt;/div&gt;  
Буш
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Фән китаплары|Фән китаплары]]'''
&lt;/div&gt;  
Буш
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Сәнгать китаплары]] '''
&lt;/div&gt;  
Буш
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Сәламәтлек китаплары]] '''
&lt;/div&gt;  
Буш
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Әдәбият китаплары|Әдәбият китаплары]] '''
&lt;/div&gt;  
[[Габдулла Тукай шигырьләре]]
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Тел китаплары|Тел китаплары]] '''
&lt;/div&gt;  
Буш
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Хоббилар|Хоббилар китаплары]] '''
&lt;/div&gt; 
Буш
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
''[[Özel:Categories|Tüm kategoriler]] - [[Özel:Allpages|Tüm sayfalar]] - [[Özel:Randompage|Rastgele sayfa]]''
&lt;/div&gt;
{{Kutu sonu}}
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>irotz9npdq5b3h5ji2hvv0s4e4npo76</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Kutu başı</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1802</id>
    <revision>
      <id>3929</id>
      <parentid>3292</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:23:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3929</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="995" sha1="ei2vywr5zsmvvhxi3xkqea8d8d6t29t" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;div style=&quot;width:{{{width|100%}}}&quot;&gt;&lt;div style=&quot;height:8px;border:1px solid #{{#switch:{{{1|}}}|
bleu=8898BF|vert=97BF87|jaune=AAAA66|or=777777|orange=AA8833|
violet=F7F4DD|saumon=AA8866|sable=8484B3|vertmoyen=88BB55|
bleufoncé=1144AA|rouge=AA8866|#default=AAAAAA
}};-moz-border-radius-topright:8px;-moz-border-radius-topleft:8px;background:#{{#switch:{{{1|}}}|
bleu=C8D8FF|vert=D7FFC7|jaune=FFFFB9|or=FFE040|orange=FFDD88|
violet=F7F4DD|saumon=FBDFBE|sable=bbbbff|vertmoyen=99CC66|
bleufoncé=003399|rouge=FFDAB9|écarlate=FF3333|#default=E0E0E0
}};font-size:1px;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:small;margin-bottom:1.5em;border:1px solid #{{#switch:{{{1|}}}|
bleu=8898BF|vert=97BF87|jaune=AAAA66|or=777777|orange=AA8833|
violet=7755AA|saumon=AA8866|sable=8484B3|vertmoyen=88BB55|
bleufoncé=1144AA|rouge=AA8866|écarlate=AAAAAA|#default=AAAAAA
}};border-top:0;background:{{{fond|transparent}}};padding:5px;&quot;&gt;&lt;/includeonly&gt;
&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ei2vywr5zsmvvhxi3xkqea8d8d6t29t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Kutu sonu</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1803</id>
    <revision>
      <id>3928</id>
      <parentid>3295</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:22:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3928</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="198" sha1="acx096imr7t8q9riq4jff494tvdvo69" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/includeonly&gt;
&lt;noinclude&gt;
Bu şablon {{tl|kutu başı}} ile birlikte kullanılmaktadır.
[[Kategori:Şablonlar|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>acx096imr7t8q9riq4jff494tvdvo69</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Maxsus Çağıştırmalılıq Teoriäse</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1804</id>
    <revision>
      <id>6229</id>
      <parentid>3299</parentid>
      <timestamp>2013-11-06T10:48:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rotlink</username>
        <id>1010</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>fixing dead links</comment>
      <origin>6229</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16477" sha1="qegvvzugb23qsdliooqpknqlaujws7t" xml:space="preserve">'''Çağıştırmalılıq teoriäse''' yä '''Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse''' - ul [[1905]]. yılda  bastırılğan [[Albert Einstein]]'nıñ [[fizik]] teorise. Anıñ belän [[Newton fizikası]]n almaştırdı, häm [[elektromagnitizm]]tä [[Maxwell'neñ tigezlämäläre]] yärdämendä kürsätkän. Bu theori maxsus atlı, çönki çağıştırmalılıqnıñ Einstein prinsiplärendä [[tartılu köçe]] qaramağan. Un yıldan soñ Einstein [[general çağıştırmalılıq theorise]]n bastırıla, bu theorigä [[tartılu köçe]] kertkän.

== Maxsus çağıştırmalılq theoriseneñ dälilläre ==

Çağıştırmalılıq prinsiben [[Galileo]] kertä.  [[Aristotel]]neñ qaraşın yuqqa çığarğaç, ul şunnan ğíbarät bula: xäräkät, tigez turı xäräkät ayıruça, berär närsägä çağıştırmaça bula, absolút başlap sanaw sisteme bulmí.  Galileo xäzerge zamannarda da yaraqlı [[Galileo transformasílar]] kertä. Galileo xäräkätneñ biş qanun kertä.  Newton anı yaxşırtıp, xäräkätneñ öç qanun ğına qaldıra.

Bu qanunar qatı cisemnär öçen eşlilär, yaqtı öçen alar eşlämilär.  Newton'ça yaqtı - ul kisäkçeklär(&quot;corpuscular&quot;) ide, soñraq fiziklär &quot;arqılı dulqınnar modele&quot; qullanışlıraq bulu fikeregä kilälär.  Mexanik dulqınnar moxítta küçälär, yaqtı öçen dä şundí model qullana başlílar.  Bu hípotetik moxít &quot;äfer&quot; yä &quot;luminiferous aether&quot; atı ala.  &quot;Äfer&quot;dä ber-bersenä qarşı kilüçelär parameterlär dä bar: dulqın tizlege zur bulu öçen ul bik tığız bulırğa tieş, ämmä bu tığızlıq Cirne tuqtatırğa tieşmi. Bu fiker - absolút başlap sanaw sisteme fikerenä oxşaş, ämma monda äfer absolút sistemneñ başı bula.

[[19. yöz]]dän yaqtı. light, elekter häm magnitizm elektromagnit qırı aspektlarınnan añlaşılırğa başlalar. Maxwell'nıñ tigezlämälär buyınça tizlätüçe qorılmalar yaqtı tizlege belän cäyeläp kitüçe elektromagnit nurlaşuın kiterep çığaralar. Tigezlämälär nurlaşu tizlegeneñ çığanaqnıñ tizlegedän bäysezlegen kürsätälär.  Bu mexanik dulınnarğa oxşaşlığınnan kilep çığa. [[Michelson-Morley eksperimente]]nnän soñ şundí nätcägä kitälär: nurlaşuınıñ tizlege çığanaq tizlegenä häm küzätüçe tigezlegenä bäyle bulmí, ul ''invariant'' ide.

[[Hendrik Lorentz]] häm başqalar elektromegnit köçlärenneñ küzätüçe urnaştıruına bäylälärne kürep alalar. Ber sistemdä berençe toruçı küzätäçe ber ölkäsendä qırnı &quot;kürmi&quot;, ä ikiençese xäräkätläderüçe küzätäçe &quot;kürä&quot;.  Lorentz stasionar äfer çağıştñrmaça xäräkäte ''[[Lorentz-Fitzgerald qısqartması]]'' theorise nigezenä sala. Soñraq bu theorine qatı täñqit itälär.

Lorentz [[Lorentz transformasí tigezlämäläre|üz transformasí tigelämäläre]]n täqdim itsä dä, Einstein'nıñ  kertelgän öleşe bu tigezlämälär bigräk tä fundamental theoridän çığaru. Bu theori äferneñ qarşılıqnı taläp itmi. Einstein närsä bar küzätüçegä ''invariant'' bula belän qızıqsına. Maxsus çağıştırmalılıq buyınça Lorentz-Fitzgerald'nıñ qatlawlı toyılğan transformasíları ğädi geometriädän häm [[Pythagor]] theoremnärennän çığarıla. Bu theorineñ original iseme ([[Almança]]dan tärcemä itelgän) &quot;İnvariantlar Theorise&quot;. [[Max Planck]] &quot;çağıştırmalılıq&quot; terminen täqdim itä, çönki theorineñ fikerläwendä ike küzätüçelär ber bergä çağıştırılmaça xäräkätlänälär.

Maxsus çağıştırmalılıq tuqtawçı häm tigez tizlege belän xäräkätlänüçe (''inertial başlap sanaw sisteme''ndä buluçı) cisemnär öçen qullanalar, ğädättä. Törle ''inertial başlap sanaw sisteme''ndä terkäp quyğan cisemneñ urınlaştıruı häm tigezlege Lorentz transformasí tigezlänäläre aşa täñgäl kilälär. Şunnan zur ğomumí xata çığarıla: maxsus çığıştımalılıq tizläneş belän xäräkätlänüçe cisemnärgä dä qullanırğa bulmí, dilär. Bu yalğış. Mäsälän, [[relátivistik raket]] mäs'äläse. Maxsus çağıştırmalılıq daimi gravitation qırında tizläneş belän xäräkät itüçe häm äylänüçe başlap sanaw sistemendä buluçı cisemnär öçen xäräkätlär farazlanırğa bula. Ämmä almaşınuçan gravitation qırındağı cisemnärneñ xäräkätlären ciñel häm matur taswírlap birä almíbız.

== Maxsus çağıştırmalılıq theorise postulatları ==

1. Berençe postulat ([[çağıştırmallılıq postulatı]])
: Törle inetial küzätüçelärdä fizik küreneşlär küzätülärneñ näticäläre üz-üzenä häm real täbiğät küreneşenä yaraşırğa tieş. Yäğni, Ğälämneñ sífatları inertial küzätäçeneñ urınlaştırudan bäyle bulmílar.
  
: Här inertial küzätüçe öçen här fizik theori metematikçä bertörle. 

2. İkençe postulat (''c''-nıñ daimilege)
: [[Vakuum]]da [[yaqtı tizlege]] (''c'') böten inertial küzätüçelärgä bertörle, böten yünäleşlärgä bertörle, çığanaqnıñ häm küzätüçeneñ tizlegenä bäyle bulmí. Eksperimentalçä tikşertkän. Berençe häm İkençe postulattan şundí sözemtä ide: yaqtı taratu öçen bernindi moxít (&quot;äfer&quot; dä) kiräkmi.

== Postulatlarnıñ matematik yazması ==

Maxsus çağıştırmalılıqnıñ tögel matematik yazmasında bez 4-ülçämle waqıt-kiñlekne ''M'' ([[Minkowski]] kiñlegen) qullanabız. Bu sistemdäge noqtalar - waqíğalar idelär; fizik cisemlär şundí kiñlektä linilär (cisem noqta bulsa) yä kisäklär (cisem noqta bulmíça). Linilär yä kisäklär cisemneñ xäräkäten taswírlap birälär; cisemdä başqa fizik sífatlar da bar: [[energi]], [[moment]], [[mass]], [[qorılma]], h.b.. 

''İnetial küzätüçe'' terminne qullanabız. Här inertial küzätäçedä üz ''inertial başlap sanaw sisteme'' bar. Bu sistem ''M'' kiñlege waqíğalarına [[koordinat sistem]] &lt;math&gt;(x_1,x_2,x_3,t)&lt;/math&gt; bula. Bu başlap sanaw sisteme başqa fizik sífatlarına koordinatlar birä. &lt;math&gt;(p_1,p_2,p_3,E)&lt;/math&gt; cisemneñ moment häm energi öçen, &lt;math&gt;(E_1,E_2,E_3,B_1,B_2,B_3)&lt;/math&gt; electromagnit qır öçen, h.b..

Birelgän berar nindi ike inertial küzätüçe, berençe başlap sanaw sistemennän ikençegä äwerelüçe [[koordinatlar transformasísı]]. Bu transformasí &lt;math&gt;(x_1,x_2,x_3,t)&lt;/math&gt; koordinatlarğa genä tügel, böten fizik koordinatlar öçen yaraqlı ide: moment häm energi &lt;math&gt;(p_1,p_2,p_3,E)&lt;/math&gt;, h.b.. Transformasí qanunnarın tenzor matematigınnan çığarırğa bula.

Här fizik qanun inertial başlap sanaw sistemeneñ koordinatlarında yazılğan tigezlämälär (differential tigezlämälär dä) sistemendä yazılırğa bula. Bu tigezlär waqıt-kiñlegendä törle cisemnärene törle koordinatlarğa bäylä. Ürnäklär: [[Maxwell'nıñ tigezlämälär]], [[Newton'nıñ berençe qanun]].

1. Berençe Postulat ([[Çağıştırmalılıq prinsibe]])
: Här fizik qanun inertial koordinatlar transformasílardan soñ invariantlı qala. Thus, if an object in spacetime obeys the mathematical equations describing a physical law in one inertial frame of reference, it must necessarily obey the same equations when using any other inertial frame of reference.

2. İkençe Postulate (''c''-nıñ daimilege)
: &lt;math&gt;0 &lt; c &lt; \infty&lt;/math&gt; şuldí ısulı belän bilgelängän absolút konstant bar bula. Ägär ''A'', ''B'' isemle &lt;math&gt;F&lt;/math&gt; inertial başlap sanaw sistemendä &lt;math&gt;(x_1,x_2,x_3,t)&lt;/math&gt; häm &lt;math&gt;(y_1,y_2,y_3,s)&lt;/math&gt; koordinatlı ike waqíğa ikençesedä (&lt;math&gt;F'&lt;/math&gt; isemle) &lt;math&gt;(x'_1,x'_2,x'_3,t')&lt;/math&gt; häm &lt;math&gt;(y'_1,y'_2,y'_3,s')&lt;/math&gt; koordinatlar bulsalar, 
:: &lt;math&gt;\sqrt{(x_1-y_1)^2 + (x_2-y_2)^2 + (x_3-y_3)^2} = c(s-t)&lt;/math&gt; häm &lt;math&gt;\sqrt{(x'_1-y'_1)^2 + (x'_2-y'_2)^2 + (x'_3-y'_3)^2} = c(s'-t')&lt;/math&gt; bulsa genä.

İkençe Postulat raslawınça, ber başlap sanaw sistemendä ''c'' tizlekle cisem başqalarda tağın ''c'' tizlege belän xäräkät itä. İkençe Postulat Berençedän häm Maxwell'neñ tigezlämälärdän matematikçä çığarıla ikän, şundí oçraqta ''c'' şulay çığara: &lt;math&gt;c = 1/\sqrt{\mu_0 \epsilon_0}&lt;/math&gt;.  Çönki Maxwell'neñ tigezlämälär electromagnit nurlaşuın yaqtı kebek yörtä, ''c''-nı [[yaqtı tizlege]] bularaq qullanalar. 

İkençe Postulatnı anıñ üzeneñ tögelräk yuraması qullanırğa bula. Kiñlek-waqıt intervalı inertial başlap sanaw sistemlären alışqaç, invariant bulıp qala. Berar nindi ''A'' häm ''B'' waqíğalar öçen:
:&lt;math&gt; c^2 (s-t)^2 - (x_1-y_1)^2 - (x_2-y_2)^2 - (x_3-y_3)^2 = c^2 (s'-t')^2 - (x'_1-y'_1)^2 - (x'_2-y'_2)^2 - (x'_3-y'_3)^2&lt;/math&gt;
ide. Başlap sanaw sistemeläre arasında transformasíları öçen qanunnar çağıştıru bu qanun qullanırğa bula; [[Lorentz transformasíları]]n qara.

[[Pseudo-Rieman küptabaqlı kiñlege]]n qullanğaç, Postulatlarnıñ matematik küzallawı qısqarala.&lt;!--The postulates of special relativity can be expressed very succinctly using the mathematical language of [[pseudo-Riemannian manifold]]s.  The second postulate is then an assertion that the four-dimensional spacetime ''M'' is a pseudo-Riemannian manifold equipped with a Lorentzian metric ''g'' of signature (3,1), which is given by the flat [[Minkowski metric]] when measured in each inertial reference frame.  This metric is viewed as one of the physical quantities of the theory, thus it transforms in a certain manner when the frame of reference is changed, and it can be legitimately used in describing the laws of physics.  The first postulate is an assertion that the laws of physics are invariant when represented in any frame of reference for which ''g'' is given by the Minkowski metric.  One advantage of this formulation is that it is now easy to compare special relativity with [[general relativity]], in which the same two postulates hold but the assumption that the metric is required to be Minkowski is dropped.--&gt;

[[Galileo çağıştırmalılığı]] - maxsus çağıştırmalılıqnıñ nä-relátivistik limitçä töre &lt;math&gt;c \to \infty&lt;/math&gt;. Bu theoridä berençe postulat üzgärmä, ikençe postulat şulay üzgärä:

: Ägär ''A'', ''B'' waqíğalarda &lt;math&gt;F&lt;/math&gt; isemle inertial başlap sanaw sistemendä &lt;math&gt;(x_1,x_2,x_3,t)&lt;/math&gt; häm &lt;math&gt;(y_1,y_2,y_3,s)&lt;/math&gt; koordinatları häm başqa inertial sistemendä (&lt;math&gt;F'&lt;/math&gt;) &lt;math&gt;(x'_1,x'_2,x'_3,t')&lt;/math&gt; häm &lt;math&gt;(y'_1,y'_2,y'_3,s')&lt;/math&gt; koordinatlar bulsa, &lt;math&gt;s-t = s'-t'&lt;/math&gt; ide.  Ägär &lt;math&gt;s-t=s'-t'=0&lt;/math&gt; da bulsa,
::&lt;math&gt;\sqrt{(x_1-y_1)^2 + (x_2-y_2)^2 + (x_3-y_3)^2} = \sqrt{(x'_1-y'_1)^2 + (x'_2-y'_2)^2 + (x'_3-y'_3)^2}&lt;/math&gt; ide.

[[Klassik mexanikası]] häm [[Newton'nıñ tartılışı]] Galileo çağıştırmalılığı belän ezlekle bula, ämma maxsus çağıştırmalılıq belän ezlekle bulmí. Kiresençä, Maxwell'neñ tigezlämäläre Galileo çağıştırmalılığı belän elekle bulmí (fizik äferneñ buluın iğlan itüçe postulattan başqa). Oçraqlarnıñ küpçelegendä maxsus çağıştırmalılıqta fizik qanunar (härkemgä mäşhür &lt;math&gt;E=mc^2&lt;/math&gt; dä) maxsus şağıştırmalılıqnıñ postulatlardan häm ''nä-relátivistik limitlärdä qullanılğan maxsus çağıştırımalılıq qanunnar klassik mexanikaça başqarılğan'' hípotezenän çağırıla.

== Maxsus çağıştırmalılıqnıñ statusı ==

Maxsus çağıtırmalılıq theorisen böten fizik cämäğät qabul itä. Theorigä qarşawçı eksperiment näticäläre xata bulıp sanalalar. [[General çağıştırma theorise]] eksperimentlärgä täñgä kilä, şunlıqtan gravitasínıñ başqalar theorilärgä ([[Brans-Dicke theorise]] kebek) yul qardırma. 

== Maxsus çağıştırmalılıqnıñ näticäläre ==

* İke waqíğa waqıt arası invariant bulmí, bu ara küzätüçelärneñ başlap sanaw sistemläreneñ çağıştırma tizlegenä bäyle. ([[Lorentz transformasí tigezlämäläre]]n qara)
* Ber başlap sanaw sistemdä ber ük waqıtta bulğan ike waqíğalar başqa sistemdä törle waqıtlarda bula alalar ([[sínxronlıq]]).
* Ber cisemneñ ozınlığı törle küzätüçedä törle bulıp ala. ([[Lorentz transformasí tigezlämäläre]]n qara)
* [[İgezäklär paradoksı]]: kosmosta yaqtı tizlegenä yaqınnan oçuçı ber igezäk, Cirgä qaytqaç, üze bertuğanı üzennän tizräk qartayğan tabaçaq. 

== Absolút başlap sanaw sistem bulmaw  ==

Maxsus çağıştırmalılıq buyınça absolút başlap sanaw sistem bulmí; '''''böten''''' daimi tizlekle küzätüçelär çağıştırmaça böten fizik qanunnarı '''bertörle''' başqarılırğa tieş.

== Mass, moment häm energi ==

Bu metodlar moment häm energi bilgeläw öçen qullanalar.

Birelgän ''M'' masslı ''v'' tizlege belän baruçı cisem. Energine häm momentnı şulay itep çığarabız:
:&lt;math&gt;E = \gamma m c^2\,&lt;/math&gt;
:&lt;math&gt; p = \gamma m v \,&lt;/math&gt;
''&amp;gamma;'' - ([[Lorentz koéffisiente]]):
:&lt;math&gt;\gamma = \frac{1}{\sqrt{1 - v^2/c^2}}&lt;/math&gt;
''c'' - yaqtı tizlege. Energi häm moment şulay bäylängän:
:&lt;math&gt; E^2 - (p c)^2 = (m c^2)^2 \,&lt;/math&gt;
- ''relátivistik energi-moment tigezläre''.

Küp tapqır keçeräk tizleklär öçen [[Taylor räte]] belän approksimasí itelgän &amp;gamma;-nı qullanırğa bula:
:&lt;math&gt; E \approx m c^2 + \begin{matrix} \frac{1}{2} \end{matrix} m v^2 \,&lt;/math&gt;
:&lt;math&gt; p \approx m v \,&lt;/math&gt;
Bu formulalar Newton'ça kinetik energigä häm momentqa elekle. Maxsus çağıştırmalılıq tübän tigezlärdä Newton mexanikasına elekle.

Şundí formulalardan ber cisem xäräkät itmäsä, (''v'' = 0 häm &amp;gamma; = 1) nul-energi çığarıla:
:&lt;math&gt;E = m c^2 \,&lt;/math&gt;
Bu ''xäräkätsezle energi'' ide. Bu Newton theorigä qarışma, çönki ul daimi ide.

Bu formula buyınça çağıştırmalılıqta &lt;em&gt;mass energineñ başqa töre ide&lt;/em&gt;. TBu formula atom-töş massları öçen bik möhim. Massnıñ arasına kürgäç, bez atom-töş reaksínıñ energine farazlana alabız. Bu formula [[20. yöz]]neñ fizik açıqlarınıñ iñ möhime.

=== Mass ===

Çağıştırmalılıqta massnıñ ike bilgelämä qullanıla. Berençese:  ''invariant mass'' yä ''xäräkätsezle mass''. Bu mass böten inetial başlap sanaw sistemlärendä daimi ide. Bu mass tizlekkä bäyle bulmí.

İkençese ''[[relátivistik mass]]'' ide:
:&lt;math&gt;M = \gamma m \,&lt;/math&gt;
Relátivistik mass &amp;gamma;-gä bäyle bula, çönki 
:&lt;math&gt; E = M c^2 \,&lt;/math&gt;
:&lt;math&gt; p = M v \,&lt;/math&gt;
böten başlap sanaw sistemlärdä yaraqlı. Tizlek nul bulsa relátivistik häm inertial masslar bertigez bulalar. 

Relátivistik mass skalár tügel (törle küçärlärdä ul törle ide).

== Maxsus çağıştirmalılq postulatlarınıñ testläre ==

* [[Michelson-Morley eksperimente]] - äfer cile
* Hamar experimente - äfer taşqını öçen kirtä
* [[Trouton-Noble experimente]] - kondensatornıñ äylänmä momentı
* [[Kennedy-Thorndike experimente]] - waqıtnıñ qısuı
* Nurlaşu theorise experimente 

== Monı da qara ==

:'''Keşelär''': [[Arthur Eddington]] | [[Albert Einstein]] | [[Hendrik Lorentz]] | [[Hermann Minkowski]] | [[Bernhard Riemann]] | [[Henri Poincaré]] | [[Alexander MacFarlane]] | [[Robert S. Shankland]] 

==Läñkerlär==

*[http://www.mathpages.com/rr/rrtoc.htm Reflections on Relativity] A complete online book on relativity
*[http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/Special_relativity.html http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/Special_relativity.html]
*[http://www.mathpreprints.com/math/Preprint/paultrr/20040119/1/Evaluation_of_Brane_World_Mach_Principles.pdf Brane World Mach Principles and the Michelson-Morley experiment]
*[http://doc.cern.ch//archive/electronic/other/ext/ext-2004-121.pdf Why Hyperspace &amp;amp; Dual Reference frames]
*[http://web.archive.org/19991114120648/home.earthlink.net/~descubes/Relativity/Relat1.html Special Relativity: a matter of perspective] Special relativity presented as a natural 4D extension of perspective
*[http://fr.wikipedia.org/wiki/Relativit%C3%A9_restreinte#Petites_exp.C3.A9riences_de_pens.C3.A9e Petites expériences de pensée] .
*[http://spoirier.lautre.net/en/relativity.htm Special relativity theory made intuitive] : a new approach to explain the theoretical meaning of Special Relativity from an intuitive geometrical viewpoint


[[Category:Fizika]][[Category:Fän]]</text>
      <sha1>qegvvzugb23qsdliooqpknqlaujws7t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Бетерү</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1809</id>
    <revision>
      <id>6589</id>
      <parentid>6040</parentid>
      <timestamp>2015-08-19T13:30:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Randykitty</username>
        <id>1055</id>
      </contributor>
      <comment>wikidata</comment>
      <origin>6589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1092" sha1="iktfki548pgl42yx5e30imjcko46qtq" xml:space="preserve">[[Image:Icono aviso borrar.png|80px|left]]
&lt;div name=&quot;Deletion notice&quot; class=&quot;boilerplate metadata&quot; id=&quot;delete&quot; style=&quot;margin: 0 5%; padding: 0 7px 7px 7px; background: #fee; border: 1px solid #999999; text-align: left; font-size:95%;&quot;&gt;
&lt;big&gt;Бу сәхифә тиз бетерүгә тәкъдим ителде! Сәбәбе: '''{{{1}}}'''

Тиз бетерү белән риза булмасагыз, [[{{NAMESPACE}} talk:{{PAGENAME}}|аның бәхәс битендә]] языгыз. 

&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;''Идарәчеләр, бу битне   [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=delete}} бетерү] алдыннан бирелгән язмаларны карарга онытмагыз: [[Special:Whatlinkshere/{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|әгәрдә нидә булса сылтамасы монда]] һәм [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=history}} битнең тарихы] ([{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|diff=0}}соңгы үзгәртүләр]) .''&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;&lt;includeonly&gt;{{{category|[[Төркем:Үрнәкләр]]}}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>iktfki548pgl42yx5e30imjcko46qtq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Nospam</title>
    <ns>4</ns>
    <id>1811</id>
    <revision>
      <id>3328</id>
      <parentid>3327</parentid>
      <timestamp>2007-10-13T19:37:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Drini</username>
        <id>25</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Wikibooks:Nospam]] yaqlandı [edit=sysop:move=sysop] [cascading]</comment>
      <origin>3328</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3183" sha1="kg42cpo688befd36vculvi6m9pxb88c" xml:space="preserve">== Pages locked from recreation ==
:'''Administrators:''' add a new line here to stop pages being created
:'''Administradores:''' añadan una nueva línea para evitar que una página vuelva a ser creada.
: '''Moderatoren:''' voeg hier een nieuwe regel toe om het aanmaken van pagina's te voorkomen
: '''Amministratori:''' aggiungete una riga qui per impedire la creazione di altre pagine

* {{:*}}
* {{:MediaWiki Talk:Ipb cant unblock}}
* {{:MediaWiki Talk:Ipb cant unblock/}}
* {{:MediaWiki Talk:Ipb cant unblock/index.php}}
* {{:MediaWiki Talk:Ipb cant unblock/w/index.php}}
* {{:MediaWiki Talk:Ipb cant unblock/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki Talk:Ipb cant unblock/w/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki Talk:Ipb cant unblock/w/w/w/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb already blocked/wiki/MediaWiki talk:Ipb already blocked/w/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb already blocked/wiki/MediaWiki talk:Ipb already blocked/w/w/w/w/index.php}}

* {{:Talk:Main Page/}}
* {{:Talk:Main Page/index.php}}
* {{:Talk:Main Page/w/index.php}}
* {{:Talk:Main Page/w/w/index.php}}
* {{:Talk:Main Page/w/w/w/index.php}}
* {{:Talk:Main Page/w/w/w/w/index.php}}

* {{:Main Page/index.php}}
* {{:Main Page/w/index.php}}
* {{:Main Page/w/w/index.php}}
* {{:Main Page/w/w/w/index.php}}
* {{:Main Page/w/w/w/w/index.php}}

* {{:Talk:Main Page/w/index.php?title=Main Page/w/index.php}}

* {{:index.php}}
* {{:W/index.php}}
* {{:W/w/index.php}}
* {{:W/w/w/index.php}}
* {{:W/w/w/w/index.php}}
* {{:W/w/w/w/w/w/index.php}}
&lt;!-- wiktionaries are case sensitive, but it won't hurt on other wikis, so again: --&gt;
* {{:w/index.php}}
* {{:w/w/index.php}}
* {{:w/w/w/index.php}}
* {{:w/w/w/w/index.php}}
* {{:w/w/w/w/w/w/index.php}}

* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/w/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/w/w/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/w/w/w/w/w/index.php}}

* {{:MediaWiki talk:Ipb already blocked/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb already blocked/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb already blocked/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb already blocked/w/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb already blocked/w/w/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb already blocked/w/w/w/w/w/index.php}}

* {{:MediaWiki talk:Ipb already blocked/wiki/MediaWiki talk:Ipb already blocked/w/w/index.php}}

* {{:Talk:index.php}}
* {{:Talk:w/index.php}}
* {{:Talk:w/w/index.php}}
* {{:Talk:w/w/w/index.php}}
* {{:Talk:w/w/w/w/index.php}}

* {{:Talk:W/index.php}}
* {{:Talk:W/w/index.php}}
* {{:Talk:W/w/w/index.php}}
* {{:Talk:W/w/w/w/index.php}}

* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/wiki/MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/wiki/MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/wiki/MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/w/w/w/index.php}}
* {{:MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/wiki/MediaWiki talk:Ipb expiry invalid/w/w/w/w/index.php}}</text>
      <sha1>kg42cpo688befd36vculvi6m9pxb88c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баш бит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1898</id>
    <revision>
      <id>6950</id>
      <parentid>4093</parentid>
      <timestamp>2020-05-22T12:04:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Барлык]]</comment>
      <origin>6950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85" sha1="fshmc1q5uahzn2qsfsxf09jpzl9yzn8" xml:space="preserve">__NOTOC____NOEDITSECTION__
{{Үрнәк:Баш бит}}
[[Төркем:Барлык]]</text>
      <sha1>fshmc1q5uahzn2qsfsxf09jpzl9yzn8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:WikibooksТугандашлары</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1899</id>
    <revision>
      <id>7318</id>
      <parentid>3920</parentid>
      <timestamp>2023-04-02T03:33:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Minorax</username>
        <id>1680</id>
      </contributor>
      <comment>vva</comment>
      <origin>7318</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1723" sha1="ta6vlaj9lzufy3khhm08zzj4d637xt2" xml:space="preserve">Викикитап проекты табышсыз '''[http://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0_%D1%84%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B Wikimedia Фонды]''' тарафыннан оештырылды. Wikimedia шулай ук [[Wikipedia:Qälämxaq|ирекле эчтәлек]] белән [[:en:Wikipedia:Multilingual coordination|күптелле]] булган башка wiki проектларны да алып бара:
{| align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:inherite;background-color:transparent;&quot;
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; | [[Räsem:Wikimedia-logo.svg|60px|Meta-Wiki]]
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; | [[Räsem:Wikipedia-logo-v2.svg|60px|Wikipedia]]
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; | [[Räsem:Wiktionary-logo-en.svg|60px|Wiktionary]]
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; | [[Räsem:Wikiquote-logo.svg|60px|Wikiquote]]
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; width=&quot;20%&quot; | [[Räsem:Wikisource-logo.svg|60px|Wikisource]]
|- 
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; | [http://meta.wikimedia.org/wiki/Башбит '''Meta-Wiki''']&lt;br/&gt;''Wiki проекты идарәсе''
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; | [http://tt.wikipedia.org/wiki/Башбит '''Wikipedia''']&lt;br/&gt;''Ирекле энциклопедия''
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; | [http://tt.wiktionary.org/wiki/Баш_бит '''Wiktionary''']&lt;br/&gt;''Сүзлек''
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; | [http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wq/tt/Баш_бит '''Wikiquote''']&lt;br/&gt;''Өзекләр җыентыгы''
| valign=&quot;top&quot; align=&quot;center&quot; | [http://wikisource.org/wiki/Баш_бит '''Wikisource''']&lt;br/&gt;''Ирекле эчтэлек''
|}
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>ta6vlaj9lzufy3khhm08zzj4d637xt2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Softredirect</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1901</id>
    <revision>
      <id>6644</id>
      <parentid>6643</parentid>
      <timestamp>2015-10-20T23:29:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gangleri</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <comment>improuved to [[:{{{1}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]] using [[m:Soft redirect]]|soft redirect - added BiDi safety - LANG=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;</comment>
      <origin>6644</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="304" sha1="9khw3dzf6rwdgj8tpkd98vi459nf5z2" xml:space="preserve">[[Image:Redirectltr.png|#REDIRECT ]]&lt;span class=&quot;redirectText&quot; id=&quot;softredirect&quot;&gt;[[:{{{1}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]]&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:85%; padding-left:52px;&quot; LANG=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; &gt;This page is a [[m:Soft redirect|soft redirect]].&lt;/span&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9khw3dzf6rwdgj8tpkd98vi459nf5z2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Вавилон</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1908</id>
    <revision>
      <id>3932</id>
      <parentid>3931</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:24:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Үрнәк:Babel]]» бите «[[Үрнәк:Вавилон]]» битенә күчерелде: татарчалаштыру</comment>
      <origin>3932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7328" sha1="axzm53r5jyto4zleocioew6iz7ncf0q" xml:space="preserve">{| name=&quot;userboxes&quot; id=&quot;userboxes&quot; style=&quot;float:right; margin-left:1em; margin-bottom:1ex; width:242px; border:1px solid #99B3FF; clear:right&quot;
|-
! [[Wikipedia:Babel|Вавилон]]
|-
| {{#if:{{{1|}}}
|{{User {{{1}}}}}}}{{#if:{{{2|}}}
|{{User {{{2}}}}}}}{{#if:{{{3|}}}
|{{User {{{3}}}}}}}{{#if:{{{4|}}}
|{{User {{{4}}}}}}}{{#if:{{{5|}}}
|{{User {{{5}}}}}}}{{#if:{{{6|}}}
|{{User {{{6}}}}}}}{{#if:{{{7|}}}
|{{User {{{7}}}}}}}{{#if:{{{8|}}}
|{{User {{{8}}}}}}}{{#if:{{{9|}}}
|{{User {{{9}}}}}}}{{#if:{{{10|}}}
|{{User {{{10}}}}}}}{{#if:{{{11|}}}
|{{User {{{11}}}}}}}{{#if:{{{12|}}}
|{{User {{{12}}}}}}}{{#if:{{{13|}}}
|{{User {{{13}}}}}}}{{#if:{{{14|}}}
|{{User {{{14}}}}}}}{{#if:{{{15|}}}
|{{User {{{15}}}}}}}{{#if:{{{16|}}}
|{{User {{{16}}}}}}}{{#if:{{{17|}}}
|{{User {{{17}}}}}}}{{#if:{{{18|}}}
|{{User {{{18}}}}}}}{{#if:{{{19|}}}
|{{User {{{19}}}}}}}{{#if:{{{20|}}}
|{{User {{{20}}}}}}}{{#if:{{{21|}}}
|{{User {{{21}}}}}}}{{#if:{{{22|}}}
|{{User {{{22}}}}}}}{{#if:{{{23|}}}
|{{User {{{23}}}}}}}{{#if:{{{24|}}}
|{{User {{{24}}}}}}}{{#if:{{{25|}}}
|{{User {{{25}}}}}}}{{#if:{{{26|}}}
|{{User {{{26}}}}}}}{{#if:{{{27|}}}
|{{User {{{27}}}}}}}{{#if:{{{28|}}}
|{{User {{{28}}}}}}}{{#if:{{{29|}}}
|{{User {{{29}}}}}}}{{#if:{{{30|}}}
|{{User {{{30}}}}}}}
&lt;!--|-
| style=&quot;text-align: center&quot; | [[:Category:User languages|Search user languages]]--&gt;
|}&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]
[[ab:Шаблон:Babel]]
[[ace:Templat:Babel]]
[[af:Sjabloon:Babel]]
[[ak:Template:Babel]]
[[als:Vorlage:Babel]]
[[am:መለጠፊያ:Babel]]
[[an:Plantilla:Babel]]
[[ang:Bysen:Babel]]
[[ar:قالب:بابل]]
[[arz:قالب:بابل]]
[[as:সাঁচ:Babel]]
[[ast:Plantía:Babel]]
[[ay:Plantilla:Babel]]
[[az:Şablon:Babel]]
[[ba:Ҡалып:Babel]]
[[bar:Vorlage:Babel]]
[[bat-smg:Šabluons:Babel]]
[[be:Шаблон:Babel]]
[[be-x-old:Шаблён:Бабілёнская вежа]]
[[bg:Шаблон:Вавилон]]
[[bh:Template:Babel]]
[[bm:Modèle:Babel]]
[[bn:টেমপ্লেট:Babel]]
[[bo:Template:བྷི་པེལ།]]
[[bpy:মডেল:Babel]]
[[br:Patrom:Babel]]
[[bs:Šablon:Babel]]
[[bug:Templat:Babel]]
[[bxr:Template:Babel]]
[[ca:Plantilla:Babel]]
[[cbk-zam:Plantilla:Babel]]
[[cdo:Template:Babel]]
[[ce:Дакъа:Бабел]]
[[ceb:Plantilya:Babel]]
[[chr:Template:Babel]]
[[chy:Template:Babel]]
[[ckb:قاڵب:بابل]]
[[co:Template:Babel]]
[[cr:Template:Babel]]
[[crh:Şablon:Babel]]
[[cs:Šablona:Babel]]
[[csb:Szablóna:Babel]]
[[cu:Обраꙁь́ць:Babel]]
[[cv:Шаблон:Babel]]
[[cy:Nodyn:Babel]]
[[da:Skabelon:Babel]]
[[de:Vorlage:Babel]]
[[diq:Template:Babel]]
[[dsb:Pśedłoga:Babel]]
[[dv:ފަންވަތް:Babel]]
[[dz:Template:Babel]]
[[ee:Template:Babel]]
[[el:Πρότυπο:Βαβέλ]]
[[eml:Template:Babel]]
[[en:Template:Babel]]
[[eo:Ŝablono:Babel]]
[[es:Plantilla:Babel-X]]
[[et:Mall:Babel]]
[[eu:Txantiloi:Babel]]
[[ext:Template:Babel]]
[[fa:الگو:Babel-X]]
[[ff:Modèle:Babel]]
[[fi:Malline:Babel]]
[[fiu-vro:Näüdüs:Babel]]
[[fj:Template:Babel]]
[[fo:Fyrimynd:Babel]]
[[fr:Modèle:Boîte Babel]]
[[frp:Modèlo:Bouèta Babél]]
[[fur:Model:Babel]]
[[fy:Berjocht:Babel]]
[[ga:Teimpléad:Babel]]
[[gan:Template:Babel]]
[[gd:Template:Babel]]
[[gl:Modelo:Babel]]
[[glk:الگو:Babel]]
[[gn:Tembiecharã:Babel]]
[[got:Template:Babilu-*]]
[[gu:ઢાંચો:Babel]]
[[gv:Clowan:Babel]]
[[hak:Template:Pâ-phe̍t]]
[[haw:Anakuhi:Papela]]
[[he:תבנית:Babel]]
[[hi:साँचा:Babel-X]]
[[hif:Template:Babel]]
[[hr:Predložak:Babel]]
[[hsb:Předłoha:Babel]]
[[ht:Modèl:Babel-N]]
[[hu:Sablon:Babel]]
[[hy:Կաղապար:Բաբելոն]]
[[ia:Patrono:Babel]]
[[id:Templat:Babel]]
[[ie:Template:Babel]]
[[ig:Template:Babel]]
[[ik:Template:Babel]]
[[ilo:Template:Babel]]
[[io:Shablono:Babel]]
[[is:Snið:Málkassi-X]]
[[it:Template:Babel]]
[[iu:Template:Babel]]
[[ja:Template:Babel]]
[[jbo:Template:babel]]
[[jv:Cithakan:Babel]]
[[ka:თარგი:Babel]]
[[kaa:Shablon:Babel]]
[[kg:Template:Babel]]
[[kk:Үлгі:Babel]]
[[kl:Ilisserut:Babel]]
[[km:ទំព័រគំរូ:Babel]]
[[kn:ಟೆಂಪ್ಲೇಟು:Babel]]
[[ko:틀:바벨]]
[[ks:Template:Babel]]
[[ksh:Schablon:Babel]]
[[ku:Şablon:Babel]]
[[kv:Шаблон:Babel]]
[[kw:Scantlyn:Babel]]
[[ky:Template:Babel]]
[[la:Formula:Babel]]
[[lad:Plantilla:Babel]]
[[lb:Schabloun:Babel-X]]
[[lbe:Шаблон:Babel]]
[[lg:Template:Babel]]
[[li:Sjabloon:Babel]]
[[lij:Template:Babel]]
[[lmo:Mudel:Babel]]
[[ln:Modèle:Babel]]
[[lo:ແມ່ແບບ:ບາເບລ]]
[[lt:Šablonas:Babel]]
[[lv:Veidne:Babel-N]]
[[map-bms:Cithakan:Babel]]
[[mdf:Шаблон:Babel]]
[[mg:Endrika:Babel]]
[[mhr:Ямдылык:Babel]]
[[mi:Template:Reo kaimahi]]
[[mk:Шаблон:Вавилон-N]]
[[ml:ഫലകം:Babel]]
[[mn:Загвар:Babel]]
[[mr:साचा:Babel]]
[[ms:Templat:Babel]]
[[mt:Mudell:Babel]]
[[mwl:Modelo:Babel]]
[[my:Template:Babel]]
[[myv:ЛопаПарцун:Babel]]
[[mzn:شابلون:Babel]]
[[na:Template:Babel]]
[[nah:Nemachiyōtīlli:Babel]]
[[nap:Modello:Babel]]
[[nds:Vörlaag:Babel]]
[[nds-nl:Mal:Babel]]
[[ne:Template:Babel]]
[[new:Template:Babel]]
[[ng:Template:Babel]]
[[nl:Sjabloon:Babel]]
[[nn:Mal:Babel]]
[[no:Mal:Babel]]
[[nov:Template:Babel]]
[[nrm:Template:Babel]]
[[nv:Template:Babel]]
[[oc:Modèl:Boita Babel]]
[[om:Template:Babel]]
[[or:Template:Babel]]
[[os:Шаблон:Babel]]
[[pa:ਨਮੂਨਾ:Babel]]
[[pag:Template:Babel]]
[[pap:Template:Babel]]
[[pdc:Vorlage:Babel]]
[[pi:Template:Babel]]
[[pih:Template:Babel]]
[[pl:Szablon:Babel]]
[[pms:Stamp:Babel]]
[[pnt:Πρότυπον:Βαβέλ]]
[[pt:Predefinição:Babel]]
[[qu:Plantilla:Babel]]
[[rm:Template:Babel]]
[[rmy:Sikavno:Babel]]
[[rn:Template:Babel]]
[[ro:Format:Babel]]
[[roa-rup:Template:Babel]]
[[roa-tara:Template:Babel]]
[[ru:Шаблон:Babel]]
[[rw:Template:Babel]]
[[sa:बिंबधर:Babel]]
[[sah:Халыып:Babel]]
[[sc:Template:Babel]]
[[scn:Template:Babel]]
[[sco:Template:Babel]]
[[sd:سانچو:Babel]]
[[se:Template:Babel]]
[[sg:Modèle:Babel]]
[[sh:Šablon:Babel]]
[[si:සැකිල්ල:Babel]]
[[simple:Template:Babel]]
[[sk:Šablóna:Babel]]
[[sl:Predloga:Babilon]]
[[sm:Template:Babel]]
[[sn:Template:Babel]]
[[so:Template:Babel]]
[[sq:Stampa:Babel]]
[[sr:Шаблон:Babel]]
[[ss:Template:Babel]]
[[st:Template:Babel]]
[[stq:Foarloage:Babel]]
[[su:Citakan:Babel]]
[[sv:Mall:Babel]]
[[sw:Kigezo:Babel]]
[[szl:Szablon:Babel]]
[[ta:வார்ப்புரு:Babel]]
[[te:మూస:Babel]]
[[tet:Template:Babel]]
[[tg:Шаблон:Babel]]
[[th:แม่แบบ:บาเบล]]
[[tk:Şablon:Babel]]
[[tl:Suleras:Babel]]
[[tn:Template:Babel]]
[[to:Template:Pēpeli]]
[[tpi:Template:Babel]]
[[tr:Şablon:Babil]]
[[ts:Template:Babel]]
[[tum:Template:Babel]]
[[tw:Template:Babel]]
[[ty:Modèle:Babel]]
[[udm:Шаблон:Babel]]
[[ug:Template:Babel]]
[[uk:Шаблон:Babel]]
[[ur:سانچہ:Babel]]
[[uz:Andoza:Babel]]
[[ve:Template:Babel]]
[[vec:Template:Babel]]
[[vi:Bản mẫu:Babel]]
[[vls:Patrôon:Babel]]
[[vo:Samafomot:Babel]]
[[wa:Modele:Babel]]
[[war:Template:Babel]]
[[wo:Royuwaay:Babel]]
[[wuu:模板:Babel]]
[[xal:Зура:Babel]]
[[xh:Template:Babel]]
[[yi:מוסטער:באבעל]]
[[yo:Àdàkọ:Babel]]
[[za:模板:Babel]]
[[zea:Sjabloon:Babel]]
[[zh:Template:Babel]]
[[zh-classical:Template:Babel]]
[[zh-min-nan:Template:Babel]]
[[zh-yue:Template:Babel]]</text>
      <sha1>axzm53r5jyto4zleocioew6iz7ncf0q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Äğzä tt</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1909</id>
    <revision>
      <id>3498</id>
      <timestamp>2009-08-24T17:48:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Yildiz</username>
        <id>276</id>
      </contributor>
      <comment>Yeni bet: &lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6ef7a7 1px;margin:1px;&quot;&gt; &lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#c5fcdc;&quot;&gt;&lt;tr&gt; &lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-...</comment>
      <origin>3498</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="524" sha1="im0fgf55a7d5mnk6zm54snfuljbr01i" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6ef7a7 1px;margin:1px;&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#c5fcdc;&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-align:center;font-size:14pt;&quot;&gt;'''tt'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em;&quot;&gt;Бу катнашучының '''[[:Category:Äğzä tt-N|туган теле]]''' '''[[:Category:Äğzä tt|Татар теле]]'''. [[Category:Äğzä tt|{{PAGENAME}}]][[Category:Äğzä tt-N|{{PAGENAME}}]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>im0fgf55a7d5mnk6zm54snfuljbr01i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ярдәм:Башлау</title>
    <ns>12</ns>
    <id>1911</id>
    <revision>
      <id>3545</id>
      <parentid>3532</parentid>
      <timestamp>2009-10-15T17:54:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Yildiz</username>
        <id>276</id>
      </contributor>
      <origin>3545</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="226" sha1="jpifk8zzdh40qx38fbwepi94zm24xos" xml:space="preserve">==Гаяз Исхакый==
* [[Зөләйха]].

== Яшь язучылар ==
''Яшь язучы татар егет-кызларының әсәрләре тупланган сәхифә.''

[[Халит Әбделмән]]</text>
      <sha1>jpifk8zzdh40qx38fbwepi94zm24xos</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халит Әбделмән</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1912</id>
    <revision>
      <id>4987</id>
      <parentid>4856</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:29:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4987</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2379" sha1="mbhy63ksiq6kyx1vyp40h59euzmvqv0" xml:space="preserve">'''Халит Әбделмән'''
Мин Әбделмәнов Халит Хәмит улы 1974 елның 12 декабрендә Башкортостанның Чакмагыш районы Яңабирде авылында бу фани дөньяга беренче аваз салганмын. Каръяуды урта мәктәбен яхшы билгеләргә генә тәмамлагач, армия сафларына алынганчы Яңабирде мәдәният йортында худрук вазифасын башкардым.
Армиядән соң үзебезнең “Волга” авыл хуҗалыгында компьютерчы булып эшләдем. 
Югары белем алу нияте мине Бөре дәүләт педагогия институтына алып килде һәм мин анда филология факультетын тәмамладым.
Институттан соң Яңакарьяуды урта мәктәбендә балаларга белем бирдем.
Мин үзем иҗади шәхес. Мәктәп елларыннан ук район гәзит битләрендә мәкаләләрем, хикәяләрем, шигырьләрем дөнья күрделәр. “Өмет” гәзитендә “МУЗКҮЗ” дигән музыкаль дөньяга бәйле шәхси рубрикам да бар иде. Әлеге вакытта күбрәк мистик яки фэнтези жанрында иҗат итәм. 
Авыл хуҗалыгында компьютерда эшләгәндә хуҗалыкның газетасын чыгара башлаган идем. Бу газета 7 ел буена, даими рәвештә, урып–җыю эшләре вакытында чыгып килә. 
Әлеге вакытта Башкортостанның Чакмагыш районы Яңа Карьяуды авылындагы мәктәптә укытучы булып эшлим.
Шэхси сайт: [http://www.khalit.ucoz.ru Халит сайты]
'''Әсәрләр:'''

[[Шайтан коткысына бирелеп.]]

[[Гали, Вәли һәм печән.]]

[[Гали, Вәли һәм чыршы]]

[[Гали, Вәли һәм марсияннар-1]]

[[Гали, Вәли һәм марсияннар-2]]
[[Төркем:Хикәяләр]]</text>
      <sha1>mbhy63ksiq6kyx1vyp40h59euzmvqv0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шайтан коткысына бирелеп</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1913</id>
    <revision>
      <id>4984</id>
      <parentid>4236</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:24:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Шайтан коткысына бирелеп.]]» бите «[[Шайтан коткысына бирелеп]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>4984</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8878" sha1="cgnqi436fg7zoptoxbrvfnzdjvohy0i" xml:space="preserve">'''мистик хикәят…'''

Илхат баскан урынында катып калды. Аның алдында кара смокинг кигән, кечкенә сакаллы, 40 – 45 яшьләрдәге ир – ат басып тора иде.
Илхат шундук аңлап алды, бу гади адәм заты түгелдер. Дөреслеген тикшере өчен сорау да биреп  куйды:

- Гафу итегез, Сез кем буласыз?
Тегесе авыз чите белән генә елмайган итте:

- Һе, үзе чакырды да, үзе танымый да торамы хәзер?! Минем кыяфәтем бер кешегә дә охшмаганмы әллә?. Нишлисең, дөнья үзгәрә, без дә үзгәрәбез. Шуңадыр инде, безне хәзер танымый да башладылар. Мөгезле, йөнтәс хайваннар – бу үткән заманнар калдыгы түгелмени инде. Ә  хәзер бит малкуарлар, бизнессменнар дәвере? Менә мин шуларның берсе дә инде. Газазил була минем исемем.
Илхат авызын ачып, кинәт кенә пәйдә булган бу затны күзәтте.

- Син үзең бит мине чакырдың, әллә, оныттың да инде? – дип дәвам итте төнге кунак, өстәл артына ук барып утырып.
Илхат уянып киткәндәй булды:

- Юк, мин сине чакырмадым! Мин бернинди Газраилне дә чакырмадым, бугай... – Егет үз-үзеннән шикләнеп куйды. “Кайчан мин сине  чакырдым, белмим дә”, дигән төсле җилкәсен генә җыерып куйды.
Кунакка аның сүзләре охшамады булса кирәк.

- Җилкә селкетеп басып торганчы утыр әле булмаса, - дип кенә, салкынча әйтеп куйды. – Газраил дә түгел мин. Әйттем бит инде Газазил, дип. Газраил булырга, мин сине монда үтерергә килмәгән инде. Тынычлан да, икәү бергә, сөйләшеп- серләшеп алыйк. 
Илхат, бу төнге кунактан куркарак төшеп китсә дә, бар көчен җыеп, өстәл артына барып утырды.

- Димәк, мине чакырмадым дисең инде? – Газазилнең уң кулында, кайдандыр һавадан, бармак юанлык сигара барлыкка килде. Сул кулын сигара очына китерүе булды, сигарасы кабынып та китте.
Сигара төтене, хуш исләр таратып, бүлмә һавасында матур бизәкләр ясап, түшәмгә күтәрелде.

- Тартасыңмы? – Газазил, шулай ук һавадан икенче сигара китереп чыгарды.
Бу хәлләргә аптырап карап утырган Илхат башын гына селкеде:

- Юк... ташладым... 

- Дөрес эшләгәнсең! – Газазил чираттагы төтенне авызыннан һавага өреп җибәрде. – Мин дә ташлаган идем... Бер мең ел элек... Дөнья үзгәрә, менә яңадан тарта башладым. Нервалар шул, какшап беткән нервалар...
Әллә бер мең ел элек булган вакыйгаларны күз алдына китерде, әллә башка нәрсәне – Газазил бөтенләй тынып калды. Карашлары, әйтерсең кайдадыр, диварлар аша үтеп, гасырларга төбәлгән.
Бер минутлап, шулай эндәшмичә утырдылар. Тынлыкны беренче, уянып киткәндәй итеп, Газазил бозды:

-Димәк, чакырмадың инде? – дип янә кабатлады.

- Юк, чакырмадым, - дип ныкышты Илхат та.

- Ә кем соң, күккә карап, бәхет, байлык сорый иде? Ул кеше син түгел идеңме? Монысын да инкаръ итәсеңме?
Илхат кыюсызланып кына:

- Анысы мин идем дә ул... Тик мин бит Ходайдан бәхет сорадым, яисә дидем, әзрәк байлык, акча, дидем...
Газазил авызын зур итеп ачып, шаркылдап көлеп җибәрде.

- Нәрсә сиңа, Ходай әллә акча таратып йөри дип беләсеңме әллә тагын? Хе-хе... - 	Озак кына көлүеннән тыела алмыйча утырды кунак.
Аның көлүеннән Илхатның тәне чымырдап китте...

- Һе, бәхет дисең инде, байлык дисең инде?... –дип сынаулы гына Илхатка карап куйды, көлеп туйгач.

- Әйе, байлык, бәхет! – Илхатка төнге кунакның, аның өендә аңардан көлеп утыруы охшамады.

- Күп байлык – ул бәхет дигән сүзме? 
Назлы сигара төтене танауларны кытыклады.

-Әлбәттә! – Илхат әңгәмәдәше белән бәхәсләшергә уйлаган кебек булды. - Әлбәттә! Байлык бит ул үзе ирек дигәнне аңлата. Нәрсә эшлисең килә, шуны эшлисең: үз – үзеңә хуҗа. Байлык – ул синең кулыңда хакимият дигән сүз...
	Газазил Илхатны тыңламады да. Әйтерсең ул мондый сүзләрне йөз, кайда йөз, меңнәр - миллионнар тапкыр ишеткән. Егетнең бу сүзләре аны бары ялыктырган кебек кенә булды.

- Һәм Алла сиңа байлык бирсә син бәхтеле булыр идең инде, әйме? – дип Илхаты ярты юлда бүлде.

- Әйе, - уйланып торды да өстәп куйды. - Әйе! Мин шулай уйлыйм: кем бай, шуның кулында власть, ә кемдә власть шул бәхетле. Дөресрәге барлык хыялларын да тормышка ашырырдай көче бар. Теләдең – монсы, теләдең – тегесе...

- Ә синең нинди хыялларың бар? – Газазил сигара башындагы көлне кулына какты да, шул ук көлне авызына да кабып куйды. Тәмләп – тәмләп чәйни башлады.
	Илхат аның бу сәер гамәлен күрмәде дә:

- Минем бай тормышта яшисем килә. Ялыктым мин бу авыл сазлыгыннан. Минем дөнья күрәсем, сәяхәт итәсем килә... Кеше алдый белмим, урлаша белми. Шуңа күрә кайдан миңа байлык тупларга инде. Гомрем буе шушы сазлыкта череп яшәрмен дә инде...

- Я, эчкечелеккә салышып, карда туңып үләрсең, - дип егет өчен тәмамлап куйды Газазил.

- Әйе, я шулай булачак, - дип сәерсенеп куйды Илхат. Ул үзе, менә әле генә, шул сүзләрне әйтмәкче булган иде бит.
	Күптән түгел генә фермада эшләгән, элекке сыйныфташы Таһирны исенә төшереп куйды. Бер атна элек кенә җирләделәр аны. Шулай фермадан эчеп кайтышлый, чанадан егылып төшеп калган. Икенче көнне генә кар астыннан, кәкрәеп, туңып беткән гәүдәсен табып алдылар. Гаиләсе юк, кем аны төн уртасында  эзләп йөрсен инде?

(дәвамы бар...)

бәлки сез, кадерле укучыларым дәвам итеп карарсыз? Аерым ссылка ясагыз тик, яме?
[[Төркем:Хикәяләр]]</text>
      <sha1>cgnqi436fg7zoptoxbrvfnzdjvohy0i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гали, Вәли һәм печән.</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1914</id>
    <revision>
      <id>4233</id>
      <parentid>3525</parentid>
      <timestamp>2010-10-24T16:38:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4233</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5253" sha1="748t700n7d0sd415ivz6nlhckhm8qnv" xml:space="preserve">(юмореска)

Вәли тракторлар ремонтлау паркына кергәндә Гали “баш төзәтеп” утыра иде. 

- Нәрсә, баш авыртамы? – дип елмайды Вәли.

- Кичә күбрәк киткән. – Гали сузылып ук ятты.

- Ятма, әйдә, эш бар. Кәримәттәйгә бер йөк печән кайтарсак, туйганчы сыйлыйм диде.
Гали сикереп үк торып утырды.

Ничә айлар ремонтта яткан тракторга да берничә минут эчендә җан керде.
Иң элек, Кәримәттәйгә кереп “заправка” алып чыктылар да, шуннан ике дус Инешкаран янындагы печәнлеккә юнәлделәр.
Килеп җиткәч башта үзләрен “заправить” итеп алдылар.

Печәнне бер сәгать эчендә, шулай, “сала –сала” төяп тә бетерделәр. 
Гали белән Вәли печәнне төяп бетергәч, яңадан ярты сәгать баш төзәттеләр, аннан соң бер сәгатьтән артык, тыныч кына кызынып яткан кәлтә еланын тәмле йокысыннан уятып, тау буйлап куып йөрделәр.

Тәмам арыгач, кайтырга чыктылар.
Вәли, “печәнне саклап кайтам”, дип арбадагы печән өстенә үк менеп утырды.
Гали тракторын авылга таба куды. Үзе газга баса, үзе “Күбәләгемне” бар тамакка кычкырып җырлый. Җырны да ул җаны белән җырлый, ә аның җаны ноталарны белми.

Авылга аз гына калгач, “Күбәләгемне”ң бөтен куплетын да җырлап бетергәч, Гали артка карады һәм “ах” итте.
Печән өсте буп-буш иде. Анда дусты Вәли юк.

Тракторын калдырды да җәяү генә юл буйлап дустын эзләргә китте. Үзе бара, үзе кычкырып дустын чакыра. Нәкъ җырлаганча.
Менә Вәлине барып тапты ул. Тегесе бер зур чокырда төшеп калган икән. Тик үзе, берни булмагандай, кычкырып җырлап ята.
Гали дустын торгызды да тракторны эзләп киттеләр. Ә трактор юк та юк. Яңгылыш икенче юлдан китеп барганнар икән. 

Алар тракторны тапканчы кич тә җитте.

Кәримәттәй аларны кайтырлар дип көтмәгән иде инде. Ә ике дустны, арбадагы печәнне күргәч бигрәк тә шатланды. Абзар буена бушатырга кушып, өстәл әзерләргә дип, өйгә кереп китте.

Ару гына салган ике дуска кайда абзар да, кайда мунча, ди: трактор ничек килеп керде, шулай бушаттылар да куйдылар.
Өйгә кереп тагын матур гына “кунак” булып чыктылар, үзләре белән дә азрак эләктерделәр...

Тик, Кәримәттәй генә, бер атна буена ни мунчага, ни бәдрәфкә керә алмый йөрде. Икесе дә түбәләреннән үк печән белән күмелгән иделәр.

Гали белән Вәлинең генә маҗарлары бу кичкә бетмәгән иде әле.
Гали тракторын паркка кертеп куйды. Тик икенче көнне генә тракторның, парк янындагы ферма ихатасында торганына гына аптырарга туры килде.

Үзләре белән эләктергән “горючий”ләрен эчәргә урынны озак эзләп тормадылар. Вәлине мунчасына кереп “еффәрделәр”. 
Шешәнең төбенә төшкәндә, әллә кайдан, койрыклы җеннәр килеп чыкты. Иртәнге якта шул койрыклы җеннәр белән дә сугышып алдылар бугай әле...

Икенче көнне, алар уянып киткәндә, Гали баш очына тас куеп мунча идәнендә йоклап ятканын күрде. 

Вәли исә, җеннәр куам диеп, эләүкә астына ук кереп киткән булган. Җеннәр җиңгәндер инде,иртән ул шунда ята иде...

Тик койрыклы җеннәр үзләре генә, әллә кайда, юкка чыкканнар...
[[Төркем:Хикәяләр]] [[Төркем:Балалар өчен әдәбият]]</text>
      <sha1>748t700n7d0sd415ivz6nlhckhm8qnv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гали, Вәли һәм чыршы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1915</id>
    <revision>
      <id>3597</id>
      <parentid>3528</parentid>
      <timestamp>2010-02-07T05:01:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рашат Якупов</username>
        <id>302</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>3597</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6265" sha1="gifugophdlbxuxr13b7hnzqajfx4lu4" xml:space="preserve">юмореска

Вәли эшсезлектән интегеп, түшәмгә төкереп ята иде Гали дусты килеп керде.
Керү белән:

- Вәли, дускай! Хатын, балалар җанга тиде бит инде. “Чыршы кирәк тә, чыршы кирәк!”, диләр. Урманга гына барып кайтыйк инде.
Вәли торып утырды.

- Ә, берәр нәрсә алдыңмы соң?
Дусты аның “берәр нәрсәсен” шундук аңлады.

- Алдым, кәнишне!
Вәли киенә башлады:

- Вәт минем шәп: ун ел элек ясалма чыршы алып куйган идем, ел саен шуны бизибез дә куябыз. Шәп, рәхәт!

- Минеке юк шул, - дип мыгырданды Гали. – “Җылыткыч” бар, чыршы юк.
Шулай “җылыткыч” белән җылына – җылына ике дус карлы урман эченә кереп киттеләр.
Урманда көрт ерып, озак кына чыршы эзләделәр. Тик күңелләренә охшаганын гына таба алмый интектеләр. Я берсенең энәләре аз, я берсенең ылыслары бер якта гына күбрәк.

Эзләгән вакытта да “җылынырга” онытмадылар. Инде “җылыткычлары” бетеп килгәндә генә үзләренә охшаган чырышыны күреп алдылар.
Бу матур чыршы ялгызы гына зур аланда үсеп утыра иде. Янында кеше эзләре дә күренә.
Гали балтасын гына күтәргән иде, колагына йомшак кына хатын – кызлар тавышы ишетелде:

- Кисә күрмә, мине берүк!
Галинең кулындагы балтасы аягына төшеп китте.
Гали “Ух!” итте дә, аптырап калды. Ике дус та як ягына карандылар. Аланда бер кеше әсәре дә күренми үзе.

- Кем бу? – дип сорап куйды Вәли.

- Мин бу – чыршы! – дигән ягымлы кызлар тавышы аңа җавап кайтарды.

- Бәррәч, чыршылар да сөйләшә мени хәзер? – Гали арт ягы белән карга утырды.

- Әйе, бу мин. Әгәр сез мине кисмәсәгез, сезгә бер сер ачам...
Ике дуска кызык булып китте.

- Нинди сер? – диделәр икесе бергә.
Яшел зифа чыршы аларга серен ачып та салды:

- Кичә кичке якта минем яным урманчы Сәгди килде. Үзе бер чирек су да күтәргән. Суын әзрәк эчте дә, минем яныма күмеп тә куйды. Ә бүген иртән килеп, тагын әзрәк эчте дә китеп барды...
Ике дус чирекне бик тиз чокып та чыгардылар. Чиректә туксан градуслы, җаннарны яндырырдай сәмәгун иде.

Вәт шатландылар ике дус, хәтта, “ур-ра!” кычкырдылар.
Икенче көнгә, урманчы Сәгдинең йөрәгенә приступ ясаячакларын да аңламыйча, ике дус чиректәге “җылыткыч” белән җылынырга тотындылар.
Җылынып, чыршы төбенә сузылып та яттылар. Бераз шулай яткач Вәли:

- Дус, яшел шайтаннарыңны миннән ал әле, бәйләнмәсеннәр миңа, - дип кулы белән як –ягына селтәнде.

- Юк, алар минеке түгел. Минекеләр әнә, чырышы тирәли әйлән – бәйлән уйныйлар, - дип елмайды Гали.

Бер – ике сәгатьтән шайтаннар да юкка чыкты, салкынайтып та җибәрде.
Чиректәге “шайтан суын” эчеп бетереп барганда алар бу урманга нигә килгәннәрен дә онытканнар иде инде. Бер – берсен кочаклап, кайтыр юлга чыкканда урманга караңгы да төште.

Өйләренә кайтышлый ике дус, әллә нигә, урманчы Сәгдигә кереп чыгарга булдылар. Гали белән Вәлинең инде чирекләре бушап, күңелләре йомшап киткән иде. Чиректәге “җылыткыч” өчен рәхмәт әйтергә дип кергәннәр иде дә, Сәгди генә өйдә юк булып чыкты.
Сәгдинең ишек төбендәге карга кадалып куелган чыршыны күргәч кенә ике дус урманга нигә барганнарын исләренә төшерделәр.
Гали белән Вәли чыршы урынына буш чирек калдырып, арткы яктан чыгып та сыздылар. Берсе дә ике дусны һәм урланган чыршыны күрми калды.

Урманчы Сәгди өенә кайту белән чыршы урынына билгесез чирек утыруына аптырап калды. 

Ә инде икенче көнне, урмандагы сихри чыршы төбендә берни дә тапмагач кына, бу чирекнең кайдан килеп чыгуын аңлады. Аңлады да, тик соң иде инде.

Ә сихри, җанлы чыршы эндәшми генә, урманчының елап утырганын күзәтеп торды.

Бу вакытта Гали өендә шау – гөр килеп чыршы бизәп яталар иде.

[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gifugophdlbxuxr13b7hnzqajfx4lu4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гали, Вәли һәм марсияннар-1</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1916</id>
    <revision>
      <id>5100</id>
      <parentid>5099</parentid>
      <timestamp>2011-06-23T08:02:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/MalTsilna|MalTsilna]] кулланучысының ([[User talk:MalTsilna|бәхәс]]) 5099 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>5100</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9335" sha1="5s09m1j1pi9k6d0sqv46b1l0b7q91is" xml:space="preserve">(юмореска)

Әле генә безнең Кәкрекаен  авылы кешеләре марсияннар белән дуслыкта яши, ә танышкан вакытта эш башка якка борылырга мөмкин иде бит. Хәтта, галәмнәр сугышы да була язды. Һәм барысы да авылыбызның ике “шешәдәш дуслар” Гали белән Вәли аркасында килеп чыга да язды инде бу ике планета арасындагы конфликт.

Эш менә ничек булды.

Кызу гына җәйнең ямьле  бер көне иде.

Гали белән Вәли урманга, бу матур акланга ни өчен килеп кергәннәре дә инде хәтерләрендә юк иде. Тик өйдән чыгып киткәндә генә Гали, “урманга утынга барам”, дип балта, ә Вәли, “печәнгә барам”, дип сәнәк кенә эләктергәннәр иде. Ә менә урманга килеп кергәндә аларның кулларында балта да, сәнәк тә юк иде инде. Кайда калдырганнарын бер шайтан гына белә. Ул кораллар урынына Галинең кулында тозлы кыяр белән берничә помидор, ә Вәлинең култык астында ярты чирек сәмәй иде.

Шундый матур акланга килеп чыкканарына үзләре шатланып туялмадылар. Шундук, сузылып ятып, бәйрәм итә башладылар.
Чирекләренең төбенә җитеп килгәндә көтелмәгән хәл килеп чыкты. 

Берзаманны, аклан өстендә зур табакка охшаган оча торган аппарат күренмәсенме. Бу “табак” нәкъ менә безнең “геройлар” утырган акланга акрын гына, “аякларын” чыгарып килеп төшмәсенме.

Ике дус авызларын ачтылар.

- Юк, Гали дус, бу эчүне ташларга кирәк, - дип Вәли дустына карады.

-Әйе, элек яшел кешеләр генә күренә иде, хәзер менә зур табаклар да оча башлады...

Менә “табакның”  беръягында ишек ачылып китте дә, җиргә табан баскыч сузылды. Баскычтан, бер метр чамасындагы, яшел чит планета кешесе күренде. Аның артыннан икенче, шундый ук яшел чит планета кешесе җир өстенә килеп төште.
Вәл бу хәлне күреп:

- Юк, Гали дус, безнең күзгә күренгән яшел “шайтаннары” монда да бар икән, - дип күзен уды. Ләкин теге “яшелләр” генә югалмадылар, ә киресенчә, икәүләшеп, аларның алдына ук килеп бастылар. 

- Исәнмесез, җир дусларыбыз! – дип башлады иң элек беренче “яшел кеше” тимер тавыш белән. – Без Марс планетасыннан килдек. Сезнең белән дуслык урнаштырырга...

- Исәнмесез!- дип кенә әйтәлделәр ике дус.- Шатбыз...
Ә үзләренең авызлары әле һаман да ябылмаган, ә эчкән сәмәгүннәре, шундук чыгып бетеп, айнытып та җибәргән иде аларны.
Икенче марсиян сорап куйды:

- Кайда сезнең башлыгыгыз?
Вәли:

- Минеке юк иде бугай,-дип як-ягына каранды.
Гали:

- Әнә минеке, - дип читтә үлән арасында яткан кепкасына күрсәтте.

Теге марсияннар бер-берсенә карашып алдылар.
Беренчесе:

- Юк, безне дөрес аңламадыгыз. Хуҗаларыгыз кайда, дип сорыйбыз без сездән?
Ике дуска шунда гына барып җитте.

- Ә-ә! Хуҗа дисезме? Персидәтелме? – дип Вәли сорап куйды.

- Персидәтел әнә тегендә, авылда,- дип Гали авыл ягына табан күрсәтте.

Ике марсиян рәхмәт әйтеп, авыл ягына табан борылып күздән дә югалдылар. Дөресрәге, очып киттеләр, чөнки аларның аяклары җиргә тимичә бара иделәр.

Марсияннар киткәч тә берничә минут Гали белән Вәли һушларына килә алмый утырдылар.

-Чынлап та марсияннар булдылармы алар?- Вәли үз күзләренә үзе әле дә ышанып бетмәде.

-Әйе, бугай, Вәли дус.- Гали чиректә калганны бүлеп салды да эчеп җибәрде.
Вәли дусты артыннан калышмады.

Алар тордылар да марсияннарның “табагы” янына килделәр.

- Вәт аппарат ичмасам! - Гали оча торган корабның салкын металыннан сыйпап куйды.

- Бу булса, тракторың да кирәкми инде, әйме? – Вәли, карый-карый, кораб астына ук кереп китте.

- Әйе! – дип Гали корабны тирә  яклап караштыра башлады.

Вәли кораб астыннан ниндидер краник тапкан кебек булды. Борып җибәргән иде, тегеннән ниндидер сыекча ага башлады. “Горючий, яндыргычтыр инде монысы”, дип үз-үзенә сөйләнде. Теге сыекча танауларны өтеп аның үпкәләренә үк үтеп керде. 
Кинәт кенә башын күтәреп тә җибәрде, шап итеп кораб төбенә бәрелеп тә алды. Аннан дүрт аяклап, йөгереп дигәндәй, кораб астыннан килеп тә чыкты.

- Кара әле, Гали дус.- Вәли янына дусты йөгереп тә килгән иде инде. – Гали дус, тегендә чиста спирт ага бит!
Гали аңа ышанмады әлбәттә:

-Кит әл, юкны сөйләмә!

-Әйдә, үзең кабып кара, - дип Вәли кире кораб астына кереп китте.
Гали аның артыннан иярде.

Краннан аккан сыекча чынлап та чиста спирт кебек үк “каты” сыекча булып чыкты. 
Тиз арада дуслар, калган закускаларын алып, кораб астына кереп  тә яттылар: бәйрәмнәре яңадан дәвам итте.
*         *         *
Председатель “уазигы”, марсияннарны утыртып, кораб янына килеп туктаганда, корабның күп кенә сыекчасы, “каты сәмәйгә” әйләнеп, Гали белән Вәлинең корсагына кереп яткан иде инде.

Бу хәлне күреп ике марсиян ачулана ук башладылар. Председатель дә коелып төште:  эш планетаара конфликта табан бара иде бит.
Гали белән Вәли генә, гаепләрен танып булса кирәк, марсияннарга да яндыргыч сыекчасын салып бирделәр дә кыстый ук башладылар. Чит планета кешеләре башта баш тартып торсалар да, ике дус кыставына тиз үк күнделәр. Берәрне тотып та куйдылар. Үзләре чырайларын да сытмадылар. Председатель дә аларга “иярде”.

Шулай итеп, корабның яндыргычын агызып, марсияннарны да, үзләрен дә сыйладылар ике дус - Гали белән Вәли...

Күктән икенче бер зур кораб барлыкка килеп, ике исереп яткан марсиянны, яндыргычы беткән аппаратны күккә күтәреп алып киткәнне Гали белән Вәли дә, каен төбендә изрәп йоклап яткан председатель дә күрми генә калдылар..
[[Төркем:Хикәяләр]] [[Төркем:Балалар өчен әдәбият]]</text>
      <sha1>5s09m1j1pi9k6d0sqv46b1l0b7q91is</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гали, Вәли һәм марсияннар-2</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1917</id>
    <revision>
      <id>4234</id>
      <parentid>3534</parentid>
      <timestamp>2010-10-24T16:38:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4234</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5510" sha1="p3qi2ui7umpe3u9uu42y9p77u5set9q" xml:space="preserve">(юмореска)

Американнарның очу аппараты салмак кына Марс планетасы буйлап китеп бара иде. Кинәт кенә ул зур бер таш алдында туктап калды. Ташта ниндидер язу да бар. Аппарат аны фоторәсемгә төшерде дә, тиз генә җиргә җибәрде. 

Америка галимнәре бу язу белән озак баш ватты һәм мәсьәлә барыбер чишелде. Баксаң, язу татарча икән: “Монда Гали белән Вәли булды!”,— дип язылган, ди теге ташка. «Вәт, татарлар! Безне уздырганнар бит,— дип шаккатты американнар. Ничек ул татарлар алардан алда Марска менеп төшкәннәр дә һәм нинди кешеләр икән алар? 

Озак баш ваттылар һәм Кәкрекаен исемле татар авылыннан теге кешеләрне тәки эзләп таптылар. Ул да булса ике дус Гали белән Вәли икәннәр. Сораша башладылар: ничек тә ничек? 

Гали белән Вәли башта аптырап калгандай тоелдылар. Башлары да “авырта” иде. Бер көтү американнарны күргәннән соң башлары тагын да авыртыбрак киткәндәй булды. 

Хәйләкәр Гали сүзне читтән башлады: 

— Ни, бит әле, без бит бушка интервиюрырлар бирмибез. 

Диңгез арты кунаклары тегенең тел төбен шундук аңлап алдылар һәм бер яртыны чыгарып та утырттылар. Шешә төбенә житкәч кене татар «җегетләре»нең телләре ачылып китте. Исләренә төшерә башладылар. Үзләре дә сизмичә нинди батырлык эшләп ташлаганнар бит! 

— Ә, Гали дус, исеңдәме теге көнне Кәримәттәй самагуныннан соң шайтаннар күренә башлаган иде?—диде Вәли. 

— Әйе, әйе. Үзләре яшел төсле дә иделәр бугай әле— дип җөпләде Гали. 

— Әйе, аннан каядыр очтык та бугай,— дип дәвам итте Вәли,— әллә самолетта, әллә тәлинкәдә. 

—Әйе, алар белән теге самагунны да җиппәрдек. Аннан аларга «Кубәләгемне дә җырларга өйрәтеп маташтык бугай,— дип кушылды Гали. 

— Мин түлке, Гали дус, шунсын аңламый калдым: ничек соң без азактан ментлар машинасына барып эләктек? 

— Теге кабахәтләр- яшел шайтаннар безне ментларга сатып жибәргәннәрдер әле?!— дип Гали үзенең шиген белгерде. 

Аларны тыңлап торган американнар аптырап калдылар: 

— Шул гынамы?.. Ә ташка язганнарыгыз исегездә юкмыни? 

Вәли дөресен ярып  салды: 

— Вәт, хөрмәтле “бушлар” (Вәли аларга президентлары хөрмәтенә “бушлылар”, дип әйтмәкче булды ахры) Мин шунысын гына хәтерлим: менә пратакул дигәннеренә яздым, ә ташка, ипикәй, мин язмадым. Үтерсәгез дә мин түгел. Гали генә язмаган булса. 

— Ю-ю-юк!— дип башын какты, каты эчемлектән шактый “йомшап” киткән Гали. 
Американнар, бүтән бер яңалык та ишетмәячәкләрен аңлагач, ике дуска күчтәнәчләр, “яртылар” калдырып китеп тә бардылар. 
Алар күздән югалуга койма ярыгыннан бүрәнкә борынлы яшел баш күренде: 

— Киттеләрме? 

— Киттеләр! Чыгыгыз!— дип Гали белән Вәли беравыздан элекке дусларын чакырдылар. 

Кычыткан арасыннан тагын, шундый ук,  яшел баш күтәрелде һәм озакламый койма ярыгыннан ике яшел марсианлы килеп тә чыктылар. Икесенең дә яшел авызлары яшел колакларны кадәр ерык. Күчтәнәчләрне күргәч, авызлар тагын да ерылыбрак китте. 

— Молодцы! Чын дуслар икәнсез. Сатмадыгыз,— диде берсе. 

Икенчесе, шап иттереп, кай жиреннәндер пластик стакан тартып чыгарды: 

—Сал! 

Дусларның бәйрәме дәвам итте.
[[Төркем:Хикәяләр]] [[Төркем:Балалар өчен әдәбият]]</text>
      <sha1>p3qi2ui7umpe3u9uu42y9p77u5set9q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зөләйха</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1925</id>
    <revision>
      <id>5278</id>
      <parentid>4193</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T05:13:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <origin>5278</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="234671" sha1="lgckjoit4cwi4eq0blhk10ygw65gvxj" xml:space="preserve">&lt;table style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border:#eee solid 1px&quot;&gt;{{Автор
| исем =[[w:Гаяз Исхакый|Гаяз Исхакый]]
| рәсем =Гаяз_Исхакый.jpeg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Гаяз Гыйләҗетдин улы Исхакый
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
&lt;/table&gt;
'''ЗӨЛӘЙХА''' драмасы.

Драма 5 пәрдәдә, 6 манзарада.

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘДӘ ИШТИРАКЪ ИТҮЧЕ КЕШЕЛӘР:
* Зөләйха.
* Гыймади карт.
* Мәхбүбә '''Карчык.'''
* Кыз балалар.
* Әхмәтҗан.
* Сәлимҗан.
* Мостафа.
* Тимерҗан.
* Сибгатулла.
* Фәхретдин.
* Хәзрәт.
* Поп.
* Малай.
* Татарлар, урыслар һәм казаклар.

Вакыйга алтмышынчы елларда.

==БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ==

''Зур бер өй. Диварга каршы тәрәзәләр. Сул яктагы тәрәзәләр урамга карый. Уң якта зур ишек. Почмакта төре куяр өчен өчпочмаклы киштә-шүрлек. Урам ятында дивар буйлап озын сәке. Ишекнең арт ягында зур мич. Өйне бүлмәгә, түргә бүлгән чаршау җыелып тора. Түр сәкедә бик карт карчык җеп җегерли. Урам тәрәзәсенең янына утырган кара башлы, тукызлы-унлы ике кыз курчак уйный. Бүлмә сәкесенә утырган Зөләйха аягы белән сикертмәгә элгән бишекне тирбәтә. Үзе җөй тегә. Өйдә тын. Пәрдә ачылганда авыр-авыр сулаган мич башындагы бер картның гына «Алла, Алла!» дип көчләнеп сулавы, әбинең орчык җегерләве, бишек сикертмәсенең моңланып чыгырдавы ишетелә.''

'''Кызлар''' (курчак уйный-уйный). Исәнмесез диеп әйтте, :. Кунак килде, ди. Аллага шөкер, кодача, утырыңыз, дача, тукта, аш бирик дип әйтте, ди. &lt;br/&gt;
'''Карчык''' (орчыгыны кулына алып, кызларга карап). Кайтмадылармы?&lt;br/&gt;
'''Кызларның берсе.''' Юк, әби, юк. (Курчагын уйнап.) Хушыңыз, кодача, хушыңыз, шул күстәнәчләрне алып китеңез, гаеп итмәңез, кодача, диеп әйтте, ди.&lt;br/&gt;
'''Карчык''' (туктап тора, балаларга карап). Әй балалар! Курчактан бүтәнне белмиләр. Боларга, шул, әле ике кашык — бер тиен. (Зөләйхага таба.) Озакка калдылар. Бүген теге кара йөз дә килмәсен әле.&lt;br/&gt;
'''Кызлар.''' Әби! Озын чәч киләмени? (Бер-берсенә: «Тиз, тиз!» Курчакларны яшерәләр.)&lt;br/&gt;
Зөләйха. Килер шул.&lt;br/&gt;
''''''Карчык.'''''' Менә, балалар, сезгә курчактан битәр сабакка ябышырга кирәк. Әнә теге кара йөз нинди бозарга маташа, кечкенә вакыттан сеңеп калган күңелдән чыкмый! Сез бернәрсә дә белмисез!&lt;br/&gt;
'''Балалар.''' Беләбез, беләбез!&lt;br/&gt;
''''''Карчык.'''''' Җә, алай булса, кич ятканда нәрсә укып ятырга кирәк?&lt;br/&gt;
'''Бер кыз.''' Элгәре «Әгузе бисмилла» әйтергә кирәк. Аннан соң «Аллаһәммәзид»не укырга кирәк.&lt;br/&gt;
'''Икенче кыз.''' Юк, юк, әби. «Бисмиллаһи әлләзи» укырга кирәк.&lt;br/&gt;
''''''Карчык.'''''' Шулай кирәк. «Әгузе бисмилла»дан шайтан кача. Аллаһе Тәгалә дошманнарның күңелен сындыра.&lt;br/&gt;
'''Бер кыз.''' Әби! Ул поп нигә безгә килә дә Мәрфугаларга килми?&lt;br/&gt;
'''Зәләйха.''' Безнең язмыш шулай!&lt;br/&gt;
''''''Карчык.'''''' Гөнаһ шомлыгыбыз өчен, гөнаһ шомлыгыбыз өчен!&lt;br/&gt;
'''Бер кыз.''' Әби! Ник безне керәшен диләр? Без мөселман түгелмени?..&lt;br/&gt;
'''Зөләйха.''' Мөселман, мөселман! Алай дигән кешеләр үзләре мөселман түгел. Без чын мөселман!&lt;br/&gt;
''''''Карчык.'''''' Мөселман, бәбкәм, мөселман. Алар белми сөйлиләр.&lt;br/&gt;
'''Бер кыз.''' Әнә көтүдә кызлар мине: «Сине урыс авылына алып китәләр, сине чиркәү суына коендыралар»,— диеп үртиләр. Ник Мәрфугага алай димиләр?&lt;br/&gt;
'''Зөләйха.''' Без яңа мөселман, алар иске мөселман.&lt;br/&gt;
'''Мич башыннан Гыймади''' (авыр гына сөйли. Суз арасында ыңгыраша). Юк, юк, без дә иске мөселман. Балаларның башын бутамаңыз. Минем әтием, бабам мөселман булган, бабамның бабасы мөселман булган. Без Мамайдан бирле мөселман! (Кызлар аптырап торалар.)&lt;br/&gt;
''''''Карчык.'''''' Кара йөзләр безгә килеп алдап тамга алганнар да «урыс булды» дигәннәр. Без чын мөселман.&lt;br/&gt;
'''Зөләйха.''' Сез андый кызлар белән уйнамаңыз. Алай дигән кызлар белән дуст та булмаңыз!&lt;br/&gt;
'''Кызлар.''' Бар да шулай ди. Бар да керәшен кызлары, ди.&lt;br/&gt;
''''''Карчык.'''''' Дисә, гөнаһысы үзләренә булыр. (Җеп җегерләргә тотына.)&lt;br/&gt;
Кызлар тагы курчак уйнарга башлыйлар.&lt;br/&gt;
'''Гыймади''' (ыңгыраша). Әле бусы җитмәгән кебек, тирә-күршең тагы җәрәхәтли! (Тик торалар.)&lt;br/&gt;
'''Зөләйха.''' Бик озакка калдылар. Әллә кайтмадымы икән? Кичә суга барганда, урман астына чиркәү салабыз диеп килгәннәр, диеп сөйләделәр. Бу поп бик усал, диләр. Минем күңелем бик курка.&lt;br/&gt;
'''Гыймади''' (ыңгырашып кына). Күңелең таза булса, бернәрсә дә булмас... Безне йөртмәгән җире калмады, һәр бәйрәмендә чиркәүгә алып китте. Һәр зур көндә әллә кая монастырена озатты. Монахы әллә нинди тәреләре белән имләп бетерде. Алла язмаган эш булмады. Алар тик мине «Василий» диеп язып йөртсеннәр, мин мөселманлыктан кайтмадым. (Ул тагы ыңгыраша.) Мин күргәннәрне эт күрсә — ул да үләр иде. Теге, Әхмәди абзыйлар эше белән моннан Казанга кадәр богаулап алып бардылар. Юл буе кыйный-кыйный киемемезне генә түгел, тәнемезне т'''Калын язылыш'''ишкәләп бетерделәр. Мескен Мирсәяф чыдый алмады, үлде. Поп алдында «Алла» диеп, иман китереп үлде. Теләсә кайда күмсеннәр, кыямәт көнне Аллаһе Тәгалә мөэминнәр гөруһыннан аермасын. Ул казаматтагы кылынышларны әйтмә дә инде! Карчык судка килгәч танымады.&lt;br/&gt;
''''''Карчык.'''''' Танымадым. Алдыңдагы дүрт теше бердән төшкән. Бите-йөзе тирән-тирән сызыклар белән тулган. Чәче-сакалының яртысы агарган.
'''Гыймади''' (балаларга). Менә, кызым, без нинди мөселман! Без — ут аша, су аша чыккан мөселман. Аллаһе Тәгалә үлгәндә газиз иманымыздан аермасын!&lt;br/&gt;
'''Кызлар.''' Амин!&lt;br/&gt;
'''Зөләйха'''. Мин әллә шул кичә бик куркып яткангамы, бик ямьсез төшләр күреп, куркып беттем.&lt;br/&gt;
'''Карчык'''. Хәерлегә булсын, сәдака бирерләр!&lt;br/&gt;
'''Зөләйха''' (тегүеннән туктап). Менә төшемдә әллә нинди көн, биниһая караңгы, карабогдай суга торган көннән дә караңгы, күзгә төртсәң күренми... Менә шунда мин зур бер урманның эчендә ялгыз. Урманда төрле урман пәриләре туй итеп йөриләр, имеш... Аюлар акыра, мәчебашлы ябалак бала кебек еглый... Шуларнын барысы да мине эзли, мине ашарга, мине тетмә-тетмә тетәргә тели, имеш... Мин зур бер агачның төбендә торам — белгән догаларымны укыйм. Телем бәйләнә дә онытам, догаларымны бутыйм. Менә кояш чыга. Көн булды, бердән тавыш бетте, мин курыкмый башладым. Мин көн булды дияргә генә өлгермәдем, бөтен урманны ут алды; урман утта кайнарга тотынды. Тагы теге хайваннарның тавышы, аю бакыруы, бүре кычкыруы белән тулды. Ут, зур дулкын кебек, акырып-бакырып, өстемә таба килә башлады. Бөтен тирә-ягым ут диңгезендә калды. Куркуымнан телем бәйләнде. Укырга, кычкырырга сүзем бетте. Чабарга, качарга аягым кыймылдамады. Менә минем яныма утырган агачны ут суырган кебек, аны йотарга теләгән кебек булды. Аңарга да ут кабынды. Куркуымның иге-чиге бетте; шул куркуга да «Алла!» дип җибәрдем, үзем дә уянып киттем.&lt;br/&gt;
''''''Карчык.'''''' Хәерлегә булсын, хәерлегә!&lt;br/&gt;
'''Гыймади'''. Алла дигән сүзне онытмагансың. Бик яхшы булыр.&lt;br/&gt;
'''Кызлар''' (курчакны туктатып, әниләре янына килеп). Әни, мин куркам! Әни, мин куркам! (Әниләренә ышкыналар.)&lt;br/&gt;
'''Гыймади'''. Нинди вакытта да Алла дигән сүзне онытмаска кирәк, һәр эшне Алла үз юлына куяр.&lt;br/&gt;
'''Зөләйха''' (кызларының башларыннан сыйпап). Нәрсә куркасыз? Көндез куркалармыни?&lt;br/&gt;
'''Карчык'''. «Әгузе бисмилла» әйтсәң, шайтан да алмый, пәри дә алмый; ут та яндырмый, суга да батмыйсың. «Әгузе бисмилла» әйтеңез!&lt;br/&gt;

Кызлар эчләреннән «Әгузе бисмилла» әйтәләр.

'''Гыймади''' (ыңгыраша, ыңгырашкан тавыш белә). Явым-салым булыр, ахры. Бөтен сөякләрем сызлый. Алла, Алла!&lt;br/&gt;
'''Карчык'''. Әллә мунча ягып сылыйкмы?&lt;br/&gt;
'''Гыймади'''. Яшең сиксәнгә җиткәч, инде сылап-сыйпап кына булмас. Атлаһе Тәгалә газиз иманны юлдаш итсен!&lt;br/&gt;
Урамда ирләр тавышы ишетелә. &lt;br/&gt;
'''Кызлар'''. Әнә киләләр, киләләр!
Зөләйха, торып, ике арадагы чаршауны төшерә. Әби яулыгын рәтләп бәйли. Мич башыннан бабай башын күтәрә. Үзе ыңгыраша. Кызлар, курчакларын җыеп, чаршау артына чыгалар. Ишек ачыла. Ир уртасы Әхмәтҗан, Тимерҗан, Мостафа; алардан яшьрәк Сибгатулла, Фәхретдин, Сәлимҗан керәләр. Кергән берсе: «Әссәламе галәйкем», «әссәламе-галәйкем»,— диеп сәлам бирәләр. Мич башындагы бабай, ыңгырашып: «Вәгаләйкем әссәлам, вәгаләйкем әссәлам!» — ди.
Әхмәтҗан (бабайга). Исәнме, Гыймади дәдә? Сәламәт торамсың? (Кулын суза.)
Гыймади (ыңгырашып кына). Аллага шөкер, Әхмәтҗан, Аллага шөкер. Чыкмаган җан тәндә әле. (Кулын суза.)
Сәлимҗан. Утырыңыз, утырышыңыз! (Барысы да утырышалар.)
Әхмәтҗан. Йә, Гыймади дәдә, дога кылыйк! (Карт кул күтәрә, аның артыннан башкалары да күтәрәләр.)
Гыймади (йөзен сыйпап). Аллаһе Тәгалә һәммәбезгә иманымызны юлдаш итсен! Хәзрәте Рәсүлне шәфагатьче итсен! Мөселман каберенә күмелеп, мөселман гөруһыннан кубарылырга насыйп итсен! (Үзе ыңгыраша.)
Барысы да. Амин!
'''Карчык.''' (чаршау артыннан чыгып). Исәнме, саумы, Әхмәтҗан? Йөргән җирләрең исән калдылармы?
Әхмәтҗан. Биргәненә шөкер, Мәхүб абыстай. Үзен сәламәтме?
'''Карчык.''' Илтеп күмгәнгә кадәр торабыз әле. (Башкаларга.) Сез исәннәрме, угланнар? Бала-чагалар саумы?
'''Карчык.''' Исән булсыннар!
Гыймади (ыңгыраша. Бераздан башын суза төшеп). Җә, Әхмәтҗан, сөйлә безгә: нинди шатлыклы хәбәр алып кайттың?
Карчык тыңларга диеп яулыгыннан колагын чыгара. Чаршау кырыеннан Зөләйха күренә.
Әхмәтҗан. Урман астыннан Тубылгы тавына бардым. Анда шулай Шәмси абзый дигән кеше бар икән. Бик һәйбәт тора, тегермән тота икән. Угылы, кызы җиткән, үзе дә унсигез елдан бирле шул эш артыннан йөри икән. Эшне бәйнә-бәйнә сөйләп бирдем. Попымыз бик усал, урман астына чиркәү салырга тели, балаларны көчләп урыс монастырена җибәртә, кызларны көчләп урыска бирә, шуны нишлик, санатка прашения бирергә телибез, дидем. Шулай, бик һәйбәт, чәйне үзе хәзерләде, әйдә, энем, түргә чык, диеп түргә утыртты.
Шунда ул үзенең хәлен аңгартты. Аларның поплары юаш икән. «Аңарга,— ди,— бәйрәмнәрендә ашлык җыеп илтсәң, башкада эше юк,— ди.— Без, алай-болай ачуын китермәс өчен, йомыркасыннан йомыркасыны, ашлыгыннан ашлыгыны — һәммәсене илтеп торамыз, теге безгә килергә юл чыкмасын димез,— ди.— Дошманны, килә-нитә калса, балаларга-фәләнгә күзе төшмәсен димез,» — ди. Үзләре шулай яхшы гына торалар икән. Үзләренә аерым мәсҗедләре булмаса да, бер байлары бар, җомгага туларның өйләренә җыелалар икән. Гаеткә күрше авылга баралар икән. Зур үлеккә күрше авыл мулласын китерәләр икән. «Сез дә шулай итә алмыйсызмы?» — диде. «Юк, абзыкаем, юк. Бик кире бу дин дошманы,» — дидем. Аннан, уйлап торды да: «Менә Идел буенда зур бер авыл бар, бөтен халкы безнең кебек. Шул эш артыннан йөргәндә шул авылның Галәветдин исемле бер кешесен күргән идем. Үзе солдат булган кеше, сөйләгәндә, авызыннан ут чыга, әрхиреендә дә булган, губернаторын да күргән, таш астыннан чыккан кеше, менә син инде, энем, шунда бар!» — диде. Юлны сорашып чыгып киттем. Ул якын якынын да — дүрт йөз чакрым икән. Ак Идел буенда. Шулай беркөнне иртә берлән барып җиттем. Зур авыл, мәсҗедләре булмаса да, очраган-күргән кеше бар да мөселман кыяфәтендә. Бер картка сәлам биреп: «Галәветдин абзый кайда тора?» — дидем. «Син кайдагы, кем?» — диеп сорады. Шуннан юлны күрсәтеп бирде. Капка төбенә туктадым. Бер җегет чыкты. Сәлам биреп, сораштым. «Монда»,— диде. Ул ара да булмады, аппак сакаллы, таза гына бер карт чыкты. «Кереңез»,— диде. Кердек. Аш вакыты икән. Ашка утырдык. Аштан соң: «Ни йомыш, кунак?» — диде. Мин тагы сөйләдем. Карт кызды, күкрәгенә сугып: «Мин ул канальяларны шулай итәрмен, болай итәрмен, килгәч үтергәнчә кыйнаңыз. Сары май булыр. Менә күрәсең безнең авылны. Авылның буеннан-буена хәерче төсле ашлык җыеп йөри. Бала-чаганың сабак укыганнарын ишетсә, чакыртып кыйната иде. Беркөнне сабан туе иде. Беләсең, яшьләр сырасын-балын яратучан була. Бу килгән, су сибә, ашлык җыя. Хатыннардан йомырка ала. Менә бер картыбыз бар иде. Колагы ишетми иде. Намазчан-ниязчан иде. Шул чалма белән урамга чыкмасынмы?.. Попымыз тилерде, сикерде, бакырды, тегене кыйнамакчы булды. Карт, аны аңлап, тугры килгән йортка чабып керде. Ул йорт чын мөселман йорты иде, поп килеп кенә кергән иде, кунакка җыелган җегетләр чыктылар да: «Син безне көчләп урыс ясаргамы!» — дип тотындылар... тегене, кай җире кычыта... Аның артыннан казагы кергән иде, ансын да кыйнадылар, кыйнадылар, эштән чыгардылар. Попның кул-аягы сынды, казагының кабыргалары ватылды. Шуннан соң арбаларына төяп озаттылар. Суд китте, суд китте, 62 картыбызны Себер җибәрделәр. Егерме ике кешене казаматка яптырдылар. Мин дә өч ел яттым. Халык судлаша-судлаша бәлеп бетте. Шуннан, син күр дә мин күр, попның эзе югалды»,—диде. Мин: «Без булдыра алмыйбыз, безнең халык берсүзле түгел»,—дигәч, ул: «Мин шуннан башканы белмим»,—диде. Сөйләшә торгач, бая мин юл сораган кеше килеп керде. Ул муллалары икән. Үз араларыннан, ди. Шул менә: (Һәммәсе тын да алмыйча тыңлап торалар.) «Бәләбәй шәһәрендә бик оста язучы бар, шуңарга бар, бик оста вәли, сүзе бик үтә, агасы Петербургта, бик зур бер генералда аш, чәй биреп кенә тора, ди; син инде шунда бар»,— диде.
Мәхбүбә. Чибәр юл.
Әхмәтҗан. Ни эшлисең, Мәхбүбә абыстай, башлагач, ярты юлда калдырырга ярамый.
Кешеләр. Ие, ие.
Әхмәтҗан. Киттем, доверенностьне күрсәттем. «Мин бу эшне эшләрмен, ди. Сезне көчли алмас, эшләрне миңа биреңез, үзем йөртеп чыгарам, ди. Җан башына биш тәнкә бирерсез, ди. Моны санатка бирергә, санатны күреп сөйләшергә кирәк»,— ди. Сөйли торгач, өч тәңкәгә килеште. Менә хәзер шуңарга «урман аст»лары разый булалар. Сез нишлисез?
Гыймади. Хәерле эш булсын! Алла ярдәмчеңез булсын!
Мостафа. Сон инде үзе шулай булырга охшыймы? Эчеп-сасып беткән түгелме?
Әхмәтҗан. Алай бит бер-ике күргәндә кайдан беләсең? Кайтканда тирә-күрше мөселман авылларьша кердем, мактыйлар.
Сәлимҗан. Ул бит һаман дин дошманы, алдап кына куймасын, димен.
Әхмәтҗан. Юк, үзе боларның «старовер» дигән нәрсәләре икән.
Сибгатулла. «Урысның атасын үтер дә акча бир»,—
диләр. Анысыннан куркырга ярамый. Булдыра алырмы гына?
'''Карчык.''' Болай да бит күрәсез, угланнар, дерелдәп кенә торабыз. Үләргә вакытымыз җиткән. Тынычлап үлә дә алмыйбыз бит. Ни булса да бер эш эшләңез инде.
Гыймади. Теге Галәветдиннең әйткәне дөрест. Бу йөзе караның кабыргаларын санасаң, сабак булыр иде. Картаеп киттем, мин аны өйрәтер идем... (Ыңгыраша.)
Әхмәтҗан. Кеше табылыр иде дә, Гыймади дәдә, беләсең бит, әле зарар итмик диеп куркабыз.
Сибгатулла. Юк, дәдә, закун белән йөрергә кирәк. Прашения бирергә кирәк: губернаторына бирергә кирәк, падишаһына бирергә кирәк.
Мостафа. Шулай итеп йоклаган дошманны гына уятмыйк, дим. Шулай торган көенчә торыйк, димен.
Мәхбүбә (балаларны күрсәтеп). Бу балаларны нишлик? Шуның сүзе белән чиркәүгә илтикмени? Аларны сасы суга манчыйкмыни? Бүген яшер, иртәгә яшер, беркөнне күрер бит. (Гыймади дәдә ыңгыраша.)
Балалар. Әни, куркабыз, әни, куркабыз. (Чаршау артына качалар.)
Фәхретдин. Соң падишаһка прашения бирик. Менә безне көчлиләр, динебезне бозалар, балаларыбызны чукындыралар, диик. Карасын түрәләрне, ул динне кысмаска унике падишаһ алдында ант иткән.
Әхмәтҗан. Айларга барып җитәргә юл юк шул. Шуны эзлибез әле. Әнә теге Бәләбәй урысы үзенең браты аркылы генералга сүз кичереп булыр; генерал прашениене алыр да, туры падишаһка китәр дә, манифест алыр, димез.
Тимерҗан. Поп бит, сезгә урыс диненә чыгарга манифест булган, унике генерал, унике әлхирей алдында падишаһ кул куйган, ди.
Мәхбүбә. Карга карганың күзен чукымый, бар да бер кара йөрәк инде. Бар да бер дошман инде, Алла гына ярдәмчебез булсын!
Фәхретдин. Алай булса, хәлифә падишаһка хәбәр бирик. Монда мөселманнарны көчләп чукындыралар, кызларны көчләп урыска бирәләр, шәһри Болгарга чиркәү салалар, диик.
Әхмәтҗан. Аны да ничек бирик? Ничек прашениябезне хәлифә падишаһ кулына җиткерик? Ул да җиңел түгел. Аннары, ярый ла, ул безнең сүзне тотса, аннан да файда килмәсә, болары тагын каныгыр бит.
Фәхретдин. Казанда хаҗга баручы юк түгелдер. Үзебезнең хәзрәттән бәйнә-бәйнә бәян кылдырып, Әхмәди абзыйларны Себергә җибәрүләренә, Миннисаны урыска сатуларыны, Садри абзыйны төрмәдә утыртуларыны, Куян авылы хәзрәтен үлек күмгән өчен Себергә җибәрүләрене — барсын да языйк. Аңарга да ышанмасмы? Вәзирләр мәҗлесен корсын да тыйсын моны! Биләргә чиркәү салганда ник бик тиз хәлифә падишаһ кырык мен гаскәр куйгач, песи булдылар?
Сәлимҗан. Шулай да итик. Хәлифәсенә дә, падишаһына да прашения бирик. Берсе булмаса, берсе булыр.
Әхмәтҗан, һәммәсенә бит акча кирәк. Менә бит өч атна йөрдем, минем дә бит, җәмәгать, йортым-җирем, бала-чагам бар. Казанына да бар, Уфасына да бар. Теге Петербургка барса, санатына да бүләксез булмас.
Гыймади. Булсын! Бөтен йортны сатармын да бирермен. Алла исәнлек бирсә, угланнар, мал табылыр, актык атларыңызны сатыңыз, балаларыңызны сөтсез калдырып, актык сыерларыңызны сатыңыз, юлы булса, шуны булдырыңыз! Менә, угланнар! Әле сез яшь кеше, белмисез. Менә мин көне-төне үлем көтәм. (Ыңгыраша.) Әллә кайчан үләргә вакыт җиткәнне беләм. (Җылаган тавыш белә.) Урыс каберенә күмелмәс өчен Алладан, Газраилга сабырлык бир, диеп ялбарам. Яшем сиксәнгә җитте, Аллага шөкер, Аллага шөкер, мөселманлыктан аерылмадым, Аллага шөкер, нинди вакытта да — көчләп чиркәүгә алып барганда да, көчләп сасы суга чумырганда да «Алла» сүзен онытмадым. Шуның өчен кыйнадылар, таладылар, бөтен йорт-җирне бүлдерделәр — мин чыдадым. Шуларны әнә үзем өчен генә түгел, угланнар, барыңыз өчен дә кылдым. Инде үлем көненә килдем, кабер якасына бастым. Бер — Алладан, икенче, сездән сорыйм, мине урыс мазарлыгына күмдермәңез! Миңа үләр алдыннан мөселман каберенә күмелеп, газиз баш көннәрне Коръән тынлап, рәхәтләнеп ятарлык ясаңыз! Угланнар, сиксән ел яшәдем. Бала-чага үстердем; юл кунагымы борып җибәрмәдем; кеше малына җинаять итмәдем; үлем түшәгендә тынычланырга, Газраил белән юлыкканда мөселманча юылып, мөселманча җеназам укылып, мөселман каберенә күмелергә ышанасым килә шул. Җаным тәнемдә вакыт кертә алмаган чиркәвенә минем җансыз-нисез тәнемне өстерәп илтеп тыгар диеп куркам шул. Алла! Алла! (Ыңгыраша.)
Кызлар җылыйлар.
Әхмәтҗан (сикереп торып, бабайга барып). Чү, чү! Ни булды?
Гыймади дәдә мичкә таба ава. Аның авызыннан күбекләр чыга. Балалар тагын кычкырып җылый. Зөләйха чаршау артыннан чыга. Бөтен өй асты өсткә килә. Ирләр, торып, Гыймади бабайны күтәреп сәкегә салалар.
Мәхбүбә (янына утырып, кулы белән тотып). Ут кебек яна.
Әхмәтҗан. Башына суык сулы тастымал куеңыз! Береңез хәзрәткә барыңыз! Карт кешенең бары бергә. Алла сакласын! (Сибгатулла чыгып китә.)
Сәлимҗан. Тиз йөр.
Әхмәтҗан. Мостафа, син хәзрәт килгәнчә белгәнеңне укый тору кирәк иде.
Мостафа. Безнең белгән инде, Аллаһе Тәгалә үзе кабул итсен.
Карчык (балаларга карап). Үз эчеңездән «Колһуалла» укыңыз! Әнә бабаңыз ничек авырайды. (Үзе авызын селкетә: Мостафага ишарә кылып, утырырга күрсәтә. Ул, утырып, авыз эченнән Коръән укырга тотына.)
Бөтен өйне курку баса. Авыр тынлык белә өй тула. Пауза. Чалмадан, чапаннан хәзрәт, аның артыннан Сибгатулла керә.
Хәзрәт. Әссәламе галәйкем!
Халык. Вәгаләйкем әссәлам!
Сәлимҗан. Хәзрәт, бабай авырып китте.
Әхмәтҗан. Исәнмесез, хәзрәт?
Башкалар да. Исәнмесез, хәзрәт?
Хәзрәт. Аллага шөкер, исәнме, Мәхбүбә абыстай?
Мәхбүбә. Биргәненә шөкер, хәзрәт, биргәненә шөкер. Гөнаһ җыеп торабыз әле, хәзрәтем!
Хәзрәт (бабайның башын тотып). Машалла! Машалла! Яна. (Бисмилла әйтеп йөзенә өферә. Бабай күзләрен ача. Башкалар тик торалар.)
Бабай (һәммәсенә дә карап). Уф Алла!
Хәзрәт. Гыймади агай, бала-чаганы куркыткансың!
Гыймади (ыңгырашып). Вакыт, хәзрәт, вакыт! Ризык бетмәгәнгә әле дә тордым. Күптән вакыт. Уф Алла! (Ыңгыраша.) Әллә ни, хәзрәт, суда йөзгән кебек булып киттем. Шуннан ни булганын белмим.
Мәхбүбә. Бөтен йөзеңә тир чыкты.
Гыймади (ыңгыраша). Бөтен тәнем яна, телем кибә, су биреңез! (Зөләйха суга чыга. Гыймади тагын селкенә башлый. Авыр гына.) Тунымны салдырыңыз! (Ирләр тунын салдыралар. Зөләйха су кертә. Мәхбүбә юрган белән өстен яба. Хәзрәт башын тотып тора.) Менә, хәзрәт, Әхмәтҗан шатлыклы хәбәр белән кайтсын да тынычлап үлим диеп өмет итеп тора идем. Рәхмәт, бик күп йөргән. Теге, хәзрәт, безгә ул көнне күрергә Алла язмагандыр, ахры, ул шатлыкны күрергә безгә насыйп булмагандыр, ахры. Картайгач, хәзрәт, күңел нечкәрә икән! Актык туемның үз йортымда, дустым-ишем арасында, имам, мөәззиннең хозурында булуыны күрәсем килгән иде, угырланмаенча, качмаенча (үзе җылый), Алла диеп үләсем, Алла диеп җан бирәсем килгән иде. Кеше кебек, хәзрәт, минем җеназам да мәсҗед алдында, олуг-кечек хозурында укылып, бабайлар каберенә күмеләсем килгән иде. (Туктап торып, җылаган тавыш белән.) Мин, хәзрәт, Василий түгел, мин, хәзрәт, Гыймаддин! (Бөтен кешеләр бер-берсенә карашалар.)
Хәзрәт. Әлхәмдүлиллаһ, әлхәмдүлиллаһ, Гыймаддин ага!
Гыймади. Әлхәмдүлиллаһ, мин мөселман!
Хәзрәт. Бик беләм, Гыймаддин ага, бик беләм. Дин өчен әллә никадәр мәшәкать, зәхмәт чиктең, әллә никадәр мыскыл күрдең. Сиңа, Алла теләсә, Аллаһе Тәгалә дин юлында сугышкан сәхәбәләр савабыны язар. Китап әйткән: дин юлында зәхмәт чиккәннәр газилар белән бергә кубарлар, хәзрәте Хәмзә разый Аллаһе ганһенең ливасы астында булырлар, дигән. (Һәммәсе баш селкәләр.)
Гыймади (ыңгырашканнан соң). Ишеттеңезме, угланнар?
Һәммәсе. Ишеттек, Гыймади дәдә, ишеттек!
Гыймади. Ишетсәңез, шул юлдан аерылмаңыз! Нинди көчләсәләр дә, газиз динеңездән, бабаларыңызның диненнән аерылмаңыз. Дөнья дәүләтенә, дөнья ләззәтенә алданмаңыз! Ир гомере — бер көн. Үтә дә китә. Ахирәт — мәңгелек. Ахирәтне югалтмаңыз! (Зөләйха еглый. Аның артыннан балалар җылый.)
Хәзрәт. Әлхәмдүлиллаһ, Гыймади агай, һәммәсе ихласында, һәммәсе шәригать юлында. Нинди авырлыкларны да күзгә алмыйча мәсҗедтән калмыйлар, балаларны мәдрәсәдән чыгармыйлар. Мостафа угылы, Сибгатулла энесе, Гыймади агай, иң тырыш шәкертләрем.
Кешеләр. Хәзрәт, үзенә рәхмәт инде. Олуг башыңны кече итеп, балалар өчен тырышасың, авырлыкларыннан курыкмыйча, безне башкалардан аерып йөртмисен.
Хәзрәт. Миңа, җәмәгать, һәммәңез дә бер. Әхмәтҗан белән Мөхәммәтҗан арасында, Сибгатулла белән
Төхфәтулла арасында аерма юк. Китап әйткән: «Мән калә ля илаһе илля Аллаһе фәһүә мөслимү»,— дигән. Кайсымызнын Аллага якын икәнлегебез Аллаһе Тәгаләнең бер үзенә генә мәгълүм. Миңа урядник, аларга мәҗлескә барсаң, Коръән укысаң, указыңны алырмын, ди. Мин ничек мөселман кешенең үтенечене кайтарыйм? 
Гыймади. Рәхмәт, хәзрәт! Мәхбүбә. Рәхмәт, хәзрәт, рәхмәт! Гыймади (ыңгыраша. Юрганын өстеннән ташлап). Хәзрәтем! Бик зур йомышым бар!
Хәзрәт. Кулдан килгәнне, Алла теләсә, эшләрбез. Гыймади. Хәзрәтем! Дөньяда бик күп гөнаһ эшләгәнмен. Аллаһе Тәгалә кичерсен! Актык бер теләгем бар, хәзрәтем! (Ыңгыраша. Теле тотлыга башлый.) Менә, хәзрәтем! (Җылый. Балалар җылый. Ирләр дә кайсылары күзләрен сөртә.) Өемнән җеназамны алып чыгып, мәсҗед капкасы төбендә җеназамны укып, мөселман каберенә күмсәнә!
Мәхбүбә (тезләнеп, җылаган тавыш белә). Хәзрәткәем! (Балалар да кычкырып җылый.)
Хәзрәт (аптырап калып). Ул бит, Гыймади агай, мөселман берлә кяферне Аллаһе Тәгалә үзе аера. Кяфер каберенә мөселман күмелсә, фәрештәләр мөселман каберенә күчерә, дигән.
Гыймади (җылап). Алланың рәхмәте киң, хәзрәтем! Әле, хәзрәтем, бу поп урыс авылына иттереп күмдерә икән, диләр. Ай хәзрәтем! Күңел бик рәнҗи шул. (Зөләйха кычкырып җылый.)
Мостафа. Гыймади дәдә! Хәзрәткә дә авыр шул. Ул да бит ил кешесе.
Гыймади. Юк, хәзрәтем! Сиңа авырлык булуны теләмим. Ләкин, хәзрәт, күңел шул баш кичләрдә, атна-кичләрдә минем дә җаным шунда булсын иде, минем дә җаным шундагы бала-чаганың Коръәнен тынлап шатлансын иде, дим... Ай хәзрәтем!
Мәхбүбә. Ай хәзрәтем! (Хәзрәт күңеленнән әллә ни уйлаган кебек тора.)
Сибгатулла. Хәзрәтнең дә дусттан дошманы күп, указын алдырырлар.
Хәзрәт. Бик күп мәшәкать чиктең. Мәсҗед карты булып гомер үткәрдең, Гыймади ага, ярый, синең җеназаңны васыятеңчә кылып, мөселман каберенә күмдерермен.
Гыймади. Рәхмәт, хәзрәтем! Рәхмәт, хәзрәтем! Алһәм калә ля илаһе илля Аллаһе фәһүә мөслиму — «Алладан башка илаһи юк» дигән кеше мөселман була.
Аллаһе Тәгалә сигез оҗмахның ишекләрен ачык кылсын!
Мәхбүбә. Рәхмәт, хәзрәт, рәхмәт, рәхмәт! Без моңлыларны сөендергән өчен Аллаһе Тәгалә сиңа ахирәт шатлыкларын бирсен! (Хәзрәтнең кулын алып үпмәкче була. Хәзрәт бирми.)
Һәммәсе (аякка торып, кул багълап). Рәхмәт, хәзрәт!
Гыймади. Бу шатлыкны күрермен диеп уйламаган идем. Мин хәзер, угланнар, атасының куенында йоклый торган бала кебек, көлә-көлә үләм. Мин хәзер, угланнар, барыңызны да хәзрәткә тапшырып, сезнең өчен дә тынычлап җан бирәм. Хәзрәтем! Боларның аталары бул, дәдәләре бул! Боларга тугры юлны күрсәт! Әүвәл Алла, аннан соң син, хәзрәт!
Хәзрәт. Дин юлыны күрсәтү безнең вазыйфабыз, Гыймаддин ага. Әлхәмдүлиллаһ, Аллаһе Тәгалә безгә шундый зур бер вазыйфа муеныбызга салды. Кимчелекләребезне үзе кичерсен! (Карт тагы тына. Кешеләр тик торалар.)
Хәзрәт (Сәлимҗанга). Андый-мондый эш булып китсә, бер кешедән дә сорамыйча барыныз да кабер казыңыз! Башкасы минем эшем.
Кешеләр. Рәхмәт, хәзрәт, рәхмәт!
Мәхбүбә. Хәзрәтем! Угылым Әхмәт бик авырып тора ласак. Әле әнисе, бик йөдәткәч, бишеккә салды. Берәр генә төкереп җибәрмәссеңме икән? Зөләйха, ал әле!
Хәзрәт. Юк, Мәхбүбә абыстай, йокысыннан уятмаңыз! Өстенә генә төкерим! Бу соң әле минем Галинең яшьтәшеме?
Мәхбүбә. Белмим, хәзрәт! Казлар суйганда дүрт яшь тула.
Сәлимҗан бишекне хәзрәткә китерә.
Хәзрәт. Шул шул! (Бишеккә карап.) Сиңа шәкерт булырга вакыт җиткән, син авырып ятасың. (Өшкерә. Халык тик тора. Өшкереп бетергәч, дога кыла да Зөләйха, сандыкны ачып, Мәхбүбә әбигә сөлге бирә. Мәхбүбә әби хәзрәткә бирә.) Рәхмәт, Мәхбүбә абыстай, рәхмәт! (Гыймади агай карап тора. Ыңгыраша.)
Гыймади (хәзрәт өшкереп бетергәч). Хәзрәт, мине дә өшкерсәң!
Хәзрәт. Ярый, Гыймади ага, ярый. (Хәзрәт өшкерергә тотына.)
Менә шул арада бер җегет килеп кереп: «Поп килә, поп килә!» — диеп кычкыра. Балалар еглашырга тотыналар. Кешеләр куркып китәләр. Зөләйха, су өстенә каплаган тәре тактасын алып, почмакка куя,ирләрнең Сәлимҗаннан башкасы кәләпүшләрен мич башына ыргытып, яланбаш каталар. Мостафа ыштан кесәсеннән крестен ала. Хәзрәт һаман укуында дәвам итә. Поп, аллы-артлы өч казак килеп керәләр. Алар артыннан берничә татар киемендә яланбаш кешеләр килеп керәләр.
Поп (ул исе китеп, аннары ачуланган тавыш белә.) Бу ни бу?
Ул кызу-кызу Гыймади дәдәнең янына килеп, аны чукындырмакчы
була. Ике кулыны җәеп, Мәхбүбә әби, аның янында Зөләйха, попның
юлын кисәләр. Кызлар акырырга тотына. Шул арада, хәзрәт өшкереп бетереп, догага кулын күтәрә.
Поп (аяк тибеп). Бу ни бу? Бу ни бу? Мин сезне казаматта черетермен!
Хәзрәт, попның тавышын ишеттермәс өчен, догасын кычкырыбрак укый; хәзрәт белән кешеләрнең бик күбесе кулларын күтәрә, поп борылып карый башлагач, барысы да кулларын төшерәләр.
Поп (аптырый, кычкыра). Мулла, ник монда килдең? Мин сине Себергә җибәртермен!
Хәзрәт. Аллаһе әкбәр! (Йөзен сыйпый да.) Гыймади ага! «Ля илаһе илля Аллаһе Мөхәммәд Рәсүлуллаһ!» диген! (Гыймади әйтә.)
Поп (тагы сикерергә тотына. Урыныннан торган муллага каршы килеп). Син ник котыртасын? Син ник христиан өенә кереп, Коръән укыйсың?
Мулла. Болар — мөселман!
Поп. Христиан!
Мулла. Мөселман.
Гыймади (ыңгыраша-ыңгыраша). Мөселман! Ля иляһе илля Аллаһе Мөхәммәд Рәсүлуллаһ.
Зөләйха. Мөселман!
Поп. Мөселман?! Мин сезне Себердә черетермен, төрмәдә киптерермен. Мин сезне өйрәтермен, башка юл белән өйрәтермен.
Тегеләр. Без мөселман, без курыкмыймыз... Без — мөселман!
Поп (бакырынып, сикереп). Христиан!
Мулла (авызына кергән кебек). Мән калә ля илаһе илля Аллаһе фәһүә мөслимү — бу хәдис! Ахмак, аңладыңмы? (Попның өстенә килеп.) Аңладыңмы?
Поп аптырап тора. һәммәсе аягүрә баскан. Зөләйха белән Мәхбүбә кулларына табагачлар тотканнар.
Карт. Ля иляһе илля Аллаһе... (Сузып әйтә.)
Пәрдә төшә.

==ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ==

Зур йорт. Сәхнәнең сул тарафында каралтылар. Уң тарафыңда капка. Сәхнәгә каршы өйләрнең ишеге күренә. Йортта такталардан тәбәнәк озын утыргычлар ясап ирләр, егетләр утырганнар. Аларга каршы якта бик күп хатыннар, кызлар. Ирләрнең дә, хатыннарның да бик күбесе яшьләр. Барысы да бәйрәмчә киенгәннәр, тирә-юньдә әллә никадәр балалар. Пәрдә ачылганда җиргә җәелгән аш урынын ике уртача хатын җыеп маташа. Скрипкәне көйләү тавышы берлә пәрдә күтәрелә. Бер яшь ир берлә бер яшүсмер зур чиләктән савытларга салып ирләргә бал өләшәләр. Көзге, кояшлы җылы көн. Балалар арасында Зөләйханың ике кызы кулларына бер малайны тотканнар. Пәрдә ачылгач та, бал өләшүче утырган бер егеткә савыт күтәреп барып:
Яле, кода! (Егет ала.)
Егет. Ай-ай, Әхмәди, апасы матур чыктымыни?
Әхмәди. Чыкты шул! Әллә син дә өйләнеп җибәрәсеңме? Балдыз бар бит. (Кызлар көлешәләр. Икенче җегеткә бирә.)
Беренче егет. Рәхмәт, Әхмәди кода. Менә элгәре музыкантка бир.
Габдери. Без гел монда, син безне кайгыртма.
Икенче егет. Яле, Габдери, уйнап җибәр әле.
Габдери. Чү, ашыкма, өшкерим әле. (Бал өләшү дәвам итә.)
Беренче егет (эчеп бетереп). Әмма шәп тә икән! Бөтен тамыр буйларыннан йөгерде.
Габдери (бетереп). Миңнесафа абыстай ясадымы, Әхмәди?
Беренче егет. Кем ясаса да ясады. Безнең эш аны тикшерүдә түгел, син эч тә эч.
Халык. Шулай, шулай.
Икенче егет (кызларга карап). Ай, кодачалар да бигрәк тә асыллар икән! Карасана шул кодачаның буена! (Берсенә күрсәтә. Кызлар арасында хәрәкәт. Көлешәләр.)
Кодача. Әй мәхәббәтсез!
Икенче егет. Мәхәббәтсез булса, хәзрәттән өшкертермез. (Мыегын сыпыргалый.)
Беренче егет. Яле, бик моңаеп киттек, Габдери, әйттер әле.
Габдери. Ашыкма, өлгерерсең әле.
Беренче егет. Ашыгам шул, беләмсең, бу туй бит! Туй! Әнә кодачалар биергә тора!
Бармак шартлаталар. Кызлар көлешәләр. Кешеләр күбәя, хатыннар, кызлар, балалар һаман килә бара, балны эчәләр.
Егет (йырлый).
Ай-һай дигән әй-й тавышка... Сандугачлар качай... камышкай...
Алай шул, болай шул, чакыргачдин килдек шул, матур булгач, сөйдек шул.
Син булмасаң, ул булыр...
Салма башларыңны... сагышка!
Матур шул кодачам, зифа шул кодачам,
Кодачамны, күралмасам, төннәр буе саташам... Бер егет. Иөз яшә! Синең исәнлеккә! (Эчеп җибәрә.) 
Җырчы егет. Кодача исәнлегенә! (Кызлар көлешәләр.)
Габдери уйнап җибәрә. Ул әүвәлге көен уйный, бары да тынлап торалар. Уйнап бетергәч:
Бер егет (Габдеригә). Өздең, абзыкаем, үзәгемне!.. Әллә ниләр уйлаттың... Вакыты килер әле... (Кызларга карап.) Безнең үрамда да бәйрәм булыр. Бик борыныңны күтәрмә! (Иырчы егеткә.) Иә, абзыкаем, җырлап җибәр! (Скрипкә уйный, егетләр кушылалар.)
Сусадым, җаный, сулар кайда — Дәрья суларында юк файда... Әллимсең, бәллимсең — Газиз гомерләреңне жәллимсең? Беренче егет. Бас, Мәфтуха, син басмасаң, мин басам.
Бар егетләр. Инде безгә... күрешү кайда... (Кызларга таба кулын бутыйлар.)
Төшләремдә күрсәм — шул файда... Әллүки, бәллүки... Сагынып җырлыйм, җанеки.
Габдери көйне үзгәртә, аның артыннан скрипкә дә үзгәрә.
Ай җаным, җан дустым,
Синең өчен мин үстем.
Җандым, беттем, киптем, көйдем —
Синең өчен, җан дустым. Бер егет. Шулай! Шулай! Рәхмәт, туган! Балчы. Яле, эчеп җибәреңез! (Бар да эчәләр.) Икенче егет. Әйдә, Габдери, уйна! (Габдери уйный,)
Икенче егет. 
Минем бәгырем түзалмый,
Өметләрен өзалмый,
Сыкрый-сызлый картаядыр,
Үз дигәнне әйталмый.
Алма пешсә — аллана, үтә пешсә — баллана.
Сөйсә сөйсен егет үзе,
Кызлар сөйсә — назлана.
Егетләр. Шулай! Шулай! (Кызлар арасында пыш-пыш кына сүзләр ишетелә.) Йырчы егет:
Җаным, җаным, җантирәк,
Жаным, сиңа ни кирәк?
Җаным җарып бирер идем — 
Сине сөяргә кирәк.
Миңа каршы ник бактың?
Ник элек сүз каттың?
Йөрәгемә ут яктың,
Керәшен дип, утка аттың.
Кызлар арасында зур хәрәкәт. Алар бер-берсенә карашалар. Егетләр арасында да хәрәкәт.
Беренче егет. Икенче көй, икенче көй! Туй, егетләр, бу, туй! Туй, туй!
Икенче егет. Туйда эчмәсәң, кайчан эчәрмез, сал, егет! (Эчәләр.)
Габдери озын бер көй уйный. Тагы теге егет йырлый:
Мәдрәсәдә мин булдым — китап Коръән мин күрдем.
Кайный түгел, яна йөрәк — (кызларга карап) синең өчен хур булдым.
Беренче егет. Бию көе, бию көе, егетләр, бию көе! (Бер егет чыгып, кесәдән яулыгын чыгарып, биергә хәзерләнә. Скрипкә бию көенә көйләнә; икенче егеткә.) Бу кем?
Икенче егет. Шакирҗан. Ул, малай, саташырга җиткән, ике ел инде Закир кызыннан өметен өзә алмый.
Биюче егет. Алар безнең халыктан түгелмени?
Егет. Түгел шул. Кыз да бик борынын күтәргән. (Скрипкә уйный башлый. Егет бии. Кызларның янына килеп төрле миналар ясый; бераздан соң ул бер кызның янына барып.) Әйдә, кодача! (Кыз тартына.)
Егетләр. Йә, Мәрфуга, йә, Мәрфуга!
Мәрфуга.„Юк, мин бии белмим.
Егетләр. Йә, Мәрфуга, бие! (Берсе, торып, Мәрфуганың кулыннан тартып чыгара. Ул чыкмаска тели. Кызлар төртәләр: «Чык, чык!» — дип әйтәләр; егет берлә кара-каршы биергә тотына.)
Беренче егет. Уздыра Мәрфуга! Кызы да бит! Бер кашык суда йотарсың! (Биеп туктыйлар. Мәрфуга, битләрен сөртеп, кызлар янына барып баса.)
Беренче егет (торып, бер савыт бал алып, Мәрфугага әйтеп бирмәкче була. Мәрфуга алмый). Эч, эч! (Кызлар да: «Эч!». Мәрфуга аз гына эчә.)
Беренче егет. Уздырды түбән очлардан, шулай, Мәрфуга!
Икенче биюче. Мин кодача берлә биим, яле, кодача! Әйдә инде, кодача!
Кодача. Мин белмим, мин белмим.
Егет. Йә инде, Мәсрурә, безнең Куян авылын оятка калдырма!
Кодача. Белмим, белмим.
Балалар да сикереп биергә хәзер торалар. Тагы бии башлыйлар. Шул
арада Сәлимҗан вә башка — беренче пәрдәдәге кешеләр килеп керәләр.
Биючеләр бии. Яңа килгәннәргә бал бирәләр.
Икенче биюче (кодачаны кулыннан тотып чыгара). Белгән кадәре җитәр. (Бии башлыйлар.)
Икенче егет. Шулай, шулай, ай кодача, әллә икенчегә алыйммы үзеңне, карасана буйларына! (Кызлар көләләр. Бию бетә. Алар туктагач та, балалар һаман биеп маташа.)
Беренче егет (чыгып). Йә, Сәлимҗан абзый, берне әйттереп җибәр әле. Баядан бирле сине көтәмез.
Сәлимҗан. Минем бит, егетләр, вакыт үткән. Аннан, беләмсез, безнең кайгылы көннәр...
Беренче егет. Юк, юк, Сәлимҗан абзый, бу туй бит, бу туй! Гыймади бабай яхшы кеше иде, Алла үлгәч тә урынын җәннәттә кылсын! Туйны онытырга ярамый; йә, Сәлимҗан абзый, йә!..
Өй хуҗасы. Сәлимҗан, Сәлимҗан, дисез. Тамакны азрак майланыз әле, майсыз кашык авызны ерта, диләр. (Бал бирә.)
Сәлимҗан (эчеп). Мин бит, егетләр, картайган инде, башта да ул түгел.
Икенче егет. Минем башта да... Сәлимҗан абзый... Инде туй бу! (Бераз исергән.) Янган йөрәкне салкын бал берлә сүндерәбез монда... Йә, Сәлимҗан абзый, йә...
Сәлимҗан. Алай булса, «Тәфкилеф»не уйна әле. Акрын гына уйна.
Габдери уйный башлый. Сәлимҗан җырлый.
Беренче егет. Ай, абзыкаем, өзде үзәгемне! Габдери! Бию көе! Бию көе! (Габдери бию көенә күчә.)
Бер егет (чыгып, кызлар янына барып, бер кызның кулыннан тотып). Әйдә, Зәйнәп, әйдә...
Зәйнәп. Юк, юк, мин бии белмим. Кызлар. Бар, бар!
Егетләр. Әйдә, Зәйнәп, әйдә. Йә, Зәйнәп, безне ары яклар алдында кимсетмә, әйдә! Йә, Зәйнәп! Зәйнәп. Юк, юк, мин белмим. (Чыкмый.) Габдери (бию көе уйнаган көенчә). Белмисеңмени? Зәйнәп. Юк! (Егет башын иеп утыра башлый.) Башка егетләр. Бии, бии!
Егетне төртеп чыгаралар. Кызлар арасыннан бер кыз үзе килеп чыга.
Икәү биергә тотыналар. Бик кызу биеп торганда азан әйтә, музыка да, биючеләр дә туктый. Биюче балалар гына әйләнеп маташалар.
Азан тавышы ишетелә. Дога кылалар да тагы бию башлана...
Беренче биюче. Яшь килен кайта, яшь килен! Һәммәсе бергә. Аяклары төкле булсын!
Яшь килен капкадан яңы чиләк-көянтәле су күтәреп керә, аның артыннан җиткән кызлар, хатыннар. Хатыннар арасында Зөләйха да бар.
Балалар. Яшь килен су юлыннан кайтты, су юлыннан! Яшь килен!
Беренче егет. Монда, яшь килен! Монда, яшь килен!
Бары да. Монда, монда! (Кызлар, хатыннар куллары берлә бутыйлар. Бер егет яшь килен янына барып әллә нәрсә сөйли; Габдери бию көе уйнарга тотына. Зөләйханы ике яктан ике кыз чорнап ала. Ул угылыны кулына күтәрә. Акрын гына атлап, яшь килен килә. Ул килеп җиткәч, бөтен кешеләр. Төкле аяк берлә, яшь килен! Яшь килен!
Беренче егет. Йә, яшь килен, биеп җибәр!
Яшь килен. Бик кызу уйный!
Габдери сирәкләтә. Яшь килен биергә тотына. Бию арасында ерактагы кыңгырау тавышы ишетелә. Халык һаман үзен-үзе оныта бара.
Һәммәсе бергә. Шулай, шулай, яшь килен! Яшә! Төкле аяк белә кил!
Шул арада кыңгырау бик якынлаша. Ул туктый. Балалар урамга таба карыйлар. Халык һаман аңламый. Капкадан поп, становой биш-алты стражник, бер-ике урыс килеп керәләр. Тегеләрне күргәч, балалар чыр-чыр итеп качалар. Габдери туктый. Хатыннар, кызлар читкә чабыша. Ирләр урыннарыннан торалар. Кайсылары кача, кайсылары урынында басып кала. Килгәннәр вәкарь белән генә сәхнәгә кереп басалар да тик карап торалар. Озын гына пауза.
Поп (становойга). Мин әйттем бит! Становой. Кая староста? Хәзер табып китереңез! (Берничә кеше йөгерешәләр.)
Становой. Бу ни бу?!
Бер кеше. Безнең авылның Сибгатулланың энесе Куян авылыннан Шәйхулла кызыны алды да туларның туе.
Поп. Туй? Туй? (Становойга.) Мин әйттем бит!
Становой. Өстәл чыгарыңыз монда!
Кешеләр, акрын гына, бал савытларын-фәләннәрен җыялар. Балалар, хатыннар сәхнәнең кырыеннан гына куркынып карап торалар.
Становой (утырып). Хәзер моңда Василийны, аның хатыны Марфа Васильевнаны, Митрофанны алып килегез.
Бер кеше. Василий?.. Ул үлде.
Поп. Үлде? Ничек үлде?
Сәлимҗан. Ятты да үлде.
Поп. Ничек үлде? Кем күмде? Ник мине чакырмадыңыз?!
Сәлимҗан. Кем күмсә дә күмде...
Бер кеше. Бүген, Аллага шөкер, җидесен үткәрдек.
Поп (становойга). Әйттем бит мин, болар берлә башкача кирәк дип! Бу туй кем туе? Чакыр монда шуларны! (Бер кеше дә селкенми тора.)
Становой. Сезгә әйтәләр! Чакыр монда шуларны!
Сибгатулла (чыгып басып). Бу безнең туй!
Поп. Сезнең туй? Ә... Кайда никях укыттыңыз?..
Сибгатулла. Без әле туй ук итмәдек, бу әле... болай гына... Туйдан сезне калдырмабыз... Бездә татар гадәте буенча гына...
Поп. Татар гадәте буенча... Мин сезгә татар гадәте күрсәтермен! (Күкрәгенә значок таккан бер кеше, бүрегене алып, становой алдына килеп баса.) Староста нигә килми?
Становой. Староста?
Староста. Шул, гаспадин пристав!
Становой. Хәзер бер минутта Василий, аның хатынын, ничек аның исеме?
Бер кеше. Мәхбүбә.
Становой. Тфү, черт! (Кәгазьгә карап.) Марфа Васильевнаны, Митрофанны, Дмитрийны, Павел Егоровны, мулланы алып кил.
Староста. Василий үлде.
Становой. Кем күмде?
Староста. Мин белмим, мин ул көнне шәһәрдә идем. Менә кияве, шуннан сораңыз.
Сәлимҗан. Мин күмдем!
Поп. Син ничек күмдең?
Сәлимҗан. Кабер казыдым да күмдем! Васыяте буенча күмдем.
Староста чыга, бер кеше — доносчы башыннан бүреген алып килеп баса.
Становой. Сиңа ни кирәк?
Доносчы. Василийне мулла күмде. Боларның туен да мулла итте. Сибгатуллаларның угылларын да мулла укыта. Василийнең зиярәтен дә беләм. Теләсәңез, күрсәтермен!
Поп. Мулла монда килдеме?
Доносчы. Килде, чалма берлә килде. Никях укыды. Коръән укыды. Бүген Василийның җидесендә дә Коръән укыды. Барсына да бара. Мәдрәсәдә балаларны укыта. Мәсҗедтә намаз укыта, иман өйрәтә.
Поп (становойга). Яз, яз!
Становой (яза, доносчыга). Синең исемен ничек?
Доносчы. Әхмәт Мөхәммәтшин.
Поп. Син болардан түгел?
Доносчы. Юк, түгел, түгел, мин чын мөселман, чын!
Становой. Беттеме?
Доносчы. Тагы менә, ваша благарудия, бояр кырыннан көлтә урладылар дип, минем өсттән урәтник язу куйган иде, шуны бетереп булмасмы? Пажалысты, барин, пажалысты, бәтүшкә!
Становой. Кит, кит. (Теге акрын гына чыга.)
Поп. Балаларны мулла укыта. Боларны барсын да җыеп алмый булмас.
Староста килеп керә.
Староста. Мин хәзер десятникларны җибәрдем. Мәхбүбә абызтай авыру. Мин бара алмыйм, ди. Сәлимҗан. Ие, ул авыру, йөри алмый. Поп. Мулланы китермәдеңезме? Сәлимҗан. Кирәк булса, китереңез. Становой (Сәлимҗанга). Син кем?! Поп. Бу — Митрофан.
Становой. Ә алаймы? Кил монда! (Урядниклар янына киләләр.) Василий авырганда батюшканы благославить итүдән син тыйдыңмы?!
Сәлимҗан. Мин түгел, үзе тыйды. Мин, диде, мөселман, мөселман булып үләм, диде.
Поп. Әһә! Ул крестить ителгәнме? Син ителгәнме?
Сәлимҗан. Юк! Ул да, мин дә мөселман!
Становой (попка карап). Моның белән сөйләп торырга да тиеш түгел, анда полициядә сорарлар! (Стражникларга.) Ал шуны! (Ике стражник Сәлимҗанны тотып алалар.)
Сәлимҗан. Мине ни дип тотасыз? Мин закунг! каршы килгәнмени?
Становой. Менә күрсәтермен мин сиңа закунны!
Урядниклар. Тик тор! (Камчылары белә бутыйлар. Әллә никадәр кеше килеп керә.)
Староста. Менә килделәр.
Становой. Марфа кайда?
Староста. Зөләйха, Зөләйха!
Зөләйха (кереп). Ни бар?
Становой. Син кем?
Зөләйха. Минме? Минем сиңа бик кирәгем бармыни?
Становой. Сораганга җавап бир!
Зөләйха. Зөләйха.
Становой. Зөләйха, син татармы?
Зөләйха. Әлхәмдүлиллаһ, дин исламда!
Поп. Моны монастырьга җибәрергә кирәк, мин архирей белән сөйләштем. Алыңыз. (Зөләйханы тотып алмакчы булалар. Зөләйха кача башлый. Стражниклар тотып китерәләр.)
Становой. Максим, Федор, Захар — бары да мондамы?
Берничә кеше (башларын салып). Бары да монда.
Становой. Менә сезне барыңызны да исправник чакырган, сөйләшәсе бар, ди. Аңладыңызмы?!
Сибгатулла. Ни өчен соң, господин пристав? Без, Аллага шөкер, налогын түлибез, ил хезмәтен итәбез, күрше-күләнгә зарар китермибез, менә старостадан сораңыз.
Становой. Анда баргач белерсез. (Стражникларга.) Алыңыз! (Тегеләр тота башлыйлар.)
Бер кеше (чыгып). Господин пристав! Бу бит закунсыз җир түгел. Син боларны ник аласын? Алуыннан купия бир.
Становой. Тик тор, синең эшең юк!
Теге кеше. Юк! Минем эшем! (Кесәсеннән бер медаль чыгарып кия.) Мин падишаһка тугрылык белән 25 ел хезмәт иттем! (Аяк тибеп кычкыра.) Син не смей мине мыскыл итәргә! (Өстенә килә.)
Становой. Кит моннан! (Стражникларга.) Алыңыз шуны!
Аның артыннан тагы берничә кеше керә.
Берничә татар (килеп). Тукта, сабыр ит!
Теге кеше. Сабыр ит — бу закунсыз җирмени? (Моны уз кешеләре алып чыгып китәләр. Поп бер кәгазь чыгарып становойга бирә.)
Становой (старостага). Мулла кая?
Староста. Мулла намазда. Минем хәзер падишаһка дога кыла торган вакытым, башка вакытта килермен, дигән.
Становой. Хәзер алып кил! Бер минут тотма. Максим, бар староста белән мулланы алырга! (Китәләр. Становой кәгазьгә карап.) Захар!
Бер мөселманча киенгән кеше. Мин.
Становой. Синең ике угылың бар икән, берсе Петр, берсе Федор. Шуларны быел батюшкага укырга итәргә хәзерлә.
Теге кеше. Минем байлыгым юк, йорт-җир карарга кирәк.
Поп. Муллага укытырга бар. (Халык тавышларга тотына. Бер кешегә.) Петр, синең Мария исемле бер кызың илә Василий исемле бер угылын бар икән. Шуларны батюшкага укытырга китер.
Теге кеше. Минем андый укырга барырга балаларым юк. Алар үзем күк мужик булырлар, аларга уку кирәкми.
Становой. Күп сөйләмә, хәзер китер! (Балалар арасында тавыш чыга. Капкадан әллә ничә кеше килеп керә. Шулар арасында табагачка таянган Мәхбүбә әби дә бар.) Максимов! (Бер кеше дә дәшми.) Максимов! (Читтәге кешеләр әллә нәрсә сөйлиләр.)
Әхмәтҗан (становой алдына басып). Господин пристав, господин пристав!
Становой. Ни бар?
Әхмәтҗан. Болар барысы да батюшканың кляузы гына, аның сүзенә ышанып йөрмәңез. Безнең падишаһка биргән прашениямез бар.
Становой. Мин аны белмим. Мин ни кушсалар, шуны эшлим. Менә монда унсигез бала бар икән, аннары ике җиткән кыз — ул балаларны школага озатыңыз. Озатмасаңыз, мин барыңызны да арестовать итәм. Ике кызны монастырьга җибәреңез. Берсе Марфа, берсе Федосья.
Әхмәтҗан. Мәйлең, без аны эшли алмыймыз!
Сәлимҗан (стражниклар кулыннан котылып). Ул кыз түгел, хатын! Минем хатыным!
Зөләйха. Мин кыз түгел, хатын, минем балаларым да бар. (Становойның янына килеп басалар.)
Поп. Кыз, кыз! Минем метрикада никяхы язылмаган.
Сәлимҗан. Господин пристав, ул минем хатын. Ун елдан бирле минем хатын.
Поп. Юк, юк! Ул кыз, менә мин бик матур жених таптым. Элгәре монастырьда тәүбә кылсын, аннары кияүгә бирербез.
Сәлимҗан (Зөләйханы кулыннан тотып). Мин бирмим! Мин бирмим! Үтерәсең булса, үтер. (Становойга.) Закуның булса, үтер!
Капкадан яшь кенә кеше чабып килеп керә дә становойның алдына басып:
Кеше. Ни эшләгән Федосья?
Становой. Син кем?
Кеше. Мин мөселман!
Становой. Синнән русча сорыйлар. Син кем? Ни кычкырасың? Әй, стражник! (Стражниклар килеп тота башлыйлар.)
Теге кеше (карышып). Мин Федосьяның ире. Син минем хатынымны алмакчы буласын, хәләл хатынымны алмакчы буласың! (Стражникларның кулларыннан ычкынып, өстәлгә куллары берлә сугып.) Мин авызыңны җимереп бетерермен! (Тавыш күтәрелә.)
Мәхбүбә әби (килеп басып). Йә, мине ник чакырдың? (Табагачка таянган. Становой аны күреп куркып китә.) Йә, мине ник чакырдың?
Становой. Син кем? (Аны күп кеше чорнап алалар. Халык улый.)
Мәхбүбә әби. Белмәгәч, ник чакырасың? (Попка табагачны бутап.) Әй йөзе кара, әй кара йөз!
Әхмәтҗан. Акрын, Мәхбүбә абызтай, акрын!
Становой (стражникларга). Алыңыз шуны, алыңыз! (Берсе килеп тота башлый, бер егет юлыны бәйли.)
Егет. Бәйләнеп кара, кабыргаларыңны санарсың!
Читтән бер тавыш. Нәрсә көтәбез иңде? Үлем бер, җәмәгать, безне көчләп чукындырмакчы булалар ич! Әй, егетләр!
Бер кеше. Юк, юк, туктаңыз!..
Мәхбүбә әби (попка). Йә, йөзен кара, ник чакырдың?! (Зөләйханы стражниклар арасында күреп.) Сиңа ни булды тагы?
Зөләйха. Менә тоттылар. Монастырьга итәбез, диләр.
(Еглый.)
Мәхбүбә әби (попка карап). Синме шулай иттең, кара йөз?! (Попка табагач белән суга. Стражниклар аны тотып алалар.)
Становой. Бир кирәген! (Стражниклар кыйнарга тотыналар.)
Балалар арасында еглаган тавыш ишетелә. Бөтен кеше җыелып попны,
становойны кыйнарга ябышалар. Тавыш, кычкырыш зурая бара.
Бер-ике мәртәбә мылтык тавышы ишетелә.
Пәрдә төшә.

==ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ==

Бер рус өе. Дивар буйларында озын, тар утыргычлар. Ишек буенда зур гына сәке. Почмакта төрле зурлыктагы кәгазьләр берлән зиннәтләнгән тәреләр; тәреләр алдында шәм яна. Пәрдә ачылганда сәхнә буш. Тыштан чиркәү кагуы гына ишетелә. Зөләйха килеп керә. Ул иләгән тун кигән. Башына кара яулык бәйләгән. Өйгә кергәч тә, бишектәге баланы карый. Өйгә караңгы төшеп килә; өй шәм яктысы белән аз гына яктырган. Ул өстен-башын чишенә дә лампа кабыза. Төре алдындагы утны өреп сүндерә. Эскәмиягә утыра да, муенындагы крестны чыгарып, почмакка күтәреп бәрә.
Зөләйха. Ләгънәт төшсен! (Туктап уйланып тора; торып «Әгузе бисмилла» әйтеп.) Иа Рабби! Кичер гөнаһларымны! Йа Рабби, кичер! Үзеңә мәгълүм, көчләнгәннән генә кылам. (Өй уртасында кулын догага күтәргән көенчә.)
Ярлыка, Раббем! Ярлыка! Мин гөнаһлыны ярлыка! (Кычкырып җылый.) Ике елдан бирле... (Яшенә карлыгып.) шул кяфер белән зина кылып торганымны ярлыка! Ике елдан бирле синең гыйбадәтең урынына чиркәүгә йөрүемне ярлыка! Ике елдан бирле хәрам икмәк ашавымны ярлыка! (Кычкырып) Ярлыка! Бер Ходаем, ярлыка! (Тагын үкереп-үкереп җылый.) Минем хәсрәтемнән анам үлде. Мәрьям анамның күз яше хөрмәтенә ярлыка! Ки-чер гөнаһларымны! Каф тавыннан зур, дәрья суыннан күп булган гөнаһларымны кичер! Газиз балаларымнан аердылар, иремне, тол иремне казаматка тыктылар. Яшь урынына кан түктерделәр. Раббем! Үзең шаһит, Раббем! Үзең шуларның җәзасын бир! Кырларына боз яудыр! Терлекләренә үләт җибәр! Балаларына җәбер сал! Сал, Раббем, сал! (Акырып җылый-җылый тәрәзәләрне пәрдәләр белән каплый; сандыгыннан бөти алып үбеп кия; намазлык алып җәя, шуның өстенә утыра да кулын күтәреп дога кыла башлый. Элгәре акрын гына, тора-бара куәтләнгәннән-куәтләнеп җылый.) Адашканнарга юл күрсәтүче, сусаганнарга су бирүче, ачларга икмәк бирүче, кил! Кил! Кяфер кулында тоткарлыкта, кяфер түшәгендә зинада торучы Зөләйханы коткар! Коткар! Юлыны югалткан кемсәгә юл күрсәтүче, ач бүрегә җим бирүче Ильяс! Кара урыс, кара кяфер арасында адашкан Зөләйхага юл күрсәт! Күрсәт! Күрсәт! (Кычкырып җылый.) Хатыннарны карый торган, ятимнәргә ана була торган, үксезләргә ата була торган, мөселман гаскәренә суда күпер була торган, корыда кала була торган гаиб иреннәр шул баласыз калган анага, ирсез калган толга, дин дошманына кол булган хатынга ярдәм ит, ярдәм ит, ярдәм ит! (Кычкыра.) Бөтен әүлиялар, бөтен пәйгамбәрләр, дин юлында шәһид булган бөтен мөселманнар, еглый-еглый күзләре беткән, агарга яше кипкән шул хатынга шәфагатьче бул, бул! (Тагы җылый, үкереп-үкереп бик озак җылый; бераз сабыр иткән көенчә.) Мин монда, урыс өендә, кара урысның түшәген бүлештем. Балаларым, белмим, кайдалардыр, атасыз-анасыз сөренәләр. Кем белсен... бәлки, капчыклар асканнардыр да хәер сораша торганнардыр... Бәлки, әллә кемгә хезмәтче булганнардыр да кичен җеп җегерли, көндез бала карый торганнардыр... Сукыр анам, угылсыз, кызсыз калган анам, бәлки, урамнан урамга, йорттан йортка теләнеп йөри торгандыр... Ирем, хәләл ирем, әллә кайларда... кош очып җитмәс җирләрдә богаулы аягы белән чалдыр-чолдыр таш кисә торгандыр... Мин моңда! Мин монда урыс тоткарлыгында! (Уйланып торып.) Алла һәр эшне күрә, һәр яхшылыкны, һәр начарлыкны белә; һәркемнең күңелен сизә, ул һичкемне онытмый, һичбер нәрсәне хәтереннән чыгармый. Гөнаһ шомлыгыбыз беткәч, безгә дә рәхмәтен ирештерер, ирем белән кавыштырыр, бала-чагамның янында картайтыр, карт анама үлем түшәгендә авызына су салырга насыйп итәр. Язмышны күрми хәлең юк. Болытлы көннең бер аязы да булыр әле. Без дә кеше кебек үзебез теләгәнчә укып, теләгәнчә үсеп, теләгәнчә үлеп гомер итәрбез әле.
Тыштан дөбердәгән тавыш ишетелә. Зөләйха, бик тиз торып, намазлыгын яшерә. Ишектән Петр кереп килә. Ул исерек.
Петр (селкенә-селкенә). Мин килдем, мин! Беләсен, мин кем? (Селкенә-селкенә почмакка таба бара. Кулыны төртенергә күтәреп, утның юклыгын күреп.) Кайда, кайда, дим? (Егылыр-егылмас утыра. Өстәлгә сугып.) Мин азау тешләреңне суырырмын. Мин, беләмсең, кем? (Өстәлгә сугып.) Мин синең сасы татарын түгел. Әй, Марфа? Марфа, дим! (Зөләйха дәшми. Петр, торып, Зөләйханың янына килеп, кул күтәреп.) Ник дәшмисең? Ник дәшмисең? Сугармын да көл итәрмен!
Зөләйха. Сук! Сук!
Петр. Ә-ә, алаймы? Алаймы, йомшадыңмы?.. (Көлеп, кулыннан тотып, кочакламакчы була. Зөләйха төртеп җибәрә. Петр аз гына җыгылмый. Петр кулын күтәреп килеп.) Татарыңны сагындыңмы? Сасы, черек! (аяк тибеп кычкыра.) Як шәмне! Як димен! Әй, Марфа, Марфа, аракы китер!
Зөләйха. Үзең бар, йөз өсте белән кит!
Петр (тагы янына барып). Ә-ә? (Сугып җибәрә, Зөләйха егылып китә; Петр барып тагы кыйнарга тотына.) Дуңгыз! Хәерче!
Зөләйха (кычкырып). Алла!
Петр. Ә, Алламы, Алламы? Менә синең Аллаң, менә Аллаң!
Зөләйха. Үтерә, үтерә! Караул!
Тыштан тавыш ишетелә, ишектән бер карт урыс, ике марҗа, алар артыннан бер яшь урыс килеп керәләр.
Карт урыс. Дурак! Кеше үтерәсең! (Хатыннар барып ябышалар, Петр һаман кыйнавында дәвам итә. Зөләйха кычкыра. Карт урыс, аерып алып, Петрны читкә илтеп утырта. Башы-кузе канлы көенчә, Зөләйха икенче якка барып утырып җыларга тотына.) Дурак! Кеше үтерәсең! Себергә китәсең киләмени?
Петр. Ул кешемени?! Ул — эт! Ул — татар эте! Мин аның измәсен измәсәм... (Торып, тагы бармакчы була; марҗалар кычкырына башлыйлар; карт урыс тотып утырта. Петр Зөләйхага.) Аллаң ярдәм иттеме? Ә? Мин күрсәтермен Аллаңны! (Марҗалар Зөләйха янында башларын селкеп торалар.)
Карт урыс (Петрга). Оялырга кирәк! Праздник булды исә урамны тутырып сугыш чыгарасың. Мин членга әйтермен! Хатынын үтерә диярмен.
Петр. Ул минем хатыным түгел. Ул — татарныкы. Ул ник шәм яндырмаган? (Марҗалар карашалар.) Ул ник миңа аракы китермәде?
Яшь урыс. Яндырсын! Ул ничек алай шәм яндырмый ала? Бу татар авылы диеп беләмени? Ныграк, Петр, ныграк! (Петр тагы йөгереп барып сукмакчы була. Зөләйха тагы кычкыра, карт урыс Петрны җибәрми.)
Марҗалар. Үзебез күрдек, бүген чиркәүгә барды. Син эчеп йөрисең.
Петр. Барса, ул анда чукынамыни?! Ул эченнән гел усаллыгында, ул Алласын күңеленнән чыгармый. Төнлә торып намаз укый.
Яшь урыс. Син йомшак, Петр. Мин аңарга ничек динне мыскыл итәргә өйрәтер идем.
Зөләйха. Мин мыскыл итмим.
Марҗалар. Алай булгач, ник татарча гыйбадәт кыласын? Ник?
Карт урыс. Ул татарга күрә татарча гыйбадәт кыла. Син аны урыс диеп белдеңмени? Поп талап алып кияүгә бирү белән генә дин бетә диеп белдеңмени?
Петр. Күрсәтермен мин динне! Татар эте! Гомеремне әрәм итте. Минем яныма ятмый. Мин өйрәтермен! Захар, өйдә берәрне кагыйк әле. Дөньяның асты өсткә килсен! (Тора башлый.)
Карт урыс. Нәрсә кагасың? Ату җитмәс диеп белдеңмени? Әллә бөтен йорт-җирне эчеп бетерергә телисеңме?
Петр. Мин кайгыдан эчәм. Хатының хатын булмагач — эчәрсең. Ул мине кешегә дә санамый. Бөтен көне-төне теге татар ире тугрысында уйлый. Татар эте! (Тагы торып сукмакчы була. Карт җибәрми. Петр җыларга тотына.) Поп мине әрәм итте, ул: «Петр, син Марфаны ал, мин сине ташламам. Архиерейдән сорап мин сиңа наград алдырырмын, балаларыңны укытырмын, поп булырлар, ашап кына ятырсың»,— ди. Ятты!.. Көне көн түгел, төне төн түгел. (Кулыны сугып.) Мин сине өйрәтермен! (Карт урыс Петрны илтеп яткыра. Өй тын кала.)
Яшь урыс (Зөләйхага күрсәтеп). Аны монастырьга җибәрергә кирәк. Рус авылында татарча гыйбадәт кылдырып торырга... Ансыз да бу елда ягъмуры булмый, вакытыңда җиле булмый. Барсы да асты өсткә килде.
Карт урыс. Минемчә, иренә кайтарып җибәрергә кирәк. Кешене көчләп дингә кертеп булмый.
Марҗа. Ничек, ничек, ул бит чукынган?
Карт урыс. Чукынса, аны көчләп чукындырганнар. Ул һич тә татарлыгын онытмас. Мин аны аңлыйм. Мин Польшада бунт вакытында полякларның көчләп католик ясаган бер кызны күрдем. Еглаганына полковый командир чыдый алмады.
Марҗа. Мескен!
Карт урыс. Монда Марфа да шулай. Ул да еглый. Һәркем үз динендә торырга кирәк. Көчләп урыс итеп булмый, көчләп татар итеп булмый. Болар бары да юк эш. Безнең поп кына чыгарды. Алхирей алдында күзгә кермәкче була. Благочинный булмакчы була. (Петр мышнарга тотына, марҗалар бер-берсенә карашалар. Карт, торып, Зөләйхага.) Син, Марфа, тагын кыйнаса, миңа кер, мин членга әйтермен.
Бары да чыгалар.
Зөләйха, акрын гына, аяк очы белә генә басып, кулын-башын юа. Акрын гына өстәлгә ашъяулык җәеп, аш урыны хәзерли. Аш ашый. Өйдә Петрның мышлау тавышы, тышта җилнең ыжгыру тавышы ишетелә.
Зөләйха (тәрәзәне ачып карап). Нинди буран! Аллам! Юлдагыларга ярдәм бир! Мескен Сәлимҗан бу суыкта нишли икән? Яисә якмаган казаматта катып ята торгандыр, яисә Себер юлларында шакыр-шокыр туңып, авыр богауны өстерәп, арестант чикмәне белән йөри торгандыр. Әхмәтҗан абзый, Тимерҗан абзый,
Мостафалар, белмим, нишләгәннәрдер... Бәлки, кем белсен, хәзрәт мескен, карт хәзрәт, каядыр... Аны да казаматта черетә торганнардыр. Бер Ходаем ярдәмче булсын! Ике ел булды. Ике ел уен түгел. Беркемнән хәбәр алганым юк, беркемнән! Былтыр бер кырык тартмачыдан гына әни сукырайганны ишеткән идем. Ул да имеш иде. Әллә нинди түрәләрнең килеп соравыннан гына, Петрның исерек вакытта мыгырдавыннан гына Сәлим-җанның казаматта икәнен белдем...
Тәрәзә шакыйлар. Зөләйха сискәнеп китә. Ул тәрәзә янына бара да тик тора. Тагы тәрәзә шакыйлар.
Зөләйха (пәрдәне ачып, акрын гына). Кем бар?
Тыштан. Юлчы! Бик туңдым. Йылынып кына чыгарга кертсәнә.
Зөләйха. Син кем?
Тыштан. Алла кунагы. Сиңа зарарга килмәдем. Бик туңдым. Ишек ач, тизрәк ач!
Зөләйха (аптырап). Бу тавыш таныш кебек күренә. Әллә авылдан берәр кеше... (Петрга карап торып.) Йокла әле, йокла! Дүн! (Тәрәзәгә.) Хәзер, ачам! (Ишеккә барып, акыртын гына ачып чыгып китә.)
Ерактан гына сәгатькә чиркәү сукканы ишетелә. Бераздан соң Зөләйха, аның артыннан толып кигән, карга буялган бер татар — Габдулла керә.
Габдулла. (Өйнең уртасына килеп басып, өйне карап бетереп, Петрны күрсәтеп). Бу иреңме?
Зөләйха. Әйе. Әйдә, чишен, туңгансың!
Габдулла. Тунарсың! Икенде алдыннан чыккан идем. Исәбем белән иртәгә иртә намазын ишан хәзрәткә оеп укырга иде. Алла язгач, менә кайда кунарга тугры килде. Юлдан яздым, киләм, киләм — очы юк. Өмет беткән иде. Әллә кайда ут күренде дә юлсыз-нисез тугры төштем. Ул бу авылның тегермәне икән. Миңа төнне кунарга рөхсәт булыр бит? (Үзе Петрга карый.)
Зөләйха. Кунарсың, кунарсың. Ул исерек, берни белми, самавыр куйыйммы?
Габдулла. Улсы синең изгелегең.
Зөләйха (самавыр куя башлый). Син кайдагы?
Габдулла. Мин ерактан, бик ерактан.
Зөләйха. Алай да кайдан?
Габдулла. Чистай диеп ишеткәнен бармы, шул яктан.
Зөләйха. Бар, ник булмасын, кайсы авылдан?
Габдулла. Туган авылым Әмин авылы, укыган авылым дүрт өйле, тора торган авылым Чишбаш. (Габдулла чишенеп бетереп, толыпларын салып, килеп утыра.)
Зөләйха (самавыр янында). Кәсебең нәрсә?
Габдулла. Алла ни кушса, шуны эшлибез. Иләктән чиләккә, чиләктән иләккә. Хәзер ишан хәзрәткә барам. Син кайдан болай татарча беләсен, әллә син керәшен кызымы?
Зөләйха. Беләм инде шунда, менә син дә беләсең бит.
Габдула. Мин, әлһәмдүлиллаһ, үзем мөселман.
Зөләйха. Бәлки, мин дә мөселманмын. (Габдулла башын селкеп, бармагы белән Петрга төртеп күрсәтә. Зөләйха кызара да бераздан соң.) Мине көчләп алдылар, син Әминнән булгач белә торгансың, безнең авылны Карга, диләр, мин Гыймади кызы.
Габдулла (исе киткән булып). Син Зөләйха?
Зөләйха. Әйе, Зөләйха!
Габдулла. Хәзер шуның белән разый булып торасыңмы?
Зөләйха. Разый булмасаң, ни эшлисең, язмыш шулай булгач?
Габдулла (башын селкеп). Син Зөләйха, ә?
Петр йокы арасында әллә нинди тавышлар белән ыңгыраша.
Зөләйха. Акрынрак, уянса, сугыш чыгарыр. (Габдулла янына килеп утырып.) Син безнең авылда күптән булдыңмы? Минем әнине күрдеңме? Минем кызларым кайда, беләсеңме? (Габдулла Петрга борылып карап тора.) Ул йоклый. Курыкма! Тизрәк сөйлә. Ике елдан бирле бер хәбәр алганым юк, бер хәбәр!
Габдулла. Күрдем, күрдем. Мин хәзер тугры сезнең авылдан. Әниең бик сәламәт, күзе генә бетте. (Зөләйха күзләрен сөртә.)
Зөләйха. Кызларым?
Габдулла. Кызларың? Алар да сәламәт. Алар өчен кылмаганны калдырмадылар. Бөтен авылны тентеделәр. Алар кул-күз җитәрлек, ерак түгел.
Зөләйха. Исәннәр?
Габдулла. Исәннәр, туп кебек тәгәрәп үсәләр.
Зөләйха. Угылым?
Габдулла. Угылың? Угылың бит юк. Аны бит монда — синең яныңда тора, диләр.
Зөләйха (яшен сөртеп). Алай булгач аны әллә кайда олактырганнар инде. Монастырьга җибәргәннәрдер. (Петр тагын әллә нинди тавышлар чыгара. Габдулла туктый. Зөләйха, акыртын гына торып, самавыр хәзерли.) Сәлимҗан нишләде?
Габдулла. Сәлимҗан казаматта! Син соң бер дә белмисеңмени?
Зөләйха. Кайдан белим соң, абзыкаем, алып киткәч тә, өч-дүрт көн бербуйдан аттан атка күчереп чаптылар. Чаптылар да монастырьга итеп тыктылар. Аңда тугыз ай тоттылар. Кылмаганнарын калдырмадылар. Ач та тоттылар, кыйнадылар да, үгетләделәр дә. Иртә чиркәү, кич чиркәү, әле дә ничек гакылдан язмадың, диең... Тел белмим, сөйли алмыйм, кая киттем, ни булдым. Берсен дә белмим. Шуннан соң менә шунарга бирделәр. (Габдулла башын селкеп тора) Тора торган җирем кай җир, безнең авыл кай җакта — һичберсен белмим. Былтыр бер кырык тартмачы килгән иде. Шунда гына әнинең исәнлеген белдем. Аның белән сөйләтмәделәр. Кайдан белим? Зинһар, сөйлә, мин киткәч ни булды? (Сама-вырны хәзерләп.) Сөйлә!
Габдулла (Петрга күрсәтеп). Мин монардан шикләнәм.
Зөләйха. Юк, юк, ул дүнгән. Сөйлә, зинһар, ни булды?
Габдулла. Теге сугыштан өченче көнендә үк кырык казак белән исправник килеп авылны басты.
Зөләйха. Аны беләм. Шул көнне бит мине ындырдан, салам астыннан табып алып озаттылар.
Габдулла. Менә шуннан сорау башланды. Өйгә алып керәләр дә өсте-башы тетелгәнчә камчы белән яралар. Иң әүвәл Гыймади дәдәне чакырдылар. Аннан Әхмәтҗанны. Мин үз күзем белән күрдем, чыгарып каравылга биргәндә, Әхмәтҗанның теле юк иде, диделәр. Казаматка озатканда юлда үлде. Мескен, Алланың рәхмәтендә булсын, бик күп зәхмәт чикте. Аннары әллә кайдан тотып, Фәхретдинне китерделәр. Аны камчы белән кыйный-кыйный битләре чиләнеп беткәч,— беләсең сезнең авылның Мифтах солдатны,— ярый, шул кереп исправникка бик каты бәйләнде: «Син монда кеше үтерергә килгәнмени? Падишаһның «һәркем үз динендә торсын» дигән указы бар, мин Санатка язам!» — дип бик гайрәтләнде. Теле телгә йокмый. Теге дин дошманнарының күңелләренә Аллаһе Тәгалә курку салды. Шуннан соң берәм-берәм Сәлимҗанны, Мостафаны, Сибгатулланы чакырдылар. Аларны да кыйнадылар кыйнавын да, ул чикле түгел, ди. Менә һәммәсен каравылга биреп... (Зөләйха җылый-җылый тыңлый.) бетергәч, исправник: «Мулланы китереңез! Мулланы!» — диде. Ул вакытта мин дә анда идем. Халык җыелып җитте. Шул арада хәзрәт өстеннән, шул ук авылның бер затсызы бар икән, исемен белмим, шул кереп, Гыймади агайны мөселман каберенә күмде, дип, исправникка сөйләгән икән. Халык шуның кирәген бирмәсенме! Руслар һаман хәзрәтне чакыралар. Хәзрәт килми. Менә ил картлары китте. «Хәзрәт! Булмый инде, әйдә кил!» диделәр. Хәзрәт килде. Мескен мәрхүмә абыстай да калмады.
Зөләйха. Абыстай үлдемени?
Габдулла. Үлде, кайгысыннан үлде. Менә хәзрәтне эчкә чакыралар, халык бирми: «Менә монда чык та соравыңны ал!» — диләр. Ахырда чыкты. Бер якта руслар, бер якта халык. Хәзрәт, әле дә күз алдымда басып тора, аппак чалмадан, чапаннан. Теге якта казаклар, казаклар... Исправник килеп чыкты: «Синме мулла? Ник халыкны котыртасың?» — ди. Хәзрәт каушамаенча: «Әлхәмдүлиллаһ, мин мулла, әлхәмдүлиллаһ, ислам дине өйрәтәм»,— ди. Мифтах солдат тылмачлык итә. Түрә тагы: «Ник бунт чыгарасың, ник котыртасың?» — ди. Хәзрәт тагы: «Мин котыртмыйм, мин дин өйрәтәм, әмере мәгъруф һәрбер мөселманга фарыз»,— ди. Түрә тагы: «Ник христиан Василийне өенә килеп котырттың, ник христиан өендә Коръән укыдың?» — ди. Хәзрәт тагы: «Мин Василийне белмим. Мин Гыймади агайга бардым, ул минем мәсҗед картым, ул мөселман, безнең шәригатьтә мөселман үлгәндә Коръән уку — сөннәт, иман әлка кылу — фарыз»,— ди. Түрә тагы: «Ник син христиан Захар, христиан Василий, христиан Петр, христиан Дмитрийләрне котыртып ислам диненә керттең?» — ди. Хәзрәт: «Алар христиан түгел, мөселман. Шәригать әйтә: «Мән калә ля илаһе илля Аллаһе фәһүә мөслимү»,— ди. Аңладыңмы?» — диде. Түрә аптырап калды. Шуннан хәзрәтне каравылга бирергә теләде. Халык: «Бирмибез, ул ат урлаганмыни?» — диеп кычкыра башлады. Шуннан судебный үзенә барырга кушты. Хәзрәт: «Закун сезнеке, барырмын»,— диде. Шуннан тегеләрне алып киттеләр. Иртәгесен хәзрәт китте. Ләкин керү белән хәзрәтне тотып япканнар. Кыйнау-кыйнамауларын белмим, ләкин өч айдан соң хәзрәт үлде. Сезнең бөтен халык сөйли, хәзрәтнең яткан зинданының өстендә нур балкып тора икән, ди.
Зөләйха. Мескен!
Габдулла. Кайгысыннан абызтай да үлде. Хәзер мәхдүмне мулла итәргә телиләр. Ләкин теге түрәләр, атасына охшар диеп, каршы киләләр, ди. Аннан берәмләп-берәмләп сезнең ишенең барсын да алып бетерделәр. Хатыннар качып бетте. Әхмәтҗанның бер кызын монастырьга җибәргәннәр, диләр. Сине алып киткәннең икенче көнне русларны күреп куркуыннан Сибгатулланың хатыны суга төшеп үлде. Судның әле һаман да очы чыкканы юк. Теге поп дүрт ай хастаханәдә яткан, диләр. Ул хәзер әллә кая күчеп киткән инде.
Зөләйха. Менә, ник мине эзләмиләр, дим, ул ничек икән. Угылым шулай югалды алай булса?
Габдулла. Югалды. Кызларыңны Иделнең аръягында, бер-ике атна гына әле күрдем.
Зөләйха. Бер-ике атна гына. Исәннәр? Сәлимҗан, Сәлимҗан, Сәлимҗан мескен, ни булды инде, ни булыр?
Габдулла. Дошманнар Себергә җибәрергә диләр дә, Аллаһе Тәгалә ярдәм итмәсме әле. Йорт-җир бетте, һәммәсенең дә йортлары ташландык булып калды. Үләт кергән диеп белерсең.
Зөләйха. Мин нишлим? Мин гомерем буе шунда торырмынмыни? (Бишеккә күрсәтеп.) Менә тагы балам булды, ни эшлим, Алла эше...
Габдулла. Сабыр ит, сеңлем, сабыр ит! Хәзер болай булды инде. Без бит синең үзеңне югалттык. Мин йөрмәсәм, инде мин йөрмәсәм! Хәзрәт тәбәррек әйтте,
Габдулла, бу эшне сиңа багышладым, диде. Бөтен тирә-күрше авылыны кыдырдым. Урысын, татарын сорамаганын калдырмадым, сорадым. Әллә нинди хәбәрләр чыкты. Берсе сине Оренбурда күреп кайттым дип сөйләде. Бик һәйбәт тора икән, ди. Әниең анда, белешеп-сорашып, Куян авылыннан күчеп килгән Хәмидулла абзыйга хат яздырды. «Юк» дигән хәбәр килде. Аннан берсе, кемдер шунда, сине урыс боярында тора, бөтенләй чукынган, мине танымаганга салынды, татар, татар диеп мыскыл итте, диеп сөйләде. Менә эзеңне хәзер күрсәтте. Идел аръягы савыт-сабачы бер татар Чирмешән базарында безнең авылның ат белә сату итүче белән бер өйдә кунганнар. Шул, сүз иярә сүз чыгып, безгә бер урыс кереп кунды, шул безнең авылда бер татар хатыны бар диеп әйтә, дигән. Менә ничек бит таптык.
Зөләйха. Алай булгач, син мине белеп килдең? Габдулла. Мин, ялгыш булмасын диеп, сезнең авылдан бер-ике үттем инде. Синең суга барганыңны күреп, аяк атлавыңнан Мәхбүбә абыстайга охшаттым.
Зөләйха. Әй мескеннәр! Әй мескеннәр! Мин монда җәфа чиктем, алар миннән биш артык чиккәннәр. Инде мин нишлим? Коткар мине бу тоткарлыктан, коткар! Габдулла (Петрга күрсәтеп). Тс! Зөләйха (карап торганның соңында). Юк, юк. Мин нишлим?
Габдулла. Менә мин әниеңне күреп сөйләшим. Хәзрәттән фатиха алыйм, аннары карарбыз. (Акыртын гына.) Сәлимҗаннарны шул көндә казаматтан качырырга газапланалар, Алла морадымызга җиткерсә, озын юлга китәргә тугры килер. Хәлифә падишаһка, урыс-улак җитми торган җиргә. Син, сеңлем, сабыр ит! Аллаһе Тәгалә сиңа хәзрәти Әюб хатынының савабын, фиргавен кызы җәсарәт Асиянең савабын язар. Сабыр ит, алар күрмәгәндә намазыңны укы! Күңелеңнән Алланы чыгарма! Кая, намазлыгын бармы, мин намаз укып алыйм!
Зөләйха (тәрәзәләрне каплый, чаршау тартып, Петрны чаршау артында калдыра. Габдулла намазга хәзерләнә). Мин дә укыйм! Тәһарәт алыйм. (Мич артына югала.)
Габдулла. Мескен, йөрәге янган... Әлхәмдүлиллаһ, хәзер таптык. Мин чыннан да күңеле бик каралгандыр
диеп, котым очкан иде. Шәехләрнең мәдәде аркасында, Алла теләсә, хәзер юлга салырбыз. Йа Рабби, мәдәд бир! Йа Рабби, кяфер тоткарлыгындагы бөтен мөселманны азат кыл! Биргәнеңә шөкер. Бу баланы ислам диненә кайтарырга миңа насыйп кылдың, биргәнеңә шөкер. (Зөләйха керә, икәү намаз укыйлар.)
Габдулла (намаздан соң). Аллаһе Тәгалә хәзрәтләре бөтен мөэмин-мөселманга ике дөнья рәхәте бирсен. Аллаһе Тәгалә кяфер хезмәтендә тоткар булган мөселманнарның эшләрен җиңеләйтсен!
Зөләйха. Амин!
Габдулла. Ислам дине өчен зинданда ятучыларның күңелләренә куәт бир!
Зөләйха. Амин! (Үкереп җылый.)
Габдулла. Ислам дине өчен Себергә җибәрелгәннәрнең юлларын кыска кыл! Үлгән вакыт иманнарын юлдаш кыл!
Зөләйха. Амин! Амин! (Җылый.)
Габдулла. Дошман кулында грифтар булып торучыларны, дошман кулында атасыннан, баласыннан, хатыныннан, иреннән мәхрүм булып торучыларны (Зөләйха кычкырып җылый.) рәхмәтең аркасында кавыштыр! Амин!
Зөләйха. Амин!
Габдулла. Баласыз калган анага, атасыз калган балага, ирсез калган хатынга, йа Раббем, сабыр бир, сабыр бир! (Зөләйха кычкырып җылый.) Шул мескен, атасыз, анасыз калган, дошман кулына грифтар булган, баласыннан җөда, иреннән мәхрүм булган Зөләйханың эшләрен ансат кыл!
Зөләйха. Амин, амин!
Габдулла. Пәйгамбәреңнең хөрмәте, әүлияларның кыйммәте өчен шул хатынның күз яшен киптер! (Зөләйха тагы кычкырыбрак җылый.) Ислам өчен чиккән зәхмәтләрен, мәшәкатьләрен кабул итеп, баласына-чагасына, атасына-бабасына, иренә кавыштыр!
Зөләйха. Амин!
Габдулла кул күтәрә. Зөләйха еглаган көенчә кул күтәрә. Ул әһ-әһ диеп еглый. Зөләйха: Амин! Амин! диеп куя.
Габдулла (дога беткәч торып). Инде, сеңлем, рәхмәт! Инде мин китим, юл кунагы юлда булуы яхшы. Әниеңә барып сөенеч бирим. Хәзрәткә барып дәртеңне аңлатыйм, синең өчен мәдәд сорыйм. Син инде, сеңлем, сабыр ит! Бу көнгә кадәр чыдагансың. Чыда! Алла теләсә, мәшәехләр мәдәдчемез булыр. Без сине монда калдырмабыз.
Тәрәзә шакыйлар, Зөләйха куркып китә.
Зөләйха (Габдуллага). Чү, тик тор! Күрше-күләндер. Бик явызлары бар. (Габдулла ишек янына поса. Тәрәзәне тагы шакыйлар. Тәрәзәгә килеп, пәрдәне ачып.) Кем ул?
Тыштан. Суыктан туңып үләм! Алла хакына, җылытып кына чыгар әле!
Зөләйха (куркып, Габдуллага). Бу кем тавышы? (Үзе дер-дер калтырый.) Зинһар, әйт, бу кем тавышы? Бу тавышны мин ишеткәнем бар.
Габдулла. Бу дошман тавышы түгел.
Зөләйха (ишек төбендә). Минем йөрәгем күкрәгемә сыймый, зинһар, әйт, бу кем?
Габдулла. Мин дә кемлеген белмим, ләкин күңелем тавышның калтыравыннан дуст кеше икәнен сизенде. Аллаһе Тәгалә ярдәмче булсын, мәшәехләр мәдәдче булса, изге булыр, бар. Ач. Озак көттермә! (Зөләйха, ишеккә баргач, Петрга карый.) Буласы эш булган, ач! (Зөләйха акрын гына чыгып китә.) Бу кем? Әллә ишан хәзрәтнең кәрамәте белән миңа каршы корылган бер-бер уйны белергә килгән гаиб ирәнме? Әллә минем савабымны көнләп, шул изге эшне миннән алырга килгән бер дустмы?
Ишек ачыла. Алдан, чабып кергән кебек, Зөләйха керә. Аның артыннан арестан чикмәне өстеннән тун кигән, астыннан чикмәне күренеп тора торган Сәлимҗан килеп керә. Зөләйха өйнең уртасына килеп баса, ул катып кала.
Сәлимҗан (аңа каршы килә дә, бераз карап торгач). Син, Зөләйха, мине танымадыңмы? (Үзе тунын чишә. Чикмәне ачыла.)
Зөләйха. Сәлимҗан! Сәлимҗан! (Муенына асыла. Үкереп җыларга тотына. Башыннан яулыгы төшә, чәче таралып китә. Сәлимҗан, бер суз дәшмичә, Зөләйханың башын сыйпарга тотына.) Сәлимҗан, Сәлимҗан! Син исәнме, бәгырем? (Үкереп җылый.) Син исәнме? Сине күрергә Алла яздымыни? (Габдулла чыгып боларга карап тора.) Бу көнне күрермен диеп уйламаган идем.
Сәлимҗан (җылаган тавыш белән). Мин дә уйламаган идем. Үлгәнчә балаларны күрмәм, теге дөньяга бармыйча сине очратмам диеп өметне кискән идем. Алланыкын белеп булмый. Аллага яраган бер эшебез булгандыр. Бу көнгә әле ярдәм итте.
Зөләйха (янына кысылганнан-кысыла барып). Син минем ниләр күргәнемне белмисең! Ниләр күрдем?! Ниләр күрдем!.. (Сәлимҗан бик озак үбә дә тагы башын сыйпый.)
Габдулла (яннарына килеп). Менә Аллаһе Тәгаләнең ярдәме, мөшәехләрнең мөдәде аркасында кавыштыңыз!
Сәлимҗан (куркып китеп, Зөләйхадан аерыла). Кем бу?
Габдулла. Курыкма! Курыкма! Дошман түгел, дуст. Хәзер без алга таба карарга кирәк. Без бит монда үз йортымызда түгел, дошман илендә. (Йоклый торган Петрга күрсәтә.)
Сәлимҗан. Бу кем?
Зөләйха. Бу безнең дустымыз, ике ел буена мине эзләп бүген тапкан бер чын мөселман.
Сәлимҗан (Петрга карап тора, әллә нинди бер фикергә килгән кебек, Петрга таба барып, аяк балтырыннан пычак чыгарып). Җәһәннәмгә җибәрим шул шайтанны!
Габдулла (каршы чыгып). Юк, юк, бир пычакны!
Сәлимҗан (бераз карап торгач, пычагын урынына куя да эскәмиягә утыра. Ул бик озак Петрга карап тора да Зөләйхага). Бу синең иреңме?
Зөләйха. Шунарга көчләп бирделәр. (Баш ия дә җыларга тотына.)
Габдулла. Аларны сөйләргә вакыт булыр. Хәзер безгә китәргә кирәк. Беләсең, Сәлимҗан, юл кунагы юлда яхшы. Ай-көн калыкканчы бер мөселман авылына җитәргә кирәк. (Өстенә күрсәтеп.) Синең бу киемең берлән көндез йөреп булырлык түгел.
Сәлимҗан. Арыдым, аякларым калмады. Төн килдем, көн килдем, ике көн бербуйдан бер локмә капмадым.
Зөләйха (торып). Мескен! Самавыр кайнар әле. (Чәй ясый. Сәлимҗан бер кабуда чәйне йотып җибәрә. Зөләйха икмәк, сөт бирә.)
Сәлимҗан. Үтми! (Селкенеп китеп.) Салулы юлда барган кебек булды. Алла, аякларым!
Габдулла. Өченче көн ычкындынызмы?
Сәлимҗан. Өченче көн иптәшләр чыга алмады, мин генә бер карак белән. Анын белән дә шул көнне үк аерылыштык.
Габдулла. Куа чыкмадылармы?
Сәлимҗан. Төнлә белән ычкынганны сизә алмадылар.
Габдулла. Мәшәехләр ярдәме. Монда кайдан белдең?
Сәлимҗан. Баяр урманын кисеп тотылып бер урыс кергән иде. Бу авылныкы икән. Шул сөйләгән иде. Йорт-җирен шуннан сорашып белгән идем. (Пычагын күрсәтеп.) Менә монда йә чөк, йә бөк ясарга дип тугры килдем.
Зөләйха. Мескен! Мескен! (Җылый, Сәлимҗан сөтне эчә.)
Габдулла. Бик яхшы. Хәзергә бу көенчә бер эш эшләп булмый. Без синең белән китик. Урын эзләгәч, ишан хәзрәттән изен алгач, Зөләйханы алырмыз. Тор, күрешеңез!
Сәлимҗан. Син белмисең, абзый, эч яна! (Күкрәген күрсәтеп.) Эч яна!
Габдулла. Беләм, беләм, сабыр ит!
Сәлимҗан (Зөләйхага). Тагы чәй бир! (Зөләйха чәй ясый.) Балалар кайда?
Зөләйха. Менә бу абзый, ышанычлы җирдә, ди. Угылын юк, югалды, әллә кая олактырдылар, ди.
Габдулла. Исәнлек булса, бары да булыр.
Сәлимҗан. Әби?
Зөләйха. Әни сукырайган, ди. Мин ике ел хәбәр ала алмадым.
Сәлимҗан. Ник качмадың?
Зөләйха. Кая? Мин ни беләм? Тугыз ай монастырьда тоттылар. Аннары монда китереп олактырдылар. Тел белмим, юл белмим, кая китим? Көне-төне саклыйлар.
Сәлимҗан (өйдә күзен йөртә, бишеккә күзен төшереп). Бу да синекеме?..
Зөләйха (баш иеп, акыртын гына). Минеке. (Сәлимҗан ашардай булып карап тора, Зөләйха җыларга тотына, яшенә карлыгып.) Валлаһи газим, гөнаһым юк, көчләделәр... Мин нишлим?! (Сәлимҗан да баш ия.)
Габдулла (бераз туктап карап торгач, Сәлимҗанның янына килеп, башын сыйпап). Әйдә, энем, әйдә! Күрешеңез дә, әйдә!
Сәлимҗан. Йөрәк яна! Ничек үч алмаенча китим?
Габдулла. Үч алу көне әле килмәгән, һәр эшнең вакыты бар.
Сәлимҗан аягүрә тора, ул аз гына егылып китми.
Сәлимҗан (утырып). Алла! Алла! Аякларым беткән! Мин кая барыйм?
Габдулла. Алла кая кушса, шунда. Озак түгел. Үр төшәргә дә үр менәргә. Бар котыңны җый! Зөләйха, сеңлем, син сабыр ит, бер-ике көн... Күп вакыт үтмәс, аннан соң без сине коткарырбыз.
Сәлимҗан (торып). Хуш! (Зөләйха кулын ачып килә. Аны кочаклый.)
Зөләйха. Мине калдырасызмыни? Мине, мине шул кяфер тоткарлыгында калдырасызмыни? (Петрны күрсәтеп.) Шул дин дошманының түшәгене бүлешергә кал-дырасызмыни? (Үкереп җылый. Сәлимҗан да җылый. Габдулла аның кулыннан тарта. Ул китмәкче була. Ишеккә таба бер атлый, бер туктый. Зөләйха аягына җыгылып.) Сәлимҗан, Сәлимҗан! (Аягын кочаклый.) Аяк астында тупрак булыйм. Калдырма! (Үкереп җылый.) Калдырма!
Габдулла. Сеңлем, сабыр ит, сабыр ит! Хәзер булмый.
Зөләйха. Юк, юк, минем сабырым калмады.
Сөлимждн аптырап тора. Петр ыңгыраша башлый, йокы арасында: «Марфа! Марфа!» — дип кычкыра. Сәлимҗан тагын пычагын ала.
Габдулла (акрын гына кулыннан тотып). Тик тор! Бөтен эшне харап итәсең. (Зөләйха һаман җылый.) Сеңлем, сеңлем, сабыр!
Зөләйха (тыңламый). Сәлимҗан, Сәлимҗан калдырма! Җаным, калдырма!
Габдулла (ачуланган тавыш белән). Юк, сеңлем, юк, син иреңне харап ишәкче буласың. (Сәлимҗанга күрсәтеп.) Бу аяк белән, бу өст-баш белән ул кеше качырырлыкмыни?
Зөләйха. Мине шул урыс тоткарлыгында калдырасызмыни? Минем күргәннәрем җитмәдемени? (Үкереп-үкереп җылый.)
Сәлимҗан (алга килеп). Әйдә! Киен! Алла язмаган эш булмас!
Габдулла. Әй угланнар, әй угланнар!
Зөләйха тунын, катасын алып кия, бишек янына килә дә аптыраган кебек тора.
Сәлимҗан. Тиз бул! Тиз бул! (Зөләйха бишек яныннан китмичә тора.)
Зөләйха (сөаль иттереп бишеккә карап). Сәлимҗан! (Сәлимҗан борылып карый. Тагы селкенә, бер сүз дәшми.) Сәлимҗан! (Җылый.)
Сәлимҗан (дерелдәгән тавыш белән). Ал! Ал! (Зөләйха баланы күтәрә, Сәлимҗан янына килә. Сәлимҗан ишеккә таба атлап.) Алла, Алла, аякларым! (Бер кулына Габдулла, бер кулына Зөләйха керә, акрын атлыйлар.)
Габдулла. Шулай, шулай, Алла юлына тугры! Алла ярдәмчеңез булсын!
Петр ыңгыраша. «Марфа!» дигән сүзе ишетелә. Тегеләр туктыйлар.
Петр (сикереп торып). Ә, качарга? Ә, качарга? (Барып Зөләйханы тотмакчы була, Сәлимҗан каршы килеп баса.) Караул! Караул! (Сәлимҗан Петрның муеныннан тота. Алар сугыша башлыйлар.)
Габдулла. Йа шәехем, мәдәд, йа шәехем, мәдәд!
Петр егыла. Сәлимҗан Петрның өстендә бик озак аның муенын буып торганның соңында читкә китә. Петр һушсыз кала.
Сөлимҗан. Җәһәннәмгә кадал! Габдулла. Йа шәехем, мәдәд! Тиз, тиз, угланнар! (Зөләйха катыбрак тора.) Тизрәк, угланнар, тизрәк!
Бар да чыгып китәләр, качалар. Сәхнә озын гына буш тора. Ишек ачык кала. Петр озын гына һушсыз ятканнан соңында һушка килә.
Өстерәлеп ишеккә барып кычкыра.
Петр. Караул! Караул! Үтерәләр, караул!..
Бераздан бер рус килеп керә.
Рус. Ни булды, ни булды?
Петр. Үтерделәр, татарлар үтерделәр... Будылар үземне... аннары качтылар, качтылар... Куыңыз!.. (Тора башлый.) Караул! Караул!..
Рус. Караул!.. (Петрны торгызып алып чыгып китә.)
«Караул» тавышы зурая. Чиркәү набат суга. Урамда төрле тавышлар, кычкырышлар. Сәхнә озак кына буш тора. Тавыш якынлаша, кычкырыш. Еглау кушыла. Петр Зөләйханы өстерәп өйгә алып керә. Руслар, марҗалар бергә керәләр.
Петр. Ә, качарга? Татар эте! Качарга! Ә, тагы качасың! (Сугып җибәрә. Зөләйха егыла. Петр тагы янына барып.) Тор, татар эте, тор! (Зөләйха тормый, ыңгыраша. Петр аяк тибеп кычкыра.) Тор! (Марҗалар шәлләрен селкеп торалар.)
Руслардан берсе. Шулай, шулай, качмасын!
Петр. Миңа әйтмәсәң менә становойга әйтерсең! (Шундагыларга.) Становойга киттеләрме?
Бер рус. Киттеләр, киттеләр.
Петр. Танык булыңыз, минем акчамны урлаганнар. Сандыктан 25 сум акчамны урлаганнар.
Бер рус Юкны сөйләмә... Сиңа 25 сум кайдан килсен!
Петр. Кайдан килсен, падишаһтан килгән. Син дә татарларны якларгамыни тагы?
Бер рус (теге руска). Син белмәгәнгә катышма!
Поп. Җитәр, становойга аңлатырсың. (Зөләйханы күрсәтеп.) Моны хәзер болай калдырырга ярамый. Становой килгәнчә каравылга бирергә кирәк.
Петр. Ә-әй, сотский, каравыл куй.
Бер рус. Монда нинди каравыл? Әллә качар диеп куркасызмы? Элгәре төсенә караңыз!
Зөләйха ыңгыраша. Тыштан тавыш ишетелә.
Бер рус. Юк, болай ярамый, сәкегә салыңыз!
Петр. Идәндә дә ятар!
Бер рус. Кулын бәйлә, кулын бәйлә! (Бер рус җуан сөлге алып кулын бәйли, Зөләйха ыңгыраша. Ике рус, берсе аягыннан, берсе башыннан тотып, сәкегә салалар. Зөләйха катырак ыңгыраша.)
Бер марҗа (марҗалар бар да төртенәләр). Монда эш бетте, әйдәңез!
Петр. Сотский! Каравыл куй!
Барысы да чыгалар. Иң ахырдан марҗалар чыгалар, алар бер-берсенә, бер Зөләйхага карап чыгып китәләр. Өй тын кала. Зөләйха тагы ыңгыраша. Менә тагы тыштан Петрның: «Үтер, үтер!» — дигән тавышы ишетелә. Арыш суккан кебек кыйнаган тавыш ишетелә. Шулай итеп шактый озак дәвам итә. Кыйнау тавышы һаман өзелми. Ишек ачыла, тыштан: «Юри кылана, юри дәшми!» — дигән тавышлар килә. Картрак кына бер марҗа керә, Зөләйха янына килеп баса.
Марҗа (бераз карап торганнан соң). Марфа! Марфа! (Зөләйха ыңгыраша.) Марфа, Марфа! Марфа! Мескен, нишләгән! (Зөләйха күзен ача. Марҗа шуны күреп.) Марфа, Марфа! Марфа!
Зөләйха. Мин кайда? Мин кайда? (Ыңгыраша.)
Марҗа Өендә! Өендә!
Зөләйха. Өемдә?.. Өем кайда? (Ыңгыраша.)
Марҗа. Су биримме?
Зөләйха (ыңгыраша. Үз-үзенә). Мин кайда? (Селкенә, тормакчы була, кулын селки алмый.)
Марҗа, суны куеп, Зөләйханың кулын чишә. Зөләйха кулы белән таяна да марҗа биргән суны эчә. Су эчкәч, бераз карап тора. Шул арада тыштан бик нык тавыш ишетелә.
Зөләйха (теге марҗадан). Анда ни бар?
Марҗа. Теге сине урлаган татарны кыйныйлар.
Зөләйха (селкенеп китә. Сикереп торырга теләгән кебек була, ләкин тора алмый. Бераздан соң үкереп җыларга тотына). Йа Рабби! Мин башына җиттем! Мин башына җиттем! (Теге марҗа бераз карап тора да акрын гына чыга; ишектән тагы тавыш килә.) Үтергәннәрдер инде мескенне, үтергәннәрдер инде!.. Алла! Алла! Йа Рабби! Ни гөнаһ шомлыгым өчен боларны күрдем? Әй Раббем! (Кычкырып җылый.)
Тыштагы тавыш якынлаша. Зөләйха тагы ята. Ишек ачыла. Бер канлы кешене — Сәлимҗанны — бер ике-өч рус тоткан килеш килеп керәләр, канлыны идән уртасына ташлыйлар.
Петр. Менә кач! (Руслар тирә-ягына җыелып карап торалар.)
Берсе. Кирәген бирдек!
Берсе. Сотский, каравыл куй, без тегесен тотарга китәбез. Әй җегетләр, атларны хәзерләңез, тимер сәнәкләрне алыңыз.
Берсе (Зөләйхага карап). Бусы ятамы? Ята, ят! Юк, бик тиз кача алмассың!
Берсе. Әйдәңез, әйдәңез, тизрәк! Татар авылына кергәнчә артыннан барып җитик. (Чыгалар.)
Тыштан. Каравыл куй, каравыл куй!
Өй тын кала. Тыштагы тавыш җырагая. Бара-бара бетә.
Зөләйха (акрын гына баш калкытып, өенә карый. Ыңгыраша-ыңгыраша утыра. Башын сузып карый да канга буялган Сәлимҗанны күрә). Сәлимҗан! Сәлимҗан! (Бик акрын гына, тотына-тотына сәкедән төшә. Сәлимҗанга карап тора-тора да, янына тезләнә, үкереп-укереп җылый. Ыңгыраша Сәлимҗан! Сәлимҗан! Үлмәгән, үлмәгән, үлмәгән! Йа Раббем, ярдәм бир! (Башын күтәреп үбә-үбә дә егылып китә. Сәлимҗан ыңгыраша. Зөләйха торып, су алып килеп, Сәлимҗанның авызына кашык белән сала.)
Сәлимҗан (бер-ике йотым йоткач). Алла!
Зөләйха (башын итәгенә алып). Сәлимҗан! Сәлимҗан!
Сәлимҗан (күзен ача). Алла! Алла! Мин кайда?
Зөләйха. Сәлимҗан, Сәлимҗан, мине танымыйсыңмы?
Сәлимҗан (ыңгыраша). Су бир, су! (Зөләйха тагы су бирә. Сәлимҗан күзен ачып.) Мин кайда?
Зөләйха. Оныттыңмыни? Мине танымыйсынмыни? Мин — Зөләйха!
Сәлимҗан (ыңгырашып). Эчем, эчем! Шул аягыма нәрсә баскан, алып ташла! (Зөләйха җылый. Сәлимҗан, күзен ачып, Зөләйханы күреп.) Зөләйха, синмени? (Кулын селкетә. Бик авыр сулап.) Ай, кулым! (Зөләйха башын күтәрә. Сәлимҗан ыңгырашып.) У-у, эчем, эчем! Ни булды моңар? Сиңа ни булды, сиңа ни булды, Зөләйха? Мин кайда? Казаматтамы? (Ыңгыраша.) Син ник монда? Әллә мин саташаммы?
Зөләйха. Бисмилла әйт! Сәлимҗан, Сәлимҗан, бисмилла әйт! Күзеңне ач!
Сәлимҗан (күзен ачып). Ни булды сиңа? Сиңа ни булды, Зөләйха? Ник йөзең канлы? Алла, Алла, эчем!
Зөләйха. Син белмисеңмени? Без качтык бит, безне тоттылар, кыйнадылар.
Сәлимҗан. Кыйнадылар... Казаматта кыйнадылар... Әхмәтҗан абзыйны да кыйнадылар... Фәхретдинне дә кыйнадылар... Хәзрәтне дә кыйнап үтерделәр... Мин кайда?.. (Зөләйха кычкырып җылый.)
Сәлимҗан (айныган кебек, күзен ачып торып). Зөләйха, Зөләйха! Габдулла абзый кайда?
Зөләйха. Качып котылды. Качты.
Сәлимҗан. Аллага шөкер икән! Зөләйха! Мин хәзер бабайны күрдем. Син күрдеңме? Ул акбүз атка атланган.
Зөләйха. Бисмилла әйт, бисмилла!
Сәлимҗан (бисмилла әйтә. Ул тагы ыңгырашып). Зөләйха! Зөләйха! (Ул тагы күзен өйдә йөртеп, тәрене күрсәтеп.) Капла! Капла! Фәрештә керергә куркып тора. (Зөләйха чүпрәк белән каплый. Сәлимҗан исенә килеп.) Зинһар, кил! Кил! (Зөләйха килә.) Өшкер мине! Өшкер! (Зөләйха бисмилла әйтеп өшкерә.) Зөләйха! Бир кулыңны! Бир! Мин үләм! Әлхәмдүлиллаһ, рус кулында шәһид китәм. Әлхәмдүлиллаһ, әлхәмдүлиллаһ, Алла! Алла! Эчем! Мин үләм. Мин бу дошманнарның кулыннан котылам. Син каласың. Син шулар кулында каласың, Зөләйха, син шулар кулыңда каласың. (Ыңгыраша. Зөләйха кычкырып җылый.) Коткардык бир! Коткарлык бир! Зөләйха, Зөләйха, мин үләм. Күрсәң, әбидән бәхиллек сора. (Ыңгыраша.) Балаларга миңа Коръән укырга куш! Мин урыс каберенә күмелсәм дә, күңелем гел аларда булыр. Мине моңда ялгыз калдырмасыннар. Алла! Алла! Бөтен тәнем үземнеке түгел, Зөләйха! Коръән укы! Минем җаным чыкканда, Коръән белән чыксын! (Зөләйха укырга тотына, үзе үкереп-үкереп җылый.) Еглама, Зөләйха! Миңа хәзер рәхәт. Тәнем дә авыртмый, мин хәзер майда йөзгән кебек булдым. Әнә бабай иярле ат тотып тора.
Зөләйха (җылап). Сәлимҗан, Сәлимҗан! Синең болай булуыңа мин сәбәп булдым. Мин! Бәхил бул!
Сәлимҗан. Бәхил, Зөләйха, бәхил, бердән меңгә кадәр бәхил! Алла! Алла!
Зөләйха. Әйт, ни васыятең бар?
Сәлимҗан. Васыятемме? Васыятем шул: бу рус белән торма! Ни күрсәң күр — бу рус белән торма!
Зөләйха (җылап). Тормам, тормам!
Сәлимҗан. Әссәламе галәйкем! Бабай, исән торасынмы? (Көлгән тавыш белән.) Аллага шөкер, бик сәламәт! Хуш, бабай, хуш! Хәзрәт исәнме, бабай? Ник килмәде,бабай? Ә, килә диең... килә диең... Килсен, килсен сабак хәзрәтебез.
Зөләйха. Саташа! Саташа!
Сәлимҗан. Әйе, үзем генә җыенам инде. Хатын-кыз белә, хаҗ сәфәре озын бит, бабай. Ә, манифест, диен!.. Чыккан, диең!.. Безнең хакта әле... (Тагы ыңгыраша.) Алла! Алла! Зөләйха! (Җан бирә.)
Зөләйха (бераз карап торгач). Үлде, ахры!.. Үлде! (Маңлаен үбә.) Йа Раббем! (Дога кыла.) Синең юлында үлгән ирем хөрмәтенә мине коткар! Коткар! Йа Рабби, шул канга буялып үлгән шәһиднең каны хөрмәтенә коткар! Коткар! (Җылый. Бераздан соң торып.) Раббем! Моны күрсәттең! Сабыр итәм. Әлхәмдүлиллаһ, савап дәфтәренә моны да яздың! (Акрын гына тора. Егылып китә башлый. Мичкә тотына-тотына барып, бер сандыкны ача. Аннан бер салфет, бер Коръән алып килеп, йөзенә салфет яба; баш очына Коръән куя, үзе тагы тезләнеп, кул күтәреп, авыз эченнән дога кылырга тотына. Үкереп-үкереп җылый. Бераз сабыр итеп.) Инде, Раббем, мине кемнәр кулына калдырдың? Теге абзыйны да тотсалар, тагы башым олага инде. Нишлим? Йа Рабби, үлем бир, бир! Йа Рабби, бир! Ник мине кыйнап үтермәделәр? Йа Рабби, җанымны ал! Шул минут, шул секундта ал! Шул дин дошманнарын тагы күрергә язма! Раббем, ярдәм ит! Изге ирләр, изге хатыннар, шәфәгатьче булыңыз, шәфәгатьче булыңыз! Җанымны ал! Җанымны ал! (Туктап җылый. Бераздан.) Инде нишләрмен? Йа Рабби, гафу ит! Торыр хәлем калмады, үзең гафу ит! Бик зур гөнаһ эшлим, рәхмәтен киң, Раббем! (Акрын гына барып, сандыктан чүпрәккә төргән мышьяк ала. Мышьякны суга салып.) Раббем! Бөтен серләрем үзеңә мәгълүм. Кич шул гөнаһымны, йа Рабби! Бу дөньяга күземне ачып карарга күзем калмады. Өметләнеп яшәргә өметем калмады. Бөтен дуст-ишем, якын хәләлем теге дөньяга китте. Мин дә китәм, үз якама үзем кулымны салам. Йа Рабби! Кич, кич! (Мышьякны бутый.) Дөньяда күргән михнәтләрем, зәхмәтләрем өчен җанын фида иткән шул хәләлемнән аерма! Шуның куенында җанымны көчләп чыгаруымны гафу ит! Үзеңә мәгълүм, Раббем, сабырсызлык түгел, ни биргәнеңә разый, дөньяда торырга хәлем калмады, калмады! Мин дә әнә ул үлгәндә күргән әтиләр, хәзрәтләр арасына барасым килә, кич, Раббем!..
Ишек ачыла. Петр килеп керә, ул исерек.
Петр (әвенә-түенә, Зөләйханы күргәч). Әх, әх, качтыңмыни? (Зөләйха акыртын гына тора, чынаяк белән суны да ала. Сәлимҗанга.) Ә, качырдыңмы? Качыр, качыр! (Үзе селкенә-селкенә йөри.) Кач, Марфа, ә, кач! (Сәкегә утыра.) Юк, әле становой алдында болай гына булмас! (Кулын сәкегә суга.) Мин күрсәтермен! Марфа! Марфа! (Зөләйха эндәшми.) Марфа! Марфа, дим! Су бир!
Зөләйха (мич янында торган чынаякка таба бер-ике атлый. Туктый. Ул әллә нәрсә уйлаган кебек була. Ахырдан тиз-тиз бара да чынаякны алып). Мә! (Петр голт итеп йота. Зөләйха халыкка карап.) Ходаның язмышы шулайдыр!
Петр (эчеп бетереп). Бу ник әче? (Төкеренә. Бераздан йоклап китә.)
Зөләйха. Эчем бушап китте. Өстемнән тау кадәр йөк төшергән кебек булдым. (Сәлимҗан янына килеп, салфетын ачып.) Рәхәт йокла! Мин синең үчеңне алдым.
Петр (ыңгыраша башлый. Ул бердән сикереп торып, күкрәген тотып). Яна! Яна! Су бир! Яна! (Ул сикереп йөри башлый. Зөләйха мич янына поса. Петр уларга тотына.) У-у, үләм, яна! (Тунын салып ташлый, күкрәгенә кулын суга.) Бөтен күкрәгем яна. Инде эчем яна! Бөтен тәнем яна! Марфа! Марфа! Су бир! Су, су! (Сикереп йөргәндә, Сәлимҗанга абынып егыла.) Су! Су! Янам, су!
Зөләйха шул чынаяк белән су китерә. Петр эчә, җыгыла. Берникадәрле вакыт кычкырына. Аякларын бутый, чәчләрен йолкый, күлмәкләрен ертып бетерә.
Петр. Уф! (Үлә.)
Зөләйха (акрын гына чыгып, ерактан гына Петрны карап). Үлде! Җәһәннәмгә китте! Мин бер кайгы, бер шатлык арасында калдым. (Кыңгырау тавышы килә. Тавыш якынлаша. Атлар туктый. Сүзләр ишетелә.) Килделәр, килделәр! Килсеннәр, мин үз эшемне эшләдем. Күңелем тыныч! Кая алып китсәләр дә китсеннәр!
Ул ике үлекнең башлары очында басып тора. Ишек ачыла. Иң өүвөл фонарь күтәргән бер стражник керә, өй яктырып китә. Аның артыннан толыптан становой керә. Аның артыннан — башка руслар.
Становой. Кайда ул качкын? (Ул, ике үлекне күреп, баскан җирендә аптырап катып кала; башка руслар да аптырыйлар. Зөләйха дәшми. Руслар аптырап торгач, берсе шашасын салып төртенә. Урядник та, башкалары да салалар.) Бу кем?
Бер рус. Петр! (Марфага күрсәтеп.) Моның ире!
Бер рус (килеп, Петрның башын тотып карый). Үлгән! Кышкы квас кебек суык!
Становой. Тегесе? (Сәлимҗанның өстеннән салфетын алалар да, урядник фонарь китереп карый. Становой тартынып китеп.) Бу да үлгән?.. (Зөләйхага.) Бу ник үлде? Син шуны әйт! Бу ник үлде, дим?
Зөләйха (Сәлимҗанны күрсәтеп). Бу ник үлде?
Становой. Каналья, син үтергәнсең! (Зөләйха дәшми. Урядник аның йөзенә фонарьны китереп карый. Аның канлы йөзе ап-ачык күренеп тора.) Староста! Кара шул татарны, кем ул?
Руслар Сәлимҗанны актара башлыйлар, анын арестант чикмәне күренә.
Становой. Ә, менә ул кем икән!.. Бүген, төрмәдән качкан, диеп эзләргә приказ килгән иде, менә ул кайда!
Руслар һәммәсе җыелып карыйлар.
Становой (Петрга карап). Караңыз, шул үлгәнме?
Руслар (беравыздан). Үлгән, үлгән!
Становой (торып). Кая, син сөйлә әле, хатын, исемең кем синең?
Зөләйха. Зөләйха.
Становой. Нинди Зөләйха?
Руслар. Марфа! Марфа!
Становой. Җә, сөйлә, бу синең иреңме?
Зөләйха (Сәлимҗанга күрсәтеп). Бумы? Әйе, ирем. Хәләл ирем.
Становой. Черт, ул түгел, менә бу! (Петрга күрсәтеп.) Иреңме?
Зөләйха. Түгел.
Становой. Ник үлде?
Зөләйха (Сәлимҗанга күрсәтеп). Ул ник үлде?
Становой. Ул минем эшем түгел, сораганга җавап бир!
Зөләйха. Мин үтердем! (Күкрәген сугып.) Мин үтердем! Мин җәһәннәмгә җибәрдем, аңладыңмы? Илтәсе җиреңә илт, кыласы җәзаңны кыл!
Становой (бер урыска). Богауларны алып кереңез!
Зөләйха. Алып кереңез! Курыкмыйм. Үтереңез! Кыйнаңыз! Кыйнап үтереңез! (Сәлимҗанны күрсәтеп.) Менә моны үтергән кебек үтереңез!
Становой. Күп сөйләмә! (Богаулар алып керәләр. Урядникка.) Богаула кулларын! (Бер руска.) Әй, шуның арестант халатларын салдыр! Приказда халатын да табарга кушканнар. Казна малы югалмый. Ха-ха-ха! (Көлә. Руслар Сәлимҗанның халатын алалар.)
Урядник (богаулап бетерә). Бетте!
Становой. Шул халатны кидереңез! (Зөләйхага канлы чикмәнне кидерәләр.) Кайда стражниклар? Керсеннәр! (Ике стражник керә. Зөләйха кулы богаулы килеш сәхнәгә карап тора.) Шуны алыңыз! Шәһәргә илтеңез! Полициягә, теге качкынны да таптык, халатын да таптык, диеңез! (Стражниклар Зөләйханың ике ягына икесе басалар.) Әйдә, марш! (Зөләйха уртада, стражниклар ике ягында атлый башлыйлар.)
Пәрдә төшә.
==ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ==
Бер кечкенә генә өй. Өйнең эче ак балчык белән сыланган. Зур мич күренә. Өй пөхтә генә. Дивар буенда сәке. Икенче, өченче пәрдәдәге өйгә охшый. Сәхнәгә таба икегә бүленгән: берсе зур бүлмә, берсе кечкенә. Ике арада ишек бар. Зөләйха инде '''Карчык.'''
Зөләйха (акрын гына идән буеннан килеп, җәйгән урынына утыра). Әлхәмдүлиллаһ, биргәненә шөкер! Бу көнне дә күрдек. (Акрын гына, ыңгыраша-ыңгыраша урынына кереп ята.) Инде бу дөньяда бер генә теләгем калды. Газраил якадан тотканча, кызларымны күреп калсам, тынычлап җан бирер идем. Аллаһе Тәгалә ярдәм бирсә, күрермен. Алла теләсә, күрермен! Габдулла бабай табар, Алла теләсә, табар. Кеше әйтеп, кеше ышанмас бит. Егерме ел балаларыңнан аерылып тор, имеш... Егерме ел бит... Бер кеше гомере. Йа Рабби! Биргәнеңә риза — кимчелекләремез күп булгандыр. Үзен кичер! Егерме ел диң... Атасыз, анасыз калган бу сөкүте тәмам кара урыс булып беткән. Йа Рабби, шул хәтеремә төшсә, йөрәгем ярыла. Шулай ук дин дошманы булып калыр микәнни?
Йа Рабби, үзең ярдәмчем бул! Алла! Алла! Бүген хәлем бигрәк начар. Бөтен җирдән тәнем бердән, берьюлы зур чуан кебек авыртканы гына җитмәгән, сөякләрем аерым-аерым сызлый. Әллә бөтен тәнем инде тузылып китәргә тели. Әҗәлгә сабырлык бир дә, шул кызларымны күреп актык васыятемне әйтеп калыйм.
Бер рус керә. Карт.
Рус. Исәнме, Марфа?
Зөләйха. Менә, күрәсең, исәнлек кайда, мин кая? (Торып утыра төшеп.) Утыр! (Рус аптырап тора.) Утыр! Син әле мине качмады микән диеп карарга килгәнсең? (Көлеп.) Качтым, качтым. (Куллары дерелди.) Менә бу кул-аяк, бу исәнлек белән качарсың!..
Рус. Юк, Марфа, юк, мин үзем генә кереп чыгыйм, дидем.
Зөләйха (көлеп). Шулаймы? Утыр! Кунак итәргә исәнлегем юк.
Рус. Рәхмәт, мин китим!
Зөләйха. Старостага барып әйтәсең бармыни? (Көлә.) Качкан диең, качкан, эзләү чыгарсын! (Ыңгырашып.) Сез миңа иркенләп үләргә дә ирек бирмисез, күрәсен.
Рус. Миндә бит гаеп юк. Мин нишлим? Безнең кушканны эшләми хәлебез юк. Староста әйтә, без бөтен ил белән аны сакларга булып калдык, мин ил пичәте басып сакларга сүз бирдем, мин башымны Себер җибәрәсем килми, ди. Һәр атнаны начальствога хәбәр биреп торырга кирәк, ди.
Зөләйха. Йә соң, үзең кара инде, өйдә аяк атлый алмый торган кеше кача ала диме соң? Тагы мин качып кая барыйм? Мин йөрисе җиремне йөреп бетердем. Әлхәмдүлиллаһ, биргәнеңә разый, егерме ел йөрдем, мин йөргәнне синең старостаң йөрсә, табаннары тузар иде. Мин күргәнне Аллаһе Тәгалә кяфер дошманыңа да күрергә язмасын!
Рус (акрын гына утырып). Синең эшләрне бездә хәзер әкият итеп сөйлиләр. Син җиде кеше үтергәнсең, имеш!
Зөләйха. Сөйләсеннәр, гөнаһыма кәффарәт булыр. (Бераз торып, катырак тавыш белә.) Бар да ялган! Бар да ялган! Мин Петрдан башка берәүне дә үтермәдем. (Ыңгырашып, тагы ята.) Алла! Алла!
Теге рус (торып). Хуш бул! Зөләйха. Хуш!
Рус чыгып та өлгерми, яшь кенә, шәһәрчә киенгән бер кыз кереп килә, рус аңар баш ия. Бүрек ала. Бераз тора да чыгып китә.
Кыз. Исәнмесез!
Зөләйха. Акрын гына.
Кыз (янына утырып). Сез, түтәй, һаман авырыйсыз.
Зөләйха. Язмыш шулайдыр шул.
Кыз. Сиңа докторга күренергә кирәк иде.
Зөләйха. Мин синең дуктырьща күренгәнчә, хәзрәткә барып өшкертер идем дә шул, ирек бирмиләр.
Кыз. Ник алай дисең, түтәй, әле дә бит иңде шул тискәрелегең өчен әллә ниләр күргәнсең.
Зөләйха. Тискәрелек өчен түгел, дин өчен! Дин өчен! Мине үз динемнән, хак диннән чыгарырга теләделәр, көчләп алып, ирем бар өстеннән руска иргә бирделәр. Көчләп чукындырдылар. Көчләп ата-анамнан, бала-чагамнан аердылар. Мин, әлһәмдүлиллаһ, барсына да чыдадым, барсына да! Дин ислам өчен мин зәхмәт чиктем.
Кыз (аптырап карап). Шул эшләрең өчен бер дә үкенмисенме? Шул бушка үткән гомереңне кызганмыйсыңмыни?
Зөләйха. Юк, үкенмим. Алла юлында сугышка үткәргән гомер буш түгел. Әлхәмдүлиллаһ, хатын булсам да, күп ирләргә насыйп булмаган дин сугышында булдым. Егерме ел бербуйдан сугыштым.
Кыз. Егерме ел бербуйдан!..
Зөләйха. Егерме ел бербуйдан, төрмәдән каторгага, каторгадан Себергә, Себердән Себер аръягына...
Кыз. Мескен, бәхетсез! Ничек, түтәй, шуңарга арымадың? Бервакытта да шул кылганнарың бушкадыр диеп үкенмәдеңме?
Зөләйха. Юк, үкенмәдем. Хәзер дә үкенмим. Безнең китапта әйткән, Аллаһе Тәгалә дин юлында күргән бер авырлыкка ике җиңеллек бирер, дигән.
Кыз. Менә бирми ич! Син, шәт, егерме ел мәшәкать чиккән, син эт гомере белән яшәгәнсең, бу көндә дә поднадзор торасын. Ашарыңа ашың, эчәреңә чәең юк.
Зөләйха (ыңгырашып). Көне килеп җитмәгәндер. Әле тагын күрәселәрем бардыр. Гөнаһыбыз күптер. Алланың хикмәте бик зур. Без белә алмыйбыз.
Кыз (аптырап карап торгач). Түтәй, җә сөйлә әле, зинданда ниләр күрдең? Андагы начарлыкның исәбе-хисабы юктыр инде.
Зөләйха. Күрмәдем түгел, күрдем. Бик күп нәрсә күрдем. Ләкин иректә күргән начарлыкны төрмәдә күрмәдем. Ниләр булмады, ниләр баштан кичмәде. Кыйналдым, мыскыл ителдем, суктырылдым. Бөтен тән җәзаларын күрдем. Ләкин мондагы кебек, иректәге кебек күңелемә каравыл куймадылар. Теләгәнчә намазымны укыдым. Теләгәнчә рузамны тоттым. Катышкан кеше булмады. (Ыңгырашырга тотына. Кыз карап тора. Бераздан акрын гына Зөләйха егларга башлый. Кыз аптырап кала.)
Кыз. Әллә бер-бер нәрсә биримме?
Зөләйха (яшь арасыннан). Юк, юк, күңелем нечкәреп китте дә чыдый алмадым. Бетте хәзер. (Ыңгырашырга тотына. Кыз тик тора.) Син яшь әле, аңламыйсын. Менә минем дә синең кебек кызларым бар иде. Кем белсен, хәзер кая? Угылым бар иде... ул да... юк... Син әле ана бәгырен аңламыйсың! (Зөләйха җылый.)
Кыз. Захар Петрович бар ич!
Зөләйха (баш селки, бераз кычкырыбрак җылаган тавыш белән). Юк, ул минем угылым түгел, түгел... Аңлыймсың, мин Зөләйха. Мин — Гыймалдан кызы Зөләйха! Мин мөселман! Минем Захар атлы угылым юк, юк! (Бераздан.) Минем Әхмәт атлы угылым бар иде, югалды. Поплар олактырдылар. (Тагы җылый.)
Шул арада Захар килеп кере. Зөләйха да, кыз да аны күрмиләр.
Кыз. Шул синең угылын инде, һәммә кеше шулай ди бит.
Зөләйха. Минем урыс угылым юк!
Захар килеп алдына баса, Зөләйха юрганын томаланып ята, юрган эченнән ыңгырашкан тавыш белән җылаган тавыш кына ишетелә. Сәхнә тын кала. Кыз торып, күзен тутырып Захарга карап, бер сүз дә
дәшмиләр.
Кыз (акрын гына Зөләйханы күрсәтеп). Ул синең белә сөйләшми?
Захар. Юк. Аны әллә нинди муллалар бозып бетергәннәр.
Кыз. Мескен, бәхетсез хатын!
Захар. Нәрсәсе бәхетсез? Тискәреләнмәсен! (Ыңгырашкан тавыш ишетелә.)
Кыз (баш селкә). Юк, юк.
Захар (идән буенда йөрергә тотына. Ул әллә нәрсә уйлый. Шул тынлык байтак дәвам итә. Захар бер килүендә кызның янына килеп туктый да Зөләйхага күрсәтеп). Ул минем атамны үтергән.
Кыз. Тс! Ул йоклый, акыртын!
Захар (утыра. Бераз карап торгач, тагы башлап). Минем атамны үтергән!
Кыз (башын селкеп). Ул кызганыч! Син аның хәлен белмисең, ул ниләр, ниләр күрмәгән! (Акыртын сөйли. Ыңгырашып йоклаган тавыш килә.)
Захар. Күрсә, үз тискәрелегеннән күргән. Кем кушкан анар татар булып маташырга!.. Ул бит крещеный. Алла аңарга диннән чыкканы өчен шулкадәр зәхмәтләр чиктергән.
Кыз. Кызганыч, бик кызганыч! Минем дә синең кебек кызларым бар иде, ди. Белмим, хәзер кайда йөри торганнардыр, ди. Үзе еглый. Синең туталарың бармыни, Захар Петрович?
Захар. Белмим, белгәнем, күргәнем юк. Булса, шунда, әллә кайда татар булып йөри торганнардыр... Әйдә, бу мәсьәләне ташлыйк әле, беләсең, ул мәсьәлә — минем авыру җирем. Семинариядә иптәшләр әллә кайдан белеп, татар, татар, диеп еглатканчы үртиләр иде. Улсы җитмәгән кебек, менә монда бусы кайтты... (Тик торалар.)
Кыз. Мин иртәгә Максимовканың батюшкасына бәйрәм котлап барабызмы диеп килгән идем.
Захар. Иртәгә барабыз, барабыз. Җә, тагы ниләр бар?
Кыз. Берни дә юк. (Захар аның кулын ала.) Күрер!
Захар. Юк, йоклый. (Үзе кызны кулыннан тартып үбә.) Йә, сөйлә! Беләмсең минем нинди кәефсез икәнемне! Сөйлә, ичмасам, кәефне китер! (Тагы үбә.)
Кыз (Захарның муеныннан кочаклап). Әни белән тагын да сөйләштем. Әти һаман синең читкә китәргә теләвеңә разый булмый: «Монда приход зур. Ул булма-
са, башкасы була, ят кеше килгәч приход бозыла»,— ди.
Захар. Мин инде ул сүзне кырык ишеткән. Мин монда поп булып калырга разый түгел. Синең әтиең мужикларны талый-талый әллә никадәр акча җыйса да, үзенә дә шулкадәр дошман җыйган. Авылда аның сүзен тыңлый торган бер кеше бармы?! Аның нәсыйхәтен колагына ала торган бер христиан бармы?! Ул һәрнәрсәне базарга чыгарган. Гыйбадәт өчен дә акча бир, никях өчен дә бир, үлек өчен дә бир! Авылны диннән биздереп бетергән, поплыкны сатучылык, кулаклык дәрәҗәсенә төшергән! Юк, мин ул теләгәнчә поп буласым килми. Мин чын поп булам. Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырлыйсын, диләр. Мин дә аның кебек хатыннарның актык йомыркаларын, мужикларның актык орлыкларын дин өчен диеп җыеп йөрим, ди!.. Юк, ансы булмас. Мин поплыкны үзеңнең якыныңа хезмәт итү диеп аңлыйм. Иисус ничек аңлаган булса, шулай аңлыйм. (Зөләйханы күрсәтеп.) Менә шул хатын сиңа никадәр ят булса, синең әтиең дә миңа шулкадәр ят, аңладыңмы?
Кыз. Аңладым, аңладым... Ул кадәр тискәре булырга ярамый. Син никадәр яратмасан да, ул — синең анаң! Күз карашлары белән сиңа никадәр охшамаса да, ул — минем атам. Балалык хисе булырга кирәк.
Захар. Атам, анам — христианлык! Минем уем — приходыма хезмәт! (Торып йөри башлый.)
Кыз (паузадан соң). Димәк, син мине сөймисең?
Захар. Ул тагы ни дигән сүз ди... (Кызның кулын алып үбеп.) Сөймәгән кеше шулай буладыр димени?! (Тагы үбә.) Ләкин мин үтерсәләр дә, бу приходта калырга разый түгел, шуны бел! Мин сине никадәр сөйсәм, үземнең идеалымны шулкадәр сөям. Онытма, минем тамырларымда бит татар каны! Гөнаһлы бабадан бабага гөнаһлы татар каны ага! (Анасына төртеп күрсәтеп.) Христианлыкны шулкадәр мыскыл иткән шул хатынның каны ага. Шул канны юар өчен, шул нәселдән нәселгә килгән гөнаһны бетерер өчен бик күп изгелек, бик күп гыйбадәт кылырга кирәк. Аңладыңмы? Шуның өчен миңа тыныч, гөнаһтан ерак приход кирәк. Шуның өчен синен кебек яхшы, шәфкатьле христиан хатын кирәк. Шул юлда минем белән барырга разый булсаң гына минем берлән бар!
Кыз. Разый, разый! Мең мәртәбә разый! (Үбә, үбешәләр, бераз тын.)
Захар. Алай булса, мин үзем батюшка белән сөйләшермен. (Тагы кочакланып үбешәләр.)
Кыз. Җә, иртәгә барабызмы?
Захар. Барырбыз.
Кыз (торып). Мин киттем.
Захар. Мин сине озатыйм. (Чыгып китәләр.)
Өйдә тынлык. Зөләйха ялгыз.
Зөләйха (ыңгыраша). Алла! Алла! (Ул саташа.) Габдулла абзый, хуш килдең! Әлхәмдүлиллаһ, хәзрәти Рәсүлнең шәфәгате белән яшибез... Ашаңыз әле! Әни, менә сиңа юлдан... Ник мине көчлисез? Мин — мөселман!.. Мин — Зөләйха! (Кычкыра һәм уянып китә. Юрганын ачып.) Уф Алла! Әллә нинди төшләр күреп бетердем! Төшемдә Габдулла абзый кып-кызыл буйлы-буйлы яулык китерде. Юл була торган иде. Кызларым, бәлки, килә торгандыр... (Акыртын гына торып карангалый да.) Шул кара йөз юкта намазымны укып алыйм. (Акрын гына, тотына-тотына идән буйлап йөри, су янына килеп, тәһарәт ала. Битен сөртеп.) Өй дә суынып киткән, әллә азрак ягып алыйммы? (Аксап-аксап кына барып, мичкә ут төртә. Яна башлый. Үзе почмактагы тәрене каплап, баш очыннан намазлык алып, баш очыннан «Һәфтияк»не күтәреп, намазлыкка утыра. Җирдә төшкән ут яктысы аны каплап ала, күккә таба кулын күтәреп, авыз эченнән дога кыла. Догага күтәргәч, башы бертуктамый селкенә. Дога арасында ыңгырашып җибәрә. Акрын гына, тын тавыш белән.) Йа Раббем! Биргәннәреңә риза! Бердән меңенә кадәр риза! Азыксыз, ризыксыз, Раббем, озын юлга чыгам. Башымнан ашкан гөнаһ дәфтәремне күтәреп, синен каршыңа киләм. Пәйгамбәрләрнең, әүлияларнын, мөселманлык өчен сугыш сафларында кан агызган хәзрәти Гали сәнҗагы астында күтәрелә торган Шәһидләрнең хөрмәте өчен мине дә ярлыка! Рәхмәт диңгезең киң, Раббем, шул гөнаһына баткан, рәхмәтенә сусаган бәндәңне дә пәйгамбәрнең Шәфәгатеннән мәхрүм итмә, биргәнеңә разый! Гөнаһлы күңелем белән каршыңа барырга, тез чүгәргә (җылый), актык теләгемне сорарга батырчылык юк, Раббем! Рәхмәтең киң, шул кяфер дөньясында җаным чыкканда, шул гөнаһлы тәнемнән мөселман җаным аерылганда, йа Рабби, иманымны юлдаш кыл! Баш очымда угылым, кызымны күрергә насыйп ит! Гөнаһлы җанымны Коръән, «Ясин» тавышы белән ал! Атам үлгәндә күзен тутырып-тутырып мине эзләгәндер, анам үлгәндә актык сүзене «Зөләйхам» диеп җан биргәндер, мине дә шулай итмә! Күрсәт кызларымны! Актык сулышымны синең исемең белән алыйм, амин! Күкләрдәге фәрештәләр, урыс өенә керергә куркып тора торган фәрештәләр, минем белән амин диеңез! Амин!
Һатифтан зур бер хор тавышы килә. Амин! Амин!
Зөләйха (аптырап кала. Як-ягына карана. Куллары калтырый, тагы калтырап кына). Амин!
Һатифтан. Амин! Амин!
Зөләйха (тормакчы була. Аягы калтырый. Аз гына егылмый. Тагы тора, кул күтәрә). Каф тауларыннан зур, мөхит диңгезләреннән киң, күктәге йолдызларыңнан күп гөнаһым бар... Синең биргән ризыгыңны ашап, синең биргән матур кояшыңда җылынып, синең биргән саф һаваңны сулап, сиңа каршы көфране нигъмәт кылдым. Үземнең каршымда (кычкырып җылый) мөселман дошманы үстереп, ике аяклы, ике куллы Захар... (Шул арада ишектән Захар килеп керә; Захар басып тора, Зөләйха күрми.) шайтанны тудырдым. Мөселман анадан мөселман дошманы — кяфер тудырдым. (Җылый, Захар катып тора.) Атасы Сәлимҗанның дин өчен күргән михнәтләре хөрмәтенә шул балага һидайәт бир! Шул балага иман нуры яудыр, амин! (Хор ишетелми.) Амин! (Як-ягына карап.) Фәрештәләр, амин! (Хор тагы ишетелми. Зөләйха кул төшереп, баш иеп карангалый башлый, Захарны күреп.) Син, кяфер! Син минем фәрештәләремне качырдың! (Кулын селкеп.) Имезгән сөтем хәрәм булсын! Ләгънәт сиңа!
Захар (кызу-кызу килеп). Үз өемдә мин үз динемне мыскыллатырга ирек бирмәм! Былчырак чүпрәкләрең белән божий матерны капларга, аның рәхмәтләреннән мине мәхрүм итәргә разый булмам! (Барып, чүпрәкне алып ыргыта.) Җитәр, күп мыскыл иттең! (Зөләйха тик тора. Захар килеп, кулыннан «Һәфтияк»ен тартып алып мичкә ыргыта.)
Зөләйха (куллары белән аңа ябышмакчы була). Алла! (Кычкырып, намазлыгына егыла.)
Захар (шарт-шарт басып, идән буенда йөри-йөри дә күрше бүлмәгә кереп китә. Сәхнә тын кала, урамнан шакылдатып каравылчы уза. Аның тавышы озакка кадәр ишетелә. Зөләйха ыңгыраша. Күрше бүлмәдә Захар берәр бүлмәне әйләнә дә тәре алдына барып тезләнә; кулын тәрегә таба күтәреп тора. Озак кына торганның соңында кычкырып җылап җибәрә). Ярлыка! (Үксеп-үксеп җылый.) Ярлыка! Динсез анадан, динсез атадан туган колыңны ярлыка! Шул ана, шул ананың... чында да мин шул татар баласымыни? Мин Захар Петрович түгелме? Бу хатын... бу ана... минем атамны үтергәнмени?.. Мин кем соң? Гөнаһлары тамырларыннан ага торган бәндәңне ярлыка!.. Христианлыкка каршы ителгән таулар, ташлар кадәр аталар, бабаларымның гөнаһын юып бетерергә, тәүбә кылып бетерергә юл күрсәт! Юл күрсәт! Көч бир, Ходаем, көч бир! (Җылый, озак җылый да, урынына барып ята. Утны сүндерә.)
Аның җылаганы, Зөләйханың ыңгырашканы ишетелә. Мич янып-янып сүнә. Бераз тынлыктан соң ерактан гына «Тәфкилеф» көенә йомшак бернәрсә уйналганы ишетелә. Аннан соң бер җыр җырлана башлый. Шактый озак җырлаганнан соң, бүлмә яктыра башлый. Яктыра-яктыра, берәм-берәм әллә нинди кызларга охшаган зәңгәр канатлы фәрештәләр күренә. Алар һаман йырлыйлар. Берсе башкаларыннан матур да, зур да, өстеннән нур чәчелеп тора. Рәхмәт фәрештәсе Микаил туктаган вакыт. Зөләйха ыңгыраша. Фәрештәләр, Зөләйха, Захар.
Захар (үз бүлмәсендә сикереп торып). Бу нәрсә? Нинди музыка? Бу нинди тавыш? Чү, чү!.. Бу көйне мин әллә кайда ишеткәнем бар... бар... бар... (йырлыйлар.) Хәзер, хәтерлим... Юк... Кемнәр йырлыйлар?..
Фәрештә акрын гына торып ишекне ача, ишектән нур дулкыны кереп, бүлмәне яктырта. Захарның күзләре камашып, читкә китеп баса. Җыр туктый. Йомшак кына музыка тавышы дәвам итә. Ул да туктый. Рәхмәт фәрештәсе вә башкалар Зөләйханың янына киләләр.
Рәхмәт фәрештәсе (Зөләйхага карап). Йоклый! Бу хатын, туганнар, егерме биш ел үзенең дине өчен тартышты; бу хатын атасыннан, анасыннан аерылды, иленнән, йортыннан җәда булды; иреннән тол калып, баласыннан-чагасыннан мәхрүм булды. Алланың, пәйгам-бәрнең исемене, үзенең динене ташламады. Бүген ул үлә. Аллаһе Тәгалә буның өчен фирдәүс оҗмахында сарай хәзерләргә кушты. Моны каршы алырга хәзрәти Гомәр үзе яңа хөлләләрен киенде. Фирдәүс кавеме Гайсә анасы Мәрьям, Хәсән, Хөсәен анасы Фатыйма оҗмах ишеге төбенә каршы алырга җыенды. Моның түккән бер бөртек күз яшенә Аллаһе Тәгалә җитмеш мең фәрештәнең меңъеллык гыйбадәтенә язды.
Бер фәрештә. Ай, мин дә шул хатын булсамчы!
Башкалары да. Ай, мин дә шул хатын булсамчы!
Рәхмәт фәрештәсе. Дин юлына аягына тимер богау тагып атлаган һәрбер адымына җиде шәһид савабын язды. Дәрәҗәсен бөтен христиан гаскәренең котын алган Сәлахетдин әл-Әюбинең, Истамбулның Фатыйхи солтан Мөхәммәдиең дәрәҗәсеннән биек кылды.
Фәрештәләр. Ай, мин дә шул хатын булсамчы!
Ай, мин дә шул хатын булсамчы!
Рәхмәт фәрештәсе. Менә Аллаһе Тәгалә сезгә үзенең рәхмәтеннән, мәрхәмәтеннән шул хатынның аякларындагы яраларын юарга әмер итте. Китер рәхмәт суын!
Бер фәрештә комган кебек нәрсә, берсе тас кебек нәрсә күтәреп килә. Рәхмәт фәрештәсе Зөләйханың канлы, шешкән аягын ача.
Фәрештәләр (бердән). Уф! Уф! Бу изге хатынның аягын кемнәр шулкадәр канаткан? Безгә рөхсәт бир, шуларга ләгънәт укыйк!
Рәхмәт фәрештәсе. Аның кебек адәм балалары.
Фәрештәләр (бердән). Әлхәмдүлиллаһ. Әле дә адәм баласы булмаганбыз, әлхәмдүлиллаһ, адәм баласы булмаганбыз!
Рәхмәт фәрештәсе. Күп сөйләргә вакыт юк. Тасны куй. (Бер фәрештә куя.) Син рәхмәт суы сал. (Бер кыз сала. Рәхмәт фәрештәсе юа.) Бу су белән мин Җәбраил
фәрештә белән хәзрәти Мөхәммәдиең йөрәгендәге кара канны юган идем. Бу рәхмәт суы белән мин Әюб пәйгамбәрнең кортлар ашаган битен юган идем.и
Фәрештәләр. Нинди изге кешеләр! Йа Рабби, ник безне адәм баласы итеп яратмадың!
Рәхмәт фәрештәсе юа.
Бер фәрештә. Туган, бу изге хатынның аягы ни берлән болай җәрәхәтләнгән?
Рәхмәт фәрештәсе. Тимер белән! Буның аягына тимердән ясалган чылбыр кигезгәннәр. Ул тимер, агачны ашый торган корт кебек, моның сәламәтлегене ашаган, җилеген киптергән.
Фәрештәләр. Рөхсәт бир, Аллаһе Тәгаләдән нияз итик, Аллаһе Тәгалә адәм балаларыннан тимерне бетерсен.
Микаил. Мин байрагым астындагы җитмеш мең фәрештә белән җиде йөз ел: «Йа Рабби! Адәм балаларына тимерне белдермә!» — диеп гыйбадәт кылдым. Аллаһе Тәгалә кабул итмәде. Аллаһе Тәгаләнең хикмәтен без белмибез. Дөнья яратылуның без серләрен аңламыйбыз.
Фәрештәләр. Алай булса, рөхсәт бир: без шул тимерне зарарга тотучыларга ләгънәт укыйк!
Рәхмәт фәрештәсе. Юк, юк! (Рәхмәт фәрештәсе юып бетерә. Зөләйха ыңгыраша. Захар катып тора.) Без җир йөзенә рәхмәт иңдерәбез, ләгънәт безнең эшебез түгел.
Бер фәрештә. Туган, миңа шул изге хатынның шул канлы чүпрәген алырга рөхсәт бир, мин аны бөти итеп янымда йөртер идем.
Рәхмәт фәрештәсе. Юк, Алланың әмере юк! Беттеме? Моның хәзер гомере кояшның сөңге буе күтәрелүе кадәрле генә калды. Шул вакытта моның кызлары килеп җитәргә кирәк. Әнә күрәмсез, киләләр. Барыңыз, барыңыз! Газраилга әйтеңез, тый зәмин кылсын!
Фәрештәләр. Мин, мин. Мин!
Рәхмәт фәрештәсе (берсенә). Бар син!
Башкалар. Ай, мин шул булмаган, ай, мин шул булмаган!
Захар акрын гына, үзене көчләп, батырланып, ишектән чыга башлый.
Фәрештәләр. Кяфер! Кяфер! (Качыналар.)
Захар куркынып тагы бүлмәсенә керә. Фәрештәләр тагы күренәләр.
Рәхмәт фәрештәсе. Бу бала — шул изге хатынның явыз баласы. Бу бала — шул изге хатынның күңелендәге иң зур җәрәхәте.
Фәрештәләр. Рөхсәт бир, без аңа бер ләгънәт укыйк!
Рәхмәт фәрештәсе. Юк, юк, мин сезгә әйтәм: без рәхмәт фәрештәсе, Алла аңар рәхмәт бирсен, диеңез! Тугры юлга күндерсен, тугры юлга!
Фәрештәләр, канатларын ачып, дога кылалар. Захар көчкә генә аяк өстендә басып тора. Ул калтырый, тагы чыкмакчы була. Киткән фәрештә килә.
Фәрештә (хәзер генә килүче). Җир кыскартылды. Хәзер ялкау юлаучының атларыны куркытыр өчен корт-кош фәрештәсе бүреләргә куарга кушты.
Захар тагы чыкмакчы була. Ул калтырый. Ишек яныннан борылып китә. Тышта чана тавышы ишетелә.
Фәрештәләр. Килделәр! Килделәр! Рәхмәт фәрештәсе. Әйдәңез!
Музыка тавышы тагы ишетелә. Фәрештәләр югалалар, музыка ерагая-ерагая бетә, ишек шакыйлар. Захар калтыраган көенчә бүлмәгә чыга. Аяк өстендә басып тора алмый.
Захар ялгыз.
Захар. Бу ни бу? Минем шулкадәр ышанган юлым дөрест түгелмени?! Бу ни булды? Ходаем, ярлыка! Үзең тугры юл күрсәт!
Ишек шакыйлар, Захар, һаман илтифат итмичә, ишеккә тотынып җылый. Шул арада ишек ачыла. Алдан фонарь тоткан Габдулла абзый, ике хатын, бер ир килеп керәләр.
Захар. Килделәр! Килделәр! Тегеләр әйткән сүз дөрест чыкты, килделәр!
Бүлмә яктырып китә. Зөләйханың йөзенә ут яктысы төшә. Габдулла. Менә шул өй инде! (Төртеп күрсәтеп.) 
Менә шул инде сезнең әниеңез! (Кызлары янына килеп тезләнәләр.)
Бер кызы. Әнием бәгырем, әнием, бәгырем, сине күрер көнем бар икән! (Җылый.)
Икенчесе (кулы белән кочаклый). Энекәем! Әнием!
Габдулла. Чү, чү... йоклый! (Кияве тик тора. Захар ишектән карап тора.)
Зөләйха (уянып). Әлхәмдүлиллаһ! Әлхәмдүлиллаһ! Чү, чү, бу кем?
Бер кызы. Әни, мин! Бу — без, синең кызларың, бәгырем! Без, әнием, сине күрергә килдек. (Кочаклап.) Әнием, әнием, бәгырем, Ходай бу көнне күрергә насыйп иткән икән.
Зөләйха. Сез... сез... (Кулыны әле берсенең, эле берсенең башына куеп.) Зур булган икәнсез, Алла тәүфыйк, бәхет бирсен! (Үзе тормакчы була.) Хәлем беткән... (Кызлары торгызалар, аркасына мендәр салып утырталар. Зөләйха карангалап.) Бусы кем?
Бер кызы. Бу, әнкәй бәгырем, киявем инде, минем ирем, әлхәмдүлиллаһ!
Зөләйха. Алай икән, кил, бәбкәм, кил. Син инде угылым булгансың, кил!
Әхмәдулла килеп тезләнә.
Зөләйха (башын сыйпап). Угылым юк иде, менә, Аллаһе Тәгаләнең рәхмәте киң, үлгәндә угылым да булды.
Габдулла. Аллаһе Тәгаләнең кодрәте киң. Шәехем мәдәд бирсә, барысы да булыр.
Зөләйха. Габдулла абзый, бу синме?
Габдулла. Мин! Алланың гөнаһлы бәндәсе. (Кызлар җылый)
Зөләйха. Йә, утырыңыз! Мин сезне барыңызны да бик күрәсем килгән иде. Йә әле, ут кабызыңыз әле, йөзеңезне күрим әле! (Кызлар торып киемнәрен салып ташлыйлар. Берсе ут кабыза.) Әлхәмдүлиллаһ! Әлхәмдүлиллаһ! Бу көнне дә күрәсем бар икән! (Өй бик яктыра. Зөләйха Гайниҗамалга.) Кара син, бөтенләй хатын булгансың!
Гайниҗамал. Әйе, әйе, догаңызда!
Зөләйха. Балаларын бармы, кызым?
Гайниҗамал. Аллага шөкер, ике угылым, бер кызым бар. Угылымны быел әтисе хәзрәткә мәдрәсәгә илтте.
Зөләйха. Син ник бик җылыйсың, Фәхриҗамал? Кил монда. (Фәхриҗамал килеп тезләнә. Зөләйха аның башын сыйпый.) Ник җылыйсын?
Фәхриҗамал. Әнкәем, бәгырем, бик зур оятым бар! Киявең сигез елдан бирле синең хәбәреңне иртә-кич көтсә дә, Габдулла абзый килгәндә өйдә булмады. Шуны гафу кыл инде, әнкәем, бәгырем.
Зөләйха. Мине алай кадерләнергә, иркәләнергә өйрәтмәделәр! Кызым! Алла үзе хәерле сәламәтлек бирсен! Киявең кем?
Фәхриҗамал. Габдерахман исемле, әнкәем, сату-алу итә. Өченче ел, әлхәмдүлиллаһ, әнкәем, хаҗ шәрифкә дә барды. Синең өчен Мина тавында корбан чалдырып, синең өчен бик һәйбәт бер хаҗидан хаҗ кылдырган.
Зөләйха. Ай рәхмәт, кызым. Ай рәхмәт! Мин үләр алдыннан шундый зур шатлыклар ишетермен диеп уйламаган идем. Гайниҗамал, самавыр куй, мин дә сезнен белән бергә берәр чынаяк чәй эчим!
Гайниҗамал. Куям, әнкәй, куям!
Габдулла белән Әхмәдулла чишенеп читкә утыралар.
Әхмәдулла (сәгатьне ачып карап). Ай, минем сәгать туктаганмыни? (Колагына китереп.) Юк, йөри. Килдек, килдек, әллә никадәр вакыт үтте кебек булды, актык ат ашаткан җиремездән чыгуга сәгать чирек кенә булган.
Габдулла. Шәехләрнең мәдәде.
Әхмәдулла. Теге бүреләрнең дә ярдәме бардыр, мин чын да курыктым, Габдулла абзый. (Габдуллага Захарны күрсәтеп, әллә нәрсә пыштыр-пыштыр гына сөйләшәләр.)
Зөләйха (Фәхриҗамалга). Бала-чагаң бармы, кызым?
Фәхриҗамал. Балаларым, шул, әнкәем, кыска гомерле булып туалар. Үсмиләр. Киявен шул синнән шуның хакында дога алырга булган иде.
Габдулла. Аллаһе Тәгалә ярдәм итсә, шәехләрнең мәдәде белән булыр.
Зөләйха. Ләүхелмәхфузда язылган булса булыр, кызым. Нинди зур булгансыз! Мин сезне күрә алмаганга инде егерме елдан артык вакыт үткәндер.
Кызлар (янына килеп). Әй, әнкәем, без сине сагындык, әй сагындык! (Икесе дә җыларга тотыналар.)
Зөләйха (аркаларыннан сөя). Хәзер инде егларга ярамый, Алланың биргәненә шөкранә итәргә кирәк, менә, әлхәмдүлиллаһ, күрештек.
Фәхриҗамал. Мин, әнкәем, сине һәрвакыт төшемдә күрә идем, бер мәртәбә сине, әнкәем, хәзрәти Рәсүл белән бер мәҗлестә итеп күрдем, әй шатландым, әнкәем, әй шатландым!
Гайниҗамал. Мин дә, әнкәем бәгырем, һәрбер эштә сине төшемдә күрәдер идем. Кияүгә чыгар алдыннан, әнкәем, киявем тугрысында бик күп сүзләр ишеттерделәр. Гел егладым. Беркөнне сине төшемдә күрдем, әнкәем, син аппак киемгә бөркәнгәнсең. Миңа кияү бүләге онытма, дисең; үзең көләсең, шуннан уянып киттем дә күңелем утырды. Әлхәмдүлиллаһ, киявем бик яхшы чыкты.
Зөләйха. Рәхмәт, кызларым, рәхмәт! Мине онытмаганга рәхмәт! Мин дә сезне һичбер вакыт хәтеремнән чыгармый идем.
Самавыр кайный, кызлар чәй урыны хәзерлиләр. Захар ишектән чыкмакчы була, тагын тартыла.
Зөләйха. Каторгада, андый-мондый суктырган вакытларында, һәм тегеләй дә, авыр хәлләремдә, һәрвакыт сезне уйлап күңелемне җуата идем.
Фәхриҗамал. Әни, бик авыр булгандыр синең хәлең, безгә сөйләсәнә! Синең кайгыларыңны без дә, ичмасам, күз яшемез белә генә бүлешик.
Зөләйха. Аларны, бәбкәләрем, хәтеремә төшермәңез инде! Габдулла абзый менә сөйләр! Барсын да тыңлады, барсын да ишетте.
Гайниҗамал. Әнкәем, әткәйнең каберен белмисенме?
Зөләйха. Аны Алла белә инде, күңелемне йомшаттыңыз. Әтиенез җаны чыкканда минем кулымда булды. Әлхәмдүлиллаһ, иманын әйтеп вафат булды, менә шул авылда аны кыйнап үтерделәр. Мин аның канына буялган чикмәнен киеп төрмәгә киттем. Өч ай бербуйдан әтиеңезнең канлы чикмәнен өстемдә йөрттем, өч ай бербуйдан зинданда шул канлы чикмәнне үбеп, кочып, күңелемне юаттым. (Кызлар җылыйлар, Әхмәдулла күзен сөртә.) Шуннан соң чикмәнне алдылар.
Габдулла. Аллаһе Тәгалә шуларның барысына да шәһидлек савабы язсын! Әлхәмдүлиллаһ, Зөләйха, син бик күп авырлыклар күрдең.
Зөләйха. Аллаһе Тәгаләнең мине башкалардан аерып алып шулкадәр михнәтләр күрергә насыйп итүенә мең, мең разый!
Кызлар чәй урыны хәзерлиләр. Чәй янына утырышалар.
Фәхриҗамал. Әни! Безнең энемез Әхмәт бар иде, ул кая китте? (Гайниҗамалга.) Беләмсең, аның күзләре нинди матур иде, без синең белән аны сөяр өчен оршыша идек.
Захар ишектән чыкмакчы була, атлый, аяклары тынламаенча, тагы катып кала. Габдулла да, Әхмәдулла да Захарга карыйлар; кызлар
Захарны беренче мәртәбә күрәләр.
Кызлар (бердән). Әни, бу кем? Әни, бу кем?
Зөләйха. Шунда бер урыс, кяфер!
Гайниҗамал. Ул урысның монда ни эше бар?
Фәхриҗамал. Ул ни диеп безнең мәҗлесемезне былчырата? Мәхәббәтсез! Кара әле, күзләре нинди ямьсез! Тфү! Тфү! Бисмиллаһир рахман иррахим!
Захар (халыкка). Мин ни эшлим? (Калтыраган тавыш белән.) Белмим, мин кем? Мин Захар Петрович түгел! Мин шул Сәлимҗан угылы Әхмәт!.. Әнә шул хатыннарның сөйләгәннәре Әхмәт! Мин шул... мин... семинариядә бөтен рузаларны тоткан... бөтен гыйбадәтләрне... кылган... Захар... түгелме? Шулмы? Шулдыр... шул. Белмим! (Башкалар чәй эчәләр.)
Фәхриҗамал. Менә, әнкәем, сиңа диеп хаҗ хөрмәсе алып килдем! Менә монысы зәмзәм суы! Менә кап әле, әнкәем! Менә монысы, әни, сумсалар! Менә монысы бәлешләр!.. Менә монысы бераз кош теле!
Гайниҗамал. Әнкәем, менә монсы кортлы май!.. Сыерым бозаулаган иде. Менә чәкчәк. Менә монсы бал, үз умартамыздан. Әнкәем, кап әле!
Зөләйха. Рәхмәт, бәбкәләрем, рәхмәт! Бу кадәр мәшәкатьләрдән сон зәмзәм суы белән хаҗ хөрмәсен авыз итәрмен диеп уйламаган идем.
Габдулла. Ризык! Ризык өләшкән көнне синең дәфтәренә: «Зөләйха шуларны ашар»,—диеп язылган.
Зөләйха. Биргәнеңә шөкер!
Кияү. Менә, әби, монсын да аша әле! Мин хәзрәттән өшкертеп алдым. Өй үрдәгемез.
Зөләйха. Рәхмәт, балакаем, рәхмәт!
Захар (халыкка). Түгел, минем атамны динендә ныклыгы өчен кыйнап үтергәннәр, анамны, әнә шул карчыкны, бүген төнлә фәрештәләр килеп аягыны юган карчыкны, егерме ел каторгада йөрткәннәр. Минем каным алар каны. Мин ничек шул, дине өчен гомере буе күргән җәзаларына шатлана торган анамны, дине өчен корбан булган атамны ташлап, шул, чиркәүне кибеткә, гыйбадәтне сату-алуга әвергән батюшкага угыл булыйм? Юк, юк, мин алардан... (Тагы тегеләргә бара башлый. Тегеләрнең илтифат итмәгәннәрен күреп, туктый.)
Фәхриҗамал. Менә, әнкәем, нинди матур мәҗлесемез. Күңелем тулмаганы булса, әнкәем, ирем булмавы.
Гайниҗамал. Минем күңелем китеклеге, әнкәй, шул мәҗлестә Әхмәт булмавы. (Габдулла белән Әхмәдулла Захарга таба карыйлар.)
Зөләйха. Аны онытыңыз, кызым. Минем күңелемне җәрәхәтләмәңез! Минем андый угылым юк. Сезнең андый энеңез юк! Ул кяфер, кызым!
Гайниҗамал. Шул безнең матур күзле Әхмәтемезме? Шул атасы дин юлында шәһид булган, анасы егерме ел дин өчен Себердә изелгән кешеләрнең баласы кяферме? Әстәгъфирулла! Әстәгьфирулла!
Фәхриҗамал. Әстәгьфирулла! Әстәгъфирулла!
Әхмәдулла. Аллаһе Тәгалә дин дошманына күрсәтмәсен!
Захар (кызу-кызу килеп, алларына басып). Менә мин... Әхмәт! (Калтырый.) Менә... мин... сезнең энеңез...
Фәхриҗамал. Кит! Кит! Безнең синең кебек энемез юк, юк, юк... Без мөселман, әлхәмдүлиллаһ, мөселман! (Үзе еглый.)
Гайниҗамал (еглап). Карасана күзләренә, бөтенләй Әхмәт! Чын да син Әхмәтмени? Ай бала! Ник син урыс булдың? (Кычкырып җылый.)
Зөләйха (тавышыны күтәреп). Җитәр! (Захарга.) Җитәр, мин синнән бик күп татыдым. Монысына чыдый алмыйм. Кит, үләр алдыннан күземә күренмә! Кяфер! Ләгънәт! (Габдулла, Әхмәдулла барып Захарны тотмакчы булалар.)
Захар (идәнгә тезләнеп). Мин китмим! Мин сезнең белән, мин синең угылың! (Туталары янына тезләнеп барып.) Мин сезнең энеңез! Энеңез!
Кызлар. Кит! Кит! Безнең кяфер энемез юк! Захар (үксеп-уксеп җылап, Зөләйханың кулын тотып). Әнкәем! Мин синең угылың!
Зөләйха (җылаган тавыш белән). Минем кяфер угылым юк!
Захар. Минме? Мин... мин... кяфер түгел. Мин синең аягындагы җәрәхәтеңне фәрештәләр юганнан бирле кяфер түгел!.. Мине кичер! (Зөләйха тик тора.) Кызлар (бердән). Әнкәем, кичер! Зөләйха. Алла кичерсен! (Кулын акрын гына күтәреп, Захарның башын сыйпарга тотына. Захар җылый. Әнисенең кулларын үбә.)
Захар. Минем гөнаһларымны гафу ит! (Карчык, бер суз дәшмичә, кулы белән кочаклап аркасыннан сөя.)
Зөләйха. Менә Аллаһе Тәгалә ярдәм итте. Угылым да кайтты. Әхмәт тә кайтты. Захар. Кайтты, кайтты!
Фәхриҗамал (Әхмәтне барып кочаклап). Әхмәт, Әхмәт, синме? Синме?
Захар. Мин! Мин! Сезнеке булдым. Үлгәнче сезнең берлән бергә булырга булдым!
Гайниҗамал. Карасана, күзләре нинди матур! (Зөләйха җылый.)
Габдулла. Шәехләрнең мәдәде берлән һәр эш Алла кушканча булыр!
Фәхриҗамал. Кил, Әхмәт! Кил, утыр, чәй эч! Гайниҗамал. Кил, кил! Менә монысы чәкчәк, менә монысы бал, үз умартамыздан.
Фәхриҗамал. Менә монысы хаҗ хөрмәсе, менә монысы сумса!
Зөләйха. Мин арыдым! Егерме биш ел үткәргән Себердәге тормыштан артык арыдым. Мине яткырыңыз! (Кызлар яткыралар.)
Әхмәт. Мин дә, әнкәем, сезнең егерме ел Себердә үткәргәннәрегезне бер кичтә барын да башымнан үткәрдем. Белсәңез, шулкадәр озын вакыйганы кыска вакытта үткәрү никадәр кыен!..
Кызлар. Мескен! Мескен! (Фәхриҗамал аркасыннан кага.)
Гайниҗамал. Җә, чәй эч! Менә боларыннан!
Зөләйха. Аллаһе Тәгаләнең рәхмәте киң икән. Моны да күрермен диеп уйламаган идем. Угылым, кызым янымда, дустым-ишем тирәмдә... Рәхмәт, угланнар, инде мин тынычлап үләм. Беләсезме, балакайлар, бабаңызны, ул һәрвакыт, тынычлап үлсәң иде, әй тынычлап үлсәң иде, диеп дога кыла иде. Мин аны ул вакыт аңламый идем. Хәзер аңладым, менә мин тынычлап үләм. (Кызлар җыларга тотыналар.)
Фәхриҗамал. Юк, әнкәем, юк, үлә генә күрмә!
Гайниҗамал (аягын кочаклап). Юк, әнием бәгырем, юк!
Әхмәт. Юк, әнием, үлмә, үлмә!
Габдулла. Тәкъдирдә ни язган, шул булыр!
Зөләйха. Юк, балаларым, үләм, менә сезне күреп шатланып үләм. Мин үләрмен... (Тыны тыгыла башлый.) Минем кабергә күмәрлек изгелегем булмаса да, минем тәнем этләргә ташланырга тиеш булса да, бәндәчелек, Алла гафу итсен! Кабергә күмеләсем, мөселман каберенә күмеләсем, анда бабаларыңыз, әбиләреңез белән бергә буласым килә. Мине мөселман каберенә күмеңез! Әхмәт! Сиңа васыятем! Мине урыс каберенә күмдермә!
Әхмәт. Юк, юк, әнкәем, юк, юк!..
Зөләйха. Кил, кил, менә аның өчен... (Әхмәтнең маңлаеннан үбә.) Бу шатлыкны үткәрергә котым калмады. Үләм. Кил монда, кияү. (Аңар кулын салып.) Рәхмәт сиңа! Балаларыңызны минем өчен үбеңез! Әбиеңез бик күп сәлам әйтте, Коръән укырга кушты, диеңез! (Тагы торырга теләп.) Әлхәмдүлиллаһ, моны күрдем. Фәхриҗамал, иреңә сәлам әйт! Бик рәхмәт диеп әйтте диең! Әҗәлгә хәзерләнергә вакыт җитте. Төшемдә бүген хәзрәти Хәдичәне күрдем. Әлхәмдүлиллаһ! Әлхәмдүлиллаһ, бу шатлыкка ничек чыдыйм! Габдулла абзый... (Теле бәйләнә башлый.) Кил!
Габдулла килеп тезләнә, һәммәсе тезләнәләр, Габдулла кул күгәрә, тегеләр дә күтәрәләр, ике кызы кулына ятып җыларга тотыналар, тагы ерактан музыка ишетелә. Тагы әллә никадәр фәрештәләр күренәләр. Микаил үз фәрештәләре белән Зөләйханы чолгап ала. Микаил барысына да төрле рәхмәт суы сибә. Җырлыйлар. Шул арада Газраил керә.
Микаил вә башка фәрештәләр. Килде! Килде!
Фәрештәләр (Газраилга тезләнеп). Шул хатын балалары-чагалары белән бер генә ел рәхәтләнсен! Әҗәлгә сабырлык бир!
Газраил (зур тавыш белә). Юк, юк! (Музыка көен үзгәртә.)
Фәрештәләр. Шул хатын балалары белән чүбердәшеп, бер генә ай торсын! Әҗәлгә мөһләт бир!
Газраил. Юк, юк!
Фәрештәләр. Шул бала, егерме ел анасын күрмәгән, егерме ел чит тәрбиядә үзгәргән бала бер генә атна анасы канаты астында яшәсен! Әҗәлгә мөһләт бир!
Газраил. Юк, юк!
Фәрештәләр. Бер генә көнгә!
Газраил. Юк! юк!
Фәрештәләр. Бер генә сәгатькә, бер генә сәгатькә!
Газраил. Сулар сулышы Алладан чикләнгән! Юк! Юк!
Фәрештәләр (янына килеп кулларын селкеп).
— Мәрхәмәтсез!
— Шәфкатьсез!
— Мәрхәмәтсез!
— Шәфкатьсез!
Газраил канатын җәеп җибәрә. Фәрештәләрнең җылаганы ишетелә.
Күк күкрәгән кебек була. Караңгыланып китә, пауза. Бердән яктыра.
Зөләйха зур гөлләр белән тулган, әллә никадәр хатын-кыз, ирләр, фәрештәләр көтә торган оҗмахның уртасында күренә.
Бер фәрештә (кычкыра). Зөләйха килде! Зөләйха тде! Сайраңыз, кошлар, сайраңыз! (Музыка тавышы килде ишетелә.)
Пәрдә төшә.

==БИШЕНЧЕ ПӘРДӘ==

Кар белән капланган тигез җир. Сәхнәнең ун ягында якында гына авыл күренә. Өйләрне кар баскан. Авылның биек җирендә ак чиркәү күренә, сул ягында ике маяклы юл китә. Маяклар кардан тун киеп утыралар. Ындыр ягы, салам өемнәре, кибәннәр күренә. Ачык җир ай яктысы белән тулы. Пәрдә ачылганда икешәр ат җигелгән берничә чана, атларның җөгәннәреннән тотып тора торган берничә кеше күренә. Сәхнәнең артыннан атның селкенгәндәге тимер-томырларның шыгырдавы ишетелә. Кешеләрдә тимер сәнәкләр бар. Габдулла, җегетләр.
Габдулла (сәхнәнең артыннан чыгып). Егетләр, салам артынарак кереп тормыйбызмы? Язмышка каршы, юл югалткан бер урыс килеп чыкмасын.
Бер егет. Чыксын! Атасын, бабасын исенә төшерәсе килсә, чыксын! Менә генә! (Кулындагы сәнәккә күрсәтә.)
Икенче егет. Курыкма, курыкма, Габдулла абзый! Алла язмаган эш булмас!
Өченче егет. Килә башласалар, атка утырдык та, ку! Төшләрендә дә күрмәсләр!
Дүртенче егет. Тотсын капчыгыны! Мин Зөләйха әбине алмыйча китмим, үлсәм үләм, алам!
Икенче. Шулай, мин дә шулай!
Берсе. Әллә син безне курыкты диеп белдеңме? Куркытырсың син моны, куркытырсың! Бәхәсләшеп, җиде төннең уртасында мәсҗедтән мулла таягын алып чыккан кеше бу! (Берничә кеше арлы-бирле йөреп торалар.)
Икенче егет. Аңда бит мөселман пәрие, ә монда урыс пәрие!
Өченче егет. Яхъя мулла пәрие булса да курыкмыйм! (Атының муеныннан сөеп.) Әй кашка! Нишләп моңайдың? Шулай, шулай. (Муеныннан сөеп.) Карап торырга матур булмаса да, (иптәшләренә.) бу бит Иделнең аръягында мәйдан тоткан ат!
Икенче егет. Мәйданның арт ягындамы? Менә, исмасам, минем җирәнне сөйлә! Хайванга әле йөрү күп булды, өшәнеп китте. Беркөнне шәһәргә барып чәйгә-шикәргә дип өч капчык арыш салдым, шәһәрдә тарттырып кайтырга дип, ике капчык борай төше салдым, солысын, печәнен алдым, юлга чыктым. Үрне менеп киләм, арттан пар атта бер бояр килә, бүре толып киеп утырган! Атларының баскан җиреннән ут чыга! Арттан килеп җитә башлагач та минем җирән пошкыра башлады. Тегеләр килеп җиттем дигәндә генә, менә алып китте ласак! Тотып булмый. Тегенең кучеры: «Юлдан кит!» — диеп кычкыра. Кая ул! Менә ук кебек бара да бара. Теге хурланды булырга кирәк, читкә төшеп узмакчы булды. Ә минем җирән тагы элдермәсенме! (Атын сөеп.) Хайван! Шәһәргә кадәр уздырмады. Барып җиткәндә, бояры: «Стой, князь!» — ди. Туктыйм, туктатып булмый, тегеләр туктамыйча туктамады бит. Аттан төште: «Князь, син кай авылныкы? Сат атыңны!» — ди. «Юк, барин, әти-әни төсе, сатмыйм»,— дим. «Менә ал йөз тәңкә!» — ди. «Юк, барин»,— дим. «Ал йөз тәңкә өстенә шул уртадагы атны!» — ди. «Юк, барин»,— дим. Теге: «Кырган баш»,— ди. Менә бу нинди ат!.. (Иптәшләре көлешәләр.) Өченчесе. Синең бояр дигәнең шул йә бер юлаучы булгандыр, йә бер хәерчедер. Минем атым, исмасам, унике сөлге алган!
Габдулла кере.
Габдулла (кереп). Җегетләр, шауламаңыз! Бөтен тавыш авылга ишетелә.
Бер яңы кеше. Ишетелә? Без әллә тулардан курка диеп торасың? Ансы булмас инде! Менә бервакыт урманда җиләк җыеп йөрибез, яшь вакыт, алай да инде миңа мыек чыгып килә башлаган. Мин ул вакыт инде Шәмси кызы Хәернисаның артыннан йөрим, әмма матур кыз иде! Сөйде дә инде мине! Син булмасаң, мин дөньяда тора алмас идем дия иде.
Икенче егет. Бик тора да алмады инде... Түбән авылда гөрләтеп тормыймыни? Дүрт баласы бар.
Яңа кеше. Син яшь әле, энекәш. Тору белән торуның аермасы бар. (Күкрәген кагып.) Эш йөрәктә, йөрәк нишли!..
Беренче егет. Йә, нишли?
Яңа кеше. Яна, әвен кебек яна.
Икенче егет. Әвен янамыни, әвен тәти генә.
Яңа кеше (кыюланган тавыш белә). Синең дә йөрәгең төти генә. Тфү! Егет булган булып йөриләр. Менә, исмасам, без егет идек! Йөрәкләренә мүк үскән! (Ачуланып китә, егетләр көлә.)
Ике картрак кеше (арттан чыгып). Җил чыгып тора, әнә анда төн ягында болытлар да бар. Себерсә шәп булыр, чана эзе югалыр иде.
Габдулла (килеп катышып). Шәехләр мәдәд бирсә, бар да булыр. (Егетләр йөриләр.)
Бер егет. Габдулла абзый! Ник бик озак?
Габдулла. Тәкъдирдә язылган сәгать килеп җитмәгәндер. Монда сулыйсы сулышларымыз бетмәгәндер. (Чиркәү уникене суга. Габдулла кычкырып саный. Санап беткәч.) Җегетләр! Хәзер булыныз! Атларны борыңыз! (Җегетләр китә. Габдулла белән бер кеше генә кала.)
Бер кеше. Угылы мөселман булды диң?
Габдулла. Китап: «Мөселман каныннан яратылган кеше мөселман була, кяфер каныннан яратылган кеше кяфер була»,— дигән.
Кеше. Шулай, шулай. Әле шунда йөриме?
Габдулла. Ул булмаса, без нишли алабыз? Без чиркәүнең рәтен кайдан белик? Хәзрәт әйткән иде, зиярәттән казып алырсыз диеп, Аллаһе Тәгалә ярдәм итте, болай булды.
Кеше. Әле эш бетмәгән.
Егетләр (икесе кереп). Бар да хәзер, русларың килсен генә!
Кеше. Сез, җегетләр, уйнап сөйләмәңез! Бу эш уен түгел.
Бер егет. Түгел, түгел! Әле менә бервакытны тегермәннән кайтып киләм. Олуг авылның урманына кердем. Буран каплады. Анда да юл бар, монда да, урман улый, җил сызгыра... Буран сөяккә кадәрле үтә.
Сәхнәгә бары да керә.
Габдулла. Хәзер булыңыз!
Берсе. Әллә сугыш чыгармы, нәрсә хәзер булыйк?
Картрак кеше. Чыкса да чыгар шул...
Егетләр (бары да берьюлы). Менә! (Тимер сәнәкләрне күтәрәләр).
Габдулла. Йа шәехем, мәдәд! (Егетләргә.) Күңелләрегезгә Алла исемен төшереңез! Хәзер алып яталар. Алла ярдәм бирсен! (Пауза.)
Картрак кеше. Менә җил себерә башлады түгелме? Болар бар да изгеләр догасында. (Һәммә кеше уңга таба карап тора.)
Беренче егет (икенчегә). Бүген, беләмсең, Сабирларда кызлар җыены, кодачалар килгән.
Икенче егет. Без калдык алай булса.
Беренче. Мин, өлгерә алмабызмы әле, дим.
Икенче. Булмый. Ничек була? Минем ат яхшы да бит, монда Вахит малаеның аты белән бик күпкә бара алмассың, иптәш булгач, калдырып китеп булмый.
Яңа кеше (болар янына килеп). Мине курка диеп белмәңез, мин туңып киттем. Яна тунны Әхмәди малае кунакка барам диеп сорап алган иде. (Калтырый.)
Егетләр. Кармазин тунны кимәдең?
Теге кеше. Сез көлүдән бүтәнне белмисез. (Китә.)
Бер кеше. Әнә, мин шәүлә күрдем!
Габдулла. Егетләр, салам артына ышыкланыңыз! (Бар да качалар, Габдулла кала.) Йа шәехем, мәдәд! (Кулын зонтик итеп карый, берәм-берәм тегеләр чыгалар.)
Кеше. Киләләрме, киләләрме? (Бары да карый.)
Бер җегет. Киләләр!
Икенче җегет. Мин Әхмәдулланы күрдем.
Өченче җегет. Әнә бер урыс, ул кайдан килгән?
Теге кеше. У, суык! (Калтырый.)
Габдулла. Алладан курык! Алай сөйләмә! Ул угыл синнән-миннән мөселман!
Беренче җегет. Мөселман?
Габдулла. Мөселман! Киләләр, киләләр!
Бер кеше. Атларны караңыз, китмәсеннәр!
Егетләр йөгерешеп чыгалар. Атларның шалтыравы ишетелә. Авыл
ягыннан Әхмәт, Әхмәдулла, тагы ике кеше гроб күтәреп сәхнәгә килеп керәләр. Гробны куялар. Бөтен кеше җыела. Тегеләр кайсы яулык белә, кайсы җиңнәре белән тирләрен сөртәләр.
Әхмәдулла. Алла күрсәтмәсен! Җаным чыга язды! Ул чиркәүнең эче! Ул тәре, ул төре! Бары да кеше кебек карап тора. Әхмәт булмаса беткән идем.
Берсе. Бар да менә кара туткылланып, өскә җикерергә теләгән кебек торалар.
Өченчесе. Бөтен белгәннәремне укып бетердем. Йа шәехем, мәдәд, диеп кенә торам. Ул җен-пәри, ул җен-пәри! Күтәртмәскә телиләр. Алла исемен әйткәч, тагын китәләр. Тагын киләләр, гробның өстенә утырдылар. Күтәрелми дә күтәрелми! Шул чиркәүдән чыкканча, илле еллык картайдым.
Габдулла. Әлхәмдүлиллаһ! Әлхәмдүлиллаһ! Гаиб ирәннәренең ярдәме! Шәехләрнең мәдәде. Егетләр, тиз-тиз, чаналарыңызны монда китереңез! (Җегетләр чыгып китәләр. Ике атлы бер чана керә.) Салыңыз! Салыңыз!
Теге кеше (калтырый). У-у, суык!
Габдулла. Нәрсә карап торасыз? Күтәреп салыңыз. (Әхмәдулла белән тагы берничә кеше күтәреп салалар.) Җә, бәйлә! Тиз булыңыз! Тиз булыңыз!
Кешеләр (бәйләргә тотыналар). Ай, бу кем?
Куркак кеше качып чыга. Бар да авылга таба карыйлар. Сәхнәгә яланбашлы поп кызы килеп чыга. Әхмәт аңарга каршы бара. Кыз
Әхмәтнең кочагына ташлана, кешеләр исләре китеп карап тора.
Кыз. Захар! Захар! 
Әхмәт. Маруся, Маруся, җылама!
Кыз. Захар! Захар! Китмә! (Акырып җылый.) Мине ташлап китмә!
Габдулла кулы белән кешеләргә бәйләргә ишарә итә. Кешеләр бәйлиләр.
Маруся. Захар, Захар! Үтер мине! (Аның кулыннан котылып, кешеләр янына чабып бара.) Мине үтереңез! Мине үтереңез! (Сәнәкләргә күрсәтеп.) Шуның белән чәнчеп үтереңез! Ник тик торасыз, үтереңез!
Әхмәт. Маруся, Маруся, сабыр ит!
Габдулла. Безнең диндә кеше үтерү хәрам. Әйдә, утыр атка, безнең кызымыз булырсың.
Әхмәт. Маруся! (Кулыннан тотып.) Маруся, аңла мине! Мин кала алмыйм! Мин бөтенләй башка кеше... Мин анам артыннан киттем... Мин булдыра алмыйм... Маруся, мин сине сөям!.. Маруся! Әйдә, минем белән, әйдә!
Маруся. Синең беләнме? Кая?
Әхмәт. Минем берлә, Маруся, минем берлә, әйдә, Маруся! Әйдә!
Маруся (кочаклап). Синең беләме? (Маруся, Әхмәт үбешәләр.)
Әхмәт. Минем белән, үлгәнчегә кадәр минем белән...
Маруся. Әйдә! Әйдә!..
Габдулла. Тизрәк, атлар!
Тагы бер ат килеп керә. Габдулла Марусяның башын сыйпый. Маруся Әхмәтнең кулыннан тоткан килеш җылый.
Әхмәт. Утыр, Маруся!
Габдулла. Тукта, тукта, менә шушы толыпны ки! (Өстеннән толыбын салып бирә. Әхмәт Марусяга толып кигезә.)
Бер егет (икенчегә). Сөя дә икән, малай!
Маруся утыра. Әхмәт Маруся янына утыра.
Габдула. Хәзерме? Җегетләр. Хәзер!
Бары да атларына менәләр. Гробны алып чыгып китәләр. Әхмәтнең атлары кузгала башлый. Маруся сикереп тора.
Маруся. Юк, мин бара алмыйм! Юк, юк!
Әхмәт төшә, Габдулла атны туктата. Әхмәт. Маруся, Маруся. Син мине үтерәсең! Маруся!
'''Маруся.''' Юк! Юк! (Әхмәтне кочаклап үбәргә тотына.)&lt;br/&gt;
'''Әхмәт.''' Маруся, Маруся!&lt;br/&gt;
'''Маруся''' (котылып китеп). Прощай, прощай! (Китеп югала.)&lt;br/&gt;
Әхмәт аның артыннан чанада «Маруся» дип кычкырып җылый.&lt;br/&gt;
'''Габдулла''' (тышка таба). Туктаңыз! Туктаңыз! (Килгән кеше күренми. Әхмәтнең янына барып.) Ай бу яшьлек! Урынын да белми, көнен дә белми, кайда вакыты җитсә, шунда тишелеп чыга. (Әхмәткә барып) Әхмәт! Әхмәт! Бала, тор! Тор! (Әхмәт дәшми.) Тор! Тор! (Габдулла Әхмәтне күтәрмәкче була. Күтәрә алмый.) Хәлем дә беткән бит! (Чыгып китеп.) Әй, әй, җегетләр! (Чиркәүдә набат сугыла башлый; Габдулла тагы Әхмәтнең янына барып өстери башлый, булдыра алмый.) Әхмәт! Әхмәт! Киләләр! Әхмәт! (Өстери. Чана янына табарак китерә. Авылда этләр өрә башлый. «Пожар!», «Пожар!» — дигән тавыш ишетелә. Чиркәү һаман кага. Әллә никадәр кешенең тавышы ишетелә.) Иа шәехем, мәдәд! Әхмәт! Әхмәт! Бала, тор! Киләләр!&lt;br/&gt;
'''Әхмәт''' (башын күтәреп). Кемнәр килә?&lt;br/&gt;
'''Габдулла.''' Урыслар киләләр, безне үтерергә киләләр.&lt;br/&gt;
'''Әхмәт.''' Киләләр?.. (Әхмәт акрын гына тора. Тавыш якынлаша.)&lt;br/&gt;
'''Тыштан.''' Әнә алар, әнә алар!&lt;br/&gt;
Сәхнәгә казыклар, сәнәкләр күтәреп, ун-унбиш урыс, әллә никадәр марҗа килеп керә. «Үтер! Үтер!» — дигән тавышлар ишетелә. Кыйнарга башлыйлар. Элгәре Габдулланың: «Иа шәехем, мөдәд!» — дигәне ишетелә. Аннан кыйнау ишетелә. Халык күбәя бара, тавыш зурая бара. Маруся килеп чыга. Кыйнаучыларга барып: «Чү, чү, тр»,— диеп кычкыра. Халык туктый.&lt;br/&gt;
'''Маруся.''' Захар, Захар! (Өстенә егыла. Җылаган тавыш белән.) Үлгән, үлгән! Захар, Захар! (Каплана. Кешеләр тик торалар. Хатыннар күзләреннән яшьләрене сөртәләр.)&lt;br/&gt;
'''Габдулла''' (башын калкытып, акрын гына). Әлхәмдүлиллаһ! Әлхәмдүлиллаһ! Дин юлында безгә дә шәһид булырга яздың!&lt;br/&gt;
'''Бер рус.''' Ни сөйли? Үтер, үтер! (Берьюлы биш-алты кеше казыклар белән кыйный.)&lt;br/&gt;
'''Маруся''' (сикереп торып, Әхмәткә күрсәтеп). Сез үтердеңез! Сез үтердеңез! Мин үтердем... Сез үтердеңез!&lt;br/&gt;
Набат туктамый. Халык күбәя. Пәрдә төшә.

[[Төркем:Гаяз Исхакый драмалары]]</text>
      <sha1>lgckjoit4cwi4eq0blhk10ygw65gvxj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Сайланган китаплар</title>
    <ns>10</ns>
    <id>1926</id>
    <revision>
      <id>3911</id>
      <parentid>3724</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:19:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3911</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="326" sha1="gtuq5ohdmpjyavmfouw7bjskdxtlgjq" xml:space="preserve">[[Рәсем:Гаяз Исхакый.jpeg|right|100px]]
* [http://tt.wikipedia.org/wiki/Гаяз_Исхакый Гаяз Исхакый]:
** [[Зөләйха]]
** [[Өч хатын белән тормыш]]
** [[Тормышмы бу?]]

* [[Габдулла Тукай шигырьләре]]
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>gtuq5ohdmpjyavmfouw7bjskdxtlgjq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Гаяз Исхакый.jpeg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>1927</id>
    <revision>
      <id>3553</id>
      <timestamp>2009-10-15T18:12:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Yildiz</username>
        <id>276</id>
      </contributor>
      <origin>3553</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Китаплар/Гаяз Исхакый</title>
    <ns>4</ns>
    <id>1928</id>
    <revision>
      <id>5140</id>
      <parentid>3793</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:47:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Викикитап:Китаплар/Гаяз Исхакый]]» бите «[[Wikibooks:Китаплар/Гаяз Исхакый]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5140</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101" sha1="hov33woaairf5r8hankieweet37jgvz" xml:space="preserve">

== Зөләйха ==
:[[Зөләйха]]

[[Төркем:Китаплар|Гаяз Исхакый]]</text>
      <sha1>hov33woaairf5r8hankieweet37jgvz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өч хатын белән тормыш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1929</id>
    <revision>
      <id>3601</id>
      <parentid>3593</parentid>
      <timestamp>2010-02-23T08:40:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рашат Якупов</username>
        <id>302</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>3601</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="126028" sha1="sv1lyivhj8ewbch36pvw6eqwmimssm9" xml:space="preserve">'''ӨЧ ХАТЫН БЕРЛӘН ТОРМЫШ''' Мөкаддимә [http://tt.wikipedia.org/wiki/Гаяз_Исхакый Гаяз Исхакый]

«Өч хатын берлән тормыш» драмам бундан тәмам тукыз ел элек (тукыз йөзенче елның җәендә) язылганга, әлбәттә, анда мин үземнең шул вакыттагы күз карашымнан шул вакыйганы тасвир вә тәфсир иткән идем. Шул вакыттагы үземнең хак дип белгән, ышанган фикеремне укучыларга да хак-дөрест дип күрсәтергә тырышкан идем. Шул вакытта ышанган әхлак кагыйдәләрен дә ригая кылып, драмамның өсасенә «һәр җинаятьнең җәзасы була» казыясен утырткан идем. Шуның өчен безнең татар тормышыңда бик күп очрый торган, бик ямьсез вакыйгаларга сәбәп була торган күп хатын алуны үземнең шул вакыттагы ноктаи нәзарымнан тәнкыйть кылып, шуның һәр тарафыннан караганда да өйләнүчеләр өчен дә зарарлы идекен күрсәткән идем һәм дә шул ук китапта фамилия сәгадәтенең ничек булуын белдерер өчен, шул өч хатынлы тормышның мөхалифе — Ризаның бер хатын белән тормышым да тасвир иткән идем.
Бу драма татар матбугатыңда хатыннар хакы өчен тартышучы беренче китап булганга, бу драмам ул вакытта мөкатдәс дип игьтикад кылынган «күп хатынлылык» мәсьәләсен тәнкыйть вә аннан көлү булганга, бу китап бик күп кешеләр тарафыннан укылып, «күп хатынлылык» мәсьәләсенең әдәбият мәйданына куелуына вә шул фикернең киңәюенә шактый хезмәт иткән иде.
Шуның өчен хәзерге Гаяз бундан тукыз ел элгәреге Гаязның бәгъзе фикерләренә каршы килсә дә, аның ул вакыттагы «дөрест» дип укучыларга тоттырган «һәр җинаятьнең җәзасы була» казыясенә ышанмаса да, китапта сөйләнгән вак-төяк фикерләргә ул вакыттагы кеби әһәмият бирмәсә дә, бу фикерләрне үзгәртү китапның әсасыны, маэлене үзгәртү булганга, халык арасында мәгълүм, әдәбият базарында билгеле «Өч хатын берлән тормыш»ны бетереп, икенче «Өч хатын берлән тормыш»ны язу булганга, мин иске хаталары, иске гаепләре белән бу китапны икенче мәртәбә бастырырга карар бирдем. Шуның өчен мин вак-төяк гыйбарәләрене төзәтүдән үтмәенчә, бөтен тасвирларымны элгәрегечә калдырганга, укучыларымнан бу китапка минем соңгы әсәрем иттереп, бундагы фикерләргә минем хәзерге фикерләрем иттереп карамаеңча, иске фикерләрем, иске уйларым дип карауларыны, шул вакыттагы хаталары өчен хәзерге Гаязны гаепләмәүләрен үтенәм.
Мөхәммәдгаяз эл-Исхакый Пинега. 6 нчы май. 1908.

КЕШЕЛӘР:
Кәрим — Казанның бер яшь бае. Кылангыч һәм надан. 

Әсма — Кәримнең беренче хатыны. Гакыйлә һәм арасында белүчерәге.

Мәрьям — Кәримнең икенче хатыны. Бозыклыкта гомерене үткәргән.

Сорур — Кәримнең өченче хатыны. Йомшак.

Фәхрия — күрше карчыгы.

Асламчы карчык— «Хатыннарны сөйдерәм, өшкерәм» дип алдап йөрүче бозык хатын.

Риза — Әсманың энесе. Үткен, укыган һәм гакыллы егет.

Шакир — маклер.

Хәсәнетдин — Кәримнең дус бае. Чын Печән базары тиречесе. Тупас һәм надан шәхес.

Габбас — Кәримнең доверенные. Искечә генә бер гакыллы кеше.

Шәкүр — доктор.

Мәрзия — әдәпсез бер асрау кыз.

Гайни — аңсыз бер асрау хатын.

Вакыйга Казаңда.

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ
Бер хатын күренә. Хатын мендәрләр өя. Коридордан аяк тавышы ишетелә. Хатын, тиз генә яулыгыны салып ташлап, көзге өстәленә барып, өстәлдән калфак алып, көзгегә барып каранып, ишеккә таба китә. Ишеккә барып йитүе белән ишек ачылып, утыз яшьләр чамасында, кечкенә кара сакаллы, матур гына кеше Казанның яңа мода җиләненнән, кечкенә бүректән килеп керә.
Кәрим (ачуланган тавыш белән). Безнең Әсма исе китми инде, каршы да чыкмый башлады. Элгәре Кәрим кадерле иде, хәзер ник кадерләсен, кадерләсә дә, кадерләмәсә дә — үзенеке. Тукта әле, ничек булыр!
Әсма (көлеп). Юк, мендәрләр җыештыра идем дә, сизеп өлгерә алмадым! Чын да шуңар күңелең дә калдымы әллә?
Кәрим. Хатын башың белән шулай мыскыл иткәч, ник калмасын!
Әсма (моңаеп кына). Зинһар, әллә ниләр сөйләмәсәнә, мин сине нишләп мыскыл итим! Әйтәм ләбаса, белми калдым.
Кәрим. Юк инде, юк! Үзеңне үзең ничек йоларга теләсәң дә булмый.
Әсма (бик моңаеп кына). Кәрим, җаным! Юк сүзләр белән җанымны кыйнамасана. Нишләп кайттың син, зинһар?
Кәрим (ачуланып). Бер эш эшләмәдем, әллә инде мине тилегә санарга да телисеңме?
Әсма. Бер дә болай булмый идең ләбаса, әллә азрак башында бармы? (Кулыннан тотып.) Әйдә, алай булса, җаным, кереп ят!
Кәрим (этеп йибәреп). Кит аннан! Әллә мин сиңа ияреп йөрергә балаң дип белдеңме? (Барып, кәнәфигә утырып.) Мин сине үзем боздым. Синең артыңнан йөреп, мәшәкатьләнеп алам. Тиле шул! Синнән башкасы бетәр иде, орлыгы Бохарададыр!..
Әсма. Миннән ни зарар күрдең? Нишләдем? Сөйдем. Рәхмәт, сөюемә күрә алдың. Хәзер дә сөям, кодрәтемчә хезмәт итәм, нәрсәмә ачуланасың?
Кәрим. Син миннән зарар күрдең, менә файда итә торганы белән торырсың.
Әсма (гаҗәпсенеп, янына, каршысына барып). Кәрим, җаным, ни булды сиңа? Әллә бер-бер сүз ишеттеңме? Ник гаебемне әйтмәенчә ул чикле ачуланасың? Гаебем булса, әйт, ничек булуымны телисең? Син теләгәнчә булыйм.
Кәрим. Мине ир итмәгәч, каршы да чыгып алмагач, ничек мин теләгәнчә буласың? (Урыныннан тора-тора.) Мин синнән теләгәнче, икенче кешедән телим. (Чыгып бара.)
Әсма (янына барып). Җаным, кая барасың? Аш өлгергән, эшең булса, аштан соң барырсың. (Кәрим дәшмичә ишекне ябып чыгып китә. Әсма, озатырга теләсә дә, чыгып өлгерә алмый. Ялгыз калып) Бу нишләп кайткан? Моңар ни булган?! Исергән дисәм, исергәч тә болай булмый иде! Ничек булса да монда бер хикмәт бар: йә берсе-берсе котырткандыр, яисә башкача бербер эш чыккандыр! Бу ни булды, йа Рабби! Яхшы гына торганда, әллә ниләр чыгармаса ярар иде! Уф Алла! (Кәнәфигә утырып.) Ирләр күңелен табу да читен! Ни гаебем бар икән соң? Булмаса, ник болай кылыр иде! Бардыр шул, үзем генә белми торганмын! (Күзләреннән яшь чыгарып.) Юк, юк, сөюемнән башка бер гаебем юк! (Туктап, торып китә башлый.) Аллага тапшырдым инде, эчем бик поша! Ничек тә бер хәл булыр.
Мендәрләр өя башлый. Хатын-кыз бүлмәсеннән ишек тавышы ишетелә башлый. Әсма, карангалап, тиз генә җиң очы белән күзене сөртеп, ишеккә карап торганда, ишектән кулына шәлене ала-ала картрак бер хатын керә.
Фәхрия. Сәламәтме, Әсма?
Әсма. Әлхәмдүлиллаһ, сез икәнсез, Фәхрия абыстай. Әйдәңез, узыңыз! Эчем пошып тора иде әле, ярый кердеңез! Чакыртыйм дамы әллә дип тора идем.
Фәхрия. Кәрим чыгып киткәнне күреп, кич белән нишләп тора икән дип, хәлеңне белеп чыгыйм дип кердем. Әниең мәрхүмә, рәхмәт, Алла разый булсын, яшь вакытымда бик зур файдалар итте. (Икесе дә кәнәфигә утыралар.)
Фәхрия. Йә, дога кылыйк! (Кул күтәреп дога кылалар.) Нишләп торасыз, Әсма? Кәримнең сатулары буламы?
Әсма (моңаеп кына итәгенә карап, күлмәгене рәтләп). Чибәрдер, ахрысы, әле кайткан иде, аны сораша алмадым. Әллә нишләп ачуланып кайткан, рәтләп сөйләмәде дә. Өлгергән ашны калдырып чыгып китте. 
Фәхрия. Андый вакытта, Әсма, иренеңне тешләп калырга тиеш. Ачуланган кешегә каршы сөйләп җиңеп булмый. Бара-тора үзе дә кайта ул. Дөньяда ир белән хатын арасында ачуланышу да булыр, сөешү дә булыр. Шундый вакытта телле булудан сакланырга кирәк. (Озайтып кына.) Барымызның да башыннан үткән шул! Сабыр итәргә кирәк! Китап әйткән: бер авырлыкка ике йиңеллек, дип. Әлхәмдүлиллаһ, каенана җәфасын да күрдем, көндәш бәласе дә күрдем, барысына да сабыр иттем. Карт көнемдә рәхәткә ирештем: угылым, кызым йитте, картым сәламәт, кулымыз иркен, гөрләшеп гомер итәмез. Алла рәхмәт итсен, каенанам, әләкләп, бик җәфалар чиктерде, көндәшем дә булды! Тагы нинди көндәш, Әсма! Сабира яучыны беләмсең? Шул минем көндәшем булып алты ел торды! Таш астында башын асрар бит. Бер яктан каенатам, бер яктан ирем; ни эшләргә белми әниең мәрхүмәгә кереп җылый идем. Онытыр хәлем юк: утырта, сөйләтә, ашата-эчертә, үгет бирә, күңелемне ала, кайгыларымны тарата иде. Сөйләгән сүзләре — ата-баба нәсыйхәте: «Сабыр итсәң, морадыңа нитәрсең», «Хезмәт итсәң, хөрмәт күрерсең» кебек сүзләр иде. Әниеңнең шул изгелекләре күңелемә килгән саен сиңа якынлыгым арта; күңелемнән сине үз балаларым кебек күрәм. Дөньяда иң рәхәт яши торган кеше итәр идем, без дигәнчә булмый шул, Әсма!
Әсма. Рәхмәт инде, Фәхрия абыстай, анам биргән нәсыйхәтләрне бирәсең!
Фәхрия (ашыга-ашыга). Шулай, шулай, Әсма! Бу сүзләрне мин сөйләсәм дә, барыбер, әниең сүзләре.
Ишектән тасрайган, арттан яулыгыны бәйләгән, алъяпкыч япкан асрау кыз килеп керә.
Асрау кыз. Бикә, аш өлгергән иде. Мин, абзый кайткач та, өлгертергә дип белеп, токмачны салган идем.
Әсма. Ул чыгып китте шул. Казан астын сүрелдеребрәк куй әле!
Асрау кыз. Ул куерыр шул! Бүген, ялгыш, шурпа да азрак салынган!
Әсма (тора башлап). Үзем чыгып карыйм әле. Фәхрия абыстай, мин чыгып керим, гаеп итмәңез! Мәрзия, син шул мендәрләрне, минем бүлмәләремне җыештыр әле! (Чыгып китә.)
Фәхрия. Мәрзия, моңда кил әле! Нишләп торасыз, бер-бер ят хәбәр юкмы?
Асрау кыз (килеп, өстәл өстенә кулы белән таянып). Әле Зариф абзыйларга вак китаплар сатучы килгән иде. Бик матур яңа китаплар бар икән, акчам булмады, ала алмадым. Шул гына сөйләде: «Печән базарында Исхак байлар шартлаганнар»,— ди.
Фәхрия. Андыйны әйтмим! Үзеңезнең өеңездә бер-бер нәрсә юкмы, дим.
Асрау кыз. Бездә ни булсын?
Фәхрия. Бик кычкырып сөйләмә! Кәрим өйләнгән, ди!
Асрау кыз (кузләрен зурайтып). Нәгъләт яуган икән! Тагы кемне әрәм итә икән?
Фәхрия. Юк, анарлык кеше түгел, әллә ниткән бер бозык хатын гына, ди.
Асрау кыз. Әле бикә ишеткәнме?
Фәхрия. Юк.
Тамак кыру тавышы ишетелә. Мәрзия тиз генә китеп, әйберләр белән маташкан булып тора. Әсма керә.
Әсма. Мәрзия! Ашны сосып китер инде. Аңар ит йылытып бирермез.
Мәрзия чыгып китә.
Фәхрия. Әле шуны әйтәм, Әсма, дөньяда гомер буе рәхәт торып булмый: бер карасаң рәхәттә, бер карасаң михнәттә; ни күрсәң дә язмыштан дип белергә кирәк шул. Күргән рәхәтләргә шөкер кылырга кирәк, килгән бәлаләргә сабыр итәргә кирәк. Биргән бәлаләренә сабыр итсәң, казаларына разый булсаң, нигъмәтләренә шөкер кылсаң, дөньясында, ахирәтендә хур булмассың.
Әсма. Бик дөрест, Фәхрия абыстай! Никадәр күргән рәхәтләр арасында вак-төяк тынычсызлыкларны искә дә төшерергә ярамый. Әлхәмдүлиллаһ, тигезлек белән гомер итәмез, мәхәббәтемез бар, дәүләтемез бар. Мескен, икмәк катысына да мохтаҗ булып йөргән кешеләр бар, алар да безнең кеби адәм балалары ич! Тагы кайсыларының дәүләте дә бардыр, тигезлеге, рәхәте юктыр, йә мәхәббәте юктыр, яисә көндәше-фәләне бардыр. Шундый булырга бик мөмкин, илаһым күрсәтмәсен! Минем хәлем бигрәк рәхәт иңде: эшем эшләнгән, ашым-суым хәзерләнгән, өстем-башым җитү, исәнлегем бөтен — ни әйтергә дә юк иңде. Шул рәвешле гомер сөрсәм, үземне дөньяның иң бәхетле хатыны дип белер идем.
Фәхрия. Рәхмәт, Әсма! Үзеңнең тынычлыгыңны беләсең икән, Ходага шөкер кыласың икән. Кайсы бай хатыннары үзләренең кем икәнлекләрен белмиләр, ни сөйләгәннәрен тоймыйлар, ул фәкыйрьләрне дисәң, аларны кешегә дә санамыйлар; илаһи, киерелеп, түр башыңда утыралар! Ул асрауларга кылынуларын күрсәң, шаккатырсың! Белмим, боларны нәрсә бу кадәр һаваландыра торгандыр?! Байлыклары һәммәсе үзләренең уңганлыгыннан гына килгән дип белерсең. Карап торсаң, кулыннан бер эш килми. Ата-ана дәүләте боза шул.
Әсма. Ул, Фәхрия абыстай, дәүләт гаепле түгел инде! Дәүләтле булып яхшы булырга бигрәк уңай: теләгән йиргә ярдәм кыла аласың, айаган кешеңне күтәрә аласың. Шәфкать булсын да, гакыл булсын! Уй булсын! Андый бай хатыннарын әйтер идем дә шул... Хәреф тә таныма-ганнар! Аларның кай йирләрендә шәфкать булсын, кайсы төшләрендә мәрхәмәт булсын? Гомереңдә тотып бер гыйбрәтле хикәя укыганы юк, кызгандыра торган бер сүз ишеткәне юк! Өендә, шул, асрауларын көчләп, атнада бер-ике йиргә ашка бару белән гомерен үткәрә; дөньядан хәбәре юк, ахирәттән уе юк, дөньяга ашар өчен, эчәр өчен генә килгән дип белә. Рәхәт ни дигән сүз? Гомер ни дигән сүз? Адәм баласы дөньяда ничек торырга тиеш — һичберсеннән хәбәре юк! Ата-анасыннан ни сүз ишетте — шуны сөйли.
Фәхрия. Бик дөрест, Әсма. Картлар да искеләрдән гыйбрәт ал, яңа юлга нигез сал»,— дигәннәр. Ата-ана сүзеннән гыйбрәт алырга кирәк, үз гакылыңа салып эш йөртергә кирәк! Бу заманга инде ата-ана сүзләре белән генә ярап булмый! Замана үзе безне әллә ниләргә куша инде. Безнең әниләр заманыңда башта аршын ярымлы ак калфак иде, өстә үзләре эшләгән күлмәк иде, камзуллары бөтенләй көмеш тәңкә, мәрҗән белән каелып беткән иде; ул читек-кәвешнең исеме дә юк иде. Әле аш-су тагы, ботка белән куастан башка нәрсә юк иде; өйләрдә чыра яндыралар иде; лампаны, бәлки, уйлаган кеше дә юк иде. Замана заманага охшамый шул, безнең заманада инде әлимичествалар яндыра башладылар.
Ишектән асрау керә.
Асрау кыз. Бикә, Риза абзый килде. Әсма (торып). Ник керми?
Шул арада бер егермеләр чамасында, яхшы гына киенгән бер егет — Риза килеп керә.
Риза. Сәламәтме, апа? Фәхрия абыстай, сез дә монда икәнсез, күрми калдым, гафу итеңез, сәламәт торасызмы?
Фәхрия. Әлхәмдүлиллаһ, әле әкертен генә торамыз шулай. Үзең сәламәт йөрисеңме?
Риза. Беркөенчә, Аллага шөкер! (Әсмага карап.) Апа, җизни кайда?
Әсма. Чыгып киткән иде.
Риза. Кая китте икән?
Әсма. Бер дә белмим.
Риза. Сиңа кая барасын әйтмәдемени?
Әсма. Юк.
Риза (иренене кабып). Эм-м! Алай икән!
Әсма. Әллә берәр хәбәр ишеттеңме?
Риза (туктап торып). Юк, сине алырга дип кенә килдем. Абзыйлар аңда көтеп торалар.
Әсма. Кәрим сездәме әллә?
Риза. Юк.
Әсма. Ул кайтмыйча ничек барыйм, әле дә әллә нәрсәгә ачуланып чыгып китте.
Риза. Ул бүген кайтмас инде.
Әсма. Ник кайтмасын?
Риза. Шулай инде... Бүген кайтмый.
Әсма (урыныннан торып). Зинһар әйт, Риза, ни бар?!
Риза. Баргач әйтермен. Әйдә киен, абзыйлар озак көтәрләр. Шатлык хәбәр булмагач... әйтүдә ни файда бар...
Әсма. Риза, зинһар, әйт әле! Әллә Кәримгә берәр эш булганмы?
Риза. Булмаган...
Әсма. Ни бар соң?
Риза (туктап торып). Өйләнгән!
Әсма. (катып торып) Өйләнгән?! Уф Алла! Ул ниткән эш?! (Күзләреннән яшь чыгарып, өстәлгә таянып.) Алла! Ниләр күрәсем бар икән! Анам мине шул көннәрне күрсен дип тудырды микәнни! (Кулларыны күкрәгенә куеп.) Күргән рәхәтләремнең актык көнемени? Икенче шундый тынычлыклар, рәхәтләр күрмәммени? Күрмәм! Күрмәм! (Карылып, туктап.) Бетте, бетте! Кәримнән аерылып... ничек торырмын?..
Фәхрия. Әсма, җылама! Кәрим сине аермаган ласа, нишләп аерыласың. Алла теләсә, тагы шулай ук рәхәтләнеп гомер итәрсең.
Әсма. Әй, Фәхрия абыстай! Белмисең хәлемне! Бүген әле тирес-морыс сүзе өчен дә... сулыгъп-сулыгып җылаган идем... Монысына ничек түзим! Сөйгәнеңнән күргән хәсрәт... Бигрәк авыр тоела шул!
Фәхрия. Әсма, балам, алай кылынма, сабыр ит! Беләм, хәлең бик авыр, хәлеңә сабырдан башка им юк! (Аркасына кулыны салып.) Сабыр ит, Аллаһе Тәгалә ярдәмчең булсын!
Әсма (җылый-җылый). Сабыр итәм... Сабыр итәм! Раббемнен биргәненә разый! Нишлим йөрәгемне! Ярыла!.. Ярыла!..
Риза (күзләреннән яшь чыгарып, җылаган тавыш белән).
Апа бәгырем, җылама! Сабыр ит, безнең хакымыз өчен җылама! Дөньяда кара көннәрдә сабыр итәргә кирәк. Безгә дә бик авыр... Синең көндәшле булуыңны күрү күңелемдә нинди җәрәхәтләр ачканыны белсәң иде... (Туктап торып.) Бу бәлагә сине түгел, үземнең иң дош-ман кешемне дә төшерергә разый түгел дә, без дигәнчә түгел шул! Язмышыңда шулай булгач, бер эш эшләр хәл юк. Авыр булса да, апам бәгырем, сабыр ит!
Әсма (күкрәгенә кулыны куеп). Әй, Риза! Минем хәсрәтләремнең ничек икәнлеген, көндәшнең авырлыгын, хатьш-кыздагы көнчелекнең дәрәҗәсен белсәң иде!.. Хәзердәге хәсрәтем синдә булса иде... Ир булсаң да чыдый алмас идең!
Риза. Апам бәгырем, беләм авырлыгын, беләм! Хатын-кыз булмасам да, хатын-кыз кадәре беләм! Шунларны аңларлык гакылым бар, бөтен дөньяны айарга йитәрлек шәфкатем бар! Бик кызганам, бик айыйм! «Сабыр ит» диюдән башка дәва белмим шул!
Асрау, тәрилкәләр тотып кереп, җылау тавышыны ишеткәч, туктап тора; Фәхрия аңар ишарә белән генә хәзерләргә куша.
Фәхрия. Әсма, Әсма! Тукта, балам, өнә аш та алып керде.
Әсма торырга теләсә дә, тагы йомшак креслога яртылый егылып, үксеп-үксеп җыларга тотына. Риза, аптырап, идән буенда йөри. Фәхрия карчык катып басып тора. Әсма жылауны куәтләңдергәннән-куәтләндерә бара. Асрау тәрилкәләр тоткан көенчә катып тора.
Риза (тагын апасы янына килеп, бераз басып торганнан соң, асрауга). Нәрсә катып торасың? Бар, ичмасам, бер стакан салкын су керт!
Асрау, тәрилкәләрне куеп, су артыннан чыгып китә. Карчык, читкә борылып, яулык очы белән күзене сөртә. Асрау кыз су алып керә.
Карчык (суны Әсманың алдына илтеп). Әсма, Әсма, эч, менә шул суны азрак эч! Бисмиллаһир-рахманир-рахим! (Әсма, карчыкның кулыннан алып, берьюлы бөтен суны эчеп бетерә.) Менә шулай, бәбкәм! (дип, Әсманың аркасыннан кагып.) Инде менә тор инде!
Риза (килеп, торырга теләгән апасына карап). Әйдә иңде, апа, безгә! Моңда Фәхрия абыстай калыр.
Фәхрия. Калырмын, Әсма, бар, күңелең ачылып кайтыр!
Асрау кыз. Аш ашамый китәсезмени?
Әсма (күзене сөртә-сөртә, туныны киеп). Ашамыйм, агу булып төшмәсен! (Фәхрия тора. Риза ишек катына бара. Әсма тун киеп) Дөньяда иң сөйгәнемнән иң авыр хәсрәтләр күрәм! Белмим, киләчәк тагы ниләр хәзерли торгандыр!
Пәрдә төшә.
ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ
Шул ук өй. Мәрьям — утырган, янында төенле бер карчык.
Карчык (төеннәрене чишеп, чыгарып өстәлгә куя). Менә монысы — асыл. Кирәк булса, шкафта бар. Болар бик яхшы әйберләр инде
Мәрьям. Миңа андый әйберләр кирәкми. Энҗе, алтын кебек әйберләрең юкмы?
Карчык. Энҗенең бик яхшылары бар иде, бик эресе! Монда алып килмәгән идем шул, берара китерермен!
Мәрьям. Миңа хәзер булса, яхшы була иде шул. Син килгәндә ярый ла үзем генә өйдә булсам!
Карчык. Мин ирең кибеткә чыккач кына килермен.
Мәрьям. Ирем генә булса, алай итеп тә тормас идем, үзе дә ул, җаным ни тели, шуны алып бирер иде дә...
Карчык. Каенана, көндәшең бармы әллә?
Мәрьям. Көндәшем бар.
Карчык. Әй бәгырем, шул яшь башың белән көндәш бәласен күрәсеңме?
Мәрьям. Язмышың булгач, ни эшлисең соң?
Карчык. Әйтәм, бик ябыккансың! Йөзендә бөтенләй нур беткән! Көндәшең кем? Нинди нәрсә? Кем баласы?
Мәрьям. Мин үзем яшь хатын булып килдем, көндәшем Әсма исемле, бик зәһәр нәрсә. Әнә ончы Камалилар сеңелесе.
Карчык. Алар нәселләре белән зәһәрләр. Ничек чыдыйсың?! Сәламәтлегең дә юкмы әллә?
Мәрьям. Юк, Аллага шөкер, сәламәтлегем бар! Эчем генә поша!
Карчык. Әйтәм, бар дип! Мин сине күзеннән карап белдем! Эч пошу бик йиңел авыру түгел ул! Алар бушлар түгел. Тагы, көндәшеңне күрсәң, йөрәген ярылырга йитә торгандыр! Иреңнең аның белән көлеп сөйләшүен күрсәң, җылыйсың килә торгандыр? Алар һәммәсе дә шул бозудан!
Мәрьям (колагыны салып кына тыңлап торып). Аннан ары, йокы арамда һәрвакыт шуның белән булышам.
Карчык. Бозган, бозган! Иреңне дә суыткан, бу көенчә торсаң, көннән-көн саргаерсың! Шулай итеп, сызып бетәрсең! Ничек булса да, тизрәк карат, им-том иттер, үзеңне ул бәладән коткар! Андый вакытта мал да кызганыч түгел. Башың сәламәт булса, мал табылыр. Вакыты үтсә, исәнлек табылмый!
Асрау хатын (кереп). Бикә, кабарткан апарам ярар микән, аз булмас микән? Чыгып карамыйсызмы?
Мәрьям. Ярый, әйдә чыгам! (Карчыкка карап.) Абыстай, мин хәзер керәм. (Чыгып китәләр.)
Карчык (чит-читкә карап, өстәл өстендәге шикәр савытыннан берничә кисәк шикәрне кесәсенә сала, чәй савытыннан бер уч чәй алып яулык очына төенли, тәрилкәдәге бер сумсаны алып, бер ишеккә карап, бер сумсага карап, зур гына кабып, сөйләргә тотына). Ярар, моны болай итим әле! Хәзер куркытып йиткердем! Безнең хатын-кызның да гакылы юк соң: эче поша, көндәшен күрәсе килми, төшендә шуны күрә, имеш. Көндәш булгач, шулай булмый нишләсен! Синең шикеллеләр булмаса, мин ничек дөньямны уздырыр идем. Иңде мин синең авыруыңа дару бирим! (Исәпләп торып.) Бака кашыгым бар иде! Тырнак табыла инде! Бер ике-өч бөртек кыл кирәк, ул да булыр. Аннан ары... Менә дару сиңа! Сәламәтләнәсең! Ирең сине сөйсә ни файда, тегене сөйсә ни файда; егерме тәңкә акча алам, шул файда! (Тагы исәпләп торып.) Эм-м! Тукта әле, тагы бернәрсә исемә төште, монысын сихер кайтару өчен дим! Иреңне көндәштән суындырыр өчен дип тагы бер нәрсә бирермен. Аннан егерме биш тәңкә була! Алла җан биргәнгә җүн бирә; фатирыма кайдан алып бирер-мен дип торган идем, Алла бирде. Анысы өчен ни бирермен икән? Бүтән карчыклар, изеп эчәргә төя тизәге бирәләр иде, миндә ул юк инде. (Туктап торып.) Йә, тавык тизәген алырмын да, ваклап кына суган йибәреп, борыч салырмын! Исе чыкмасын дип, бераз канәфер суы салырмын. Ярар, алары булды! Моны, шул, җайлап эшләргә кирәк иңде! (Мәрьям килеп керә. Карчык тиз-тшавызыны сөртә.)
Марьям. Тагы, абыстай, аны нишләргә кирәк соң инде?
Карчык. Мин үзем дә көндәш күрдем, ирем көндәшем яклы иде. Күршемездә бик яхшы, намазлы-ниязлы карчык бар иде, шуңар серемне җылап-җылап сөйләдем. Миңа шул ясап биргән иде. Шуннан мин аны һәрвакыт кадер-хөрмәт иттем, көчем йиткәнчә ярдәм иттем. Шуның өчен, үлгән вакытта, миңа өйрәтеп калдырган иде. Мин үзем аларны беләм, әйберләрем генә юк.
Мәрьям. Аңар нинди әйберләр кирәк соң?
Карчык. Аңар инде мин үзем беләм нәрсәләр кирәген. Белгән бер карчыгым бар, шунда бардыр инде. Ул бик кыйммәт сорамаса ярар иде. Син кушсаң, белешермен.
Мәрьям. Күпме сорар икән?
Карчык. Белмим, илле тәңкәгә бирсә ярар иде.
Мәрьям. Бик кыйммәт ич ул алай?!
Карчык. Үзеңдә булмаган нәрсә һәрвакыт шулай була ул. Сөйдерә торганына әллә никадәр нәрсә кирәк түгел, алар һәммәсе үземдә бар. Оренбурга киткән карчыктан алып калган идем. Ансына егерме биш тәңкә йитәр.
Мәрьям. Теге абыстай да егерме биш тәңкәгә бирмәс микән? Алай булса, менә яхшы булыр иде. Бу көенчә минем акчам йитмәс шул.
Карчык. Ярар, сөйләшеп карармын; сине бик айадым. Югыйсә аңар ия күп табыла.
Мәрьям. Аны нишләргә, абыстай?
Карчык. Аларны суындырырга дигәнен түшәкләренә тегәргә кирәк, үзеңне сөйдерергә дигәнен иреңә изеп эчерергә кирәк.
Мәрьям. Алай булса, син, абыстай, шул көннәрдә китер әле! Бу әйберләреңне дә алып кил. Көндәшем, ирем өйдә булса, асламчы хатын төсле генә булырсың, мин озатырга чыгармын да, шунда бирерсең.
Карчык. Ярар. (Торып, әйберләреме күтәреп.) Мин андыйларны күп күргән, ничек эшләргә белермен. Хуш бул, хуш! (Чыгып китә.)
Мәрьям (көлеп). Болай да була! Алла теләсә, көндәшсез дә калам. Шулай бай хатыны булып үзем генә калсам, Хәсәнне дә онытмам. Көндәшем булмагач, ирем сөйгәч, ул вакыт нидән куркыйм? Теләсәм ни эшләрмен. Әле болай йөдәп чыгасың: ни бусы үзеңә генә түгел, ни башкалары белән очрашып булмый. Ул вакытта һәммәсе килә! (Көлеп.) Әй кызык соң минем киләчәк гомерләрем! Ирем өйдә юк вакытларда теләгән вакытымда чыгып китәрмен, теләгән төшемә барырмын, теләгән кешем белән йөрермен. (Көзгегә карап.) Картая төшсәм дә, акча булгач, яшь егетләр дә табып була. Элгәре моны йибәрим әле. Шаулама, китәр ул. Монысы болай булсын әле, башкача йөрәген яндырырмын. Чыдатаммы соң? Әстәгьфирулла! Тегендәге кызлар да миңа чыдый алмыйлар иде. Иремне бер кулыма алып бетергәч, эшне башкача йөртермен. (Көлеп йибәреп.) Алла бирде миңа бер тилене. Әгәр тегене дә йибәреп бетерсәм, бу дәүләт миңа беразга йитәр әле. Бетсә тагы, көенечем дә аз. Аз гына йомшый башласа, чыгам да китәм. Әллә тагы шуның төсле бер тилесе беткәндерме? (Көлеп.) Безнең Казан бай угыллары исән булсалар, һәммәсен Кәрим ясармын! (Исәпләп торып.) Яшем.ничәдә икән? Уналтыда йөри башладым, Казанда дүрт ел тордым. Әүвәлге иремдә сигез ай, аннан соң янә Казанда ук дүрт ел, Оренбургта дүрт ел, Уфада бер ел. Кайткач моның белән очрашкалап бер ел үтте, алганча бер ел, хәзер тукызынчы аем. Утыздан узган икәнмен. Әллә яңлыш санадым! (Башларыны боргалап, көзгегә кйрап.) Юк, карт түгел әле. Тагы мин Кәримгә, егерме бердә генә, дим ич. Утыз яшемә чикле никадәр кешеләр тилертеп, хәзер шул хатыннан да үземне коткара алмаммыни? Акчасыз көенчә, үземнең үткенлегем белән ни чикле эшләр эшләдем. Хәзердә акча да бар, теләсәм ни эшли алам... Гайниҗамал! Монда кер әле!
Асрау хатын (кереп). Нәрсә, бикә?
Мәрьям. Карабрак тор, абзыеңнар кайта башласа, миңа бик тиз кереп әйт! (Асрау туктап тора.)
Мәрьям. Тагы нәрсә кирәк инде?
Асрау хатын. Чакырган идеңез түгелме?
Мәрьям. Чакырдым да әйттем.
Асрау хатын. Бикә, ишетмәдем.
Мәрьям. Ишетмәдең, тишек колак! Абзыеңлар кайтса, миңа кереп әйт!
Асрау хатын. Кайтмаса, ни эшлим?
Мәрьям. Тор шунда, кайтканын карап тор! Менә сүз?! Бар, чык инде! (Асрау чыгып китә. Мәрьям көлеп.) Бу гомерендә кулына бер ир төшерә алмас. (Бер кесәсеннән ачкыч чыгарып, сандык ача да, бер төргәк әйбер алып, өстәл өстенә китереп куя. Урындыкка утырып.) Яшь вакытларымны искә төшерим әле. (Әйберләрне тарата башлый, төргәк кәгазьдән өстәлгә бик куп портретлар таратып йибәрә дә, икенче бер төргәк алып.) Менә болары хатлар. (Портретлардан берсене алып.) Монда Хәйретдин белән икәү икәнмез. (Карап торып.) Моны да эшләдем, йортларына чикле саттырдым. (Икенчесене алып.) Монысы Хәсән белән төшкәнмез икән. Ай, бу вакытларны үзем дә сагынам. Аныңбелән канларга йөрдек. (Үбеп алып.) Ай, бәгърем, иң әүвәл шуның белән йөри башладым. (Тагы берсене кулына алып.) Монысы Гали икән. (Чыраены сытып.) Череп бетте мескен! Шул арада Керим белән Әсма, артларыннан асрау килеп керәләр.
Асрау хатын. Кайттылар, бикә!
Мәрьям (сикереп торып, бер кулы белән хатларны кесәсенә тыгып, икенче кулына портретларны учлап, иренә каршы килеп). Исән кайттыңмы? Озак тордыңыз! (Шул арада мендәрләр арасына портретларны кыстырып куя.)
Кәрим (көлеп). Сеңелләре өстенә өйләнгәч, сыйлый башладылар. Бар әле әйт, Мәрьям, самавыр хәзерләсеннәр.
Мәрьям (ишеккә бара башлап, бер мендәргә карап, бер ишеккә карап, ишекне ачып кычкыра), Гайни, самавырны хәзерлә! (Шул арада Әсма каршы ишектән чыгып китә.)
Кәрим. Ник чыгып әйтмисең?
Мәрьям (янына барып, кулыны кысып торып, көлеп). Сине күземнән йибәрәсем килми.
Кәрим кулыны салып, Мәрьям куенына кереп, үбеп алу белән, тегеннән аяк тавышы ишетелә башлый. Мәрьям мендәрләр янына барып, бер иренә карап, бер ишеккә карап, мендәр арасыннан портретларны алып, кесәсенә тыга. Асрау кереп, идәнгә чәй хәзерли.
Әсма (калфакчан килеп чыгып, асрауга). Гайниҗамал! Апара кабарттыңмы?
Асрау хатын. Кабарттым, бикә чыгып карады.
Әсма (Мәрьямгә). Мәрьям апа, апарасын чаклап кабартканмы?
Мәрьям. Мин синең хезмәтчеңме әллә?! Кирәк булса, кара.
Әсма (көлеп). Ярар, мин хезмәтчең булыйм, үзем чыгып карармын.
Кәрим (Әсмага карап, ачуланып). Тик тор!
Әсма өкертен генә чыгып китә. Асрау әйберләр кертеп куя.
Мәрьям (шкафны ачып, әфлисуннар китерә-китерә сөйләнә). Мине һәрвакыт үзәгемә үтә торган сүзләр белән җанымны кыйный ул! Син дә ир булып шунда, сакал салпайтып, дәшми торасың! Мине алганда ни вәгъдә кылган идең, оныттыңмы? Әйттем мин сиңа «Хатыныңны аерырга булсаң гына барам» дип. Бер ел булды инде, синең күңелеңә дә кергәне юк.
Кәрим. Мәрьям, беләм, беләм. Онытмам. Агаларында өч мең тәңкәләп аласы бар иде, яхшы чакта шуны алып калыйм, дим.
Әсма (килеп кереп). Утырышыңыз! Икенде вакыты йитә, тизрәк эчик тә өйләрне бераз җыештырырга кирәк.(Утырышалар. Кәримгә карап.) Син, ул иртәгә өйләдән чыгуга ук килерләр микән?
Кәрим. Өндәү шулай чыкты.
Әсма (чәй ясап). Бик озак көтәргә булмаса ярар иде, ашлар бозыла башлый.
Кәрим (Әфлисун кисеп, ашый башлап). Бер көнгә чыдарсыз инде!
Асрау хатын (килеп кереп). Абзый, Шакир абзый белән Хәсәнетдин абзый килделәр, кабинетка кереп утырдылар.
Кәрим (чыга башлап). Өстәлгә чәй өзерләңез!
Мәрьям. Бетми инде әллә кемнәр. Рәхәтләнеп чәй дә эчәр хәл юк.
Әсма (сикереп торып). Гайни! (Шул арада Мәрьям дә хатын-кыз ягына чыгып китә. Гайни килеп керә.) Гайни, тиз бул, туларны җыештыр!
Гайни җыештыра. Әсма шкаф ачып, әйберләр алып, түгәрәк өстәлгә эскәтер жәеп, байларча мәҗлес кора. Һәртөрле нигъмәтләр — мөкәммәл байлар мәҗлесе. Гайни җыеп бетереп, самавыр кертеп куеп чыга. Әсма, хәзерләнеп беткәч, звонок бирә дә хатыннар ягына китә. Ул арада коридордан аяк тавышлары һәм «Сату-алуда андый эш булмаенча булмый инде!» — дигән тавышлар ишетелә һәм күренешкә бер калын корсаклы, ялтыраган күзле, простой иске мода киемнәрдән Хәсәнетдин һәм мөкәммәл русча киенгән кечкенә кара бүрекле
Шакир күренә.
Шакир. Бәлки әле урын чыгар. Бохарада үтәрлек булмасмы? Анда бер шундый суга баткан әйберләрне моннан элгәре Бохара товары белән алыштырган идек, Имамовларныкын. Хәзер дә менә Ташаякка килгән сартлар белән мин сөйләшермен.
Кәрим. Яхшы булыр иде, үземезгә дә ул хәзер бик кыйммәт түгел инде. Җыенысыннан биш йөз тәңкәләр алынса, сезгә сату хакы да чыга, үземез дә зарар итмимез.
Хәсәнетдин. Алай, бөтенләй сатылмаса да, әллә ни зарары юк икән.
Кәрим. Ул сатылмый калмый инде. Әле Зөһрә бикә кешесе дә «зәкяткә кирәк иде» дип, дүрт йөз тәңкә бирде. Мин алай бирәсем килмәде. Алай иткәнче, барыбер, үземез кибет бәһәсеннән сикез йөзгә исәпләп зәкяткә бирермез. (Чәй ясый башлый.)
Шакир (Хәсәнетдингә карап). Әлеге, теге, Тимерхан сарт өйләнергә тели. Чибәр генә бер кыз белмимсең? Бик бай кеше.
Хәсәнетдин. Ник өйләнә? Хатыны юкмыни?
Шакир. Бар, «Казан кызы белән торасы килә» ди. Шәйхетдиннәр сеңелләрен бирмәкче булганнар иде, кызлары, Ташаякка төшеп сартларын күргән дә: «Мине маймылга бирмәкче буласызмыни?» — дип җылаган. Аннан ары алар да кире кайттылар.
Хәсәнетдин (көлеп). Әһә! Менә булдыклы кыз икән, әллә үзем алыйммы?
Шакир (көлеп). Яучы йибәреп кара, сиңа нинди исем табар икән?
Хәсәнетдин. Мыскыл итәр шул, «ак сакал» дияр. Белми ул синең күңелең яшьлеген.
Кәрим. Эчеңез әле, йә, нигъмәтләренә йитешеңез!.. Сарты бик ямьсезмени?
Шакир. Алай бик ямьсез түгел. Бер күзе сукыр да, борыны чалышрак; аннан ары, кыз күргәндә сакалын буямаган булган.
Кәрим. Алай аңар кыз табылыр микән?
Хәсәнетдин. Акча күп бирсә, үзем табып бирәм. Яшьләре ничек, ди?
Шакир. Илле, илле бишләр чамасында гына.
Хәсәнетдин. Алай, аның турысында сөйләшермез. (Чәй эчалар.)
Кәрим (чынаягымы күтәргән көенчә). Әле Гайнетдиннәрнең йорты миңа кала, түли алмыйлар. Сатканда күпмегә алырлар?
Хәсәнетдин. Биш меңгә. Синдә күпмедә иде?
Кәрим. Ике меңдә.
Шакир. Алар шулай беттеләрмени? Бик матур кызлары бар иде, байлыкта үсеп, фәкыйрьлектә кияүгә китә икән.
Хәсәнетдин. Миңа бирмәсләрме?
Шакир. Син үзеңә генә кайгыртасың; Кәримгә диген, ичмасам!
Хәсәнетдин. Мин аңар да разый. Әйдә, Кәрим, алып йибәр! Туй итик.
Кәрим (икенчене ясап куеп). Бирсәләр, алам. Барыбер яманатым күтәрелгән: дүрткә тулсын инде.
Шакир. Анарның хәзер сиңа бирми хәлләре юк. Йә, кызыңызны биреңез, йә йортны алам, диген!
Хәсәнетдин. Әйдә туй итик, Кәрим! (Чәй эчәләр.)
Кәрим. Кызлары нинди, куштан микән?
Шакир. Әһә-һә-һә! Аның куштанлыгын кем белсен?
Хәсәнетдин. Менә ал да белерсең.
Кәрим (чәй ясый). «Ал да ал!» дисен, Гайнетдин абзыйны күреп сөйлә!
Хәсәнетдин. Баш өсте! (Сикереп торып.) Хәзер киттем.
Шакир. Тукта, ашыкма! Өйләнү түгел, сөйләнү. Ничек күрәсең, ни сөйлисең?
Кәрим. Эчеңез әле! (Эчә башлыйлар.) Туй расхутларына биш йөз тәңкә бирәм, йортлары үзләренә кала.
Хәсәнетдин. Аламыз. Бәдретдингә минем сүзем үтә.
Шакир. Бик бала жднлылар. Ике хатын өсте дип, бирми калмаслар микән? (Ул арада эчеп бетерәләр, дога кылалар.)
Кәрим. Дөрест сөйлим.
Хәсәнетдин. Башка сүзләрең дөрест булмаса да, синең «өйләнәм» дигән сүзең дөрест буласына ышанам. (Шакир көлә.)
Кәрим. Алай булса, ышансаң, бар, Хәсәнетдин абзый, белеш әле!
Хәсәнетдин. Ярый, ярый! (Торып чыга башлыйлар.)
Шакир (коридорга барып йиткәч). Туйдан мине дә калдырмаңыз!
Кәрим. Шакир, исеме ничек?
Шакир. Сорур.
Хәсәнетдин. Мин хәзер тугры шунда киттем. Хушыңыз, Кәрим, хуш!
Кәрим. Тугры шунда! Хуш!
Пәрдә төшә.
ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ
Риза өе. Матур гына, җыйнак кына бер өй; кич белән, утлар ягылган, идәндә мәҗлес хәзерләнгән. Риза белән Әсма күренә.
Риза (Әсмага). Апа, бу көннәрдә ни эшләп торасың әле?
Әсма. Безнең тормышны син сорама, мин әйтмим инде, Риза! Сөйләргә ни булсын? Анда Сорур да килде инде. Һәрвакыт сугыш, кычкырыш! Кадерлерәк фамилиядә хезмәтчеләр арасында да болай булмый иңде. Әле Сорур кичә төште, бүген шәм яндырып сугыш чыкты.
Риза. Кем чыгарды?
Әсма. Билгеле, Мәрьям.
Риза. Ни өчен?
Әсма. Ни өчен булсын? Кәрим базардан кайтканны Сорур күргән дә каршы чыгарга дип ашыгып барган. Ишек төбендә Мәрьям очраган да үзе элек чыгарга теләгән.
Сорур аны үтеп чыкмакчы булган. Мәрьям бөреп йибәргән дә, Сорур барып шкафка бәрелеп, шкафның тәрәзәсен ваткан; аннан алты пар чынаяк төшкән, шуннан торыр-тормас, Мәрьямгә: «Сары җылан, кулымны нишләттең!» — дип, пыяла белән киселгән кулын күрсәткән икән, Мәрьям ачуы килеп, чәченнән басып тоткан да кыйнарга тотынган. Кәримнең аяк тавышын ишеткәч, кереп йиткәнче эш бетсен дип, Сорурның чәчен тартып, бер уч булыр, өзеп чыгарган. Шул арада Кәрим килеп кергән. Мин үз бүлмәмдә әйберләр җыештырып тора идем. Сорурның яланбаш, канлы кулы белән башын уып ятканын күргән дә: «Нәрсә булды?» — дип кычкырды. Минем бүлмәмә чикле ишетелде. Мин, ни булды икән дип, йөгереп чыктым. Мин барганда бөгеп-бөгеп Мәрьямне кыйный иде. Мин Сорур янына барып ку-лыннан тотып торгыздым да: «Әйдә, Сорур, теге бүлмәгә чыгыйк, кулыңны бәйләрмен»,—дип, алып кына чыга башлаган идем, килеп йитте дә, миңа: «Кая идең син?» — дип, бер сугып йибәрде. Мин Сорур кулыннан ычкынып, мичкә барып бәрелдем. (Кулыны чыгарып.) Сөягем чартламаган микән, бик авырта... Сорурны да тибеп йибәргән иде, мескен, атылып, мич алдына барып егылды. Ул шуннан соң Мәрьям үзен таларга тотынды, әйтмәгән сүзен калдырмады. Әй әдәпсез икән, исем китте. Сорур мескен көн буе җылап утырды. Бөтен идәнемез канга буялган. Менә безнең тормыш шулай. Ахры, аның тегенди булып йөрүе дөресттер, Риза! Менә инде әйтмәгән әшәке сүзен калдырмады. Алладан курыкмый, бәндәдән оялмый, ир хакын да белми икән. Белмим, Кәрим ничек чыдап торды.
Риза. Шулай инде, апа! Бер әдәп качкач, сөйләп тә була, кылып та була. Алла шул оят белән әдәпне качырмасын. Оят качмаган кеше ул, начарлык кылса да, бер кайтып төшә дә инсафына килә, вөҗданына кайта, эшләгән эшенә үкенә. Эч пошуы белән газапланып, икенче эшләмәскә тәүбә кыла. Әмма оят качкан, вөҗданы беткән кеше һичнәрсәдән курыкмый, нәфесе ни теләде, шуны эшли. «Кешегә зарар булмасын, үземә шундый зарар итсәләр, яратмас идем» дими. «Бу миңа файда итте, изгелеккә каршы изгелек итим» дими, «Бу кешенең хәле авыр, ярдәм итим» дими, бөтен дөнья кирәк асты-өсткә әйләнсен, аның кәефе килсә, һич исе китми. Болай итсәм, күз яшенә сәбәп булырмын, дими. Булдыра алса, бөтен дөньяны үз рәхәтенә корбан кылыр иде. Кыла алса, бу ярамас, әхлаксызлырак булыр, кешелек түгел, дими. Юк, алай итәргә ярамый! Эшләгән эшең әхлакка муафикъ булсын, кешелеккә тугры килсен! Югыйсә ул син үзең теләгәнчә, миңа файда булгач, сиңа зарарында ни эшем бар дисәң, мин тагы шулай дисәм, дөньяда адәм балалары ничек торырлар?! һәм шундый кешеләр Аллаһе Тәгаләнең боерыгын тотмаганнары өчен дөньяда бервакыт та рәхәт гомергә ирешә алмыйлар. Үзләренең рәхәтләренә хезмәт дип, элгәре никадәр күз яшьләре түктерсәләр дә, ахырда үзләре дә аларныкыннан әллә ничә өлеш артык яшьләр түгәләр. Көчләнгән кешеләр бервакыт өсткә чыга, чөнки Аллаһе Тәгаләнең хикмәте шулай булган! Хаклык һич аста калмый. Шуның өчендапа, үзең көчләнсәң көчлән, кешене көчләмә! Синең ,күз яшеңне түктерсәләр дә, син кеше яшеннән саклан! Күз яше бик зур нәрсә! Аннан ары, үзеңә зарар иткән кешедән үч алырга тырышма! Кеше сиңа зарар итсен, син аңар файда ит! Менә кешелек шунда! Әгәр син шулай, усаллыкка яхшылык кайтарсаң, ул кеше вөҗданы газапланып, эче пошып, йөдәп чыга. Шул вакытта син аңар яхшылык кылган буласың. Әмма һәр эшкә бер җәза булганга, аны син кичерсәң дә, Аллаһе Тәгалә аны эч пошуы белән газаплаган була да, синең дә үчең алынган була. Менә инде, апа, мин бу эштә Сорурны бик кызганам. Син дә кызганыч, алай да аның кадәр түгел. Ул мескен кыз, бердән, үзе төсле яшь егеткә барам дип торганда, әтисе төсле бер кешегә бирделәр. Билгеле, риза булмаган.
Әсма. Риза булмаса, ни эшләп килгән соң?
Риза. Аталары көчләп биргәннәр. Шул туйларда барысында да кызлар риза булып баралар дип беләсеңме? һич юк. Атасы бирә, мулла никях укый, кызны курчак төсле бизәп кияү катына кертәләр. Югыйсә белмәгән, күрмәгән егет белән бөтен гомерен бергә уздырырга ничек риза булсын? Ул кайдан белсен, аласы егет белән холыклары киләме, юкмы? Ул егеткә моның холыклары ярарлыкмы, түгелме? Егет моның күңеленә туларлыкмы, юкмы? Билгеле, никях эшләрендә туларны уйларга кирәк, кыз бирү артык мал сату түгел ич ул. Яисә бер артык тамакны чыгарып, аннан котылып калу түгел. Кем булса да никях кылган кешеләрнең икесенең гомерләрен бергә уздырыр өчен берсе-берсе белән вәгъдә кылулары, боларның бергә уздырган гомерләрен рәхәт бер тормыш ясарга мөмкин һәм дөньяда иң зур гаеп эшләгән кешеләргә җәза булырга ярарлык бер бәла ясарга мөмкин. Әгәр боларның холыклары берсе-берсенә килсә, бергә гомер сөргәндә шул фамилиянең рәхәте өчен нинди эшләр эшләргә кирәк, шуларны икесе дә үз эшләрен белеп кылсалар, берсенең рәхәтенә икенчесе тырышса, берсенең хәсрәтенә икенчесе кайгырса, билгеле, бу кешеләрнең тормышлары — оҗмах тормышы. Әмма башкача булса, болар икесе дә үз гомерләрен әрәм итеп, дөньядан ләззәт ала алмыйча калалар. Билгеле, Сорурны да шулай иткәннәр. Күңеле булсын дип, ризалык та сорамаганнардыр әле. Икенче, ул кыз ике көндәш өстенә килде. Андый гомердән сәгадәт көтү — корыган агачтан алма көтү шикелле. Атасын әйтәм әле, ни дип бирде бу кеше?! Ни дип тагы монысы килде?! (Туктап торып.) Мискинә шул, аталары бирде — эш бетте, минем ризалыгым да кирәк түгел дип белгәндер. Менә Сорур никях эшләрен белгән булса иде, бу көнге бәлаләргә ирешмәс иде.
Әсма. Атасы-анасы биргәч, белсә, ни кыла ала?
Риза. Ни кыла алмасын. Әүвәл анасына әйтсен, сүзенә каршы киләләр икән, разый булмаганын муллаларга белгертсен. Аннан ары муллалар никях укымыйлар. Укыйлар да икән, бу риза булмаганда никях булмый.
Әсма. Алай бик тәмсезгә китә шул. Ата-анасына шулай итәргә, бөтен дөнья алдыңда рисвай итәргә кем разый булсын!
Риза. Ул рисвайлыкка бу кыз сәбәп булмый, ата-анасы була ич. Үзенең разый түгеллеген белгәч, шәригатькә каршы, гакылга каршы, үз баламыз, теләсәң ни эшлимез дип, балаларын зинданга салырга телиләр ич.
Әсма. Алар ни, һәммәсе шулай, сөйләгәндә генә сөйләргә ярый шул, дөньяга чыгарып эшләп булмый. Бик дөрест, кыз алу, кыз бирүдә синеңчә эш кылынса, Сорур төсле кызларның гомерләре харап булмас иде. Ләкин син сөйләгәнчә кылып бетерү бик авыр, бәлки мөмкин түгел.
Риза. Менә мин балаларымны шулай итәчәкмен. (Гаҗәпсенеп.) Син мине романнарда укып кына сөйли дип беләсеңмени?! Син, апа, минем мөселманча синнән күбрәк белүемә ышана торгансың?!
Әсма. Бик ышанам.
Риза. Инде минем гакылсыз түгеллегемә дә ышанамсың?
Әсма. Ышанам гына түгел, сине гакыллы кешеләрдән саныйм!
Риза. Алай булса, мин сиңа менә ничек мин сөйләгәнчә буласын сөйлим.
Әсма. Ишетим.
Риза. Мин былтыр өйләндем. Абзый өйләндерергә тели башлагач та, мин, өйләнү ни дигән сүз икәнне бик яхшы белгәнгә, шул өйләнүемне, үземне фамилия рәхәтенә илтә торган юл булса иде дип тырыштым. Шуның өчен үземнең күңелемә тулган кыз эзләргә тотындым. Мәшәкать чиктем, эзләдем, таптым. Миннән эш калмый, ләкин миңа ярагач та, аңар ярармы, ул нишләр икән дип белер өчен, аңар хат яздым. «Эш шулай, шулай, син минем күңелемә туласың, син разый булсаң, сорыйм, разый булмасаң, бер-бер теләп йөри торган кешең булса, сиңа разый түгел дип ачык яз, һич аның өчен сиңа дошманлык хисе юылмыйм»,— дидем. (Әсма көлеп тора. Риза сүзендә дәвам итеп.) Язган хатыма каршы: «Гаепләмәсәнә, тегәп куйган кешем бар»,— дип язган. Аңар мине бәладән коткарган өчен рәхмәт укыдым. Икенчесенә яздым. Ансы иңде менә Фатыйма. Ул каршы: «Күңелем белән разый һәм үземне, сиңа бара алсам, бәхетле кыз дип уйлыйм»,— дип язды. Менә мин сораттым, бирделәр. Менә, Аллага шөкер, шулкадәр рәхәт торамыз инде, әйтеп бетерерлек түгел! Менә инде, мин монысын шулай иттем, үзем фамилия рәхәтенә тигендем.
Әсма. Син шулай итәсең дә шул, дөньяда син генә түгел.
Риза. Син дә балаңны-чагаңны рәхәт яшәтәсең килер ич?!
Әсма. Мин генә түгел шул, дөньяда бүтәннәр дә бар!
Риза. Һәммә кешегә бала бертөрле якын ич. Башкалар да шулай итсен! Балалары рәхәт яшәсә, аларга ни зарар?!
Әсма (көлеп). Зарар түгел, шатлык кына. Әүвәлдә аларның күбесе ничек иттереп рәхәткә ирештерергә белми. Бертөрлесе бар: уйлый, исәпли, Аллага тапшырам, ди дә, теләсә эчә торган кеше булсын, теләсә начар холыклы булсын, тота да бирә. Менә, кияве начар чыга да, кызы рәхәт гомер сөрә алмый.
Риза. Ул Аллага тапшыру түгел, наданлык кына. Элгәре холыкларыны карарга кирәк: килешә алалармы? Шуларны уйларга кирәк, аннан Аллага тапшырырга кирәк. Тереләтә, Аллага тапшырдым дип, утка атарга ярамый. Никях ул, безнең халык уйлаганча, бер кечкенә эш түгел. Шуның өчен, ике якның да ата-анасы, боларның холыкларының килешүләренә, үзләренең охшашуларына карарга кирәк; аларга бер-берсе белән танышырга, белешергә юл бирергә кирәк. Бездә һич алай түгел. «Угылы бармы фәлән байның? Бар булса, шуңар кызымызны бирергә кирәк. Атасы яхшы, ишан хәзрәткә кул биргән кеше». Юк, алай түгел, атасын ул кадәр карамаска кирәк, егетен карарга кирәк. Нинди, эчмиме, әллә нинди бо-зыклыгы юкмы, әхлагы ничек, кешелеге ничек? Аның угылының рәте булмаса, атасының ишанга керүеңдә ни файда! Дәүләт дисәң, тәүфыйксыз бай балаларына дәүләт бетерү бернәрсә түгел. Безнең белгәндә генә ничә бай кешеләр бөлде, никадәр кешеләр эштән чыкты. Анарда дәүләт юк идемени? Юк, байлык мәңгелек дәүләт түгел, әмма гыйлем, һөнәр, тәүфыйк — алар мәңгелек. Алар кешегә эләксәләр, ул кеше гомер буена рәхәткә тигенә. Бу байлык бүген миндә, иртәгә синдә, аның шикелле ышанычсыз нәрсә юк. (Тышта арба тавышы ишетелә, Риза, торып.) Җизни килә ахрысы!
Әсма да торып ишек катына бара. Риза чыгып китә. Ишек артыннан:
«Әссәламе галөәкем», «Вәгаләйкем әссәлам!» «Сәламәт киләсезме, җизни?» «Әлхәмдүлиллаһ!» сүзләре ишетелә. Әсма карап тора.
Күренешкә Кәрим килеп чыга.
Әсма. Бик озак тордың, син, әллә бер-бер эш тә чыктымы?
Кәрим. Сорурны Мәрьям янында калдырып китәргә шикләнеп тордым. Ахырда, аннан ары, Фәхрия абыстайны да чакыртып калдырдым.
Әсма. Бик яхшы иткәнсең!
Риза. Үзләре генә куркалармы?
Кәрим. Юк, Мәрьям Сорурны көчли. Иә тагы бербер зур эш чыгара башлар.
Риза. Аларны син шулай һәрвакыт саклап йөрерсеңмени?
Кәрим. Нишлисең соң аны?
Риза (көлеп). Ул өч хатын алу — өч хатынга каравылчы булу дигән сүз генәмени?! (Тагы гаҗәпсенеп.) Фамилия рәхәте кая, тормыш кызыклары кая?! (Ул арада мәҗлесне күрсәтеп.) Утырышыңыз!
Кәрим (утыра-утыра). Юк әле, Риза, син дөнья күрмәгән! Дөньяда каравыл да куярсың, кычкырышырсың да, үпкәләшерсең дә — барысы да булыр!
Риза. Бүтәне бер дә юк шул. Әллә нигә бер үпкәләшсәң дә, башка вакытларда яхшы торсаң, тагы бер хәл иде. Икенче хатын алганыңа өч ел ярым булды, тавышсыз көнеңез булганы бармы?
Кәрим. Әнә шуның өчен өч хатын шул! Аларны тоту бик йиңел эш түгел. Шулай кычкырыша-талаша үткәрсәң дә ярый!
Бүлмә ягыннан ишек шакылдавы ишетелә. Риза ишеккә китә.
Риза (ишеккә бара-бара). Алай үзеңне бөтен рәхәтеңнән мәхрүм калдырып, ирекле баштан өч хатын алу ник кирәк?! (Риза ишеккә барып йитә. Ишектән пылау сузыла, алып китерә башлый.)
Кәрим. Син аны шулай йиңелчә генә бетерәсен. Алай түгел ул. Элгәре берсен аласың, аннан ары икенчегә дәрт төшә; тагы алай-болай була, тагы яңа белән тормакчы буласың. Анысыннан да туела. Дәүләтле кеше тагы ала. Башта, яңа вакытларда, шул хатыныңнан аерылмассың төсле булсаң да, бераз үткәч, башкара ул.
Әсма. Сез шул хатын-кызның саф эчлелеге, мәхәббәте белән уйныйсыз гына икән.
Кәрим. Тик тор, син! (Аш куела.)
Риза (Кәримгә). Рәхим итеңез!.. Мин гомеремдә ике хатын белән тормам һәм Алладан һәрвакыт шуның белән бәлаләмәсә иде дип сорыйм.
Кәрим (ашый-ашый). Чү, Риза, килен бикә тыңлап тора торгандыр! Күңелендә шул булса да, хатын-кыз куркытыр өчен өйләнәм дип сөйләнергә кирәк. Югыйсә курыкмый башлыйлар.
Риза. Башкача күңеленнән якын күрмәсә, аның белән куркытып кына рәхәт тора алмассың. Әгәр күңеленнән якын күрә икән, аның күңелен җәрәхәтләүдә ни бар?! (Һәммәсе ашыйлар.) Өч хатыныңның берсе генә «Мин икенче иргә барам» дисә, яратыр идеңме?
Кәрим (ашый-ашый). Миңа ничек ул алай әйтә?! Кем булган ул?!
Риза. Менә сиңа ничек авыр тоела, аларга да шулай авыр ул. Син әле өч хатыныңның берәрсенең генә әйтүен күтәрә алмыйсың. Минем хатын, башка кешеләрнең хатыннары, бердәнбер сөйгән иреннән шундый сүз ишетсә, нинди авыр була торгандыр! (Кашыгы белән пылау рәтләп) Ашый-ашый сөйләңез әле!
Кәрим. Ярый, бик ашадык, булды инде... Үз хатыныңнан шундый сүз ишетсәң, ник авыр булмасын?
Риза. Менә хатын-кызга да, үз иреннән шул сүзне ишеткәч, авыр була. (Торып ишеккә таба бара)
Кәрим (көлеп). Әһә, әһә, алар хатыннар ич, күтәрсеннәр! Аларның сүзләренә карап йөрергә ярамый, алар ярты гакыл.
Риза (миски белән аш алып килә-килә). Ирләр бөтен гакыллы булып күтәрә алмаганны, хатыннар ярты гакыл булып күтәрсеннәр, имеш, ул ниткән сүз?! (Мискине куя. Әсма иренең тәрилкәсене тота. Риза аш сала-сала.)
Юк ул, җизни, хатынлык гаеп түгел. Безнең халык аны шулай дип белә. Хатыннар да адәм балалары, ирләр дә адәм балалары.
Кәрим (ашый-ашый, көлеп). Хатын ич алар!
Риза. Аларны хатын итеп Алла яраткан. Үзләре теләп хатын булмаганнар ич.
Кәрим. Ярый инде, менә син шулай бер хатын белән генә торып кара инде. Сез бу заманның яшьләре инде, үзеңез теләгәнчә торырсыз. Без шәригать гаепләмәгән эшләрне гаепли алмадык инде.
Риза. Шәригатьтә шулай өч хатын белән торырга ярый дип беләсезмени?
Кәрим. Дүрт белән торырга тиеш! (Тәрилкәсене куя.)
Риза. Тиешлек кая, дөрест түгел әле! (Кәримгә карап.) Бер тәрилкә салыйк әле! (Торып китә.)
Кәрим. Иште... Муллалар белмәенчә дүрт хатын алырга кушалармыни соң?
Риза (аш алып килә-килә). Ул сүзне һич мулла әйтмәс.
Кәрим. Үземезнең хәзрәт әйтә: «Кәрим, дәүләтең бар,— ди,— өйләнү исемен күтәрдең, шәригатькә тутыр инде»,— ди.
Риза (килеп утырып). Шул сүзне хәзрәт, дөрест, әйттеме?!
Кәрим. Ник алдыйм?
Риза (башыны селкеп). Беләләр безнең хәзрәтләр шәригатьне! Синең туеңда өч тәңкә сәдака буласын белгәнгә шулай ди ул.
Кәрим. Шәригатьтә дөрест түгел дисеңме син?
Риза. Безнең динемезчә менә шулай: кеше бер хатын алырга кирәк, сәламәт булганда хатын алмаенча ярамый. Шул хатын белән яхшы берсен-берсе ригая кылып торырга кирәк; өстенә башка хатын алу дөрест түгел; мәгәр дөрест, әгәр бер кеше бер хатынга гына канәгать кылмаса, начар эшләр, хатын-кыз артыннан рисвай булып йөрерлек булса. Ул вакытта да хатыннары арасын гаделлесе, югыйсә, алай да ярамый. (Бәлешне тартып, бераз тәбене кисеп куя. Әсма иренең тәрилкәсенә бераз куя.)
Кәрим. Син, Риза, бөтенләй икенче төрле сөйлисең, минем өч хатын белән торуны да яратмыйсың!
Риза. Яратмыйм шул. Тагы яратмыйм гына түгел, мин сезне кызганам.
Кәрим. Безне ник кызганасың? Әлхәмдүлиллаһ, дәүләтемез бар!
Риза. Рәхәтең булмагач, дәүләт өч тиен ул. Менә шуны кызганам: сезнең йортта шул дәүләт белән рәхәтләнеп гомер сөреп булыр иде. Хәзердә сезнең өеңездә дүрт кешенең гомере өрәм булып ята. Сез үзеңез белми дә каласыз. Бүген хатын-кыз арасында тавыш чыкты әле дип торасыз. Иртәгесен тагы шулай, өченче көнне тагы. Шулай иттереп, сез барыңыз да хәсрәт, тавыштан башыңыз айнымыйча торып, картаеп бетәсез. Кая рәхәт, кая тормыш? Картайгач та яшь вакытыңыздагы сугыш-каннарыңызны искә төшерерсез шул инде! (Торып китә-китә аш арты алып килә. Ашыйлар.)
Кәрим. Соң шулай булса, ни зарар бар?
Риза. Менә сез рәхәт яши алмыйсыз, апам рәхәт яши алмый, тагы Мәрьям, Сорурның гомерләре әрәм китә. Алар да берәр кешегә китсәләр иде, рәхәтләнеп торырлар иде. Сез тагы үзеңезгә рәхәт гомер сөрер идеңез. Хәзер сезнең, бу көенчә, ни сиңа рәхәт, ни апага, ни Мәрьямгә, ни Сорурга, һәм һичбер вакыт булмаячак!
Кәрим. Аны кайдан беләсең?
Риза. Сезнең шикелле өч хатын белән торган кешеләрнең бик күбесен күрдем, һәммәсе рәхәт күрмәде. Сез дә шулай күрмисез, дим. Рәхәт күрмәвеңезгә сәбәп — үзеңез. Менә мин, әлхәмдүлиллаһ, дәүләтем дә сезнеке шикелле зур түгел, рәхәтем сезгә караганда кырык өлеш артык.
Кәрим. Минем рәхәтем юкмыни?
Риза. Элгәре апа белән генә торгандагы вакытларыңны искә төшереп кара. Шул вакыттагы рәхәтләрне бу көнге көнгә чагыштырып кара, аннан ары белерсең! (Һәммәсе кашыкларымы куялар.) Мәгъзүр инде!
Кәрим. Аш кайтарыйк!
Кул күтәреп дога кылалар. Риза, Әсма, Кәрим торалар. Риза өстәлдәге әйберләрне җыештырып ала башлый.
Риза (Әсма белән Кәримгә карап). Апа, шул өстәлнең өстен ачып утырыңыз әле!
Керим түгәрәк өстәлнең сул ягындагы кәнәфигә кереп утыра. Әсма уң якка, аңар каршы утыра. Риза әйберләрне кайсыны алай итеп, кайсысыны болай итеп бетереп, бүлме ягыннан самавыр алып килә дә түгәрәк өстәлгә куя. Әсма машинаны бора да «Казан алган» көене уйната башлый. Риза чәйнек кыздырып чй сала. Ашамак, эчмәк — мәкәммәл, малы бик күп.
Кәрим (Ризага карап). Кәсепләр яхшы буламы?
Риза. Әлхәмдүлиллаһ. Әле тагы башка бер эш башламакчы булам.
Кәрим. Нәрсә, әллә син дә җон җыярга телисеңме?
Риза. Китапханә ачмакчы булам.
Кәрим. Ул ничек китапханә?
Риза. Базар уртасында гына өй алып, анда һәртөрле гарәпчә, фарсыча, төрекчә, русча китаплар куям һәм гарәп, фарсы, төрек, рус журналлары һәм гәзитәләр алам. Теләгән кешегә укырга һәр китап хәзер була инде.
Кәрим. Бөтен кеше кереп укырмы? Аннан сиңа ни файда?
Риза. Анда буфет ачыла, шул буфеттан чәй сатыла.
Кәрим. Гел үзең, Риза, ят эшләр эшлисең. Анда син пәрәмәч, сумса да пешертү кирәк иде!
Риза. Китапханәгә аш ашар өчен кермиләр инде, укыр өчен генә. Әле, теге, чәй сатуымыз да ул китапханәнең никадәр чыгышлары (расхутлары) була, шуларны күтәрер өчен генә.
Әсма. Без аннан файдалана алмыймыз инде!
Кәрим. Син түгел, Риза да чак файда итәр әле.
Әсма. Юк, мин, китаплар укый алмамыз, дим.
Кәрим. Бездә китап беткәнмени? Әнинең иске бөтилекләре һәммәсе шкафта ләбаса!
Риза (көлеп, чәй ясый-ясый). Файдаланырга мөмкин. Сезгә өйгә алдырырга ярый!
Әсма. Алай уңай икән, мин алырмын.
Риза. Бай хатыннары бик күбесе алыр дип уйлыйм. (Шул арада звонок ишетелә, Риза, торып, ирләр ягына чыгып китә.)
Кәрим. Нәрсә бар икән?
Әсма. Бер-бер кеше генәдер. (Тыштан тавыш ишетелә, аңланмый.)
Кәрим (Әсмага). Тында әле! (Әсма коридор буена барып тыңлый башлый. Кәрим бераздан соң.) Нәрсә ишетелә?
Әсма. Аңлап булмый, «Мәрьям бикә» дигән сүз генә ишетелә, кучер тавышы.
Кәрим (сикереп торып). Ни булды икән?
Ул арада Риза караңгыланып кына килеп керә.
Әсма, Кәрим (берьюлы). Ни бар, Риза?
Риза. Кучерыңыз килгән, Сорурның агалары дуктырлар, бабкалар алып килде, ди, Сорурны караячаклар, ди, сине көтәләр, ди. Сез өйдән киткәч, Сорурны тагы кыйнаган!
Кәрим (агарып). Нишләргә боларны?
Риза. Әллә нәрсә таба алмаслар ич!
Әсма. Таба алмыйлармы соң! Бер уч саче йолкынган, бөтен куллары әллә ни эшләп киселеп беткән. Аннан ары тагы «эчем» дип ята иде, йөген салмаса ярар иде.
Кәрим. Тагы ниләр белән мәбтәляләнәмез икән? Ай бу Сорур белән Мәрьям!
Әсма. Иңде шунда Мәрьям белән Сорур гына булса ярар иде, үзеңне дә тыкмасалар инде.
Риза. Авызын чалыш булгач, көзгегә үпкәләргә ярамый шул! (Катып торалар.)
Пәрдә төшә.
ДҮРТЕНЧЕ ПӘРДӘ
Кәрим өе. Шул ук зал; Мәрьям, Сорур, Әсма, Кәрим күренәләр.
Кәрим (йөреп). Менә мыскыл! Шул хатыннан үземне мыскыллатам! (Мәрьямгә кычкыра.) Чык өемнән!
Мәрьям. Алай икән! (Җылаган тавыш белән.) Мине өчәү кыйнап тагы куып та йибәрмәкчеләр! Менә мин эшне Духовный собраниягә салыйм әле. Аннан ни кайтыр, шул булыр!
Кәрим. Әсма, җиктер ат! Төясеннәр шуның әйберләрен, йөз өсте түбән китсен, кадерен белмәде!
Әсма. Кәрим, зинһар, алай кылынма, аерасың килсә, мулла чакыр!
Кәрим. Күп сөйләмә, мин үзем беләм! (Мәрьямгә карап.) Чык, бар! Җыештыр әйберләреңне! Миннән талак син! Талак, талак! Мәһәреңне дә ал, әйберләреңне дә ал, күземә күренмә! (Сорурга карап.) Тор, Сорур, бар, шуны йибәрешеңез!
Әсма да, Сорур да чыгалар.
Мәрьям (яшенә карылып). Мине тагы талап чыгарып йибәрмәкче буласызмыни, гыйддәтемә нәрсә?
Кәрим. Яхшылыкның кадерен белмәдеңме, хөкем белән сорап ал!
Мәрьям. Минем белән судка йөри башласаң, эш бүтән булыр! Мин — Мәрьям! Әстәгьфирулла, мин сине түгел, Оренбурның Ихсан байларны да йортларына чикле яздырдым! Башыңны ашыйм мин синең, яхшылык белән бир!
Кәрим. Күп сөйләсәң, полициягә бирәм, аресныйга яптырам!
Мәрьям. Мине алай дип куркытырмын ди икән! Аресныйда түгел, казаматында яткан мин. Миңа Себер ни, Сембер ни! Мине судтан куркыр дип уйлагансың?! Куркыр, куркыр!
Кәрим. Ярар, сөйлисең булса, башка кешегә сөйләрсең! Бар, чык! (Кулыннан тотып, чыгара башлый.)
Мәрьям. Кит, тотма минем кулымнан, мин синең хатының түгел! Теләгән вакытымда чыгармын.
Кәрим. Әсма, ни эшлисез? (Коридорга кереп китә.)
Мәрьям (ялгыз калып). Нишләдем! Гыйддәт сакларга бирмәсәң, аңар гына аптырамам әле, унике меңне эләктердем! Мәрьям ул белми тавыш чыгармый. Менә аер, китәм хәзер!
Коридордан чыгып китә, чыгып барганда хатын-кыз ягыннан Әсма белән Сорур килеп керәләр.
Сорур (Әсмага карап). Менә, Әсма апа, син!а тормыш! Кайчан бетәр безнең шул тавышлар, кычкырышлар?!
Әсма. Инде бетәр, Мәрьям китә. Әле үзе әйберләр төяшеп, озатып йибәрә.
Сорур. Менә сөйгән хатын, мактаулы хатын ни эшләде? Бигрәк әдәпсез икән инде, илаһым күрсәтмәсен, ир чикле ирнең шулкадәр күлмәкләренә кадәр аерырга! Аннан котылдың инде, Әсма апа, миннән кайчан котылырсың?
Әсма. Ник алай дисең? Бергә торырмыз инде. Син тынычлап кына калыр идең дә, мин яшьтән килгән иремнән аерыласым килми.
Сорур. Юк, Әсма апа, чират миңа, мин аерылам. Аннанары, аерылу — миңа файда гына. (Утырышалар.)
Әсма. Ник алай дисең, Сорур?
Сорур (сулап). Син мине, зинһар, көндәш дип белмә! Мин сиңа һич көндәшлеккә килмәдем. Шул чикле яратмыйм Кәримне, әле тик, Мәрьямгә сүз бирмим дип кенә тордым. Менә шул чикле инде, үземнең кичем булса, бер хәсрәт туа. Йөзен бер күрмәс өчен әллә никадәр хезмәт итәр идем. Бер генә дә сөймим инде.
Әсма. Алай булгач, ник килдең соң, Сорур, үзең яратмыйм дисең? Әллә элгәре сөя идеңме?
Сорур. Юк, элгәре дә сөймәдем, хәзер дә сөймим. (Моңаеп кына.) Әй, Әсма апа! Минем сөюем белән йөримени! Мин бигрәк үзем теләгәнгә барыр идем дә, ата-ана бар шул!
Әсма. Әллә, Сорур, сөйгәнең дә калдымы?
Сорур. Әсма апа, мин сине бик якын күрәм. Бар серемне сөйлим инде. Зинһар, кешегә чыгармасана! Кәримгә әйтеп аертыр дип курка дип белмә! Болай, йөргән егетем булмады, Аллага шөкер, үземне аннан сакладым, алай да...
Әсма. Ник бирделәр соң?
Сорур (моңаеп). Уф, саттылар мине, апа бәгырем! (Җылаган тавыш белән.) Әтиләр Кәрим белән элгәредәй эш итәләр иде. Элгәре дәүләтемез чибәр иде. Бара-тора олуг абзый солдатка китеп барды, бу Шәмсетдин бик бозылып китте. Бик акча бетерә башлаган иде. Шуның белән ул да эш кыла алмады. Менә кәсепче юк, чыгыш күп. Тагы Мәкәрҗәгә бардылар, анда зарар иттеләр. Итмәсләр иде, һәрвакыт абзый исерек. Әти элгәре эшне ташлый башлаган иде, шуның белән ул да эшнең кай ягыннан да тота белмәгән. Менә бурычланып киттеләр. Кәримгә ике мең тәңкәгә йортлары залукта булган, ул саттырырга тели башлаган. Ни эшләргә белми йөргәндә: «Шул йортларын үзләренә бирәм, Сорурны бирсеннәр!» — дигән. Әти башта ни эшләргә белмәсә дә, башкача бөтенләй фәкыйрьлеккә калырмыз дип, вәгъдә кылган. Менә мине шулай бирделәр.
Әсма. Ата-анаң да бигрәк каты күңелле кешеләр икән! Ичмасам, «разыймы» дип сорадылармы?
Сорур. Сорау кайда, белми дә калдым! Туем булды, ул арада кияү дә керде. Уналты яшем тулган гына иде. Харап иттеләр инде, Әсма апа! Ничек кенә башымны алып качыйм.
Әсма. Дөрест тә, бигрәк авыр икән хәлең. Сөймәгән кеше белән тору бик ямандыр шул.
Сорур. Әсма апа! Алла гына белә инде ничек икәнлеген. Дөньяда буннан да авыр хәл юктыр. Ни кылырга да белмим. Аллага тапшырдым. Ничек котылыйм, ни хәйлә белән китим?!
Әсма. Аерып йибәрмәсме үзе, Сорур?
Сорур. Аермый, Әсма апа, беләм, аермый! Аллаһе Тәгалә, әллә ни эшләп, җаен тугры китерсә генә, белмим.
Әсма. Юк, Сорур, ул синең сөймәгәнеңне белсә, тотмас әле.
Сорур. Белә ул, алай да аермый, һәркөнне әрләшеп бетәмез. Холкым да бозылып бетте. Куркам иңде, шундый талашырга өйрәнгән бер хатын булып калмасам ярар иде.
Әсма. Соң, Сорур, сөймәгәнеңне белә торып тотмакчы буламыни?
Сорур. Тота шул, нишлисең, бездә ирек юк!
Әсма. Сон, аңар болай көчләп тотып ни файда икән, ни кызыгы бар икән? Ичмасам, сөйсәң, тагы бер хәл иде.
Сорур. Үзем дә белмим. Хурлана торгандыр. Кәримне сөймәгән дә, аерып йибәргөн исемен күтәрә алмый торгандыр.
Әсма. Аптырадым иңде мин, Сорур, дөньяның кылынышларына! Дөньяда һич рәхәт юк! Кәримнең исәбе Мәрьямне алудан да, сине алудан да үзен тагы рәхәткә ирештерү булгандыр. Рәхәт эш ничек булып чыкты! Хәзер ни үзенә тынычлык юк, ни безгә юк. Без элгәре бик яхшы тордык. Безнең ул торуымыз чикле инде дөньяда бер кеше дә тора алмас.
Сорур. Ничә ел икәү тордыңыз?
Әсма. Сикез ел. Бер ел Мәрьям белән, сине алганча, тордык. Синең белән дә ике ел була торгандыр.
Сорур. Мәүлед бәйрәменнән ике ел тула шул иңде. Бер ел да унбер ай тулып үтте... Бик күп хәсрәтләр күргәнсез сез дә, Әсма апа, алай булгач?
Әсма. Менә яшем утызга йитә, күргән рәхәтләремне, михнәтләремне исәпләп бетерерлек түгел. Сикез яшемдә чагымда әти үлде. Шулай гына рәтләп килә башлаган идек, мин уникедә вакытта әни үлде. Бөтенләй ага-җиңгә кулына калдым. Алай булса да, Аллага шөкер, агаларым яхшы иде, атамнан ким тәрбия кылмадылар. Ризаны укыттылар, мин шулай кыз булып үстем.
Сорур. Әсма апа, сүзеңне бүлмим, син ничек бик күп нәрсә беләсең, күп укыдыңмы әллә?
Әсма. И йа Рабби, күп укысаң ни файда соң! Баргач та «Хәмде бихәдд» белән «Дарелмәҗалис» укый башлаган идем, биш ел укыдым. Чыкканда да шуның белән чыктым. Безнең Риза һәр кече атна көнне кайтып куна иде. Ул мәктәптә укыды. Миңа китап алып кайта иде. Мин туларны укый идем, аңламаганнарымны өйрәнә идем.
Сорур. Әсма апа, ул бик күп укыгандыр, ахры, бик үткен егет, авызыннан ут чыга.
Әсма. Ул әллә ничә төрле тел генә белә, аның китапларын күрсәң, исең китәр, гакылын бетәр.
Сорур. Фатыйма бигрәк бәхетле икән. Кыз чагыңда минем дустым иде. Беремез ничек торамыз, икенчемез ничек!
Әсма. Әй, Сорур, аларның тормышларының кычыклыгын әйтеп бетерерлек түгел инде. Ул безнең Ризаның холыклылыгы, йомшак сүзлелеге! Аларда шылт иткән тавыш булмас. Көлешү тавышы ишетсәң ишетерсең.
Сорур. Әсма апа, тагы шуны кайтарып әйтим әле, безнең теге эшемез бар бит әле. Аннан миңа бер-бер файда булмас микәнни?
Әсма. Кайсы эш ул?
Сорур. Былтыргы, сез өйдә юкта, Мәрьям, Фәхрия абыстайны кабинитка бикләп, мине чәчемне йолкып-йолкып кыйнаган иде. Шуннан соң эчем авыртып йөреп, авырымны да салган идем ич? Әнә шул эшне хөкемгә йибәрделәр. Белмим, ник бу чикле озакка кала торгандыр. Чын булса, Кәрим Мәрьямне хөкемгә илтергә хурланып, гел Мәрьямне «авыру» дип күрсәткән, имеш.
Әсма. Аннан ни файда булыр. Белмим, Мәрьям генә хөкемгә керер, шул.
Сорур. Ансы шулай да, әллә Мәрьям Кәрим өстенә сөйләр. Кайткач Кәрим дә бик каты кыйнады ич. Шулай ничек тә безгә бер-бер килешергә эш чыкмасмы. Чыкса, әтиләр иңде, аерып алмыйча килешмимез, диләр.
Әсма (өстенә карап). Бик авыр эшләрең бар икән, Сорур! Ничек мәхкәмәгә барыл йөрерсең? (Шул арада Керим зал ишегенә килеп, качынып тыңлый башлый.)
Сорур (җылаган тавыш белән). Бу бәладән котылыр өчен иңде, бер генә түгел, мең мәхкәмәгә керергә дә разый инде, Әсма апа! Белмисең, бик авыр! (Җылап кына.) Әйтеп аңлатырга телем кыска инде, Әсма апа! Мондый авыр булмас. Бигрәк яратмыйм шул!! (Ишек төбендә Кәрим кулларын күтәреп, чыраены сытып тора. Сорур сүзендә дәвам итеп.) Гомерем буена шулай изелермен микәнни? Коткар, йа Рабби! Бигрәк бәхетсез бала икәнмен! Бу күз яшьләрем кемнәргә төшәр икән! Коткар, йа Раббем, коткар!
Әсма. Сорур, алай бик хәсрәтләнмә инде! Нишлисең, язмышың шулай булгач. Үзең бозылып китә башларсың, сабыр ит. Үзе дә аерыр әле, үзеннән үтен!
Сорур. Белмисең, Әсма апа! Аягын үбеп-үбеп сорасам да аермый! Хурланмас идем, котылыр өчен сорар идем. Менә, Әсма апа, моннан аерып алып, кучерга бирермез, дисәләр дә аерылыр идем.
Кәрим (ишектән ачуланып кереп). Әле син кучер белән йөрергәмени! (ашыгып килеп, сугам дигәндә.)
Сорур (тезләнеп, кулларыны күтәреп, җылаган) бүген килеп тыгылды. Шуның өчен картлар «яман сыер ярга бозаулый» дигәннәр! (Кәрим аптырап, катып тора.) Әй-әй-әй сезне!
Сорур басып тора, Әсма җылый. Пәрдә төшә.
БИШЕНЧЕ ПӘРДӘ
Кечкенә генә, пакь кенә өй. Ун якта бер авыру яткан; өйне урталый бүлгән чаршау аз гына тартылып тора; сул якта иске генә ак күлмәкле, башында яулыклы бер хатын иске ямап утыра.
Кәрим (авыру тавыш белән). Әсма, Әсма, су бир әле!
Әсма (чәйнек белән су тотып барып). Торгызыйммы? Утырып эчәрсең.
Кәрим. Торгыз! (Әсма торгызып, аркасына мендәр сөйи дә тотып су эчерә. Кәрим, моңаеп.) Әсма, бик ашыйсым килә! Ашарга бер-бер нәрсәң бармы? (Әсма, торып, пешергән ит алып килә дә, тәрилкә белән алдында тотып тора. Кәрим ашарга тотына, узе сөйли; авызы тулган көенчә.) Бу итне кайдан алдың?
Әсма. Энҗеле калфагымны саттырган идем. Ярты пот он, биш кадак ит, чирек чәй, бер кадак шикәр, биш кадак күмәч алдырдым; алай да утыз тиен акча калды әле.
Кәрим (күзләреннән яшь чыгарып). Шул көнгә калдыкмыни? Уф Алла!
Әсма. Нишлисең соң, язмышымыз шулай булгач!
Кәрим (җылаган тавыш белән). Үзем гаепле, уф Алла! Хәлем бик авыр!
Әсма (башыны тотып, кузләрене сөртеп). Әллә, Кәрим, дуктыр чакыртыйкмы?
Кәрим. Өч елдан бирле күп чакырттык инде. Хәзрәтләрдән дә күп өшкерттек. Ходайдан вәгъдә ирешмәгәч, булмый икән. Ярар иде дә... Акча юк шул!
Әсма. Мәрҗәннәрем бар әле. Мифтах бай кызы алмакчы булган иде, шуны сатармыз.
Кәрим (җылаган тавыш белән). Кадереңне белмәдем, Әсма! Белмәдем кадереңне! (Муеныннан кочаклап.) Гомереңне мәшәкатьтә уздырдым, бурычлы мин сиңа, бурычлы!
Әсма (җылаган тавыш белән). Миңа, син сәламәт булсаң, бүтән нәрсә кирәк түгел. Хәсрәтләнмә алар өчен! (Аяк тавышы ишетелә) Чү, кем бар? сикереп тора. Ул арада матур гына киенгән, он күтәргән, бер кулында ит, чәй-шикәр, толыпчан, кышкы киемдә Риза килеп керә.
Риза (Әсмага карап). Исәнме, апа? Әнә шул әйберләрне алып куй әле! Кичә алган идем базардан, онытып кергәнмен. Андый-бундый әйбергә аптырамадыңызмы?
Әсма. Юк, калфагымны саттырган идем, шул акчага алдырдым.
Риза. Ник алай иттерәсең? Анда ук, бер-бер әйберен саттырмаса ярар иде, дигән идем! Мин бер дә авырсынмыйм ич. (Кәрим янына килеп.) Нихәл, җизни, тереләмсең?
Кәрим. Гел бертөрле.
Әсма. Рәхмәт инде, әле дә бик карадың, сиңа гына ышанырга ярамый.
Риза. Алай димә, апа, мин һич авырсынмыйм!
Кәрим. Рәхмәт, Риза! (Җылаган тавыш белән.) Бик рәхмәт! Алла разый булсын! Апаң белән сине тудырган атаң-анаңның урыннарын оҗмахта кылсын! Бурычлы мин, бурычлы мин сезгә, бурычлы! Түли генә алмыйм! Алла кайтарсын сезнең яхшылыкларыңызны! Әсма, китер әле, күзем белән күрим әйберләрен! (Әсма күтәреп китерә.)
Риза. Апа, аңда җизнигә дигән алмалар бар иде, шуларны да ал әле!
Әсма, кызыл алмаларны кәгазь капчыктан чыгарып, Кәримгә берне тоттыра.
Кәрим. Уф Алла! (Карап, ашый башлап, селкенеп.) Алла, Алла, аякларым! Эһе-эһе! Бүген хәлем авыр, Риза. Белмим, үлә торганмын!
Риза. Сәламәтләнерсең әле, җизни... Әллә дуктыр китертикме?
Кәрим (алмасының яртысыны куеп). Ярар инде, шулай да үләрмен! Үлүен үләрмен, бер үкенечем кала.
Риза. Алай да мин дуктыр алып килим әле. Тиз килермен.
Кәрим (бер Ризага карап, бер Әсмага карап, кызарып). Акч-ч-ч-амыз юктыр шул!
Риза. Алары өчен хәсрәтләнмә, җизни, мин аларын карармын, һич хәсрәтләнмәңез! Тәнемдә җаным бар вакытта сезне караудан һич тартынмыйм. (Чыгып китә.)
Кәрим. Әсма, бәгърем, кил, бер сүз генә әйтим! (Кулыннан тотып.) Уф, бер үкенечем кала!
Әсма. Нәрсә ул? Әйт, зинһар, калмасын! Кулымыздан килгәнчә эшләрмез.
Кәрим. Әсма! (Җылаган тавыш белән.) Минем сиңа яучы йөретә башлауларымны, кияү булып кергәннәремне, аннан соң, синең белән генә гомер итүләремезне (кычкырып җылап), тагы минем, сине көчләп, өстеңә әллә нинди хатын алуларымны, уф-ф-ф! Шунысын әйтергә телем бармый... (Әсманың кулына егыла.) Шул эшемне, сине урынсыз, гөнаһсыз җылатуымны ничек бәхилләтим?.. Нинди йөз белән синнән ризалык сорыйм? Эчемнең иң көйгәне шуның өчен! Аллаһе Тәгалә бу көннәрне шуның өчен күрсәткәндер! Бир, бәгърем, кулыңны үбим! Бәхиллә мин гөнаһлыны... Оятсызны бәхиллә! Җаным бул, никадәр изгелекләр кылдың, ми-нем эчемне яндырып, шул гөнаһым белән Алла каршысына йибәрмә! Башка гөнаһларым да нитәрлек!..
Әсма (кочаклап). Бәхил, бәгърем, береннән меңенә кадәр бәхил! һич рәнҗемим. Аллаһе Тәгалә сәламәтлек бирсә иде дә бергә тора алсак иде!
Кәрим. Минем дә үкенечем шул шул, Раббем сәламәтлек бирсә, хезмәтчең булып хезмәт итәр идем!
Әсма. Хезмәт итүләрем өчен дә бер дә авырсынмыйм. Миңа дөньяның бар кызыгы да — сиңа хезмәт итүдә генә.
Кәрим (кулыны чуп-чуп үбеп). Чын дустым, дөрест хатыным! Үләм мин, үләм! Каласың, бәгърем! Чиктердем мәшәкатьләр.,.. Гафу кыл, җаным, гафу кыл! (Кулларын күтәреп.) Иа Раббем, күз яшьләрем бәрабәренә, чиккән михнәтләрем бәрабәренә, шул изге хатынга ике дөнья рәхәтләрен биреп, гомер бир, Иа Рабби, бир, бир! Мин гөнаһлыны да аның изгелеге хөрмәтенә ярлыка! Раббем, әй Раббем! Шулкадәр бурычлы көенчә үләммени? Тәрбияләнерлек мал да калдыра алмыйм. Иа Раббем, үзең асра!
Ишек тавышы ишетелә. Әсма, кулыны үбеп, тора, Кәрим ята. Доктор, Риза ишектән керәләр. Чаршау тартыла. Әсма чаршау артында кала. Доктор Кәрим янына керә. Риза да шунда керә.
Доктор (Кәрим янына барып). Исәнмесез? Ни хәл, ничек ятасыз? Кай йиреңез авырта?
Кәрим. Аякларым бик авырта, бүген бигрәк хәлем юк
Доктор (Кәримнең аякларымы чыгарып карап). Күзеңез дә бозылганмы әллә? (Ризага.) Элек бай кеше идеме әллә?
Риза. Яхшы дәүләтле кешеләр иде. Морадовлар, бәлки ишеткәнеңез дә бардыр.
Доктор. Салихҗан байның нәселеме әллә?
Риза. Салихҗан байның угылы. Бу — безнең җизни.
Доктор. Бик якын кешемез икән. Мин Салихҗан абзыйны бик яхшы беләм. Мин гимназиядә укыган чакта Уфага алар бик еш баралар иде. Кунак өйләре бездә иде. Менә ничек беленми торган!
Кәрим. Сәлим мирза угылымы әллә син?
Доктор. Әйе, без сезнең әтиеңездән зур файдалар күрдек. Уфа янында яңа утарны алган вакытта әти Салихҗан абзыйдан сикез мең тәңкә акча алып торды. Изгелекле кеше иде: акчага каршы акча бирде. Монда килгәч сораштым, рәтләп белүче булмады. Аның бала-сының шулай авыру икәнен белсәм, һәркөнне үзем килеп Караган булыр идем. (Кәримгә.) Авыруыңыз күптәндер?
Кәрим. Өч ел булды.
Доктор (тагы Кәримгә карап, гаҗәпсенгән тавыш белән). Әллә сез элгәре спиртлы эчемлекләр күп эчә идекезме?
Кәрим. Минем дөньяда кылмаган начарлыгым калмаган инде.
Доктор. Ятыңыз, озакламассыз, Алла теләсә, сәламәтләнерсез! Мин язган даруны көненә ике мәртәбә эчәргә кирәк! (Кесәсеннән кәгазь чыгарып, язып Ризага бирә. Кәримгә.) Хуш. Кәрим абзый, тизрәк сәламәтлән! Дөньяны бергә үткәрергә насыйп итсен!
Кәрим. Хуш, рәхмәт татлы сүзеңә!
Чыга башлыйлар. Риза докторның кулына төртә, доктор: «Юк, рәхмәт, алмыйм, алмыйм»,— дип, калушыны кия башлый. Чаршау артына Күмеләләр. Чаршауның сул ягыны ачып, Әсма Кәрим янына керә.
Доктор (Ризага карап, шул чаршау ачылган төштә). Торса, өч-дүрт сәгать торыр. Яныннан китмәңез! Хатын-кыз белән күп чуалганнан булган.
Шул арада аяк тавышы ишетелә һәм аграк сакаллы Габбас абзый керә.
Габбас. Әссәламе галәйкем! Риза (акыртын гына). Вәгаләйкем әссәлам! Габбас. Шәкүр дә монда икән. Ярый, үземезнең дуктыр ул.
Чаршауның сул ягыннан Кәрим янына барысы да керәләр, уң яктан Әсма чыга.
Габбас. Сәламәтләнәмсең, Кәрим?
Кәрим. Әлхәмдүлиллаһ, әкертен генә.
Габбас (кесәсеннән гәзитә чыгарып). Бүгенге гәзиттә нинди билетларга акча чыкканлыгы белдертелгән. 17.841 иче нумир, минем белүемчә, сездә. Караңыз әле! Ул нумирга егерме биш мең тәңкә акча бар.
Кәрим. Безнең билет бар иде дә, ул сатылгандыр иңде.
Әсма. Юк, мин аны акчага йөргәнен белми идем, ул сандыкта.
Риза. Алай булса, күрсәт әле!
Габбас. Әгәр шул булса, аннан ары, сәламәтләнергә генә кала.
Әсма сандыктан билетны алып бирә, Риза билетны тота, Шәкүр, Габбастан алып, гәзитәне тота.
Риза (укый башлап). Уный иде мең сикез йөз кырык бер.
Шәкүр (гәзитәгә карап). 17.841 нумирлы билет, егерме биш мең тәңкә акча чыккан.
Кәрим (торып утыра, авыру тавыш белән). Әлхәмдүлиллаһ, әлхәмдүлиллаһ! Ничек шөкерләр кылыйм. Бу кадәр мәшәкатьләр чиккәч тә, иске дәүләтләр кайтыр дип уйламый идем. Бу акча белән үзем файдалана алмаганымны белсәм дә, никадәр усаллык кылдыгым вә мең төрле мәшәкатьләр, урынсыз рәнҗетүләр белән гомерен харап иткән изге хатыным файдаланачагын белеп, бәлки, минем шул начарлыкларымның бәгъзеләрен гафу кылыр да (җылап), мине дә Аллаһе Тәгалә хозурыңда йөземне кара кылмас дип, бу акчаны аңар һибә кылам. (Докторга карап.) Боларның менә монысы минем хәзерге хатынымның энесе Риза, монысы безнең әтинең приказчигы булган. Мин бай вакытларда да доверенный иде. Минем үземә генә кырык мең тәңкә акча калган иде, кибетемездә алтмыш мең тәңкәлек товар бар иде. Менә хәзер әти үлгәнгә унбиш ел булды. Унике елда бөтен кибетемездән, йортымыздан мәхрүм калдык.
Шәкүр. Аңар сәбәп нәрсә булды соң? Бик тиз вакытта шулкадәр акча беткән.
Кәрим. Үзем сәбәп булдым, үзем. Син әле минем ниләр кылганымны белмисеңме? (Селкенеп китеп.) Алла, Алла...
Шәкүр. Ят, Кәрим абзый.
Кәрим. Юк... Ятмыйм... Уф... Сиңа үземнең... үземнең начарлыкларымны сөйлим...
Габбас. Кәрим, булган эш инде, аны кайтарып булмый.
Шәкүр. Кайсымызда начарлык юк...
Кәрим (көчләнеп кенә). Юк... түгел... менә мин хәзер... үземнең бөтен начарлыгымны күзем белән күргән кебек булам. (Туктап торып.) Әнә минем харап иткән кызларым... күземә күренә. (Җылаган тавыш белән.) Әнә сатлык кызлар... әнә... әнә эчемлекләр.
Шәкүр (әле Ризага карап, әле Габбаска карап). Саташа башлады.
Кәрим. Әнә минем шул вакыттагы гостиница иптәшләрем... Әнә! Алар эчәләр... мин үләм... алар эчәләр. (Ачуланган тавыш белән.) Алар ник монда килмиләр? Юк... кирәкми... килмәсеннәр. (Риза, Шәкүр, Габбас катып торалар. Әсма чаршауны ача.) Килмәсеннәр... мин аларга иптәш түгел! (Куллары калтырарга тотына, әллә нинди куркыныч тавыш белән.) Түгел! (ди дә, урынына егыла.)
Тегеләр барысы да тотарга телиләр, тота алмыйлар. Шәкүр башыны тотып, рәтләбрәк куя. Кәрим тик ята. Барысы да бер сүз дәшми, тик
Кәримгә карап торалар.
Шәкүр (бераздан соң, акрын гына). Йоклады. Бераз хәл җыйсын.
Кәрим (кузен ачып). Уф-ф. Эссе... Ишекне ачыңыз.
Шәкүр. Чын да, монда һава бозылды. Без китик. Хуш, абыстай! Рәхмәт, иреңне шулкадәр ихлас белән каравыңа рәхмәт! (Әсма җылый.) Хуш, Кәрим абзый!&lt;br/&gt;
Габбас (торып). Рәхмәт, килен бикә, ирлек хакын иттең! Риза, сиңа да рәхмәт! (Кәрим янына барып.) — Хуш бул, Кәрим, сәламәтлән: эшне тагы да рәтләрмез.&lt;br/&gt;
Кәрим (авыру тавыш белән). Хуш, бәхил бул! (Җылап.) Сине дә рәнҗеттем, бәхил бул! (Кулыны үбә.) Икенче күрә алмам. Шәкүр, зинһар, минем хатынымның хәер хаһы булыңыз! Риза, синең хезмәтләреңне кайтарып бетерә алмыйм. Гафу кыл мине, зинһар! Әсманы яхшы тәрбия кыл, сиңа тапшырам! Синең яхшылыгыңа ышанып, миннән соң, ичмасам, рәхәт күрер дип үземне җуатам!&lt;br/&gt;
Әсма җылый. Тегеләр дә катып торалар. Риза башыны иеп жавап бирә. Һәммәсе дә: «Хуш бул!», дип чыгып китәләр.&lt;br/&gt;
Әсма (Кәрим янына бара да кулыны тотып). Азрак йиңеләймисеңме?&lt;br/&gt;
Кәрим. Юк, бәгырем, үләм, бәхил бул! Аллага шөкер, сине дә бөтенләй мохтаҗлыкта калдырмыйм.&lt;br/&gt;
Әсма. Минем өчен бер дә хәсрәтләнмә. Бар хәсрәтем шул гына: синсез калам. (Җылап кулын үбә.)&lt;br/&gt;
Кәрим. Каласың, бәгырем, каласың, бәгърем! (Туктап торып.) Су бир! (Әсма чәйнек белән су бирә. Кәрим су эчә да.) Җайлап яткыр! Үләм! (Әсма җылый-җылый кыйблага йөзе белән яткыра. Кәрим Әсманың муенына кулын салып.) Актык сәгатьләрем, актык сәгатьләрем! Сәламәтлектә онытмадың, үлгәч тә онытма!..&lt;br/&gt;
Әсма. Онытмам, җаным, онытмам.&lt;br/&gt;
Кәрим (телләре бәйләнә-бәйләнә). Бәх-и-ил бу-у-ул!&lt;br/&gt;
Бөтен тәне селкенергә тотына. Әсма тик тора. Кәрим тагын бераз тына да, бик авырлык белән: «Алла»,— ди, тагы бераздан: «Хуш!» — ди. Тәннәре тагын калтырый. «Алла» ди дә, кулларын сузып, жаны чыга.&lt;br/&gt;
Әсма. И Раббем! Ниләр күрде, ниләр чикте! Актык гомерләрендә рәхәт күрә алмады! (Кулын үбеп.) Үлде, үлде!&lt;br/&gt;
Шул арада Риза килеп керә.&lt;br/&gt;
Риза (апасының җылаганын күреп). Үлдемени? Әсма. Үлде, үлде!&lt;br/&gt;
Пәрдә акыртын гына төшә.

[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>sv1lyivhj8ewbch36pvw6eqwmimssm9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тормышмы бу?</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1933</id>
    <revision>
      <id>3896</id>
      <parentid>3594</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T08:47:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3896</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238858" sha1="39csmlxgnzyyavk17ofmak3z0lyj5fw" xml:space="preserve">__NOTOC__
'''ТОРМЫШМЫ БУ?'''

«Бер шәкертнең хатирәләре» дигән исем берлә кулыма төшкән шул дәфтәр безнең тормышымызның иң жәрәхөтле җирләрене ачканга, бик күп яшьләремезнен тереклегенә охшаган бу бәхетсез шәкертләрнең буш, мәгънәсез гомеренә карау минем күңелемдә дә шул: «Тормышмы бу?» дигән сөальне китергәнгә, үзем хәл кыла алмаган шул мәсьәләне, бәлки, укучыларым хәл кылыр, мин жзвап таба алмаган сөальгә, бәлки, анлар табар дип, шул «Тормышмы бу?»ны китап итеп бастырырга уйладым.
Мөхәммәтгаяз әл-Исхакый
==1==
Без хәзер әти берлә чәйдән кайттык. Чәй эчкәндә, бербуйдан бүлмә ярыгын кайчылар, чыралар берлә зурайтып, кызлар карап тордылар. Мине быел карчыклар да: «Зураеп кайткан, егет булган»,—диләр. Булганмын шул! Элгәре мине маңка сарыгы дип мыскыл итә торган күрше кызлары, минем берлә су буйларында бәпкәләр саклаучы Миңлебай кызлары бары да миннән качалар. Күрше хатыннары да, мине күргәч, яулыкларының очларын тешләренә кабып, минем берлә исәнләшмичә китәләр. Карчыклар да: «Зур булды инде, Алла хәерле бәхет бирсен, атаң урыннда картай»,— сүзләренә, әни алдында мине кызартып: «Матур бикәч бирсен!» — диләр. Урамнардан үткән вакытта да кешеләр: «Нинди зурайды, әле генә малай иде, шәһәр суы килеште»,— дип сөйләп калалар. Мине күрү берлә тәрәзәләргә кызлар атылалар. Чыннан да, мин шул хәзер кызлар кызыгырлык егет булганмын, ахры. Кызлар карый башласа, үземнең йөрәгем сирәк сикерә башлый. Бик якыннан карасалар, колакларым, битләрем ут кеби яна башлый. Бүлмә ярыгы аркылы «фәлән» кызлар күзе берлә күзем очраса, никадәр карыйсым килсә дә, ихтыярсыз күзем түбән төшә. Мин аларнын күз карауларына каршы, әллә нәрсә эрегән кеби булып, йомшарып-изрәп китәм. Әллә нәрсә оят кеби була, үземне үзем били алмый башлыйм. Тәннәрем калтырый башлый, аяк өстеңдә басып торырга хәлем калмый. Шуның өчен мин кызларны үзләре караганны белмәгәндә яшеренеп карарга яратам. Ул вакытта мин озак иттереп, айларның һәр гьзаларын карап бетерәм. Айларның йөзләрен, күзләрен, кашларын, керфекләрен, авызларын, иреннәрен, билләрен, күкрәкләрен җентекләп карыйм. Айларның шул авызларыннан үбәргә, билләрен кочарга фаразына чумам. Айларның хыяллары берлә кочына, уйнаша башлыйм. Ләкин айларның минем каравымны сизүләре минем бөтен кәефемне боза. Мине башына салкын су койган кеби итеп, баягы фараз кыз урынна исән, терек, селкенә вә хәрәкәтләнә торган кызны китереп бастыра. Мине, тагы айлардан оялыпмы, куркыпмы, күземне алырга, яисә анлар күрми торган кечкенәрәк ярыктан карарга мәҗбүр итә. Мин кайвакытта шул кызлар берлә күзем күзгә очрашкач, күз кысарга да яисә бармак селкергә дә уйлыйм. Ләкин вакыты җиткәч, күземнең кабаклары кадаклап куйган кеби селкенми, бармагым урынннан кузгалмый. Мин үземнең булдыра алмавым өчен үземне шелтәли башлыйм. Ахырдан: «Ярый әле, селекмәү яхшы булды, ул әнисенә әйтер иде. Әнисе минем әнигә әйтеп, мине оятлы ясар иде»,— дип шатланам да. Тагы, шуның өстенә, кызлар берлә уйнашу бит яхшы эш түгел! Әти берлә безнең мөнәсәбәтебез яхшы. Әти миннән әллә ничә сүз сорады. Мин һәммәсенә җавап бирү генә түгел, әти берлә моназарә кылышып китеп, әнине куркыттым да. Ләкин җәй көне өйдә бер эш тә булмау уңайсызрак. Күңел берлә әллә ниләр эшләсе килә. Нишлисен, эш юк! Йөрешергә-нитәргә дә кеше юк. Мужик малайлары берлә уйнап йөрергә миңа килешми дә инде. Мин — Казан шәкерте. Егетләре берлә йөрергә тагы килешми. Анлар сон ни беләләр! Анлар шул бик җамидләр. Кызлар берлән йөрергә тагы шул баягы бер...
28 нче май, 1895 нче ел
==2==
Ягъмурдан соң көн матураеп китте. Мужиклар бары да эчләреннән бәйрәм итәләр. Бүген көн буе кулларына таяк тотып, мужик картлары ашлык карарга баралар. Сабан ашлык кырында хәзер кара җирләр бер дә калмады. Бөтен кыр ямь-яшел күренә. Арыш кыры азрак дул-кынылана да башлады. Безнең бакча да матурланып киткән. Мескен агачлар бу арада бик моңаеп торалар иде. Бүгенге һавалылыкларын күрсәң, исен китәр! Кичәге тузан берлә буялып беткән яфраклар бүген зөмрүд кеби ямь-яшел торалар. Кичә үләм-үләм дигән кеби тора торган агачлар бүген, яшь егетләр кеби, яшел яфраклары берлә шаулашып торалар. Тәмле иттереп юеш исе килә.
Мин ындырга барып кайттым. Андагы үләннәр дә бик матураеп үсәргә хәзерләнеп торалар. Күрше ындырда Шакирның ике кызы ындыр табагы ябып маташалар иде. Мин килгәнне күреп, бүре кеби, куышка керделәр. Безнең якка чыга торган читәнне шытыр-шытыр сын-дырып тишекләр ача башладылар. Мин куыш янына бик киләсем килсә дә, бара алмадым. Яхшы түгел, йә шунда аналары бардыр, яисә күрше ындырдан, йә авылдан бер-бер кеше күрер. Үзләренең куышта икәнлеген белдерер өчен кеби кычкырып көлешәләр.
Мин анлар чыгып киткәч кенә куыш янына килеп, ярыктан карый башладым. Эчемнән анлар берлә сөйләшергә уйладым. Ләкин ничек сүз башласы? Ничек? Тагы бит алар — икәү! Исеме берлә: «Фәхриҗамал!» — дип дәшсәң, берсенең хәтере калыр. «Миңлесылу!» — дип дәшсәң, икенчесенке. Миңлесылуы куышка керде дә минем тарафка сәнәге берлә чүп ыргытты. Әллә белеп, әллә белмәенчә, ләкин мин куркып киттем. Мин бик озак уйлап торганның соңында: «Миңлесылу җаным!» — дип дәштем. Ләкин үз тавышыма үзем куркып, теге ишеткәнне-ишетмәгәнне белмәенчә дә торып, ындырның теге ягына киттем. Менә анлар үзләре сөйләшә башласалар иде!
Фәхри карт зияраттан кайтышлый минем яныма туктап кәефне изде. Кызлар ындыр табагын ябып бетереп кайтып киттеләр. Мин дә Фәхри карт берлә, аның киленнәрен яманлаганын тыңлый-тыңлый, өйгә кайттым.
Бүлмәдә әни янында әллә нинди хатыннар чөй эчәләр. Менә элгәрерәк булса, мин дә шунда сәке янына утырып кына чөй эчәр идем. Хәзер шул инде юк. Мин менә шундый хатыннарның бертуктамаенча гайбәт сатуларын яратам. Бүген тагын көн үтә. Эш юктан, ичмасам, намазга барып килим. Анда да буш, әллә нәрсә тулмаган кеби күренә! Берәр көннән, булмаса, әбиләргә кунакка барып килергә кирәк.
3 нче июнь, 1895 нче ел
==3==
Көтмәгән җирдән мулла җизниләр килеп төште. Өй бераз җанланып китте. Кичә кунаклар янына дип авылның байгураларын ашка чакырдык. Мин хуҗа кеби булып ашлар ташыдым. Мулла җизни берлә түбән оч мулласы саилченең сәламен алу тиешме-түгелме хакында бик каты моназарә кылыштылар. Ахырдан, аш уртасында, әти китап киштәсеннән «Ибне Габидин»не алдырып, шуннан сәлам алуның тиеш түгеллеге хакында гыйбарә күрсәтте. Ул шуннан соң үзе дә көлеп куйды. Эченнән үзенең шул яшь муллаларның бәхәсләрен тиз хәл кылуына бераз һаваланды булырга кирәк. Байгуралар да бер-берсенә карашып, акрын гына: «Бу бүтән шул, бүтән!» — дип, әтине мактый башладылар. Берсе акыртын гына: «Тирә-якта бер инде!»—диде. Яшь муллалар да, әтигә бик кызыккан кеби, әллә нинди бик олуг кешегә караган кеби карыйлар кеби күренде. Безнең әти шәп инде. Ул нәхүне белә, мантыйкны белә, фикъһен белә, гарәпчә бик оста, фарсыча бик оста. Шуның өстенә бик динле, бик ихласлы, бик яхшы. Яшь муллалар кеби, базардан базарга йөреп вакытын уздырмый. Әллә ниләрне хәйлә итеп, авылдан авылга кунакка йөрми. Өч тәңкә акчага бөтен динен сатып, теләсә кемнең хатынны аерып җибәреп, теләсә нинди хатынга никях укымый. Аның бар белгәне — мәсҗед берлә мәдрәсә. Шуның өчен шул аны мәхәллә халкы да ярата, тирә-як халкы да олылый. Мине дә әтисе төсле булыр диләр.
Аштан чәйгә калган кешеләр арасында мин, туп атып болыттан ягъмур яудыруларны һәм дә Төрек берлә Англия политикасын сөйләп, үземнең мәгълүматым күплегенә исләрен китәрдем. Ахырдан солтанның, гакыллылыгы берлә Викторияне алдап, Мисырны кайтарып алуын сөйләдем. Муллалар, мужиклар мөселманның кяферне җиңүенә бик шатландылар. Әти шуннан соң мөселман мәмләкәтләренең таралуы, Бохараның китүе, Шамилнең җиңелүе, Төрекнең мәгълүб булуы хакында фикерләрен сөйләде. Айларның барысының да сәбәбе «низам» дигән булып, башка падишаһларга ияреп китеп, шәригатьне аяк астына таптау, имеш.
Мин кич берлә, әтиләр намазга киткәч, әниләр, Шәрифә абыстайлар берлә чәй эчтем. Айларга мәдрәсәнең ниңдилеген, шәкертләрнең ничек торуларымы сөйләдем. Сөйләгәндә, әлбәттә, үземезнең мәдрәсәнең шәкертлә-рсне, хәзрәтен мактап, башка мәдрәсәләрне яманлап сөйләдем. Иңде безнең мәдрәсәдә дә усал, начар шәкертләр бар барын да, мин иңде айларны башка мәдрәсәләргә багышлап сөйләдем. Ахрысы бит үз мәдрәсәңнең исемене сату ярамый инде. Әни шунда: «Соң, анда тәмәке тартучылар булмыймы, син тартмыйсыңмы? Мин бер дә тәмәке тартуны яратмыйм»,— дип куйды. Мин, әлбәттә, тартмыйм, мин андый эшне яратмыйм, мин эчмим, тәмәке тартмыйм, башка китап кушмаган эшләрне эшләмим. Алай гына ярамый бит, кыямәт бар. «Вәлбәгъсу бөгьдөл мәүти хак».
5 нче июнь, 1895 нче ел
==4==
Мин тышка чыккан җирдән, тәһарәтханә ярыгыннан, күрше кызы Галимәне карап тордым. Әни аны кунак-төшем булганга кул арасына керешергә чакырган. Ул мунчаның идәнен юып кайтышлый йорт уртасында, яшел чирәм өстендә, яланаяк көенчә чиләкләр, савытлар юа иде. Аның сызганган җиңе астында калын, тулы, былт-былт итеп тора торган беләге күренә иде. Юешләнгән күлмәге дә күкрәгенә ябышып, аның күкрәгенең кайсы төше биек, кайсы төше чокырлы идекен тәмам ачык күрсәтә иде. Ул кулы берлә ышкып-ышкып агач савыт юганда, аның күкрәкләренең лып-лып итеп селкенүе дә күренеп тора иде. Мин бик озак үземне үзем онытып шуны карап тордым. Башымнан әллә нинди уйлар үтте. Әй буның шул тулы кулларын кысып торып, таза тәнен кочакларга! Әй шуның сулаганда бер күтәрелә, бер төшә торган имчәкләренә башымны куеп торырга! Мин шуны үбәргә, кочакларга төрле уйлар кордым. Бердән хәзерлән чыгып шуны кочакларга уйладым. Ләкин, Алла сакласын, ул кычкырса яисә кеше күрсә, харап буласың бит! Шуннан ул лапас астына кермәсме дип, шунда керсә, өстенә керергә уйлый башладым. Анда да керде. Янына чыгарга вакыт җиткәч, әллә нәрсә аякларым калтырый башлады. Ихтыярым бетте, чыга алмадым. Мин тагы план корганча, ул кереп китте. Ярый әле, андый-мондый җиңелчә уйлап ташлап, кунаклар алдында оятлы булмадым. Ни уйласаң да, кызлар берлә уйнау бит гөнаһ инде! Минем болай да гөна-һым бик күп әле. Менә хәзер баягы күңел гөнаһым өчен намаздан соң тәүбә кылдым. Ләкин Галимәнең үтеп китүе тагы нәфесемне кузгатты. Усал бу каһәр суккан шәйтан, мөселманның тәүбәсен карап кына тора!
6 нче июнь, 1895 нче ел 
==5==
Кунаклар килү файдадан хали булмады. Без инде өч көннән бирле иртәдән кичкә кадәр ашка йөримез. Минем кесә дә шактый файда итте. Кайтканга ике атна вакыт үткән, мин инде бер сум сиксән тиен акча җыйдым. Җәй шулай үтә. Казанга киткәнчә ун төнкә акча җыям. Баргач та, Аллаһе теләсә, чалбар, камзул тектерәм. Бүген түбән оч мулласына ашка төшәмез. Мулланың балдызы бунда диләр, күреп булса ярар иде. Матур, ди.
Минем сәгать юклыгы кәефсезрәк. Мулла җизнинең дә, түбән оч мулласының да сәгатьләре бар. Минеке юк.
Бүген көн бик эссе! Коенырга барырга бик шәп булыр иде... Унайсызрак. Ничек итеп малайлар берлә коенып йөрергә кирәк. Менә монда Казандагы кеби купальнялар булса, һәйбәт булыр иде. Юк шул. Иртәгә кунаклар китәмез диләр. Күңелсез булып калыр. Әле мулла җизниләр мунчада. Бик кызык, кунак килдисә, безнең әни мунча ягарга тотына. Кунакларны иртүк уятып, мунчага җибәреп, мазаларын китәрә. Мин шуны бер дә яратмыйм. Алай да, мунчада кызарып-пешеп беткән мулла җизни берлә лимон йә бал берлә чәй эчәргә яратам.
Бүген дә мулла җизни берлә чәй эчтем әле. Йа ул күп эчә! Ничек карын ярылмый! Утыз чынаяк эчкәндер! Әнә бер мужик ат җигеп ашка алырга килде. Тизрәк хәзерләнергә кирәк. Безнең әти кеше көттерүне яратмый.
Бүген тагы сигез җиргө ашка барырга. Корсак кына чыдасын инде. Акчасы күпме булыр икән? Менә бар да Очешәр тиен бирсә, кырык тиен булыр иде, ләкин күбесе өч тиен бирә яисә ике тиен. Мулла бер тиен дә бирми инде. Минем кара бүрекне әти яратмаса да, шуны киям инде.
9 нчы июнь, 1895 нче ел 
==6==
Кунаклар киткәч, өйләр ташландык йорт кеби буп-буш калды. Кунаклар, анарның балалары берлә шау итеп, куәтле умарта кеби гөрләп тора торган өй тыныланды, монланды. Бу көннәрдәге ягъмур да, соңгы матур ачык һава да кунаклар берлә бергә китте. Кичә кичтән бирле оллә нинди, яз көне бик сирәк була торган вак ягъмур болыты бөтен дөньяны каплаган. Болытлар, башка төшәм дигән кеби, түбәннән генә акыртын гына агып, матур кук күкне, ялтыраган кояшны каплап, бөтен дөньяга моңлык, ялкаулык йоктыралар.
Мин, бик озак йоклап, сәгать тугызда гына көчкә уяндым. Өй түбәсенә шыбыр-шыбыр яуган ягъмур танышлары йокы арасына кереп, әллә нинди төшләр күрсәттеләр. Чәйнең дә тәме булмады, әти, әни берлә дә сүз сөйләнмәде. Чәйдән соң нишләргә белмәенчә тышка чыктым. Тавышсыз яуган ягъмур, йокы арасында баса торган албасты пәрие кеби, мине акыртын гына һәр ягымнан кочаклый, изә башлады. Мин, үземнең нишләргә теләгәнемне белмәенчә, нишләргә дә кирәклеген уйлый алмаенча, келәт янына утырдым. Ихтыярсыз күзләрем суга туеп бетеп өстләре каралган җиргө текәлде. Җир йотып бетерә алмаган өстендәге су бөртекләрен, анлар остенә вак ягъмур төшеп, айларның төрле төсле селкенеп китеп, өстләренең шәүләләр берлә каплануларын карап торып, башымдагы фикеремнең шул ягъмур шәүләләре берлә каплануыннанмы, айларны сузып, артык алга җибәрә алмадым. Мин башымның уйсыз-нисез туктап торганын хис итеп, шул эшсезлеккө каршы нишләргәлекне уйлый алмадым. Менә әллә кайдан бак-бак дигән тавыш чыкты. Бер үрдәк артыннан берникадәр үрдәк балалары сөйләшә-сөйләшә почмакка җыелган суга таба барып, суда былчырана, быкырдый башладылар. Мин шунларнын быкырдауларын күреп, минем өчен шулкадәр кәефсез көннең анлар өчен бәйрәм булу ихтималы барын уйлап, төрле хайванның төрлечә яратуларын, төрлечә шатлануларын вә төрлечә кайгыруларын уйладым. Менә хәзер бу үрдәкләр кычкырышып-кычкырышып бәйрәм итәләр, сөйләшәләр, шаулашалар, шул ягъмур өчен Аллага рәхмәт укыйлар. Мин шул ягъмурдан туеп, үземне үзем кая куярга урын таба алмый торам. Шулайдыр шул, һәртөрле үзгәрүдән төрле халыкка, төрле хайваннарга файда була торгандыр. Корыдан кирпеччегә файда була, игенчегә зарар була. Иген уңудан ярлыга файда була, байга зарар була. Тагы әллә ниләр, әллә ниләр.
Никадәр йокласам да, йокы туймаган төсле күренә. Ахрысы тагы аштан соң бераз йокларга кирәк. Түбәгә шыбыр-шыбыр итеп ягъмур яуганны тыңлап бераз ләззәтләнергә кирәк.
12 нче июнь, 1895 нче ел 
==7==
Кичә ягъмур туктаганга, бүген кояш бик күптән бирле шул дөньяны яктырта алмаганы өчен, шул көннәрнең казасын кылган кеби яисә аның яктылыгыннан пәрдә булып каплап торган болытларны җиңгәнгә «җиңү бәйрәме» иткән кеби, аның дөньяга сыймый торган яктылыгы, һәр караңгы нәрсәне яктырта торган нуры берлә бөтен нәрсәләрне йомшак кына иттереп кочаклаган, бөтен дөньяны нуры берлә тутырган иде. Аның ямь-яшел кырларга, моңлы-куркынычлы урманнарга, сузылып яткан ялтыраган суларга күз кысулары, айларга төрле мәгънәләр аңлата торган елмаюлары, яшел кырларның, чәчәкләр берлә бизәлгән болыннарның, һавалы урманнарның аңар каршы башларын акыртын гына иеп, аңар каршы нәфис исләре берлә сәлам җибә-рүләре; кыр тургайларының, шул сәламнәрне алып тизрәк хуҗасына бирергә ашыккан кеби, җырлый-җырлый, борылып-бормаланып кояшка таба очулары; аллы-гөлле төстәге күбәләкләрнең хәтфә кеби йомшак канатлары берлә шул саф һаваны яшелле, сарылы, кызыллы, аллы йолдызлар берлә бизәкләүләре; төрле бал кортларының матур тавыш берлә кызуланып, бер чәчәктән икенче чәчәккә күчеп бал җыюлары — һәммәсе бу көнгә бик зур бәйрәм төсе бирә, бу көнне гади көннәрдән аера иде.
Авылларның урамнарыңдагы яшел чирәмнәрендә бертуктамаенча ат-ат, куян куышы, ат карагы уеннарын уйный торган балалар һәм дә, яшел чирәмнәргә корсаклары берлә сузылып ятып, елның матурлыгыннан, яхшылыгыннан шатланып, иске елларны, иске эшләрне, авылларның януларын, атларның үлүләрен, казна өчен әйберләр сатуларын, солдатка китүләрен еойләп, иске хатирәләрен яңарта торган агайлар; урамнарда көтү-көтү тавыкларның әтәч әфәнденең командасы астында сузып-сузып кырлаулары; әтәчнең авылның башка урамындагы әтәчләр берлә кычкырышып сөйләшүләре — бу манзарәне тагы матурлата, аңар тагы күбрәк могьнә бирә иде. Мин дә, шул матурлыкка хәйран калып, шул матурлыктан ләззәтләнеп озак кына карап торганның соңында, әбиләргә барыр өчен тарантасны майлап, ат җигәргә тотындым. Ат та, бу матур көннең гади бер көн түгел икәнлеген белгән кеби, шул матурлыкның әллә нинди тулмаган җирен хис итеп, шуны тутырыр өчен кеби, бик матур итеп кешнәп җибөрде. Саф һава калтырап китеп, атның кешнәве тавышы колаклардан китәргә өлгерә алмады, авылның тагы бер тарафыннан җавап кешнәве килде. Ат, минем җигәргә маташканыма илтифат итмәгән кеби тагы башын күтәреп, тагы кешнәп куеп, шул кешнәүләрдә әллә нинди вәгъдәләр бар кеби, аягы берлә тыпырчынып китәргә тсләгөнен белдертә башлады. Мин дә, утырып чыгып, кояшка каршы шул матур кырлар, урманнар арасыннан, йомшак кына йөгерткән тарантас селкенүе берлә әллә нинди уйларга чума-чума, әбиләргә киттем. Авылны чыктым, яшел игеннәр эченнән диңгездән ярып бара торган көймә кеби, шул яшеллекне кара атым, кара арбам берлә ярып бара башладым. Кырның хуш исләре, мине каршы алыр өчен хәзерләнгән кеби кошларның оркестрлары, мин үткәндә ике тарафтан да ашлыкларның, баш иеп, миңа сәлам биреп калулары мине тәмам исертте. Мин, үземнең шатлыгыма чыдый алмаенча, үземнең кәефемне нәрсәгә сарыф кылырга белмәвенчә, шул шатлык, матурлык галәмендә йөзә идем. Әллә нинди берсеннән-берсе матур фикерләргә чума идем. Шул фикерләрне, шул фаразларны хакыйкатьтән аермаенча ләззәтләнә идем. Менә тагы ат кешнәп җибәрде. Мин йокыдан уянып киткән кеби булып алдыма, артыма карый башладым. Күктән төшкән кеби, күз алдымда француз күлмәк, француз яулык, ап-ак оекчабатадан бер хатынга җиткәнне, аның мине уздырыр өчен кырыйга басканын күрдем. Минем бөтен әгъзаларым хәрәкәткә килде. Әллә нинди зур бер эш көткән кеби, битләрем кызара, кулларым калтырый башлады. Хатынның тугрысына барып, мең төрле фикерләргә күмелеп, хатынга туп-тугры карый башладым. Хатынның матур төсле таза тәннәре минем күңелемдә тагы әллә нинди фикерләр уятты. Ул да туп-тугры карап, нидәндер көлде. Мин иреннәремне кыймылдатып, әллә ни әйтмәкче булдым. Иренм кыймылдамады, авызымнан сүз чыкмады. Мин башымны анар каерып карап уза башладым. Күңелемдә: «Утырырга чакырыйм, фәлән итим, төгән итим»,— дигән мен төрле фикерләр йөри башлады. Ләкин берсен дә мәйданга чыгара алмаенча, һаман ерагая башладым. Кыз, минем күңелемдәге бөтен фикерләремне аңлаган кеби, минем шул булдыксызлыгымнан көлгән кеби, шаркылдап көлде. Мин кызардым. Миннән көлүе өчен ачуым килеп, атны сугып чаба башладым. Ләкин тагы башымны борып карарга тотындым. Кыз кесәсеннән яулык алып селки башлады. Мин дә тагы гайрәтләнеп, атны сабырлатып, кызны көтәргә карар бирдем. Ләкин кыз якынылаша башлагач, тагы әллә нинди курку фикерләре берлә, тагы артыма карый-карый, тагы кызның көлүләреннән хурлана-хурлана киттем. Шул очрашу минем күңелемдә кырык төрле фикер уятты. Бердән, шул кыз берлә сөйләшәсем, уйнашасым килүе бөтен башымны каплады. Шуның берлә бергә үк курку фикере, «кеше күрер, кеше ишетер, яхшы түгел» фикере сугыша башлады. Шуның өстенә карарсызлык һәм дә кызның көлүеннән ачу килү кушылып, минем башымда зур сугыш ачылды. Шул фикерләрнең иң соңында үземне үзем шелтәләү уе, үземнең шундый форсаттан да файдалана белмәү уем куәтләнеп, үземне үзем: «Син нинди егет, син нинди яшь! Син кай вакыт егетлекнең, яшьлекнең ләззәтен күрәчәксең»,— дип шелтәли башладым. Шунларга җавап таба алмаенча: «Икенче тугры килсә, болай калдырмам»,—дип, үземә үзем сүз биреп, үземнең шул начар хәлемнән чыгар өчен кеби, атны куалый башладым.
Менә биек тау өстендә әбиләрнең ялтырап ята торган авылы күренде. Мин, баягы фикердән тизрәк котылыр өчен, тиз-тиз авылга ашыга башладым. Моң гына тора торган җил тегермәннәре, ямьсез уйлар гына уята торган ташлар берлә тулып беткән зияратлар яныннан үтеп, авылга да кердем. Теге фикеремне авылның тышында калдырып, иске генә, моң гына бер йортның калкасын ачтым.
15 нче июнь, 1895 нче ел
==8==
— «Вә рөтбәттә» тәртип кылдым мин аны, «галә мөкаддәмәт» бер Мөкаддәмә үзәренә, «вә -сәлясә мәкаләт» өч мәкалә үзәренә, «вә хатимәт» бер хатимә үзәренә,— дигән, күрше өйдән ишетелә торган әби берлә бер кыз тавышы мине йокымнан уятып җибәрде.
Өй түбәсенең ярыкларыннан гына сузылып-сузылып кергән яктылык, башка бер тәрәзәсе булмаган караңгы чоланда һәм дә мантыйктан бик ерак торган әбиләрнең чоланында «Вә рөтбәттә галә мөкаддәмәт вә сөлясә мекаләт вә хатимәт»не ишетү, бердән, бер мине әллә нишләтеп җибәрде. Мин, бер яктан, мәдрәсә вә мәдрәсәдәге иптәшләр, дәресләр, сәлясә моназарәләре вә, бердән, шул күрше өйдән ишетелә торган, чыкыр-чыкыр майда пешә торган пәрәмәч тавышы, коймаклар исе арасында калдым. Күңелем дә буйларның берсе бер-сен истисна кылганга: «Йә чыкырдап пешә торган коймак хәкыйкать, сөлес мәсьәләсе хыял яисә мин мәдрәсәдә ятам, сөлес — хәкыйкать, бу коймак, пәрәмәч исләре ашыйсы килгәннән булган бер хыял»,— дип төшенә башладым. Ләкин кызу табага яңадан салынган суык май-ның тагы бик зур куәт берлә чатыр-чотыр итеп китүе вә шуның соңындук яшь кенә бер тавышның сузып кына: «Во рөтбәттә» тәртип кылдым мин ул китапны, «галә мөкаддәмәт» бер Мөкаддәмә үзәренә, «вә сәлясә мәкаләт», «вә сәлясә мәкаләт» дип сөаль тарызында сузып торуыны, әбинең шуның сузган «вә сөлес мәкаләт»енә «өч мокалә үзәренә» дип җавап бирүен һәм дә: «Нәрсә күзеңне акайтып торасын? Укы!» — дип кычкыруы, аның артыннан «әгузе бисмилла» әйтеп:
- Гайсә иңгәй тәмам төгәл тугыз йөздә, Дәҗҗалны үтергөйләр белен анда...—дип сузып көйләве минем әбиләрдә идекемә аз гына шөбһә калдырмады.
Мин тиз генә сикереп торып, киенеп, юынрга чыктым; һәм дә кереп, чәй эчәргә утырган бабай һәм оби янында теге өйдәге сабак кызлары хакында, айларның китаплары хакында сораштым. Әби: «Яңа бер китапка керт дип маһирәсе йөдәтте, шуңарга керттем, бер дә күргән китабым түгел»,—диде. Мин ул китапның «Шәмсия» икәнлеген әйткәч, карт мулла бабай да исе китеп: «Кертеңез әле шул китапны»,—дип, китапны керттерде. Китапның «Шәмсия» булуы бабайның әчен катырды, һәм дә аның берлә минем арамда сөлес хакында бер моназарө ачылды. Бабай минем сүзләремнән разый калды булырга кирәк: «Бу китаплар мәрхүм Габдулланыкы. Ул бик һәйбәт Казан шәкерте иде, үлеп китте. Менә шул аның агасының кызлары, башка кызлардан узар өчен, айларда булмаган китапларны укырга маташалар»,—диде һәм дә анда минем өчен дә яраклы китаплар барлыгын сөйләде. Мин, чәй эчәр-эчмәс, ул үлгән Казан шәкертенең китапларын карар өчен, шул кешеләргә киттем. Кайнап торган самавыр янында ике сумка китапларны актара башладым. Әллә никадәр дәрес китапларына башка, төпләмәгән, таралган төрекчә бер китап таптым. Бөтен сумкага таралган бу китапны җыя башладым. Җыя-җыя аның «Тарихы госмани» дигән бер китап икәнен белеп, ул тарих-фәләнне бер дә белмәгәнгә һәм дә теле дә бик үк аңлашылмаганга гаҗәпсенеп, башка китаплар берлә шуны да алдым. Алып кайткач ук тарихы ислам кыйсьмен укып чыктым. «Алты бармак» кеби китаплардан тарихы исламны бераз белгәнгә, буны андау да авыр булмады; акрын гына тегеләрен дә андый башладым.
Менә хәзер кунактан кайтканыма ике атна булды. Тарихны өч мәртәбә укып чыктым. Бу тарих әллә нинди уйлар уятты. Кечкенә бер халыкның зураеп падишаһлык ясавы, ул падишаһлыкның дөньяның иң зур падишаһлыклары арасына керүе, соңыннан аның акрын-акрын гына җимерелүе күз алдымнан кичте. Мин шуның сәбәпләрен эзләдем. Ачык бернәрсә таба алмадым, әтидән сорадым. Ул да: «Соңгы заманада «низам-интизам» дип, шәригать ташлап, аурупалану»,—диде. Бу җавапка мин бохараиларның, «низам-интизам»ны кабул итмәенчә, «шәригать»тән аерылмауларын, айларның изелүләрен сөйләдем. Әти дә аптырап: «Әләмрү лиллаһи, Алланың бер хикмәте бардыр»,—диде. Булса бардыр, ләкин мин дә шул хикмәтне беләсем килә. Казан беткән, Әстерхан беткән, Кырым беткән, Бохара беткән. Тагы әллә нинди гарәпләр беткән. Истанбул начарланган. Бунлар минем башымда бик күп фикерләр, бик күп кайгылар ачтылар. Мик беткән? Ник бетә? сөальләре башымны ваттылар. Мин бик күп уйладым, бик күп уйлыйм...
26 нчы июнь, 1895 нче ел
==9==
Тарихтагы Әңдөлес гарәпләре хакындагысын әти берлә бергә укыдык. Әндәлеснең кайда икәнлеген белә алмаганга, тегеннән алып кайткан кечкенә «Асәре Сәлим Габит» дигән җәгърафия хариталарыннан эзләп таптык. Отинең дә буның хакында мәгълүматы юк икән. Анлар гыйлемнең бик алга китүенә, шулай булса да, әллә нигә бетүләренә мин тагы гаҗәпкә калдым. Чыннан да, ник бу ислам халыкларының башына һәммә җирдә бәла туган? Бунлар һәммәсе дә миндә әллә нинди, шул киткән момләкөтләр өчен матәм кайгысы уятты. Мин, шунларны укыган саен, үз йортым җимерелгөн кеби кайгырдым, хәсрәтләндем.
Кичә бер иптәштән хат алдым. Җәйне кызык үткәрү хакында, күрше кызлары берлә шури-мурилар ясавы хакында язган. Миңдә дә шул фикерләрне уятты. Хат мчарга карар бирдем. Язам. Быел да җәй үтеп китә. Үткән гомер кайтмый! Яшьлек бер килә. Язам, язам!
30 нчы июнь, 1895 нче ел 
==10==
Күңел әллә ни тели, эч поша. Кәеф юк, төрлелек юк. Көннәр бары да берсенә берсе охшап үтеп бара. Күңелсез, мәгънәсез! Әллә ни эшлисе килә, әллә ни тудырасы килә. Берни дә эшләп булмый. Иртәдән кичкә кадәр Йортта йөреп, ындырга барып вакыт уздырдым. Үземнең нчмышымнан үзем разый түгел.
1 нче июль, 1895 нче ел
==11==
Тагы төрлелек: авылга ишан килде. Без тагы ишан берлә кунакка йөримез. Мужиклар бик иелеп ишанның кулын үбәләр, аннан фатиха үтенәләр. Ишан да, чыннан бер зур эш эшләгән кеше кеби, бик зур иттереп кулын күтәреп, озын иттереп дога кыла. Ишан һәрвакыт итәгенә карап утырганга, мужиклар аны: «Алла берлә юллаша»,—диләр. Мөҗчестә чыккан сүзләрне һәммәсен дә ишаннан хәл кылдырмакчы булып: «Хәзрәт ни әйтер әле!» — дип куялар. Ләкин хәзрәт һаман астка караган көенчә дәшми-тынмый тора.
Кич берлә ишанга мөрид булыр өчен өем-өем хатыннар җыелалар. Анлар кайсы сөлге, кайсы ашъяулык, кайсы әбисеннән калган бөтен тәңкә, кайсы җәмәгатеннән урлаган акчаны күтәреп килеп, ишанны шул әйберләр берлә күмәләр. Өшкертүченең исәбе-хисабы юк. Пәри сукканнан, каршы орынганнан, сихердән, күз тиюдән, зыяндаштан, бизгәктән, бабасырдан, баш авыруыннан, күз авыруыннан, йөрәк авыруыннан, катудан, чәнчүдән, очкылык тотудан, тел бәйләнүдән, белмим, тагы нинди чирләрдән өшкертәләр. Ястүдән соң яшеренеп кенә картлар, карчыклар кызларының яхшы тормавыннан, киленнәренең угылларын кулларына алудан зарланырга, угыллары солдатка китмәсен, солдаттагысы исәнлектә-саулыкта кайтсын дип нәзерләр китерәләр. Бала таба алмый торган хатыннар, балалары булмый торган ирләр бала табу дарулары сорарга, балалары үлә торганнар балаларын үтерми торган догалыклар алырга, ире сөйми торганнар сөйдергечләр алырга, байыйсы килгәннәр байлык догалары, байлык бөтиләре алырга киләләр. Бунлар барысы да җанлы-җансыз хайваннар, анларнын тиреләрен, айларның йоннарын, тулаларын, айлардан булган акчаларын китерәләр. Алладан булган теләкләренә ишан хәзрәткә пошлиналар түлиләр. Ишан мәс-җедтә мужиклар берлә зикер укый. Бик озак итәгенә карап торганның соңында, пошкырырга тотына. Мужиклар аның пошкыруыннан бик зур «мәне» (мәгьнә)ләр чыгаралар. Ишан да шул пошкырулардан шактый күп акча чыгара. Безнең әти ишанны яратмаса да, анар мөрид булу-фөлән кеби ваклыкларга риза булмаса да, анын шунда, мәсҗедтә пошкыруларына каршы тормый. Ишан килгәндә шактый файда булгангадыр, ахрысы, ишан тугрысында ләм-мим дип сүз сөйләми.
Мин ишанның шактый кәефен җибәрдем. Ул: «Бо-хараи шәриф...» — дип сөйләргә тотынган иде, мин: «Шәриф инде!» — дип, Бохараньвд начарлыкларын саный башладым. Икенче көнне: «Аксак Тимер хәзрәтләре әүлия булган»,— дип тотынган иде, теге төрек тарихыннан анын мөселманга никадәр зарар иткәнлеген сөйләп, тагы каршы төштем. Әти мин сөйләгәндә көлеп кенә торды. Ишан бер җавап кайтармый тагы башын бөкте. Мин, шул халыкның ишанны әллә кем дип йөрүеннәнме, әллә ишанның, һәрнәрсәне беләм дигән булып, халыкның барын-югын җыюыннанмы, аңар дошманлык били башладым. Ишан килүдән кесә файда итсә дә, күңел файда итмәде, тагы элгәреге кеби бушлык биләде. Тагы күңел төрлелек сорый башлады.
3 нче июль, 1895 нче ел
==12==
Кем бу хатыннар? Шәйтанмы? Фәрештәме? Кеше түгел, улсын беләм. Ләкин шәйтанмы, фәрештәмеле-ген аера алмыйм. Минем бөтен күңелем шунларны күрәсе, шунларның эченә керәсе, шунлар берлә рәхәтләнәсе, шунлар берлә сөйләшәсе, уйнашасы килә. Шунлар мине әллә нинди куәт берлә үзләренә таба өстериләр. Ләкин шунлар янына килгәч, шунлар берлә әллә кайчаннан бирле уйлап йөргән уйларны мәйданга чыгарырга вакыт җиткәч, миндә шунларга әллә нинди дошманлык, айларның матурлыкларына, анларнын сөйли белүләренә, үзләрен тота белүләренә каршы көнләү хисе уяна. Минем күңелем айларның шул сабырлыклары, айларның шул салкынканлылыклары, үзләрен тота белүләренә протест ясый. Айларны шул салкынканлы-лыктан чыгарасым, айларның кызган күңелләрен, кайнаган бөгырьләрен япкан шул пәрдәләрен ертасым килә. Мин айларны хайван кеби уасым, изәсем килә. Миндә әллә нинди ерткыч хисләр уяна. Шунларны мәйданга чыгарырга карар бирүем берлә, айларның йомшак сүзләре, матур көлүләре, йөзләренең ай кеби ялтыраулары, эчләрендәге хиссиятне саклаудан яңакларының ахак кеби янулары, мин сөйләргә сүз таба алмый торганда анларнын йөрәкләренең леп-леп тибү тавышлары мине изәләр, эретәләр, мине әллә нинди көчсез бер чүпрәккә әверәләр. Мин тагы, бер яктан, шунларны оллә нинди олуг нәрсә иттереп, айларга баш ию, анлар ни кушса, ни теләсә шуны булдыру, бер яктан, үземне шулкадәр изүләре өчен, үз-үземне югалттырулары, оныттырулары өчен айларны әллә нинди дошман күрү, шунларны бетерү хисләре арасында кысылам, уалам. Тагы бер якка да хәрәкәт итә алмаенча, аягы-кулы бәйләнгән батыр кеби, үземә, үземнең шулай булуыма сәбәп булучы кызларга, ниһаять, дәрәҗә ачуым килә. Ачуым эчемә сыймый, колакларымны кыздырып, битләремнән яндырып тышка чыга. Аннан тагы тәнемә, җаныма тәэсир кылып, мине тагы эчемнән вә тышымнан яндыра Мин шул ике ут, ике хис арасында янам. пешәм 
Менә бүген дә шулай булды. Иртүк торып үземезнен кечкенә өйгә чыктым. Әниләр, әтиләр йокласа да бу арада бездә куна торган түбән оч кызы Фатыйма кечкенә өйдә күптән торып, чебешләр-фәләннәр ашатып бетереп, тегүенә ябышкан иде. Мин. әүвәл керүемдә аны күргәч тә аптырап китеп, юынр өчен комган гына алып чыктым. Юынган вакытта әллә никадәр уйлар корып, шуның янына кереп сөйләшергә, уйнашырга шуның берлә дустлашырга карар бирдем. Акыртын гына кердем. Ул миннән яшь хисабыннан зур булганга миннән качмый, миндә андый-бундый уй барлыгын да белми торгандыр. Үземне үзем көчләп кенә аның янына барып утырдым. Аның бик гади: «Ник бик иртө тордың?» — дигән сүзенә әллә нинди мәгънәле җаваплар бирергә теләсәм дә, тавышларым калтырый, иреннәрем кыймылдый, битләрем ут кеби яна башлады. Мин калтыраган тавыш берлә әллә нәрсәләр мыкырдадым. Ул, минем нинди халәттә идекемне белүдән булырга кирәк, көлде дә: «Кандала ашадымыни?» — диде. Мин тагы ни җавап оирергә аптырап калдым. Теккән вакытта энә чәнчеп җеп тартудан килгән бөтен тәненең хәрәкәтләрен сәер итә башладым. Ул тагы көлде дә, миңа карап: «Әллә авырыимсың?» — диде. Мин тагы бу сөальгә: «Сине сөям фәлән»,— дигән кеби сүзләр әйтергә уйласам да, үземнән «юк» дигән сүзгә башка нәрсә чыкмады. Минем болай торуым бик мәгънәсез булганга, акыртын гына кызның янына шуып-шуып килеп кулымны муенына салмакчы оулдым. Әллә ничә күтәреп, әллә ничә төшергәннән соң, кулымны акыртын гына муенына куйдым. Кыз бер сүз дәшмәенчә, минем тарафымнан башка хәрәкәтләрне көткән кеби, миңа карамаеңча тегүеңдә дәвам итте. Минем йөрәгемнең лепелдәве бөтен өйгә ишетелә башлады Кыз мине бераз батырайтыр өченме, бик күп мәгънә аңлатырлык бер караш берлә миңа карады. Мин бу карашта әллә никадәр дәрт аңласам да, буннан соң да кулымны селкетеп яңа бер хәрәкәт ясый алмадым. Кызның муенындагы минем кулым җансыз кеби хәрәкәтсез калды Кыз, табигый уларак, минем бу ярым-ярты хәрәкәтемнән риза булмадыгыннан, үз тарафыннан миңа таба бер-бер эш эшләргә үзен җиңә алмаудан булырга кирәк, тагы бераз шулай торгач, тагы минем күземә: «Һаман шулай торасыңмы, йә әле, мәми авыз»,—дип караганның соңында: «Алай ярамый...»—диде. Миннән тагы бер-бер хәрәкәт көткән кеби, тик калды. Мин тагы бер эш эшли алмадым. Ул: «Ал кулыңны»,—диде. Мин кулымны алдым. Үзем кып-кызыл булып, үземне үзем сүгә башла-дым. Кыз тагы тегәргә тотынып, мине юк кеби иттереп эшенә дәвам итте. Бераздан сон күзенең очы белән генә карап, миндә артык куәт юклыгын хис кылып булырга кирәк: «Бар, чык, кешеләр керә башлар»,— диде. Мин, никадәр чыгасым килмәсә дә, никадәр шул кызны кочаклыйсым, үбәсем килсә дә, торып чыгып киттем. Бакчада утырып бик озак үземне үзем сүктем. Авызга чәйнәп салган ашны ашый алмавыма, үземне үзем тота алмавыма хәйранга калдым. «Буннан соң икенче кат тугры килсә, болай ясамам»,— дип, бик нык үземә суз бирдем Иитәр, әле дә бик күп форсат югалттым!..
5 нче июль, 1895 нче ел 
==13==
Кичә шәһәрдән бер әллә нинди китап алып кайттым. Теле минем тарих теле берлә язылган булса да, тырышып укый торгач, аңладым.
Китапта бер Ташкентлы мулла Габбас дигән кешенең кырык газизләр зиярәтен эзләп йөреп, Испаниягә барып чыгып, минем теге Әңдәлес тарихында укыган гарәпләрнең калдыкларыннан гизле бер атауда яшәүче мөселман гарәпләргә барып очравын һәм дә айларның хәзерге тормышларының ничек икәнлеген тасвир иткән. Бу китап дөрест булса, чыннда шундый җир булса, ул оҗмах инде. Анда фәкыйрь юк, ач-ялангач, теләнчелек иткән зәгыйфь юк, актык сулышында авызына су салырга кешесе булмаган авыру юк, золым юк, җәбер юк, һәр җирдә тигезлек, һәр җирдө гадәләт. Тормышлары шулкадәр уңайланган, анда безнең кеби начар атлар берлә йөрүне, дөяләр, үгезләр берлә шәһәрдән шәһәргә килүне әллә кайчан онытканнар. Айларның бөтен шәһәрләре, авыллары арасында күз ачып күз йомганча күз күргән җиргә җитә торган пыраклар кеби электрик вагоннары йөри. Анда бездәге кеби мелт-мелт итеп, ярлы кешен сүнәм-сүнәм дип куркытып тора торган табагач лампалар урынна һәр өйдә, һәр бүлмәдә әллә нинди матур, пөхтә электрик лампалар төнне кичтән аермаслык иттереп яктырталар. Анда, бездәге кеби ирләр теләсәләр, йомычканы йомыш итеп, хатыннарын кыйнау, кечкенә генә эшләрне сәбәп итеп, айларны аеру урынна хатыннар үзләре үзләрен идарә кылалар үз эшләре өчен үзләреннән хатыннар сайлап, үзләренең низагъларын үзләре күрәләр.
Анда, бездәге кеби, муллалар бот күтәреп, һәрнәрсәне инкяр кылып: «Шәригатькә сыймый!» — дип тормыйлар Айларның мәдрәсәләре, бездәге кеби, чүплек башында чүплек оясы кеби булмаенча, безнең падишаһларымызның сарайлары кеби зиннәтле, пөхтә, зур эшләтелгәннәр Айларның падишаһлары, төрекнеке кеби, йөзәр, меңәр җарияләр берлә чормалып-чуалып ятмаенча, гади кеше кеби эш итә, гади кеше кеби мәмләкәтенә хезмәт итә Хасыиле, андагы эшләр һәммәсе мондагының киресе Чын, бездә дә шулай булса, нинди кызык булыр иде һәммә кеше рәхәтләнеп яшәр иде, һәммә кеше әллә нинди кирәкмәгән тамак кайгылары берлә йөдәмәс иде Ьар да эшләр иде, бар да ашар иде. Ник бездә шулай булмаган? Әнә ул гарәпләрдә шулай булган, ник бездә булмаган? Без дә мөселман ич! Ник айларда уку ул кадәр алга киткән дә, бездә наданлык шулкадәр падишаһлык сөргән? Ник бездә шулкадәр золым-җәбер җәелгән дә, айларда ул беткән?
Ник бездә бөтен урамнар хәерче, карак берлә тулган да, айларда ул беткән? 
Ник бездә хатыннар җарияләр кеби калган да ан-ларда падишаһлар булганнар? Буның сәбәбе ни?
Тәкъдирдер шул!
Әй! Безгә дә Ходай аларныкыча тәкъдир иткән булган.
7 нче июль, 1895 нче ел
==14==
Бүген карабогдайларны карарга дип, кырга чыккан идем. Ни күзем берлә күрим: түбә өстендә, бер борай иире кырыенда, шәйтан таягына ил сарган. Мин әллә ни тапкан кеби, йөгерә-йөгерә өйгә кайтып әнигә сөйләдем. Әни, бер кешегә дә сөйләмә дип, бик тиз корт тубалын, битлеген миңа бирде дә, кечкенә генә шәл ябынып, кеше күрми торган җирдән су буйлап кына киттек. Судан кайта торган хатыннар минем тубалымны күреп: «Абыстай, әллә ил таптыңызмы?» — дип әйтергә теләсәләр дә, әни: «Юк, Миңлекол абзыйларга тубал төзәтергә генә илтәмез, умартамыз уйнаткалап тора»,—дип җавап бирә дә кызу-кызу китә иде. Хатыннар әнинең сүзенә ышанмыйчарак аптырап калдылар. Менә без авылдан чыгып та киттек. Мин эчемнән: «Таба алырмын микән? Урынны онытмадым микән? Ил үлмәде микән?» — фикерләре белән мәшгуль булсам да, канатлы кош кеби очам гына.
Менә түбә өстенә менеп җитә башладык. Мин алтын тау тапкан кеби, тиремә сыймый барам. Әни дә, минем арттан калмаска тырышса да, арыды, мине еш-еш: «Кызуланма! Кызуланма!» — дип туктата башлады. Менә барып җиттек. Менә теге борай, әнә теге ягы солы, аның күршесе — карабогдай. Әнә шәйтан таягы һаман сыгылып тора, ә, китмәгән икән. Менә мин хәзер барып та җиттем. Әнине көтеп торам. Әни илне күргәч, аның зурлыгына исе китеп, тирә-ягына «бисмилла» әйтеп, «күз тимәсен» дип төкерде. Үзенең битләреннән кызыл тир чыкканга, акыртын гына утырып хәл җыярга тотынды. Мин шул вакыт тубалларны хәзерләдем. Ул битлек киеп, кулларына бияләйләр киеп, җыярга хәзерләнде. Минем өчен битлек булмаганга, казакием берлә томаланып кына әнигә ярдәм итә башладым. Менә әни, «бисмилла» әйтеп, әүвәлге чүмечне алып состы. Кортлар бердән кузгалып китеп уылдый башладылар. Ул тагы берне салды, тегеләрнең уылдаулары тагы куәтләнде. Шәйтан таягыңда калганнары казан кеби кайнарга башладылар. Тубалга кергәннәре тагы кырык төсле музыка уйный башладылар. Чүмечтән очып киткәннәре әнинең башы, минем башым тугрысында әйләнеп-әйләнеп җырларга тотындылар. Шул арада берсе быж иттереп килеп, минем борынмның очына утырды. Мин төшерергә өлгерә алмадым. Борынма бик очлы, бик ачы утын тыкты. Мин кинәттән сикереп китеп кортларны куркыттым. Анлар тагы тавышлырак җырлый, тагы безнең башлар өстендә күбрәк әйләнә башладылар. Әни кызу-кызу тубалга сала башлады. Әни салган саен, тубалда гөрләү куәтләнә башлады. Шәйтан таягыннан корт шактый кимеде. Аның сыгылып яткан бер ботагы бераз башын да күтәрде. Кортлар үзләреннән үзләре дә, күпердән чыга торган хайван кеби, тубалга таба керә башладылар. Әни: «Анасы керде, хәзер бетерәмез!» — дияргә өлгерә алмады, әллә кайдан арба тавышы ишетелә башлады, һәм дә бик тиз безнең тугрыга килеп җитеп: «Ил тапканнар, ил тапканнар! Уртак!»—дигән тавышлар ишетелә башлады. Мин ул тарафка өйләнеп карап, ямь-яшел чапкан печән өстенә ат тотып утырган бер ир, ак эшләпәләр, кызыл күлмәкләр киеп утырган ике хатынны күрергә өлгерә алмадым анлар бары да бердән атларыннан сикереп төшеп «Уртак!» дип йөгереп килә башладылар һәм дә әни янына килеп, җыю мөштәрәк булып, биләү дә мөштәрәк булсын өчен, куллары берлә берәр корт салган төсле кылана башладылар. Ирләре, салыйм дигәндә манлаены бер корт чагудан кулы берлә нишләгәнен белмәенчә тубалның эченә бөтен кулын тыкты. Кортлар бердән дулый башддылар. Бер минутта әнинең бөтен башы-өсте корт оелән тулды. Бик зур тавыш күтәрелде. Теге мужик вә хатыннар кулларымы селки-селки кортлардан кача башладылар. Әни тубалны ябарга өлгерә алмады бөтен корт чыгып бетте. Анлар югарыда тагы әйләнеп-әйләнеп җырларга тотындылар һәм бер-ике әйләнгәннән сон урманга таба ага башладылар. Теге мужиклар, үзләренең ни кылганлыкларын хәзер белсәләр дә, калган-поскан кортлар айларны куып-куып йөгертеп чакканга анлар акырып-бакырып йөрергә тотындылар. Атлары элгәре-рөк тик торса да, берничә корт барып чаккач та ул да сикерә-сикерә чабып, арба артын чыгарып юл буйлап авылга таба китте. Мин, алтын тау югалткан кеше кеби, ил артынан бераз чапсам да, күземнән югалгач әни янына кайттым. Әнинең битләре, маңлае тирләп-пешеп беткән, куллары да корт угы берлә шешенеп оеткән иде. Йөзенә дә әллә никадәр ачу килү төсе чык-кан иде. Теге мужиклар, хатыннар һәммәсе дә безгә күренмәс өчен арбаларын калдырып, ашлыклар арасыннан киткәннәр иде. Без әни берлә бераз карашып торганнан соң, әни: «Каһәр сукканнар! Нинди зур илне әрәм иттеләр!»- диде дә, торып кайта башлады
Миңа бу юлы буш тубал, буш битлекне күтәреп кайту, бердән, авыр, икенчедән оят төсле тоелды Кеше күрсә: «Илеңез кая?» дияр кеби булды. Курка-курка яшеренә-яшеренә генә, буш тубалны күтәреп өйгә кайттык. 
==15==
Тагы эш җитә, тагы җәй үтә. Мин тагы җәйдән бер файда итә алмаенча калдым. Кичләрен, иртәләрен бөтен авыл чалгы кайрау тавышы берлә яңгырый. Чалгылар хәзерләнәләр. Кызлар кызу-кызу киндерләрен агартып бетереп, тукмаклап сандыкларга җыеп, янмый торган балчык келәтләргә кертеп куярга ашыгалар. Яшь киленнәр, кызлар, урак, печән өчен яңа эшләпәләр бастыралар, искеләрен буяталар. Аркаларына тагар өчен сач такмаларын яңадан тезәләр, кулларга җиңсәләр тегәләр. Хәзерләнәләр, елыңда бер килә торган зур эш бәйрәменә хәзерләнәләр.
Озак үтмәй печәнгә төшәрләр. Аның артыннан уракка, аның артыннан орлык җитәр; аның артыннан тагы урак. Авыл халкы тәмам кыр кешесе булып китеп, өйләренә ашарга-эчөргә генә кайтырлар. Авылларда бөкре картлар, чебеш ашатырга калган карчыклар, өй сакларга калган балаларга башка безнең кеби эшсез халык кына калыр. Ул вакытта эшләргә теләсәң дә бер эш эшли алмассың. Шуның өчен, бу елны ичмасам әрәм итмәс өчен, мәдрәсәгә баргач башка шәкертләр арасында сөйләргә минем дә сүзем булсын өчен, кызларга хат язарга кирәк. Кичә бик озак кемгә язарганы уйладым. Күрше кызы Сәгыйдә бик матур булмаса да, анда кереп-чыгып йөрү уңай булганга, аңар язмакчы булдым. Ләкин ул язу таныймы, анысын белмим. Ни дип языйм? Мужик егетләренке төсле иттереп, читләрен чуарлап, бәетләр язарга миңа килешми. Шәкертчәрәк иттереп, гарәпчә кушып язсаң, аңламас. Үземнән бертөрле иттереп языйм ахрысы. «Җаным, Сәгыйдә... мин сине сөям...» Инде нәрсә язарга?.. «Кавышыйк, җаным...» Тагы нәрсә? «Гыйшык тоту Йосыф, Зөләйхадан калган». Бу килешеп бетми. Йә тагы нәрсә?.. «Мине яндырма!..» Шул гынамы? Укып карадым, бердән бик аз була, икенчедән бер дә аңлашылмый. Бу ярамый, зуррак кәгазьгә һәйбәтләп язарга кирәк. «Алтын бармагым, көмеш тырнагым»,— дип язсаң, тагы матур төсле күренми. «Сезгә газизелвөҗүд вә кәсирелсөжүд» дип башласаң, әтигә, әнигә язган хат төсле була. Юк, берсе дә ярамый, яңадан язам. «Җаным Сәгыйдә, сиңа бик чук-чук сәлам бәгьдендә сүзем шулдыр...» Инде нәрсә языйм? «Сине сөям...» Тагы?.. Сөю берлә эш бетми бит, миңа тегесе кирәк! «Кавышыйк, җаным Сәгыйдә, син кая ятасың?» Бусы килешмәс! Минем ни эшем бар кая ятуында? Шулай бетерим ахрысы. Үзе дә белә инде. «Сине сөйгүче...» Укып чыккач, бу хатны да яратмадым. Ни булса булсын, мәкъсуд — хат язу бит. Шуны җибәрәм. Ләкин ничек җибәрәм? Бербер бала аркылы җибәрергә, баласы юк. Тагы ул балага ышанырга ярыймы? Карчыклар аша җибәрергә, ул карчыкны кайдан табасың? Үзем бирергә кирәк. Таптым, мәчеләренең муенына бәйләп җибәрергә кирәк. Ләкин аны әллә кем алса, ул вакыт нишләрсең! Юк, әүвәл йортларына чыкканны саклап торырга кирәк тә ташка төреп ыргытырга кирәк. Хәзер печәнлектән аның чык-канын саклап торырга киттем.
10 нчы июль, 1895 нче ел 
==16==
Өч көн бербуйдан саклап торып туеп беттем. Һич тугры китерә алмадым. Яисә чыкмый иде, яисә чыкса да, кеше берлә була иде. Менә бүген тегүен алып безнең печәнлеккә каршы ышыкка чыгып утырды. Мин әллә кайчаннан бирле карап торам. Мин аның шул тулы битләрен, шул кызыл авызын үбәрменмени? Аның шул йомшак куллары берлә кочаклатырмынмыни? Ыргытам... Ләкин ул хатны алмаса... нишләрмен? Яки әнигә бирсә! Ай элгәре үзе язса шәп булыр иде соң! Тукта әле, читәнне азрак шытырдатыйм. Ишетми... тагы... Кара... ишетте... күзе берлә ззли... Ташлыйммы? Юк, куркынч! Ул, шул, читән шытырдагач үзе килсә иде. Юк, килми! Тукта, тагы бер шытырдатыйм әле... һаман ззли... үзе килми! Ыргытыйм, хәзер кеше юк. Күңел курка!.. Кул бармый!.. Йөрәк леп-леп сикерә!.. Ыргытыйммы?.. Юк, булмый... Ник булмасын... Ул кыз түгелмени?.. Аның егетләр белән йөрисе килмимени?.. Килә, килә!.. Алай булса, ник үзе мина хат язмый?.. Йә, ярар... Фәлсәфә сатар вакыт түгел, ыргытам. Уф... Тагы кулым үземнең әмеремне тутырмады. Тагы ыргыта алмадым! Менә инде Сәгыйдәнең әнисе дә чыкты! Инде ни була? Әнә Сәгыйдә әнисе белән көлеп сөйләшә. Миннән көлә торгандыр!.. Миннәндер!.. Иә, менә, әнигә әйтерләр!.. Китим тизрәк!..
14 нче июль, 1895 нче ел
==17==
Йокыдан иртә тору сәбәпле җир күрсәтергә барганда мин башымны җыя алмасам да, кайтырга чыкканда кәеф тәмам ачылып беткән иде. Ййрнең кырыеннан чыгып килә торган зур кызыл кояшның, шул чык юешлегеннән котылыр өчен кеби, тырышып-тырмашып өсткә чыга баруын карый-карый, атны авылга таба борып кайта башладым. Кырга уракчылар килеп беткәнгә юл буп-буш булса да, бөтен җир тулы халык иде. Бөтен юл буенча озын арканнар берлә бәйләнгән атлар, киләсе көннең эсселегенә кадәр тамакны туйдырып калыйк дигән кеби, шатыр-шотыр ашыйлар иде. Арбалар янындагы көлтәләрдән ясаган куышларда лагун-лагун сулар, тырыс-тырыс катыклар, зур-зур икмәкләр уракчыларның сусауларын кайтарыр, тамакларын туйдырыр өчен хәзерләнгән иде. Өчаякларда кечкенә генә балалар, киләчәктәге елларда шул аталары, аналары, агалары кеби күш-күш урак урыр өчен мыш-мыш йоклап хәзерләнәләр, шул саф һавада әллә ничә төрле саф чәчәкләр исен иснәп, киләчәк хезмәтләргә көч җыялар иде. Җирләрнең эчләреңдә хатын-кызлар, ирләр, егетләр алын-алын алып игеннең уңганлыгына шатлана-шатлана кеби иштереп-иштереп уралар иде. Егетләрнең калын беләклэрен та-мат ябыштырган ак җиңсәләр, кулларында үткен ураклар оста сугышчының кулындагы кылыч кеби тиз-тиз селкенеп, күз ачып күз йомганчы артларында зур-зур көлтәләр калдыралар, атлаган саен шул иген гаскәрен җиңә-җиңә алга таба баралар иде.
Кызларның, хатыннарның алъяпма бавы берлә нечкәләнгән билләре өстеннән язгы ак су кеби агып төшкән озын сачтакмалары, айларның ике кырыеннан озын-озын итеп, шуның кара ярлары-якалары кеби томырап-караланып, елан кеби түгәрәкләнеп сузылып яткан сач толымнары, айларның кулларындагы нечкә үткен уракның селкенүе берлә селкенеп, кояшка каршы елтыр-елтыр уйныйлар, аңарга каршы шул куе, озын, тулы башаклы арышларны үстергән өчен үзләренең рәхмәтләрене җибәрәләр, аңарга башларын иеп-иеп дустлык сәламе сөйлиләр иде. һәр кешенең кулыңда чаж-чож итә торган ураклар да үзләренең елтыраулары берлә бу тәңкәләрнең рәхмәтләренә, тәбрикләренә катнашалар иде. Кыр тургайлары, кырдагы әллә ничә йөз төрле кошлар, кортлар, күбәләкләр дә кешеләрнең фикерләрен бүлешәләр, анлар да шул игенне уңдырган кояшка үзләренең шатлыкларын, сөенүләрен мең төрле авызларыннан мең төрле аваз чыгарып сайрыйлар, шул кояшның олуглык җырын җырлыйлар иде. Бөтен кыр эшли иде. Бөтен кыр шул эшнең барлыгына- шатлана, шул эшнең бәйрәмен итә иде. Кай тарафына карасаң да, шул сач-такмалар, ураклар ялтыравы берлә кошлар сайравы күрелә, кай тарафына баксаң да, бөтен кешеләрнең эшкә чумганлыклары, шул эшнең күплегеннән шатлана-шатлана эшләүләре, шул эшнең бәйрәменә тагы эш берлә бәйрәм итешкәннәре хис ителә иде. Бу эш диңгезеңдә, эшчеләр тулкын арасында, атымны акыртын гына атлатып бара торган эшсез мин дә, шул эшчеләрнең бәйрәмендә үземнең эшсезлегемне белеп, үземнең шунларның матур эш бәйрәмнәрендә йөрергә хакым юклыгын уйлап, мине сизмәсеннәр дигән кеби, урланып кына, акыртын гына китсәм дә, күңелемнән һаман үземне үзем гаепли идем. Үземне үзем әрәмтамак дип исемли идем. Шулкадәр күп эш бар вакытта, шулкадәр эшнең кадере зур вакытта үземнең эшләмәвемне хаклы ясар өчен бөтен башымнан әллә никадәр дәлилләр эзләсәм дә, таба алмыйм, шул уйларда тирәнләнгән саен үземне үзем шелтәли бара идем.
һәммә халык эш эшләгәндә, һәммә халык табигатьнең биргән байлыкларын күбәйтергә тырышканда, һәммә халык бөтен бәни бөшәрнең киләчәге өчен икмәк хәзерләгәндә ничек бер эш эшләми торырга кирәк? Ничек шул хезмәткә катышмаенча шул хезмәтнең җимешләреннән файдаланырга кирәк?
Колагыма ишетелгән бала тавышы мине фикеремнән чөерде. Мин тавыш тарафына карый башладым. Бер баланың әнисенең эре куллары өстендә сыгылып-сыгылып, суырып-суырып имчәк имүен, анасының да шул баласының имчәк имүенә карап ләззәтләнүен күреп, мин дә шатландым.
Им, бала, им! Имдекең сөтләр хәлаль! Им, бала, им! Имдекең сөтләрне түләргә уйлап, имдекең сөтләрдән булган куәтне шул киң кырларда, шул бетмәс-төкәнмәс эшләргә тотарга уйлап им! Им, бала, им! Анаң кеби таза, нык, матур, эш сөя торган кызлар, атаң кеби эштән арымый, байлык ясый, байлык җыя торган угыллар тугдырыр өчен, айларны үстерер өчен, анлар берлә шул киң кырларда, шул эш диңгезендә колачлап-колачлап йөзәр өчен им!
Им, бала, им! Шул кырларны гөл бакчаларына әверер өчен, шул кырларны алтын таулар ясар өчен, белем өйрәнергә, зиһен ачарга көч ясар өчен им!
Имез, ана, имез! Эш арасында туган, эш арасында үскән, эш өчен яратылган балаңны имез!
Имез, ана, имез! Балаңның әрәмтамак булмаенча, эшче булачагына ышанып, аның эшләячәк куллары, эшкә йөриячәк аяклары, эшне уйлаячак башлары үссен өчен имез!
Имез, ана, имез! Син, үзеңнең имчәгеңнән аккан хәлаль сөтләрең берлә эш эшләп тамак туйдырачак, эш эшләп әллә никадәр әрәмтамакларның корсакларын туйдырачак балаңны имез! Шул баланың әрәмтамак булмавына шатлана-шатлана, бәйрәм ясый-ясый имез! Имез, ана, имез! Шул матур көннәрдә, шул иген диңгезендә, шул мең төрле кошлар, кортлар шатлана-шатлана сайраганда син дә, эшче ана, балаңны сөя-сөя имез! Син дә, ана, шул матурлыкка аналык мәхәббәтен дә кушып, шул бәйрәмнең тулмаган җирен тутыр.
Яшә, эшче ана! Яше, эшче бала! Бөтен дөньяның кыйммәте, бөтен дөньяның сәгадәте синең эшлекле кулында икәнлеген бел дә, яшә! Яшә!
21 нче июль, 1895 нче ел
==18==
Урак бетте. Халык бер яктан бик кызу-кызу көлтә ташый, икенче яктан орлык суга. Җәй көне бушсызлыктан моңаеп тора торган ындырлар хәзер җанланды. Кара токлар янына өем-өем кечкенә чүмәләләр өелә, ындырның кырыйларына бик матур иттереп очлаңдырып бетерелгән кибәннәр куела башлады. Хатыннар, кызлар ындырга кайттылар. Анлар кояшта пешкән, кызарган битләреннән тирләр агызып, уҗым өчен орлыклар суга башладылар. Зуррак ындырларда дөбт-дөбт итеп көйләтеп алты берлә сукканның тавышы бөтен ындырдагыларга музыка кеби тәэсир итә башлады. Авылның бөтен тормышы, кайгысы, шатлыгы, өмете ындырга күчте. Шундагы чүмәләләрдә, шундагы кибәннәрдә, шундагы сары ука кеби сузылып яткан салам өемнәрендә, шундагы кап-кара ындыр табагының уртасында өелгән кибәкләрендә (борыкларында) буйларның меңәр-меңәр өметләре саклана, буйларның менәр төрле планнары яшеренә башлады. Бу ел кызлар шул озын-озын, авыр-авыр эшләр бетеп, бөтен эш кырдан кереп, көзге моң-лы-ягьмурлы озын төнле көннәрдә, үзләренең хәлаль хезмәтләреннән булган ашлыклардан, көзге вак ягъмурның йоклатасы килә торган тавыш берлә акыртын гына салам башлы келәткә явып торган вакытында, үзләре сөйгән, үзләре кеби эштә ныгыган кияүләре берлә ашап-сыйланып, айларның кочакларында ятасыларын уй-лыйлар иде. Егетләр, эшләр беткәч, казлар йолкыр вакытлар җиткәч, Алла кушып, солдаттан да котылып кайткач, шул ашлыкларны сатканнан алган акчага бикәчләренә күлмәкләр, читек-кәвешләр, балдызларына сабыннар, иннекләр, каен энеләренә пәкеләр, кәнфитләр алып кайтып, мылтыклар атып, скрипкәләр уйнатып кияү булып кыз катына керергә уйлыйлар иде. Йорт хуҗалары, эшләр бетеп, ашлыклар сугылып келәткә кереп, кызу-кызу җыела торган казна бирелеп беткәч, шәһәргә барып яңа сабан алырга, кара атка яна сбруй алырга, угылны, кызны өйләңдерсәк-нитсәк кирәк булыр дип, тимер ход алырга уйлыйлар иде.
Киленнәр, эшләр беткәч, тавыклар йомырка салудан туктагач, бәрәңгеләр алынып беткәч, казлар, үрдәкләр су буеннан җыелып алынгач, курыккан кеби генә җылыта торган көзге җылы кояшлы көннәрдә яшел уҗым араларыннан үтә торган юллардан, кашка алашаны җигеп, арбага кызыл ястыкны салып, күчтәнәчкә төче, ачы күмәчләр пешереп, сандык төпләреннән алган, бикәч вакытта китерелгән читекләрне киеп, ире берлә әниләренә кунакка барырга, аңда өч-дүрт көн кунак булып һәр иртәне мунча кереп, кареңдәш-кабилә, дуст-ишкә ашка барып йөрүне уйлыйлар иде.
Яшүсмер балалар, шул ашлыкларны эшләп бетергәч әтисе берлә базарга баргач, үзенә матур кара казаки,' кара чалбарлык алдыруны, шунларны киеп, мәктәп ачылгач та букчага тыгып барыр өчен яңа китаплар, кызыл яза торган карандашлар, карандаш очлый торган пәкеләр алуны шатлана-шатлана уйлыйлар иде. Буйларның һәммәсенең дә уйлары дөрест иде. һәммәсенең дә шул теләгәннәрен булдырырга, үзләре аңлаганча кәефләнергә хаклары бар 
29 нчы июль, 1895 нче ел
==19==
Безнең дә эшләр бетте. Миңа мәдрәсәгә китәргә вакыт җитте. Әниләр күлмәк-ыштаннар тегәләр, миңа чәкчәкләр, майлар, баллар хәзерлиләр. Әти дә, төрлечә уйлап, мина күпме акча бирергәлегенең очына чыга алмый. Үзем дә күпме акча барлыгын, җәй буе күпме җыелдыгын хисапладым. Баргач ук һәйбәт трико казаки берлә чалбар тектерәм. Сәгать алсаң да яхшы булыр иде, ләкин акча җитеп бетмәс. Берәр атнадан китәм. Мәдрәсәгә барасы килсә дә, әллә нигә авылдан да китәсе килми. Әллә нинди хис шунда үземне бәйләп тота. Мәдрәсәдә бик кызык була инде. Бөтен шәрикләр җыелалар, һәммәсе әллә никадәр яңа хәбәр китерәләр. Әллә никадәр шатлык була. Мин, әүвәле харчевняга барып төшеп, хәзрәт берлә күрешеп килеп, харчевняда бер-ике көн торып, дуст-ишләрне, Шәрикләрне харчевняга алып килеп, пәрәмәч, сумса берлә сыйлап кына барып керәм. Кызык була.
20 нче сентябрь, 1895 нче ел 
==20==
Бүген китәм. Әйберләрем һәммәсе җыелган. Китаплар, күлмәк-ыштаннар, күчтәнәчләр һәммәсе дә букчаларга тыгылган. Торырга дигән 25 сум берлә, әти казакилар алырсың дип биргән 10 сум берлә, үземнең җәйли җыйган 8 сум 38 тиен дә кәгазьгә алыштырылып, ки-таплар эченә куелган. Китәм, тагы киләсе җәйгә кайтырга булып китәм. Кыш буе, белмим, нинди үзгәрүләр булыр. Җәй буе берни булмады. Нә кызлар берлә йөрдем, нә башка бер эш эшләдем. Хәер, теге төрек тарихын, теге китапны биш-алты кат укып чыктым. Баргач та тагы шундый китаплар укырга кирәк әле.
Китүне уйлагач, күңелләр йомшарып китә, елыйсы килә. Киткәндә еламасам ярар иде. Бүген иртүк мунчага кереп, яңа күлмәкләр киенеп чыктым. Әни минем чыгуыма коймаклар пешереп, бал берлә чәй хәзерләгән иде. Бик тәмле иттереп эчтем. Әни миңа хәзер кунак иттереп карый. Минем берлә сөйләшкәндә яшь чыкмасын дип көчләнеп кенә сөйли.
Хәзер малай ат җигеп маташа. Әти аштан кайткач, китәм. Хуш, авыл! Хуш, миңа кызларыңнан бер файда бирмәгән, минем эчемне генә пошырган авыл кызлары! Хуш, иген тулы ындырлар! Хуш, җырлый торган тавыклар! Хуш, кичке авылдагы тынчлык! Хуш, авыл-ның моң-кайгысыз тормышы! Хуш, авылның майлы бөлешләре, тәмле итләре! Хуш, яшьтәш егетләр! Хуш, урамнарда туңып уйнап йөри торган балалар! Хуш, бу елгы җөем! Хуш, мәңгелеккә кайтмый торган бу елгы гомерем! һәммәсе, хуш!
1 нче октябрь, 1895 нче ел
==21==
Парахутта бару миңа һәрвакыт үземнең бик күп кимчелекләремне хәтеремә төшерә, әллә нинди үземнән үзем риза түгеллек хисләрен уяңдыра. Менә хәзер бөтен па-рахут тулы кеше арасында мин ялгыз барам. Танышым юк, дустым юк, ишем юк. Башкалар ду килеп шаула-шып, шатланышып барганда, мин моңаеп барам. Менә минем берлә кергән укучы рус егете, кергәндә ялгыз булса да, өч-дүрт сәгать булмады, шундагы никадәр ирләр, кызлар берлә танышып алды. Шунлар берлә гомер буе дуст кеби йөри. Мин һаман тик торам. Татарлар берлә танышып, бергә барырга мөмкин. Ләкин айлардан ни файда итәсең? Анлар һәммәсе үз эшендә: берсе сатуын сөйли, берсе алуын. Миңа буйларның берсе дә сөт тә бирми, май да бирми. Руслар берлә катышып китәргә тел юк. Тел белсәң, менә шул марҗалар берлә рәхәтләнеп сөйләшеп йөрер идең бит. Менә кара, шул студент берлә шул марҗа кызы никадәр сөйләштеләр, белмим, никадәр тирән таныштылар. Әнә шул ябык сары хатын берлә теге сары төймәле рус кайчаннан бирле бергә йөриләр, кайчаннан бирле аерылыша алмаган кеби сөйләшәләр. Әнә тагы теге кечкенә генә кызлар берлә кечкенә генә рус малайлары нинди кызык иттереп уйнап йөриләр. Әнә тагы теге бармагы саен алтын йөзек кигән, корзинасына әллә никадәр ашамак-эчмәк әйбере төягән марҗа берлә танышкан таза егет, аерылмас дуст кеби, бергә ашап, бергә эчеп, кичләрне парахут өстендә бергә үткәрәләр. Әнә тагы бүтәннәр...
Мин һаман ялгыз! Әллә мин так туганмы?
3 нче октябрь, 1895 нче ел
==22==
Йа Раббии Казан никадәр зур! Никадәр матур!
Бу кадәр халык кайдан җыелган? Бу кадәр мал кайдан килгән? Бер Устиясендә генә әллә ничә мен кеше бар. Бер Устиясендә генә әллә ничә мең, бәлки йөз меңнәр кешегә ашарга-эчәргә җитәрлек ашамак-эчмәк, йөз мең кешегә сыйланырга җитәрлек тәмле нәрсәләр бар. Буадагы карбызлар, кавыннар, йөземнәр, дүләләр, айвалар, оливалар әллә ничә авылның игенннән ар-тык; әллә ничә авылның бәрәңгесеннән артык. Кем шулкадәр тәмле нәрсәләрне ашый! Каян бу кадәр тәмле нәрсәләргә акча җитә! Бу кадәр көтү-көтү эшчеләр ашыгып-ашыгып парахутка ташый торган маллар кая китәләр? Буйларны нишлиләр? Имут-имут өелеп куелган тиреләрне нишлиләр? Биек таулар кеби өелеп куелган шикәр мичкәләре кая китәләр?
Белмим, белмим! Шул нәрсәләрне күргәч тә минем күңелем тиз-тиз Казанга барып җитәргә ашыга. Менә мине ямщик алып бара. Әнә Хан мәсҗеде манарасы күренә, әнә башка мәсҗедләр. Мин бөтен эчем-күңелем берлән тизрәк шул Казанга барып керәсем килә. Бөтен ихласым берлә шул Казанның киң, зур урамнарыңда йөрисем килә. Мин шул Казанга килеп нитүемә шатлыгымнан тиремә сыймаенча ярылырга җитешәм.
Менә Казанга кердек. Кара, нинди матур кыз, пөхтә киенгән дә нинди матур атлап бара. Менә бу егетне кара, ут сүндерергә ашыккан кеби әллә кая ашыга. Кара, бу хатын ничек тирә-ягына карый-карый, әллә кемне көтә-көтә бара. Шунлар һәммәсе дә нинди бәхетле, нинди! Шунлар бит һәммәсе дә шул Казанда торалар, шул Казанның матур урамнарында, матур бакчаларында йөриләр. Шунлар бит һәммәсе дә шул әле гайре ниһайә кавыннар, карбызлар, алмаларны ашыйлар. Һәммәсе бәхетле, һәммәсе бәхетле!
Менә харчевняга килеп җиттем. Мин дә Казан кешесе булдым. Мин дә бәхетле! Бәхетле, бәхетле!
5 нче ноябрь, 1895 нче ел
==23==
Мәдрәсәгә килгәнгә бер атна үтсә дә, һаман әле сабак башлаган юк. Көн дә шәкерт килә, көн дә иске иптәшләрдән берсе килеп, әллә ничә айлар аерым үткәргән хәлләрне сөйләшәмез. һәммәсе кап-кара булып кояшка пешеп, тазарып, зураеп, ирләнеп киләләр. Кайсыларының киткән вакытта шоп-шома мыеклары яңа гына бөркеп чыккан җоннар берлә бизәлгән була. Һәммәсендә дә әллә никадәр гайрәт! Әллә никадәр куәт! Әллә никадәр дәрт! Барсы да бу елны аерым бер ел ясап, әллә никадәр укырга, әллә никадәр алга китәргә, әллә никадәр үзгәрергә уйлыйлар, һәркөнне кич берлә бер-бер иптәшнең өеннән алып килгән «маддә»ләре берлә сыйланамыз, чәй эчәмез, уйныймыз, көлешәмез, җырлыймыз, бәйрәм итәмез.
Казанда калганнарда да бу ел бер үзгәлек бар. Барсы да кеби җәй буе русча укыганнар. Кайсылары хәзер дә русчаны туктатмаганнар. Кайсылары җәйләрдә рус кызлары берлә танышканнар. Кайсылары мөселман кызлары берлә дә дустлашканнар. Кайсылары Мәкәрҗә өстлә-рендөге вакытларын да буш үткәрмәгәннәр. Кыскасы гына: торганнар, яшәгәннәр. Минем кеби лыгырдык булып, бер эш эшли алмаенча вакыт үткәрмәгәннәр.
13 нче октябрь, 1895 нче ел
==24==
Кояш әллә нинди: инде сезне җылыта-җылыта аптырадым, арыдым дигән кеби, зәгыйфь кенә нурларын чәчеп, акыртын гына тирә-ягын җылыта, йомшак кына итеп яктылыгын тутыра. Ул инде, җәйге көн кеби, башларыңнан миләреңне эретеп чыгарырлык булып мәрхәмәтсез кылынмый. Аның хәзер шәфкатьле нуры мәрхәмәтле. Ул киң Кабан күле өстендә дә, элгәреге кеби, ялтыр-йолтыр иттереп, яшь батырның кылычын уйнатуы кеби кылынмый. Аны да кызганган кеби, аны да киләчәк суыкларга чыдарга димләгән кеби, үзенең йомшак җылысы берлә кочаклап, елмая-елмая гына бәхилләшә, саубуллаша. Ул хәзер, элгәреге кеби, агач-ларның яфракларын да, айларның матурлыгына көнләп, кыздырып корыттырырга теләми. Ул айларның соры йөзләренә көлемсерәп карап, айларга дустлык галәмәте күрсәтә, һава да бүген тып-тын. Әллә никадәр очып йөри торган үрмәкүч җипләре, җиддән дә, эсседән дә курык-маенча, әллә кая таба китәләр. Иске коймалар янындагы кызыл-кызыл «марҗа»лар да бик һаваланып кына кояшның җылысында рәхәтләнәләр, туйлар ясыйлар. Бөтен һава әллә нинди алма, кавын, карбыз, кабак исе берлә тулган. Өйләрдән әллә нинди туклык исе чыга.
Кешеләрнең йөзләреңдә эшлеклелек балкый. Без, бөтен иптәшләр берлә сөйләшә-серләшә туеп беткәнгә, укырга башлыймыз. Бүген беренче мәртәбә хәзрәт дәрескә керә. Әнә эслиләр. Хәзрәт керде.
20 нче октябрь, 1895 нче ел
==25==
Дәресләр бик шәп китте. Бик кызу укыймыз. Бер-ике атнадан моназәрәгә йөрергә вакыт җитә. Мин хәзер «Тәрҗеман» гәзитәсе укый башладым. Кызык, дөньда әллә ниләр бар. Әллә кая бер Мәһди чыккан. Әллә кая агачтан кәгазь ясыйлар икән. Америка дигән җирдә егерме җидешәр катлы өйләр салалар икән. Ничек салалар! Кяфер шул! Намазы укыган, рузасы тоткан. Эше дә, шул, шунларны уйлап тору гына!
75 нче ноябрь, 1895 нче ел
==26==
Дуңгызлар, шул ишан малайлары һәммә җирдө эчеп йөрүдән бүтәнгә ярамыйлар! Теге башкорт ишанының угылы да мәдрәсәнең исемен сатып эчеп йөри икән. Кирәген бирдек. Ике көн исереп кайтканын көтеп торып, авызын иснәп бик пешерергә теләсәк тә, тугры китереп булмаган иде. Бүген юри артыннан китеп, бөтен фахешханәләрне ззләдек, таба алмадык.
Ул фәхешханә гаҗәп икән! Минем беренче керүем булганга, дер-дер калтырый-калтырый кердем. Әгәр шул мәдрәсәнең исемен былчыратучылардан үч алу фикере булмаса иде, һич керә алмый идем. Ул кызлар, ул хатыннар! һәммәсе безне чормап алып: «Утырыңыз, уты-рыңыз!»— дип йөдәтә башладылар. Күңелгә әллә нинди хис төште. Бердән, тизрәк чыгасы килү, бердән, каласы килү. Әлбәттә, әүвәлге хис җиңде. Без теге малайны таба алмаенча бөтен фахешханәләрне йөреп бетердек. Кич берлә кайткач, капкаларны бикләтеп, сакларга тотындык. Кайтты, дуңгыз, бөтен авызы сыра исе берлә тулган. Аның өстенә тагы канәфер кадагы ашаган булган. Үзенең дә кирәген бирдек. Бөтен авызы-борын кан булды. Шулай кирәк ул, сабак укымаенча, мәдрәсә исемен сатып йөрүче малайларны! Сабак булыр!
13 нче гыйнвар, 1896 нчы ел
==27==
Кыш үтеп бара. Мин бер мәртәбә дә яза алмадым. Чөнки язылачак нәрсә булмады. Бу кыш былтыргыга караганда да мәгънәсез үтте. Моназарөләр азайды. Һәммә җирдә «аның базары төште» диләр. Мантыйкка тырышучылар кимеде. Мин дә былтыргы кеби тырышмадым. Әллә нәрсә күңел буйлардан бернәрсә чыгарыр төсле тормый. Йә инде, гыйлем мәсьәләсе берлә угьраш, имеш. Үзең надан бул да, гыйлемнең хәкыйкате ни идекен бел, имеш. Тагы ул гына җитмәгән, «Ваҗиб-ел-вөҗуд»нең гыйльме нинди, ничек, имеш. Мин кайдан белим! Ул моназарәләр кылышып беленә торган эшмени? Гакаиды тагы, әллә кайчан улеп беткән, сөякләре көлгә әйләнгән рәвафыйзлар берлә моназарә кылыш. Шигыйләр берлә: «Хәзрәти Әбүбәкер хәлифә булырга тиеш идеме, хәзрәти Галиме?»— хакында шәм яндырып кычкырыш, имеш! Тарихтан Хәзрәти Әбүбәкернең хәлифә булганлыгын беләм. Хәзрәти Галигә хәлифәлек тиешлеген белмим. Ул булса, фәлән булыр иде, төгән булыр иде, ул хак хәлифә дигән сүзләргә тагы: «Бәлки булыр иде, бәлки булмас иде»,— дип ждвап бирми ни хәлем бар! Тагы, һич башыңда гакылы бар кеше шулай дими нишләсен? Ни дип мин хәзер 1300 ел моннан злек булган вакыйга өчен башымны ватып кычкырышып торыйм!
Ихлас кайтты. Бу арада кулга төшкән вак-төяк китапларны укып маташам. Әле менә рөдде нәсаридан бер китап төште. Кызык. Менә безгә белергә кирәк булса, шуны белергә кирәк. Рәвафыйзлар терелеп кайтмаслар. Христианнар күз алдымызда басып торалар!
18 нче март, 1896 нчы ел
==28==
Яз булды, көннәр җылынды. Мәдрәсәнең һавасы искиткеч бозылды. Иртә торганда башның эченә кургашын эретеп тутырган кеби булып, башны күтәреп булмый. Укыйсы килми, сөйлисе килми, орышышасы гына килә. Шуның өчен мин хәзер өйлә намазы укыгач та, чәй эчеп, йөрергә чыгып китәм. Урамнар былчырак булса да, һава бик матур булганга, рәхәтләнеп йөрим. Хәзер урамдагы халыкның төсе бөтенеләй башка, һәммәсендә әллә нинди шатлык әсәрләре бар, һәммәсе дә шул озын салкын кыштан туеп, матур җәйнең якынылашуына сөенәләр кеби күренә. Урамнарда, крепость артларында әллә никадәр мөселман хатын-кызы, араларында нинди матурлары бар. Безгә дә кайчан гына шул хатыннар берлә, дустлашырга түгел, сөйләшергә генә дә насыйп булыр икән? Зур урам бүген искитәрлек. Ул марҗа, ул марҗа! Кайдан бу кадәр җыелган? Кайдан бу кадәр матур, пөхтә, бай киемнәр тапканнар? Ничек бунлар бу кадәр бай була? Әнә, студентларын кара. Анлар да нинди киенгән. Без дә шунлар кеби студент. Ник сон без йөрергә чыга башласак, бөтен мәдрәсә буе берсеннән чалбар, берсеннән бүрек, берсеннән бишмәт җыямыз? Ник соң бунлар шул матур кызлар берлә рәхәтләнешеп сөйләшеп йөриләр дә, без айларның артларыннан авыз суымызны гына агызып йөримез? Буның сәбәбе ни? Без кеше түгелмени?
29 нчы март, 1896 нчы ел
==29==
Русчадан башка бер эш эшләп булмаганга, мин бу ел җәй калып русча укырга карар бирдем. Укыйм, шул руслар, марждлар берлә сөйләшерлек булырлык укыйм! Авылга да кайтмыйм. Укыйм!
12 нче май, 1896 нчы ел
==30==
Хәзер без мәдрәсәнең түбән өендә солдаттан калыр өчен аягын бозып ятучы Салих берлә икәү генә тора-мыз. Мин Әндридән, аена өч тәңкә түләп, русча укыйм. Ул, мескен, көн дә күкфараз мае берлә аягын яндыра. Ул ике атнадан бирле маташа-маташа эштән чыкты инде. Әүвәлләре көн буе ятып тора иде, аякка баса да алмый иде. Хәзер азрак йөри башлады. Ашау-эчүне, әлбәттә, мин хәзерлим. Акча азрак булса да тормыш кызык түгел. Русча бик авыр. Аның нәхүе, әллә нәрсә, безнең гарәп нәхүенә бер дә охшамый. Мин көненә ике сәгать укып кайткач бөтенеләй буш. Эч пошканнан бакчаларга чыгып йөрим. Кабан күленә төшеп коенам. Ләкин һәммә җирдә бер бушлык табам. Халык берлә шыгрым тулган бакчада мин ялгыз! Бөтен кешенең көлешүе, тавышы күкләргә күтәрелгән вакытларда мин моң! Бөтен кеше үзенчә кәефләнгәндә мин кәефсезлеккә чумган. Минем күңел утырткан бер эшем юк. Күңел сөйгән бер кешем, бер дустым юк. Мин һәрвакыт үзбашыма калып, үземнең фаразларым берлә генә яшим. Менә шул бакчада кызлар берлә көлешә-көлешә сөйләшеп йөри торган егетләр кеби йөрисем килә. Агач төпләренә утырып китап укып туйганның соңында, янына килеп утырган егет берлә сөйләшә торган ак киемле кыз берлә мин дә сөйләшәсем килә. Ул егеткә таба аның елмаеп карап сөйләгән сүзләрен минем дә ишетәсем, шул сүзләрне сөйләгәндәге аның йөзендәге үзгәрүләрне минем дә укыйсым килә. Әнә шул агач төбендә утырып тора торган ике татар кызы берлә сөйләшәсем, күрешәсем, дустланасым килә. Ләкин әллә нинди чылбырлар, әллә нинди мин анламаган богаулар мине шул кызларга якын җибәрми, анлар берлә мине сөйләштерми, дустлаштырмый! Мин эчемдәге әллә нәрсәне, әллә нинди куәтне җиңеп шунлар берлә барып сөйләшә башлый алмыйм. Шулай итеп көн үтә, көн үткән саен минем кәефем китә бара.
17 нче июнь, 1896 нчы ел
==31==
Салих терелә төште. Ул хәзер аксап кына йөри Ул авыруыннан зарар итмәгән. Миннән яшерсә дә, аңладым. Ул күрше Садыйк байларның асраулары берлә мөнәсәбәт башлаган. Бүген мәдрәсәнең коймасы аша төшеп, асрау берлә сөйләшеп кайтты. Күзләре, йөзләре — бары да көлә. Мин аның ул асраулар берлә маташып иөрүен яратмаган кеби сөйләсәм дә, ахырдан буның бер көнләү икәнен генә тасдикъ иттем. Ул, минем күңелне дә алыр өченме: «Әйдә, сине дә алып барам Кече атна көнгә тагы хуҗалары дачага китәләр. Бөтен өй бер карчык берлә ике асрауга кала. Карчык сүз дәшми Ьерсе сиңа булыр»,— диде. Мин элгәре «ваклык, фәлән-төгән» дисәм дә, ахырдан риза булдым. Гомердә бер мәртәбә кызлар берлә уйнашырга, сөйләшергә кирәк Хәзер мин әллә ни көткән кеби җомганы көтәм. Тизрәк килсен дә, мин дә кеше төсле булыйм. Ләкин кызлар берлә ничек сөйләшергә? Анлар бик борып-борып сөйләшергә яраталар диләр. Тырышырмын инде.
21 нче июнь, 1896 нчы ел
==32==
Кече атна иште. Мин юындым, киендем, нишләргә белмәенчә йөрим. Шул эш хәтеремә төшсә, калтырарга тотынам. Кич булды, вәгъдә кылынган вакыт җитте Без Салих берлә чыгып, койма янына килеп җиттек. Салих гади бер эш кеби, коймага менеп тә китте. Мин бизгәк тоткан кеше кеби калтырыйм! Йарабби, нишлим!
Сөйләргә телем ачылмый. Салихка: «Тукта, бераз сабыр ит»,— димәкче булам. Булмый! Ничек кызларны күрермен? Ничек сөйләшермен? Бу калтырауны ничек туктатырмын? Коймага мин дә менә башласам да, тәнем калтыраганга, егылып төштем. Салих теге яктан: «Тизрәк, тизрәк!»—ди. Бөтен куәтне җыйдым, тагы мендем. Ни күз берлә күрим, караңгыда Салих яныңда ике кыз тора. Кызларны күрү минем тагы калтыравымны арттырды. Мин: «Бу кызлар берлә безне күрсәләр, хәзрәткә әйтерләр, хәзрәт күрсә, авылга беленсә, никадәр исемсезлек булыр, Алла сакласын!»— дип курка башладым. Ул ара да булмады, Салих: «Тизрәк!»— диде. Кызлар минем акыртынылыктан көлә башладылар. Мин кызардым, бүртендем. Эчемнән кайнар су акты. «Буйлардан ничек үземне мыскыл иттереп торыйм?»— дидем дә мәдрәсә ягына сикереп төштем. Менә ике сәгатьтән бирле Салихны көтәм. Ул кайтмый, ул кызлар янында, мин бунда үземә үзем ачуланып, көеп-янып ятам. Ник мин бер эшне эшләргә вакыт җиткәч кенә эшли алмыйм! Сәбәбе нәрсә?
26 нчы июнь, 1896 нчы ел
==33==
Кичә Сафа бутышник кереп: «Билетларыңыз бармы? Билетсыз кеше тормыймы?»— дип сорап, казыйны эзләп йөрде. Ярый әле байларның приказчиклары тугры килеп: «Билетлы, бары да билетлы! Бездә билетсыз берәү дә тормый. Әле шуны әйтергә йөри идем, Сафа абый, сезгә зәкяттән тегелгән читек күптән магазинда эленеп тора, юлын тугры килгәндә кереп чык әле»,— диде дә, билет мәсьәләсе хәл кылынды. Югыйсә, без шүрләгән идек. Шул билетсызлык чыннан да бик мазаны китәрә. Алыр идең, әллә канларга барып, әллә ниләр кылып йөреп эштән чыгып бетәргә кирәк.
Мәдрәсә бик туйдырды. Ахыры, кайтырга кирәк. Аз гына булса да авылда торып хәл җыярга кирәк. Быел ел буе мәдрәсәдә торып ни файда иттем? һич!
19 нчы июль, 1896 нчы ел
==34==
Авылның бөтен урамыннан, өйләреннән, бакчаларыннан, ындырларыннан, кырларыннан көйгән ис килеп тора. Урамнардагы үләннәр дә көлгә әйләнеп аяк астында шытыр-шытыр ватылалар. Агачларның яфраклары сап-сары булып, сирәклекләре берлә ботакларын да яшерә алмаенча, үзләренең зәгыйфъдекләреннән зарланган кеби, үзләренең ямьсезлекләреннән оялган кеби берсенә берсе бәрелешеп, сөйләшеп, коры-көйгән тавышлар чыгаралар, һаваланып кына йөзеп йөри торган казлар, бокыр-бокыр сөйләшеп моназарә кылыша торган үрдәкләр, иртәдән алып кичкә кадәр чыкмый торган коенучы балалар берлә гөрли торган су буе да былтыргьгча түгел. Көтү-көтү казлар урыныңда бер-ике канаты йолкынган каз берлә зәгыйфь, авыру каз бәбкәләренең моңлы тавышлары ишетелә. Коенып чыккач та тәне кибеп беткәч суга төшәргә хәзерләнеп торыр өчен ыштаннарын кими торган тук, таза, ачык малайлар урыннда моң гына, тавышсыз гына өч-дүрт малай гына уйнашып маташалар. Су да, үзенең хуҗасызлыгыннан курыккан кеби, үзенең былтыргы көмеш кеби төсен яшелгә буяган, үзенең фәкыйрьлеген, үзенең кадере оеткәнен күрсәтмәс өчен, ямьсезлеген яшергән хатын кеби, йөзенә бака ефәгеннән ясалган пәрдәләр япкан Былтыргы матур, җанлы үрдәк-каз тавышын ишетмәгәнгә күңеле моңаеп, җырчы бакаларга урын биргән былтыргы, яныннан үтеп киткәндә тазалык, исәнлек хис ителә торган өйләр дә үзгәргән. Айларның ватык-ватык тәрәзәләреннән чыга торган яңа икмәк май ит исләре, айларның эчләреннән ишетелә торган куәтле умарта гөрләве кеби көчлелек тавышлары һәммәсе дә 
Авылларның кешеләре дә былтыргы кеби таза былтыргы кеби нык төсле күренмиләр. Айларның хәрәкәтләреңдә, айларның эшләрендә әллә нинди бер өметсезлек сизелә. Айларның күз карауларында, сөйләшүләрендә «булмады иңде, беттек» дигән уй тоела.
Былтыргы нык, таза, пөхтә киенгән кызлар да быел үзгәргән. Айларның да киемнәре былтыргы кеби үк яңа түгел. Айларның да төсләре былтыргы кеби ачык түгел Айларның да күңелләре былтыргы кеби көр түгел Анларның да кияүгә чыгып рәхәтләнеп тору өметләре былтыргы кеби үк көчле түгел.
Хайваннар да үзгәргән. Былтыр су коендырып кайткач йонының өстеңдә кояш уйнап йөри торган, сыртлары беленми торган атларның да кабыргалары юлланып-саналып тора. Айларның сыртлары да каләм кеби сузылып тора. Былтыр имчәкләреннән сөт ага-ага кайта торган сыерлар да быел ачлыктан зарланган тавышлары берлә бөтен дөньяны шаулаталар, һаваланып кына көтүнең артыннан гына килә торган, бүген төнлә нинди бакчага урларга барырганы төшенә торган хәйләкәр кәҗәләр дә былтыргы вөкарьләрен бетереп, йөгерә-йөгерә кайтып, калган кычытканнарны ашарга ашыгалар.
Ындырлар да, үзләренең кечкенә, вак, чалыш-чолыш куелган чүмәләләре берлә кеше күзенә күренргә оялган кеби, моң гына торалар. Кырлар да, яу үткән кеби, кап-кара булып, шул бәхетсез, җансыз авылны үзләренең каралыклары берлә кочаклап алып, айларны киләсе өметләреннән дә мәхрүм итәләр. Урамнарда уйный торган бала тавышы, кичләрен җырлый торган егетләр тавышы да әллә кая киткән. Беткән, һәммәсе тынган, һәммәсе моңайган. Бөтен авыл тын, бөтен авыл моң.
10 нчы август, 1896 нчы ел 
==35==
Тагы көз, тагы мин мәдрәсәдә. Ләкин быел шәкертләр былтыргы кеби ачык-шат килмиләр. Һәммәсе ачлыктан шрлана, һәммәсе авыл хәленең начарлыгын сөйли. Быел мәдрәсә дә фәкыйрь булыр төсле күренә. Башка елларны (әллә ничәшәр букчалар, сандыклар, савытлар берлә маддә төяп килүче шәкертләр быел кечкенә-кечкенө төеннәр күтәреп кенә киләләр. Акча да сыек. Харчевняларга төшеп тә кунак булып ятмыйлар. Мәдрәсәдә дә ачлык. Көйгән ис чыга.
18 нче октябрь, 1896 нчы ел
==36==
Бу ел кыш буе мәдрәсәдә ысулы җәдид, ысулы кадим низагысы берлә вакыт үтте. Шәкертләр икегә бүленде. Картрак, укымаганраклар — ысулы кадим тарафдары, яшьләр, тырышып укучылар — ысулы җәдид тарафдары.
Әүвәлге ваҗибелвөҗүд, хөдүсе галәм моназарәләре урынны хәзер ысулы җәдид моназарәсе алды. Ысулы җәдид дингә муафикъмы? Пәйгамбәр заманасында булганмы? «Ля» күктән иңгән хәрефләр арасында бар идеме? Әбҗәд, һәүвәз көтүбе сәләфтә бармы, юкмы? Нәхү, сарыф укытуны үзгәртергә ярыймы, юкмы? Бу мәсьәләләр тирәсендә көне буе кычкырышамыз. Кызурак табигать-леләремез орышыша, талаша да! Хәзер бөтен мәдрәсә шул ике фикер берлә бүленде. Арадагы элгәреге мәдрәсә хәмияте дә бетте. Ысулы җөдидчеләр башка мәдрәсә ысулы җәдидчеләре берлә дустлата башладылар. Ысулы кадим хәзрәтләрдән, хосусән үземезнең хәзрәтемездән көлә башладылар. Бу эш ике арада яңа дошманлык арттырды. Мин — ысулы җәдид. Мине хәзер хәзрәт тә яратмый. Быел русча укучылар тагы күбәйде. Мантыйк дәресләренең базары бик төште. Моназарәгә бары ике мәртәбә генә килделәр. Замана үзгәрде.
18 нче гыйнвар, 1897 нче ел 
==37==
Бүген өйләдән соң югары урамга йөрергә чыгып киттем. Көн шактый соң булса да, урамда шактый халык бар иде: һәм дә Пассаж ягыннан ике яшь кенә хатын да үтеп бара иде. Мин кызу-кызу айларның артыннан куып җиттем һәм дә күзләренә карап үтеп киттем, бераз киткәч, артыма да борылып карадым. Хатыннар артык илтифат итмәсөләр дә, мин, бер магазин яныңда әйбер караган булып торып, айларны тагы үземнән уздырдым. Тагы артларыннан җитеп үттем. Яннарыннан үткәндә берәр сүз әйтергә теләсәм дә, бер сүз дә әйтә алмаенча, тагы вакыты тугры килер әле яисә үзләре дәшәрләр әле дип, чатта игълан укып айларны үткәрдем. Тагы бер сүз әйтә алмадым. Тагы артларыннан китим дип торганда, лом-бард буеннан кызу-кызу килә торган бер хатын күреп, ашыга-ашыга урамның теге ягына чыгып, хатынга каршы тордым. Хатынга бик тугры карап торсам да, бер сүз дә эңдәшмәенчә кызу-кызу үтеп киткәнгә, мин дә еш-еш атлап артыннан киттем. Хатын бер кондитер янында туктаганга, мин күземне бик тутырып карап үтеп киттем, һәм дә берничә мәртәбә артыма борылып карадым. Хатын, минем артымнан килмәенчә, урамның теге ягына чыкты. Мин дә, аңда аулаграк дип, минем берлә сөйләшү өмете берлә чыккандыр дип, артыннан чыктым. Ләкин хатын һич илтифат итмәенчә түбән таба төшеп китте. Мин дә, кызу-кызу атлап күземнән югалтмыйм дип ашыксам да, бер йортка кереп киткәч, билгеле, борылырга мәҗбүр булдым.
Кәефсезләнеп кенә, авын югалткан эт кеби, кайгырып килгәндә, часть буе тавыннан бер бик таза хатын берлә бер әбинең килүен күрдем. Мин, әллә нинди зур бәхеткә очраган кеби, бөтен эчем-тышым берлә шатлана-шатлана, тегеләрнең тау менеп нитүләренә чамалап, акрын-акрын гына атлап теге тарафка юнәлдем. Тегеләр менеп иштеләр. Мин, күзем берлә ашарга теләгән кеби, теге хатынны сөзә башладым. Хатын, азрак елмаеп, янындагы карчыкка бер сүз әйтте. Тегенең елмаюыннан минем бөтен эчем шатлык берлә тулды. Мин, үземә үзем сыймаенча, шатлыгымнан ярылырга нитешеп, акрын гына алдыларына чыгып, тагы теге хатынның күзенә карадым. Теге хатын бу юлы ап-ачык көлде. Мин урынмда эредем. Аякларым калтырый, бөтен тәнем үзенә бертөрле хәрәкәткә килә башлады. Битләремә кызыл йөгерде, колакларым ут кеби яна башлады. Мине тагы әллә нинди бер зур куәт артыма әйләнеп карарга кушкан кеби, әллә нинди бер куәт тыйган кеби булды. Минем эчемдә тартышу башланды. Ахырдан чыдый алмадым, әйләндем. Ни күзем берлә күрим, теге хатыннар урамның теге ягына чыгып баралар. Нишләгәнемне белмәенчә дә, борган машина кеби, мин дә айларның артыннан киттем. Айларны узганда тагы теге хатынга карадым. Теге хатын тагы тулы битле майлы күзе берлә миңа таба көлде. Мин әллә нинди сүз әйтергә теләдем, ләкин нинди сүз әйтергәлеген кистерә алмаенча үтеп киттем. Тагы артымнан әллә нинди ук кадалган кеби күз кадалганын күреп, артыма борылдым. Тагы теге хатынның көлгәнен күреп, бер чатта туктап, сүз кушарга кистердем.
Менә киләләр, менә хатын көлә, менә нинди якын, мин ни дип сүз кушыйм? Җаным, сине сөям диимме? Ул килешерме? Менә килеп җитте. Әнә миңа күзен тутырып карап үтеп бара. Мин тагы бер сүз әйтә алмадым. Менә карчыгы да: «Ни телисең?» дигән кеби, сөальле карау берлә карап китеп бара. Мин туктадым. Үземнең эш булдыра алмавыма ачуланып, ни булса булыр дип, кызу-кызу атлап хатын янына барып җиттем. Аның янына җиткәч, йөрәгем леп-леп тибеп, бөтен тәнемне калтырата башлады. Мин никадәр узарга теләсәм дә, куәтем җитмәде. Ахырдан бөтен куәтемне җыеп уза башладым. Тагы күзенә карадым. Тагы ул көлде. Тагы мин бер сүз әйтергә теләдем, тагы авызым минем әмеремне тутырмаенча, мин үтеп киттем. Менә хәзер бер магазин янында туктап торып көтәм. Бу юлы әйтмиче калмыйм. Әнә килеп иштеләр. Хатын әллә нигә бу юлы көлми. Аның көлмәве бердән минем ачуымны китерде, бердән дәртемне арттырды. Мин тагы артларыннан киттем. Барып җитәр-җитмәс, теге карчык борылды да: «Ни эт эчәгесе кеби кеше артыннан йөрисен! Сөйләр сүзең булса, сөйлә»,—диде. Мин кызардым, бүрттем. Башыма суккан кеби, борылып, түбән урамга төшеп киттем. Бер капка төбендә утырып, бик озак хәл җыеп, тагы зур урамга мендем. Тагы күзем берлә татар хатыннары ззли башладым.
Әнә бер кибет алдындагы урындыкка икәү утырып торалар. Тукта, шунда китим. Берсе шактый матур күренә. Карап кына яннарыннан үтеп киттем. Тегеләр бер дә илтифат итмәгән кеби булдылар. Тагы бераз киткәч, борылып, тагы яннарыннан үттем. Бу юлы берсе азрак карап куйды. Аның каравы мине батырайтты. Мин, эш пешә дип, аз гына киткәч тә борылып карадым һәм дә тагы бик тиз борылып яннарыннан үтеп киттем. Мин үткәч тә, хатыннар тордылар. Мин акыртын гына артларыннан киттем. Хатыннар бер дә карамаганга, мин бер җирдө узып киттем; һәм дә туктап торып, теге берсенең күзенә карап уздым. Күз каравыннан бернәрсә дә аңла-масам да, хикмәт чыкмасмы әле дип, артларыннан калмадым. Часть тавыннан төшә башлагач, бераз туктап, төшимме, юкмы дип уйласам да, ахырдан төшәргә карар бирдем. Менә Проломныйдан үттем. Бер чаттан борылганда элгәреге бер хатын, аннан ары берсе борылып карады. Мин тагы батырланып яннарыннан үтеп китсәм дә, берсе дә: «Җаным, сине бик сөям!» — дип сүз катмады. Мин тагы артта калдым. Шулай итә-итә Болак күперенә җиттем. Мин бунлар артыннан баруда файда юклыгын белеп калдым. Көн караңгыланып, фонарьләр яндырыла башлаганга, мин Болакның караңгырак җир-ләреңдә йөри башладым. Менә күземә берсе артлы берсе әллә нинди сәләмә, былчырак киемнәрдә марҗалар очрый башладылар. Барысы да төрлечә иттереп дәшә башладылар. Мин буйларның кабахәтлекләреннән җирәнеп, Проломныйга чыктым.
Проломныйны тагы бер-ике мәртәбә әйләндем. Очраган бер марҗа, татар хатынна күземне тутырып-тутырып карадым. Ахырдан арып бетеп, кайтырга уйлаганда, бер чаттан борылып китә торган ике марҗаның күзләренә бик туры карадым. Марҗалар борылыр-борылмас миңа баш иделәр. Мин әүвәл узып китсәм дә, мин борылып караганда тагы кул изәгәнгә, мин акыр-тын гына тегеләр артыннан киттем. Күңелем никадәр курыкса да, нәфесем бик барасы килгәнгә, калтырый -калтырый борылдым. Тегеләр янына барганда, бизгәк готкан кеби, тешләрем берсенә берсе бәрелешеп сөйләшәләр иде. Ниһаять, барып җитеп: «Здрафстуй!» — дидем.
Кул бирделәр. Мин икесен дә күздән кичереп, бер матуррак төслесен кулыннан тоттым. Тегесе борылып китте. Без караңгы гына урамда икәү калдык. Мин теген култыклап, әйдә, дип, сөйләшә-сөйләшә киттем. Бер җиргә барырга карар бирдек. Мин никадәр калтыранам да, очраган бер кешедән качып урамның теге ягына чыксам да, марҗамны югалтмадым. Менә бер мунчага барып кердек. Мин ут яктысында марҗамны күрдем. Күңелемдә ике бик зур куәт сугыша башлады. Керергәме, юкмы?
Керергә дип карар бирергә өлгерә алмадым. Кермәскә кистердем. Ул фикеремдә дә нык тора алмаенча, керергә уйладым. Кердек. Мин нумира алырга киттем. Марҗа калды. Актык минут килеп җитте. Минем бөтен тәнем калтырый, тешләрем шыкылдый башлады. Аяк өстенә басып тора алмый башладым. Кулымдагы портмонетым җилдә селкенә торган агач ботагы кеби кулымда селкенә башлады. Менә ишек ачыла башлады. Бу керүченең минем таныш кешем булу ихтималы күңелемә килеп төшеп, яна торган өйдән качкан кеше кеби, каршы ишектән чыктым. Саф һаваны сулый-сулый, бүгенге эшләремне уйлап, арып-изелеп, үземнән үзем туеп, үземне үзем суярлык булып кайтып киттем.
10 нчы февраль, 1897 нче ел
==38==
Кичә мин, безнең мәдрәсәдән чыгып, Истанбулга китеп, төрек мәктәбендә укыган бер бай баласы берлә таныштым. Аның бик күп төрек китаплары бар икәнен ишетеп белгәнгә, шунларны сорадым. Ул килеп алырга кушты. Бүген әллә никадәр романнар, төпләгән гәзитәләр, рисаләләр төяп кайттым. Хәзер укырга тотынам.
13 нче февраль, 1897 нче ел
==39==
Төрек китапларьтны укыйм. Айларны су урынна эчәм. Романнары әллә нинди, хикәяләрне бик сөям. Ләкин ник бу романнарның кешеләре барсы да Жор, Альфред, Карл, Эмма, Катрин кеби ят исемнәр? Төрекләрнең үз тормышларыннан ник язылмаган?
Укыйм-укыйм да, шул романнардагы тормышка кызыгам. Нинди рәхәт тормыш! Ире-хатын бергә, качу-нитү юк. Сөйләшәләр дә шатланышалар. Матур хатлар язышалар, еглашалар да кавышалар, аерылышалар. Кызык тормыш! Ләкин минем гакылым җитмәгөн бер җир бар. Бунлар һәммәсе әллә нинди кыйммәтле әйберләр алалар, зур бүләкләр бирәләр, күп-күп акчалар оттыралар, оталар. Әллә кайларга сәяхәтләргә китәләр. Шулай эшләргә акча каян табалар? Каян җиткерәләр?
21 нче март, 1897 нче ел 
==40==
Кичә өйдән биш тәнкә акча килгән иде. Бүген чыгып пальтә алып кердем. Альфредлар шулай киенә бит, миңа ник киенмәскә! Иңде аякка ботинка алырга, чалбар алырга, башка яхшырак бүрек алырга гына калды. Аннан ары мин дә, анлар кеби, шул ачык тормышта хатын-кыз берлә катнашып йөрим. Бакчаларга барам. Аңдагы шул матур кызлар берлә теге романнардагы кеби сөйләшәм. Анлар ничек, берсе, мәсәлән, яулыгын төшереп калдыра, мин илтеп бирәм. Шуннан китә! Нинди кызык!
9 нчы апрель, 1897 нче ел
==41==
Мин, толып, самавырны ломбардка салып, казаки, бүрек эшләттем. Теге пальтәне бер да бар киеп булмый әле. Безнең халык надан әле. Ул Альфредларны-ниләрне белми. Хәзер һәркөнне кичкә таба һәйбәтләп киенеп-ясанып бакчаларга чыгам. Шундагы кыалар, хатыннар берлә сөйләшергә, дустланышырга йөрим. Йарабби, нинди матур кызлар бар! Мин шунлар берлә йөрерменмени? Шунлар берлә шул романнардагы кеби сөешерменмени? Нинди кызык!
1 нче май, 1897 нче ел
==42==
Ике атна булды, һәркөнне Бакыр бабай бакчасына барам. Бер кыз да килеп сөйләшә башлаганы юк. Әллә теге романнардагы кеби үк булмадымы дип бик уйлагач, исле маем берлә кершәнем юклыгын белеп, кичә хәзрәттән бурычка алган өч тәңкәдән һәйбәт исле май, сабын, кершән алып кердем. Менә бүген шунларны ягынып чыктым. Һаман кызлар килмиләр. Бу ник болай?
21 нче май, 1897 нче ел
==43==
Бүген бер кыз миңа бик көлеп карап үткәнгә, барып утырганын көтеп торып, мин дә яныш утырдым. Азрак карап торгач, теге романнардагы кеби, сүз башладым. Кыз бик тиз сөйләшә башлады. Мин, романдагы кеби, ничек китәргә аптырап торганда, кыз үзе: «Әйдә, мороз (туңдырма) ашыйк»,— диде. Мин, әлбәттә: «Әйдә», — дидем. Ашаган морозга да түләдем. Шуннан бакча буе бер мәртәбә әйләндек. Мин төрлечә иттереп, романдагыча сөйләргә тырыштым. Кыз мине бик тиз сөюеннәнме, белмим, нидән, бераз йөргәч тә: «Әйдә, бер җиргә барыйк»,— диде. Мин шатланып: «Кая?» — дидем. Ул: «Теләсәң мунчага, теләсәң безгә»,— диде. Мин буның бу кадәр тиз мине сөюеннән, бер яктан, шатланып, бер яктан, гаҗәпкә калсам да, кесәмдә акча азга, бара алмадым. «Иртәгә барырмын»,—дигән идем, кыз миннән борылып китте. Ахрысы, теге романнардагы кеби, мин сүзен тутырмаганга үпкәләгәндер!
27 нче май, 1897 нче ел
==44==
Кичә вагунга, безнең өсткә ике татар хатын килеп керде. Без, анлар берлә сүз эләктереп җибәреп булмасмы дип, теге романнардагы кеби, кытайларның тәрәкъкыйсе, Әндәлес гарәпләренең мәдәнияте хакында сөйләргә тотындык. Әлбәттә, ул хатыннар теге романнарны укыган булсалар, андагы Катрин кеби, безнең сүзгә катышып китәргә тиеш иде. Менә шунысы начар шул, анлар берни укымаганнар.
2 нче июнь, 1897 нче ел
==45==
Кичә циркка бардык. Нинди кызык! Ул хатыннар атлар өстендә нинди шәп йөриләр, тимерчыбыкта нинди кылыналар! Бу урыслар бигрәк тәрәкъкый иткәннәр, без бигрәк артта. Кайчанга безнең дә шундый циркла-рымыз булыр икән? Кайчанга безнең дә кызларымыз, бөтен халыкның исен китәреп, тимерчыбык өстендә йөрерләр икән? Кайчанга безнең кызларымыз да шундый атлар берлә уйнарлар, маймыллар биетерләр икән? Ул көнне күрергә ерак әле, ерак!
15 нче июнь, 1897 нче ел 
==46==
Минем шул бакчадагы хатыннар, кызларга әле бик ачуым килде. Ничә атна, ничә айдан бирле йөрим, ичмасам берсе килеп дәшсен?
Бу урыс халкы надан шул. Анлар шул теге романнарны укымаганнар. Югыйсә, әлбәттә, минем кеби, романнар укыган, чиста киенгән, исле майлар сөрткән, кершән ягынган, Әндәлес гарәпләренең мәдәниятен белгән бер егет берлә ник сөешмәскә? Наданнар, наданнар! Бунлар шул, ни сөйләсәң дә, урыс әле! Анлар шул, ничә әйтсәң дә, сары урыс шул!
4 нче июль, 1897 нче ел 
==47==
Көненә әллә ничәшәр мәртәбә битне сабынылап юганга, битем ярылып беткән. Су тиерер хәл юк, әрни (авырта). Ләкин чиста булсын өчен юынмый хәл юк. Бакчаларда андый-бундый булып йөрергә ярамый бит! Ләкин иртәдән кичкә кадәр бакчада йөрүдән арып беттем. Бер мәгънә чыкмый. Бер кыз килеп танышмый, сөйләшми!
18 нче июль, 1897 нче ел
==48==
Мин авырыйм. Башым авырта, начар йоклыйм, төш күп күрәм. Дуктыр авылга кайтып китәргә һәм дә сөт эчәргә кушты. Шулай ук быел укыган романнарымнан аз гына да файда итмәенчә Казанны ташлап китиммени? Хәер, романнарда авыл кызлары берлә сөешүне тагы мактый; айлардагы сафлык, тазалыкны ярата. Мин дә шулай итәрмен. Хәзер инде мин элгәреге кеби мәми авыз түгел, роман укыган кеше.
22 нче июль, 1897 нче ел
==49==
Әти берлә без бозылыштык. Мин роман галәмен мактадым. Ул үзенең искедәге сәләфләренең тормышы-
ны мактады. Аныңча, бөтен сәгадәт — каткан икмәк ашащ камыш намазлык өстендә ятып, китап карап, зикер-тәсбих берлә мәшгуль булуда, имеш! Юк инде, мин андый әкиятләргә ышанудан үткән. Мин хәзер фикерле шәкерт. Мин хәзер милләт кайгыртам, дин кайгыртам. Үземезнең татарларны шул романнарда укыган кеби итәргә тырышам. Мин — ысулы җәдид. Мин мәктәпләрнең рәтләп укытуларын телим. Мин гәзитә укыйм. Бөтен дөнья мөселманнары арасындагы артка калуны беләм, аның сәбәпләрен ззлим. Мин киләчәктә әллә ниләр эшләргә планнар корам. Мин фанатик түгел. Мин кием низагьларын яратмыйм. Мин романнарда киенгәнчә киенәм. Хасыйле, мин — яңа фикерле тәрәкъкый пәрвәр, әти — иске фикерле!
29 нчы июль, 1897 нче ел 
==50==
Авылда гомер үткәрү бик авыр. Бунда нә бакча бар, нә музыка бар, нә матур киенгән фәрештә төсле кызлар бар, нә иптәшләр бар! Кая карасаң, кап-кара мужик, салам башлы (түбәле) өй, каткан киемле ирләр, хатыннар. Бөтен авыл тып-тын. Шәһәрдәге музыка урынна кичләрендә бунда бака тавышы берлә әтәч тавышы гына ишетелә.
Мәдрәсәдәге кеби, милләт кайгысы урынна мужиклар үзләренең сары алашаларының корчаңгы булуын, чуар сыерның бозаулавын, караколак сарыкның йоны кыркылуын, каз бәпкәсенең югалуын, үрдәкнең икенче мәртәбә сала башлавын, тавыкларның йомырка салу-дан туктауларын сөйлиләр. Дөньяда шуннан башка эш юк кеби, буннан ун ел элек Кашка биянең югалуына, Кара сыерның вабадан үлүенә, Рәхилә әбинең кәҗәсен бүре ашавына кадәр барып җитәләр. Шуннан тагы аз гына үтеп, быелгы ашлыклар, быелгы каты сука, быелгы печәнгә барып төртеләләр. Шул сүзләрнең тәменнән туймаган кеби, бөтен мәҗлес буе шуннан үтә алмыйлар. Мин сүзне зуррак мәсьәләләргә, ысулы җәдидкә, җир-нең түгәрәклегенә әйләндерергә телим; ләкин айларга һич илтифат итмиләр. Минем эчем поша, бунлар берлә орышышасым, сүгешәсем килә. Шул зур авылда үземне үзем ялгыз хис итәм. Әйе шул, салам башлы өйләрдә салам, ашлык, ат, сыер, кәҗә, сарыктан башка нәрсә хакында уйлый белмәгән авыл эчендә, мин — француз селкенә торган һәр әгъзаларына карап, мин буйларны н хәзер шул вакытта мәсгудлекләренә шатлана вә шул мәсгудлекләре өчен анларны көнли, үземне үзем шулай күрә алмавыма кайгыра идем. Чыннда никадәр мәсгудләр Үзләренең яшьлекләренең кадерен нинди беләләр до, шул яшьлекнең вазыйфасын нинди матур иттереп тутыралар! Нинди гөнаһсыз иттереп, яшел үләннәр, тулы ашлыклар эчендә бер-берсенең эчендәге янган утларын сизешеп, бу табигый утка каршы килмәенчә, авыз-ларыннан алышкан үбешүләр берлә айларның куәтләрене арттыралар, айларның ләззөтләрен киңәйтәләр. Нинди матур иттереп үзләренең эшли-эшли ныгып беткән куллары берлә бер-берсенең нык-таза муеннарын кочаклыйлар. Нинди ихлас берлә кызудан кызарган битләрен кайнар авызларының үбүләре берлә бизәкләп-бизөкләп бетерәләр. Нинди иттереп, үзләренең икелекләренә протест ясаган кеби, бер минутта берләшергә теләгән кеби, ничек бер-берсенө сарылышып-сарылышып кочаклашалар. Йарабби, никадәр рәхәт, никадәр сәгадәт! Яшәңез, егетләр, кызлар! Яшәсен бу гадәтеңез! Яшәсен яшьлек!
18 нче август, 1897 нче ел
==54==
Әтиләр мине чынылап мулла ясарга телиләр. Әни, ул мәсьәләне тәмам хәл иткән кеби итеп, миңа кызлар эзли, һәркөнне чәй яныңда: «Фәлән мулла кызы бик чибәр, имеш. Әле Нәсыйхә абыстай килгән иде. Шул айларның авылларына барган икән, юри барып күрдем, сезне сораштылар, ди. Фәлән байның кызы да бик укымышлы, ди, җиһазы-фәләне бик күп, имеш. Әле миңа хатын Хәерниса абыстай аркылы, дога кылсын дип, күкрәк җибөргән иде. Фәлән кеше кызы фәлән, имеш»,— дигән сүзләр берлә башны әйләндерәләр.
Мин элгәре бундый сүзләрне көлкегә әвереп бе-тергәләсөм дә, кичә мәсьәләне бик җитди иттереп алдыма китереп бастырдылар. Мәхәлләнең байгураларыннан берничәсе кереп, шул мәсьәләне алга куйдылар. Мин хәзер бу мәсьәләгә чынылап җавап бирергә мәҗбүр калдым. Әти мулла булмаска дигән фикеремне белә, ләкин ул фикер төпле бер уй дип ышанмаганга, аңар артык әһәмият бирми кеби күренә. Әни минем мулла булмавым уены күңеленә дә кертеп чыгара алмый. Ул мулла булмаенча тору мөмкин икенчелегенә дә шөбһә итә. Чыннда, ничек мулла булмаенча, иртәдән кичкә кадәр ашка йөрмәенчә, руза гаетендә фитыр җыймаенча, корбан гаетендә тире алмаенча, иген өлгергәч гошер җыймаенча яшәргә кирәк? Хәтта мине мулла итәргә теләүләреннән мужиклар һаваланалар да: «Безнең авыл шәһәр кеби. Фәләннәр бик булырлар иде дә, әлхәмделиллаһ, әле хәзрәт фатихасыннан чыгып без эш итмимез»,—дип, куәт үзләре тарафында икәнлеген дә күрсәтеп куялар.
Миңа килсә, минем аз гына да мулла булырга исәбем юк. Ничек мулла булырга кирәк? Мин әле, әүвәл, шулай итеп — биш вакыт намаз укып, атнасына бер мәртәбә, җомга көнне, беркем аңламый торган телдә хотбә укып, әллә нидө бер бала исеме кушып йөрүдә һичбер мәгънә тапмыйм. Буннан кемгә булса да файда була дип ышанмыйм. Тагы, шуның өстенә, шул әтинең гомере буена сөйли торган вәгазь китапларына, андагы ике тиен садака бәрабәренә җиде оҗмахның җиде капусы ачылуы вәгазьләренә ышанмыйм. Шунларны кылудан, сөйләүдән халыкка файда түгел, зарар була дип игьтикад кылам. Шуның өстенә, безнең авыл кеби, карт муллаларны тәгъзыйм кылырга, анлар ни сөйләде шуны Коръән сүзе кеби тыңларга ышанган халыкка минем яшь уйларым, яңа фикерләрем аңланыр дип, айлардан бер мәгънә чыгар дип аз гына да ихтимал бирмим. Анларны үзем теләгән бер фикергә бора алуыма, айларның шул иске уйларын, черегән гадәтләрен җимерә алуыма ышана алмыйм. Тагы иң авыр җире — һәр нәрсәне сөйләгән вакытта дин ноктаи нөзарыннан сөйләү. Уку кирәк, чөнки дин шулай куша; игеннәрне яхшы эшләргә кирәк, чөнки дин куша; баерга тырышырга кирәк, чөнки байлык берлә дин саклана.
Ләкин русча укырга кирәк, хатыннарны качырмаска кирәк, динне дөньядан аерырга кирәк мәсьәләләрендә ничек итеп дин куша диерсең? Дөньядагы бөтен эшләрне, мәсьәләләрне ничек иттереп кагып-сугып дин эченә тутырырсың? Ничек һәр нәрсәне айларның башларына, уйларына муафикъ итеп үзгәртерсең? Шуның өстенә, мин, тагы, дингә ул кадәр ышанмыйм да. Шунларны ничек иттереп халыкка сөйләрмен? Үземчә булса, анлар мине аңламаячаклар, мине кяфер диерләр. Айларча булса, ул вакыт минем мәгълүматымнан бер файда булмаячак, мин үземнең халкыма тәэсир итмәячәкмен. Шуның өчен мин мулла булмаска тиеш һәм булмыйм. Кеше кешен һем үзен алдамаенча гына гомер үткәрергә тырышырга кирәк.
21 нче сентябрь, 1897 нче ел 
==55==
Әти берлә безнең арамыз шактый салкынылашып, мин мәдрәсәгә китәм. Ләкин һич уку фикере берлә түгел. Шул авылдан, шул, көн дә бертөсле муллалыкның файдасына китерелә торган дәлилләрдән, мулла булып торуның манзарәләрен ишетүдән котылыр өчен генә китәм. Мәдрәсәдә бернәрсә укый да алмаячакмын, укымаячакмын да. Укырга теләсәм дә, нәрсә укыйм! Укырлык әйберләр бармы? Мөмкин булса, русча укыйм, төрек әдәбияты укыйм! Нишлим сон, безнең кеби укыйсы килгәннәргә мәдрәсәсе, мәктәбе юк. Халыкның бәхетсез егетләре ни очраса шуны укымый ни хәле бар! Хәерче кеби, кемнән ни калса шуны миенә тутырмый ни юлы бар! Менә мин дә шулай итәргә тиеш. Шул фәннәрне, шул гыйлемнәрне беләсем килгәндә — калдык-постык берлә башымны тутырырга, дөрестлеге шөбһәле мәгълүматлар берлә миемне зәһәрләргә тиешмен. Бу ник болай? Шулай ук минем вә минем кеби әллә ничә мен, йөз мең татар балаларының шулай укырга, башкалар белгәнне белергә, башкалар кеби, белмәгәннәрне өйрәтергә хаклары юкмыни? Буңар ничек чыдарга кирәк? Ничек шул ак, якты мәгариф гасырында күрәләтә надан булып калырга кирәк? Ник без бу чикле бәхетсез туган! Ник без мәктәбе, китабы, акчасы бар бер кавемнең балалары булмаган! Яисә ник безнең мәктәбемез, , китапларымыз, әдәбиятымыз булмаган?
1 нче октябрь, 1897 нче ел 
==56==
Мәдрәсә мәдрәсә хәленнән чыккан: бик күп шәкерт, мәдрәсәне буш өй хисап итеп, русча укырга йөриләр. Мәдрәсәдә ашау-эчү, яту-кунудан башка бер эш тә эшләмиләр. Хәзрәт берлә шәкертләр арасындагы мөнәсәбәт тә бик начар. Хәзрәтне һич эшкә алмыйлар, аның сүзене тыңламыйлар, анын фатихасыннан курыкмыйлар. Мин дә русча укырга тотынам. Мәдрәсә бозылды! Ләкин сәбәбе, хәзрәт әйткәнчә: «Фатихадан курыкмау» гына!
13 нче гыйнвар, 1898 нче ел
==57==
Мин, русча укысам да, хәзрәткә дәрескә дә утырам. Хәзрәттән яхшы түгел. Дәрестә аз гына ихласым булмаса да, исәпкә тулсын өчен утырам. Инде хәзрәт тә хәзер шулай булса да утыруны ярата. Һәркөнне: «Мәдрәсә бозылды»,—дип зарлана. Менә үзең теләгәнчә, торырга яңа бер юл ачылды. Мине Сибириядә бер шәһәргә мөгаллимлеккә чакыралар. Вазыйфәсе дә шактый яхшы. Шәһәрдә торырга. Үзеңне үзең тәрбия кылып булачак, русча укырга да мөмкин булачак. Минем өчен зур бәхет. Әлбәттә, барам. Әле әтиләрдән рөхсәт сорап хат яздым. Җавап көтәм.
8 нче февраль, 1898 нче ел
==58==
Ялтыраган ай яктысы берлә нурга коенган, ап-ак кар диңгезе кеби Кабан күленең кар бөртекләре шул матур түгәрәк айга, шул Кәндилләр кеби сирәк-сирәк күренә торган йолдызларга җем-җем иттереп, елтыранып көлемсерәшәләр, анлар берлә уйнашкан кеби, күз кысышкан кеби елмаешалар. Кабан күленең теге тарафыңдагы фонарьлар да, тәрәзәләрдәге утлар да бу көннең матурлыгына кызыккан кеби, аның көмеш кеби саф елтырауларына, сөт кеби аклыгына көнләшкән кеби; аның шул ай, йолдызлар берлә күз кысышып уйнаш итүенә гаҗәпкә калып каткан кеби вә шул матурлыктан, ләззәтләнүдән аерылудан куркып, бер минутка да күзләрен аера алмаган кеби, туп-тугры ак карларга тегөп карап торалар. Анлар да, ул матур ак диңгезнең кырыйларын үзләренең моң гына төшкән яктылыклары берлә челтәрләп-бизәкләп, шул зур Кабан күленең бөтен итәгенә төрле-төрле печемнәрдә кружевалар, челтәрләр ябыштыралар. Уртадан үтеп китә торган зур юл, аңар кушыла вә аерыла торган вак-төяк юллар да, көндезге иксез-чиксез атларның, йөкләрнең, кешеләрнең үтүеннән арыган кеби, юлчының, юлаучының юклыгыннан шатланган кеби, бөтен кулларын, аякларыны җәеп сузылып ятып хәл җыя, бабалардан мирас калган, безне суы берлә, бозы берлә сыйлый торган, матурлыгы, гүзәллеге берлә бөтен шәһәрёмезне бизи торган шул зур күлнең тынчлыгына, анын шул зур, озын, арыла торган хезмәтләреннән соң хәл җыюына ригайә кылган кеби, аны татлы тирән йокысыннан уятырга кызганган кеби, бөтен тирә-янда тавышсыз-тынсыз тик тора.
Минем кайный торган күңелем, эчемә сыймаенча ташып чыгарга тора торган йөрәгем, бөтен башымны биләгән уйларым әллә нигә шул матурлыкны җимерәсе килә; әллә нигә шул матур айның көмеш нурлары берлә коена торган ак күлнең тынчлыгын бозасы килә; аның каршысында бу кадәр баш игән бөтен шәһәргә каршы килеп, аны аяк астымда таптап, аның йоклаган тәннәрен уятып, шыгыр-шыгыр өстеннән үтәсем килә. Минем мәдрәсәдән ясап чыккан начар фикерем, ямьсез уем шул мине кочаклаган матурлык берлә тартыша, сугыша. Үзенең начарлыгы берлә, үзенең былчыраклыгы берлә шул матурлыкны җиңәсе килә; үзенең фикеренең гөнаһлылыгы берлә шул айдан, йолдыздан бүләкләр, сәламнәр китерә торган фәрештәләрне оялтасы килә; ахырдан, шул матурлыкка илтифат итмәенчә, акыртын гына атлап, шул матур күлне аяк астында калдырып, теге тарафка чыгасы килә. Үземнең гөнаһсызлыгымны, үземнең егетлегемне мәңгегә шул ай, йолдызлар берлә зиннәтләнгөн күлнең бу тарафыңда калдырып, үземне үзем теге якның былчырагына чумдырасы, йөздерәсе килә.
Тагы үземне үзем җиңә алмаенча, тагы шул матурлыкка каршы бер хәрәкәт тә итә алмаенча тора идем, күңелемдә зур бер карар килде. Зур иттереп аягымны атладым. Аяк астымдагы карларның шыгыр-шыгыр еглап калуларына илтифат итмәенчә, үземнең кара гәүдәм берлә кара күләгә булып шул ак сөт диңгезе аша атлый башладым вә кара .фикерләрем берлә ак кар диңгезен каралта башладым. Йөрәгемнең дөп-дөп тибүен ишетмәс өчен, кызу-кызу атлап ашыга башладым.
Менә каршы тарафтан соңга калган бер барабыз атын суга-суга миңа каршы килә башлады. Минем күңелемдә әллә нинди курку, үз-үзенең гаебен белү хисе уянды. Мин күрше бакчадан кыяр урлаганда тотылган бала кеби тетри, калтырый башладым: «Теге мине күрер, мине таныр, фәлән итәр»,—дип, аңар каршы очрамас өчен, икенче юлга борылдым. Күңелемдә тагы өйгә борылып кайту, барасы юлыма бару фикере сугыша башлады. Тагы җиңдем, тагы киттем. Тар урамнар үттем.
Әллә нинди тәбәнәк кенә бер өйнең фонарь таккан ишегенә килеп кердем. Бер тар гына бүлмәгә кереп утырып, яныма җыелган әллә никадәр карт вә яшь хатыннарның күзләре берлә мине сөзүләре астында торганның соңында, берсен дә яратмасам да, шул күз караулардан котылыр өчен, үземне үзем калтыравым тетрәвем берлә көлдермәс өчен, берсен алдым. Ишекне бикләп, калтырап тишенеп, тупас кына, дорфа гына карт кына бер хатынны беренче мәртәбә кочакладым' Үземнең сөттән саф егетлегемне, алмастан кыйммәтле яшьлек хатирәмне шул сасы өйдә, сасы хатынның сасы караватыңда калдырдым. Фикерем кунарга булса да шул минутта бунда куна алмавымны, бунда, түгел куну тагы бер-ике минут тора алмавымны белеп, бик тиз киенеп чыгып киттем.
Тышка чыкканда күңелемдәге моңынча һич күрмәде-гем, хис итмәдегем бер хис мине биләгән, әллә нинди бик каты хөкем итә торган хаким мине үзенең мәхкәмәсенә чакырган иде. Мин, нишләргә белмәенчө үземнең кылган эшемнең бик былчырак, бик кабахәт идеке фикереннән аерыла алмаенча, үземне үзем йоларга юл таба алмаенча, үземне үзем коткарырга җавап була алмаенча, сүгө-сүгә мәдрәсәгә борылдым. Тагы баягы минем җинаятемнең шаһите — ап-ак Кабан күле каршыма чыкты. Әллә ничә меңнәр, йөз меңнәр минем кеби кабахәт эш эшләгәннәрне күргән-оныткан Кабан күле минем дә кабахәтлегемне эченә йоткан, минем былчыраклыгымнан да чирканмаган кеби, мине дә эченә йотты. Зур ай да минем кара күңелемне үзенең яктылыгы берлә юа башлады. Мин әллә нинди эч изелүләре берлә атлыи-атлый, үземнең теге сасы өй, сасы хатыннан алган хиссиятемне артымда калдырырга тырышкан кеби, ашыга башладым. Үз тарафыма чыгып җиткәч тә, Кабан күленең теге тарафына, аның соңында ак Кабан күленә айга, йолдызларга карадым. Үземнең бу җина-ятемнең шәһитләре алдында аякларым калтырый, тәннәрем тетри башлады. Күземнән ике бөртек яшь мөлдерәде. Егетлегемнең шулай мыскыл булуына, шулкадәр еллар шулкадәр мәшәкатьләр берлә сакланылган сафлыгымның бер минутта чүплек башына ыргытылуына күңелем протест ясый башлады. Мин балалар кеби егларга үземнең 15 нче февраль, 1898 нче ел
==59==
Әтиләрдән хат килде. Әти каргый, әни еглый. Нишләсәң дә рөхсәт юк: «Әтиең карт, фәлән-төгән, мулла бул», — дип яза. Белмим, ни булыр. Буннан китә алмыйм ахрысы. Әллә нигә айларның сүзләренә каршы килә алмыйм. Бәлки, ничек тә ризаландырып булыр әле! Хәзергә калды.
28 нче февраль, 1898 нче ел
==60==
Мин хәзер русча бераз сукалыйм. Гәзитәләрне, ачыграк язылган китапларны аңлыйм. Ләгать китабын кулдан төшермәенчә, бербуйдан рус китаплары укып утырам. Әллә ниләр хакында укып бетердем. Бал корты асрау хакында, йогышлы авырулардан саклану, бала тәрбия кылу, Бәйтелмөкаддөсне зиярәткә бару, әллә кайдагы телсезләр мәктәбендә укыту, диңгездә баткан бер көймәдән котылган бер кешенең вакыйгалары, матур язу өйрәнү ысулы, байлыкның юлы, тагы, белмим, ниләр-ниләр укыдым. Барысын да аңладым. Әлбәттә, бу зур тәрәкъкый!
14 нче март, 1898 нче ел
==61==
Мин беркөн, кайткач, никадәр үземне үзем шелтәләсәм дә, үземнән үзем җирәнсәм дә, әллә ничә көнгә кадәр борынмнан шул сасы бүлмәнең сасы исе чык-маса да, вөҗдан газабымнан эчемнән көйсәм дә, тагы бардым. Тагы кайткан вакытта үземне үзем үтерәсем килде. Тагы, үземнән үзем качарга теләгән кеби, кайтканда ашыга-ашыга эштән чыктым. Тагы әллә ничә көннәр күңелемнән шул вөҗдан газабы, шундагы сасы исләр чыкмады. Ләкин күңелемне дә әллә нәрсә шул галәмгә зәгыйфь кенә җеп берлә булса да һәрвакыт өстери башлады. Мин, гакылым берлә уйлап, шул галәмгә никадәр дошман булсам да, шул эшләрне никадәр сөймәсәм дә, хисем берлә шунда барудан үземне үзем тыя алмадым. Буннан соң да тыя алырмын дип уйламыйм.
6 нчы апрель, 1898 нче ел
==62==
Тагы бер ел мәдрәсәдә мәгънәсез үтте.
12 нче май, 1899 нчы ел
==63==
Мин хәзер аз гына русча, аз гына төрекчә, аз гына гарәпчә, фарсыча, аз гына үз телем татарча беләм. Бу телләрнең барсында да, ләгать китаплары берлә, китаплар, рисаләләр андый алам. Шуның өстенә, тарихтан аз гына, җәгьрафиядән аз гына, хисап, һәндәсәдән аз гына, әллә нинди үләннәр, хайваннар хакында, аз гына өй тәрбия кылу, бала тәрбия кылу, бала укыту, мәктәп идарә кылу хакында, аз гына дин вә игътикад хакында, аз гына тәфсире хәдис хакында, аз гына мантыйк вә хикмәт хакында — кыскасы гына, һәр нәрсә хакында аз гына мәгълүматым бар. Буйларның һәммәсен өсттән генә белсәм дә, берсен дә чынылап белмим. Барсы хакында да сүз сөйли алсам да, берсе хакында ап-ачык мәгълүмат бирә алмыйм. Берсен дә дөрест иттереп укыта алмыйм һәм күз алдымда анлар хакында ап-ачык бер фикер хасил итә алмыйм. Минем фикерем дә мәгълүматым кеби. Аңда да аз гына вөҗдан, аз гына шәфкать, аз гына эшкә мәхәббәт, аз гына халкын сөю, аз гына үзен корбан кылырга хәзерлек, аз гына шөһрәт сөю, аз гына байлык сөю, аз гына үзен үзе сөю, аз гына тормыш сөю, аз гына ялкаулык, аз гына эш яратмау бар. Шуның өчен минем белмәгән эшем юк, кинәндергән төшем юк! Хәзер инде менә шул мәгълүмат берлә, шул фикер берлә дөньяга чыгарга кирәк. Шунлар берлә дөньяда торырга кирәк. Шунлар берлә тормышны мәгънәле үткәрергә кирәк, тормышның буш җирләрен тутырырга кирәк. Үзеңне, үзеңнең торганыңны белер өчен, үзеңнең соңында тормышта бер эз калдырыр өчен әллә нәрсә тудырырга кирәк. Ләкин бу мәгълүмат, бу фикер берлә чуалган, бер яктан шул мәгълүмат берлә тулган, шул хиссият берлә ашланган баш берлә нинди эш эшләргә кирәк? Ничек иттереп тормышны тулы мәгънәле, картайгач артка әйләнеп караганда: «Үлсәм үләм, гомерем әрәм китмәде»,—диерлек ясарга кирәк? Ничек шул чүп-чардан кулга алырлык бер нәрсә өйдерергә кирәк?
Мин менә шул белемем берлә нигә ярыйм? Нәрсә беләм дип дөньяга чыгып эшкә тотынйм? Итекчелекне булдыра алмыйм, чөнки мин мулла угылы мәхдүм булып, эш эшләмәенчә үскән. Сатучылык юк, чөнки миндә сатучыга кирәк гайрәт, сатучыга кирәк акча сөю һәм дә алган юлын ташламаенча карлы бозда хезмәт итү юк. Кала мөгаллим булырга, йә мулла булырга! Сөеп, рәхәтләнеп мөгаллим булыр идем; әллә никадәр мәгълүматым булмаса да, бала тәрбия кылу хакында да башымда чүп-чардан башка нәрсә булмаса да, тырышып, сөеп укытыр идем — әтиләр, әниләр разый булмый! Мулла булырга күңелем, вөҗданым разый булмый. Мулла булуны үзем өчен, үземнең мәхәлләм өчен зур җинаять дип хисап итәм. Соң нишләргә? Минем кеби бер эшкә дә ярамый торган, һәр эшкә ярый торган кешеләргә нишләргә? Шунда бер урын алган булып тора башлаган булып, тагы үзең кеби эшкә ярамый торган ярым-ярты мәгълүматлы балалар тудырып, шунларны үстерергәме? Бу туачак балаларга каршы һәм дә айларны ашатачак, эчертәчәк бөтен адәм балаларына каршы җинаять түгелме? Менә бу мәсьәләләрнең мин берсенә дә җавап бирә алмадым һәм җавап бирә алуымда шөбһәм бар. Ләкин гомер тик тормый, көн дә көн үтә. Мәсьәләләрне йә алай, йә болай хәл кылу мәсьәләсе һәр минутта якынылаша.
Мин, хәзер үземнең әти кеби, укыган нәрсәләремә иманым булса, аның кеби, шул, шул укыган китапларындагы «һәммә нәрсә дөрест инде» дигән игътикадым булса, әти кеби, һәр зур мәсьәләгә: «Фәлән китапта шулай дип әйткән, фәләндә болай дип әйткән»,— дип җавап бирә алсам, шуның берлә вөҗданымны котылдыра алсам, үземне үзем чорнап алган мәсьәләләргә һәммәсенә дә үзем ышанган җавапларым булып: «Тәкъдир шулай, әл-әмер әмрелиллаһ»,— дип канәгать итә торган булсам, табигый, рәхәтләнеп-рәхәтләнеп әти кеби мулла булып торыр идем. Яисә мин, шул үземне чолгаган мәсьәләләргә, тормышның алдына көн дә килеп баса торган эшләргә фән күз карашыннан җавап бирерлек фәнни мәгълүматым булса, һәммә нәрсәгә дә фән күзе берлә: «Тарихта шулай булган, болай булган, хәзер дә
шул сәбәпләр бар, шулай булырга тиеш, йә сәбәпләре шундыйлар, нәтиҗәдә шулай чыгарга тиеш»,—дия алсам, шул фән үлчәве берлә үземә күз карашлары ясый алсам, рәхәтләнеп бер яңа дөньяның яңа кешесе булып торыр идем. Ләкин миндә әүвәлгесе дә юк, ахыргысы да юк. Һәр нәрсә бар, бер нәрсә юк! Шуның өчен мин — ул да түгел, бу да түгел! Тәвә дә түгел, кош та түгел! Ат та түгел, ишәк тә түгел! Мин — иске мулла гыйлеме, иске мулла фикере берлә яңа фикерләр, яңа гыйлемнәрдән катыштырып начар иттереп ясалган мулла азгын! Менә шул мулла азгын үзенең шул чуалчык башы, чуалчык фикере, начар тәрбиясе берлә нишләсен? Сез дә җавап биреңез?! Буның шулай калуында үзе генә гаеплеме? Нигә көлеп торасыз?! Буның шулай, бер элгәреге игъ-тикадын бозып, яңа игьтикадсыз калуында сез дә, аны чолгап алган бөтен татар тормышыңыз да гаепле түгелме?
Искедәге кеби, һәр яңалыкны кертмәс өчен меңәр-меңәр фәрештәләр саклый торган мөдрәсәңез булса, бу егет, бу укырга сөя торган үткен егет, карт муллаларыңыз кеби, динле, игьтикадлы, үз даирәсендә галим булмас идемени? Әгәр мөкәммәл иттереп ислях ителгән мәктәпләремез булса, һәр фәнне кирәгенчә укытылса, яшь башларга кая таба хәрәкәтләнергә юл күрсәтелсә, бу, хәзерге чүпрәк, эшкә ярамый торган егет, һәр нәрсә хакында фәнни фикер ясап, тормышка каршы гыйлем коралы берлә коралланып, хәзер баһадир кыяфәтендә басып, тормышның буңа куярга теләгән ауларына» каршы көлеп тормас идемени? Шулай булса, миннән көлмәңез! Мин еглыйм, сез дә еглаңыз! Минем генә түгел, минем кеби меңнәр-меңнәр егетләреңезнең, ике агым арасында, йомычка кеби, бер тарафка китәргә хәле булмаганын, бер тарафның да куәтен арттырырга да көче җитмәгәнен — үзенә үзе ышанмаганын күреп еглаңыз! Шунларга таза, нык аяк басар урын табарга уйлап, шунларны хәзерге хәлләреннән коткарырга теләп еглаңыз! Буйларның харап булган гомерләре өчен, шул әллә никадәр яшьләремезнең харап итәчәк гомерләре өчен егланыз! Үзеңезне чолгаган дөньянызнын шул егетнең башы кеби идеке өчен егланыз! Егланыз!
15 нче июнь, 1899 нчы ел
==64==
Ике атнадан бирле өемез тәмугка әверелде. Иртә-кич тавыш, иртә-кич мулла булу мәсьәләсе. Әти мулла булуның кыямәт өчен яхшылыкларын, имамлыкның са-вапларын; өни мулла булып торуның тынчлыгын, рәхәтлеген, эшсез-нисез тик ятуның кәефлеген сөйләүдән башлады. Миңа, саваплар, тынч кына бот күтәреп ятулар берлә кызыктыра алмагач, еглап-еглап: «Әтиең картайды, мин картайдым. Без нишлик? Ничек дөнья үткәрик?»—дип зарланырга, ялынрга, аның соңында каргарга тотынды. Әти дә: «Имамлыктан тартыну игьти-кадның зәгыйфьлеген күрсәтә, синең иманыңда шөбһә бар, имеш, фәлән»,—дип тиргәргә тотынды. Бу гына җитмәде, аңлар-аңламас: «Балам, апкаем, бул инде, бул!» — дип егларга тотындылар. Башым тегермән кеби әйләнә башлады. Нишләргә дә белмәенчә, аптырап кал-дым. Бу тормыш упкынннан чыгарга юл таба алмадым.
Нишлим? Ничек буйларга сүз аңлатыйм! Ничек үземнең зәгыйфь мәсләгемне көчсез, куәтсез игътикадым берлә саклыйм! Бу тавыштан, бу кычкырыштан, бу мәгънәсез моназарәдән шулкадәр туйдым — бөтен эчем-тышым буңар протест ясый; бөтен эчем-тышым әллә кайларга, бу тавышлар ишетелми, бу мәгънәсез күз яшьләре күренми торган җирләргә, еракка-еракка китәсе килә! Әй шул бу авылны, бу үзләренең кечкенә даирәләреннән чыга алмый торган әтиләр, әниләрне күрмәскә; әй айларның шул тормыш упкынна батырыр өчен ясый торган ауларына кертер өчен сөйли торган матур сүзләрен ишетмәскә, шул упкын янына сибелә торган җимнәрне күрмәскә, белмәскә! Китәргә! Китәргә! Башны алырга да кая булса да китәргә!
Ләкин кая китәргә? Мин нишли алам? Егерме өч яшенә кадәр салам селкетмәгән бер әрәмтамак, әрәмтамак булып бушка ашап ятудан башка ни эшли алам? Кыргыз эченә мөгаллим булып китәргә, Сибириягә приказчик булып китәргә? Ләкин мин шунларны эшли аламмы? Тагы, эшли алсам, шул кыргызның җир өеңдә тары өйрәсе ашап, көпе киеп сасып яту, яисә биш тиен көмеш өчен җанын кызганмый торган бер сатучыга хезмәтче булу — шул авылдагы тормыштан артыкмы? Икесендә дә, бертөрле «ирек»тән мәхрүм калып, гадәткә, йолага, карендәш-кабиләгә, ил-күршегә кол булынмыймыни?
Шулай булса, минем кеби үз иреген үзе саклый алырлык булмаган кешеләр коллыктан чыга алмаса, әллә кая өйрәнмәгән, белмәгән җирләрдә кол булудан бунда үз йортында, үз тирә-яныңа кол булсаң артык булмасмы? Чынылап караганда, шул авылның наданлыгы, гадәтләре, йолаларының колы булсаң да, ерактан караганда хуҗасы, авылның юлбашчысы кеби күренә торган «кол мулла» булу артык түгелме?
18 нче сентябрь, 1899 ңчы ел 
==65==
Кичә тамга җыйдьшар. Күңелем муллалык фикере берлә аз гына оеша алмаса да, үземне үзем мулла итеп уйлый белмөсәм дә, мин мулла булам. Нинди мулла булу, ничек яшәү, ничек хезмәт итү хакында, әлбәттә, аз гына да планнарым юк. Ничек тугры килсә, шулай яшәячәк, тормыш кай тарафка акса, шул якка китәчәкмен!
19 нчы ноябрь, 1899 нчы ел 
==66==
Кеше өметсез, идеалсыз яши алмый. Чахутка берлә үләргә яткан, үлгәнчә зинданда калырга хөкем ителгән кешеләр дә киләчәкләре тугрысында озын-озын планнар коралар; киләчәктә шулай булыр, болай булыр уйлары, өметләре берлә яшиләр. Мин дә рухан үтерелергә, мәңгегә шул гадәт — йола зинданында калырга хөкем ителгән булсам да, үземнең муллалык тормышымны әллә нинди идеаллар берлә бутыйм, чолгыйм; мулла булып, мәгънәлерәк, тулырак иттереп торуга төшенәм, планнар корам! Мин мәктәп ачарга, мәктәптә рәтләп укытырга, мәчеттә халыкның фикерен ача торганрак вәгазьләр сөйләргә уйлыйм! Шулай итеп, бөтенеләй буш тормаска, әрәмтамак булып гомер әрәм итмәскә юллар табам. Үземнең киләчәк хезмәтләрем өчен сөенәм; киләчәгемдә якты көннәр күреп: «Бетмәдем әле, бетмим әле»,—дип шатланам. Эшлим, шөбһәсез эшлим!
28 нче декабрь, 1899 нчы ел
==67==
Мин өйләнәм. Кичә күрше авыл мулласының кызыны килешеп кайттылар. Тормыш мине хәзер кызу-кызу үзенең кочагына ала бара. Мин мулла булып бетмәгән, хатынылы булдым. Гомеремдә күрмәгән, ишетмәгән, белмәгән бер кызны үземә гомерлеккә иптәшкә алам.
Шуның берлә бергә гомер үткәрергә, шуның берлә кайгыларның ачысын бергә татырга, тормышның матур-лыкларыннан бергә сөенргә, шатланышырга сүз бирәм. Мин бу кызны сөячәкме? Мин анын табигатен, холкын яратачакмы? Ул мине аңлаячак, мине сөячәкме? Минем өйләнү хакында фикерем ни иде соң? Мин элгәре өйләнүне кешеләрнең тормышының иң мокаддәс бер бәйрәме иттереп уйлый идем. Өйләнүдән элек озын-озак, матур иттереп сөюне, сөелүне, сөешүне иң зур шарт иттереп исәпли идем. Үземнең өйләнүемне һәрвакыт мәгънәле күз караулары, хатлар берлә башланышып, качышып күрешүләр, ерактан сөешүләр, бергә кушылыр өчен әллә нинди каршы килә торган куәтләр берлә тартышулар, озын-озын тартышудан соң җиңүләр вә шул мәшәкатьләр аркасында кыйммәте тагы арткан сөю вә сөешүнең мөкаддәслекләре вә сөелешүнең ләззәтенең куәтләре, вә шул кушылуның мәңгелек бер рухани кушылу булуын уйлый идем; шулай булуына инана идем; шулай булачак дип, киләчәк өчен шатлана, сөенә идем.
Менә ул «киләчәк» «хәзер»гә әверелде. Аның бөтен матурлыклары, миңа әллә никадәр ләззәт биргән, әллә никадәр дәрт биргән кызыклыклары һәммәсе берьюлы җимерелде. Хәзер туп-тугры иттереп ждучы җибәреп, акча салдырып, бирнә алып, белмәгән, күрмәгән, аңлама-ган, сөймәгән бер кыз килә; аңлатылмаган, күрелмәгән, сөелмәгән фәлән авылның мулласы угылы, мулла булачак егете булып өйләнәм, идеалымның иң зур бер баскычын җимерәм!
7 нче гыйнвар, 1900 нче ел
==68==
Туй булды. Мин кыз катына кердем. Туйның шартларыннан һичберсе калдырылмады. Мин, гадәт буенча, балдызлар, каен энеләргә пәкеләр, кершәннәр, сабыннар, көзгеләр; кодача-кодагыйлар, каенаталар, каенаналарга бүләкләр; мунчага салырга, ишек тоткасына бирергә бүләкләрнең берсен дә онытмадым. Анда да һәркөнне ике мәртәбә ягыла торган мунчага баруны да, намаз укыган кеби, бер тәртип берлә үтәдем. Бикәчемә дә тиешле бүләкләрне бирдем. Гадәттә ничек кылынрга тиеш, һәммәсен кылдым.
Бикәчем шактый гына матур, яшь кенә, пөхтә генә, гакыллы гына бер кыз. Табигатьләре-ниләре дә, һәммәсе дә яраталмаслык түгел. Миңа мөнәсәбәтләрендә дә риза
булмаслык бернәрсә юк. Матур сөйли, ачык көлә, күңелләрне хәрәкәтләндерә торган иттереп йөри, сөелергә, сөешергә ярата. Табигый, уйнадык, көлдек, дустлаш-тык, сөйләштек, серләштек, сөештек..
Ләкин һәрвакыт арамызда бер аңлашылмаган нәрсә — яшерен бер куәт хис иттек. Бер-беремезгә сарылышып, бөтен эчләремезне актарып салмадык. Сөйләшкәндә, көлешкәндә, сөешкәндә вазыйфа үтәгән кебирөк кылыныштык. Күңелләремездән әллә нинди бер-беремезгә ышанмауны бетерә алмадык. Бер-беремезне онытып, икемез бер кеше кеби кылынша, икемез бер кеше кеби бер хис берлә яна алмадык. Арамыздагы икемезнең дә әчен пошыра торган, икемезнең күңелен рәнҗетә торган бер суыклыктан котыла алмадык. Шуның өстенә, ул да, мин дә, шул суыклыкны икенчемезгә аңлатмас өчен, әллә нинди хәйләләр, алдаулар корып, аны тагы ямьсезрәк иттереп мәйданга чыгардык.
Мин киткәндә, бик сөешеп, тизрәк килергә вәгъдәләшеп аерылыштык. Ләкин теге хис һаман бетмәде. Мин кайткан вакытта, кыңгырау тавышының моңлыгы берлә уйлый-уйлый, ул хиснең нәрсә икәнлеген аңладым. Без, сөешсәк тә, дустланышсак та, эч күңелемездән бер-беремезне сөймимез икән! Бу хәкыйкать минем күңелемә агулы очлы ук кеби барып утырып, тагы бер зур җәрәхәт ачты. Минем идеалымның тагы иң зур почмагын җимерде. Тормышымның тулы төсле күренә торган җирләренең дә буп-буш икәнлеген күрсәтте. Мин моң кыңгырау тавышлары берлә күземне йомып, уйларга тотындым. Күзләремнән ике түгәрәк күз яшьләре мөлдерәп, битемне юып, кулыма төште. Күңелемдә «бетте» дигән фикер туды. Бетте! Һәммәсе бетте! Бөтен идеал, бөтен тормыш бетте! Мәңгелеккә кайтмаска бетте!
12 нче февраль, 1900 нче ел
==69==
Кичә ясигьдан соң авылның могьтәбәр картларыннан, безнең өйнең дустларыннан Әхмәт абзый кереп утырды. Аның керүе һичбер вакыт бушка булмаган кеби, бу юлы да бушка түгел иде. Ул, авылның бөтен кешесенең нинди уйда, нинди фикердә икәнен белгән кеби, иртәгә нинди уйда булачагын, мәгълүм эшкә нинди күз берлә караячагын да —һәммәсен дә белә. Авыл ирләренең генә түгел, хатыннарының нинди фикердә-лекләрен, ил эшләреннән нәрсәне яратуларын, нәрсәне сөймәүләрен һәммәсен белә. Шуның өчен ул безнең авылның уеның, теләвенең көзгесе.
Шул авыл көзгесе, бик күп чынаяклар чәй эчкәч, бик күп сүзләр сөйләгәч, мине дә яшь мулла дип бик мактагач:
— Авыл халкымыз да ярата-фәлән итә, ләкин менә әле, көз көне мәдрәсәне тау астыннан күчертергә тели икән, аннан ары, Суфи абзыйны кертмәенчә, әллә кайдан мөгаллим китертергә тели икән, дип яратмаенчарак сөйлиләр. Кайсыберсе: «Хәзрәт исән булганда, Алла теләсә, бернәрсә булмас», дип берсен берсе бастырышсалар да, кайсылары: «Юк, болай ярамый, бик тиз әле баш булырга тели, атасы укыткан ярамаганмы? Менә, Аллага шөкер, барымыз да шуның шәкерте, Аллага шөкер, кирәгемез кадәр беләмез бит», дип әйтәләр, ди.— Шуның артыннан үз башыннан чыгарып:—Минемчә, бу елга шулай калдырырга кирәк. Әле менә, яңа мулла дип, җир дә бирелгәне юк. Анысы да кирәк бит, хәзрәт? Анлары үтсен әле. Бик яхшы гына җир алыйк. Бу елга син әле кыз катына йөре, аннан ары киләсе елга карарсың. Бик кызулап җибәреп, халыкны дулатып җибәрмик димен. Без бит мужик халкы, бер кызсак, сыер дулаган кеби буламыз,—дип сүзен бетерде.
Әти дә, миңа карап:
— Менә мин күптән әйттем бит, мине тыңламый идең,— диде.
Әни дә ишек артыннан гына:
— Кирәкмәс, зинһар, мәдрәсәләре. Үзләре теләсәләр нишләсеннәр, тавыш чыгармаңыз. Йә ары якка мәсҗед сала башларлар,—диде.
Мин үземнең әүвәл мәктәп төзетеп, шул мәктәптә укытып буш гомеремне тутыра алмавыма, ул яктан да алдануыма ияләшеп бетә алмадым. Әхмәт абзый тагы бер-ике чынаяк чәйдән соң:
— Яшь мулланың вәгазьләрен бик яраталар, ләкин китап сүзе азрак диләр. Шуның өчен, мулла, син китап сүзен күбрәк ычкындыргаласаң, тагы яхшырак булыр, — диде.
Аның өстенә әти дә:
— Мин һәрвакыт «Дөррәтеннасыйхин», «Тәрбиятел-гафилин» кеби мәгъруф китаплардан сөйлә, дим. Ул, әллә каплардан тапкан үзенең китапларыннан сөйли,— дип, сүзен бетерә алмады, әни: — Китап булгач барыбер түгелме? Бик яхшы сөйли диләр ич!—диде.
Әхмәт абзый анар каршы:
— Яхшысын яхшы, абыстай, ләкин әле кара халык -кара сарык диләр бит. Анлар берлә яшәргә кирәк бит. Шуның өчен әле яна вакытта анлар теләгәнчәрәк кы-лынрга кирәк димез,—диде.
Әти дә шул фикер хакында озын сүзләр сөйләде, дәлилләр китерде. Ләкин мин буйларның берсен дә тыңламадым да, каршы жавап та бирмәдем, һәм җавап бирергә урын да юк! Бу сүзләр минем тагы бер кат алданганымны беркетте, авылда бер-бер эш эшләүдән бөтен өметемне өзде, хезмәт итәргә дәртемне бетерде. Мин, бөтен өметләрдән яп-ялангач көенчә калып, игьтикадсыз, имансыз яшәргә, яшәргә дә түгел, гомер үткәрергә мәҗбүр идекемне белдем. Башымда буңар каршы бик зур протест уянса да, күңелем эченнән еглау-дан башка бер эшкә тотына алмады, үземне үзем коткарырга бер юл булмады. Мин иртә берлә бернәрсә дә уйламаенча, мин аны сөйми, ул мине сөйми торган авылдан ул мине сөйми, мин аны сөйми торган бикәчемә киттем.
15 нче март, 1900 нче ел 
==70==
Мин, зинданга ябылган кеше кеби, үземнең яшьлек гайрәтемне кая куярга белмәенчә, эчемне кайната торган гайрәт көчен бастырыр өчен, үземне үзем арытыр өчен иртәдән кичкә кадәр идән буенда йөрим. Уйланам, уйлыйм. Әллә ничәшәр катлы «иске гадәт» диварлары берлә чолганган, үземнең мәгънәви зиндандагы тормышымны төшенәм; шуның богауларын өзәргә, үземне үзем азат итәргә юллар ззлим. Буннан качып китәргә, кая булса да китәргә уйлыйм. Ләкин тагы күз алдыма әллә нинди киләчәкнең ямьсез күреншләре килеп басып, мине куркыта. Мин үзем дә, шул «гадәт» богауларын өзәргә көч юклыгын хис итеп, язмышка риза булып, шул тормышны мәгънәләтә төшүдән башка юл габа алмыйм. Ләкин ничек мәгьнәләтим? Үзем ышанмасам да, ичмасам үземне азрак алдарлык эш кайдан та-Зыйм? Мәдрәсәгә керимме? Ләкин аңда кереп, ничек эялмаенча «Төхфәтелмөлек», «Мораделгарифин» укыгып торыйм? Мәсҗедкә барыйммы? Анда барып, тагы -шчек иттереп, «Дөррелмәҗалис»тән хур кызларының матурлыгы хакында, канәгать кылу тиешлегендә үзем зарарлы дип ышанган сүзләрне сөйлим! Соң, нишлим? Бу озын кышкы төнне ничек үткәрим! Бу үгез йөреше берлә йөри торган төнге сәгатьләрне ничек уздырыйм?
19 нчы декабрь, 1900 нче ел
==71==
Кышкы төнне үткәрә-үткәрә арып бетеп эштән чыккач, өстемә киенеп йортка чыктым. Бераз һава алыйм дип, йорт буенда йөрергә тотындым. Суык һавада башым сафланып, күңелем куәтләнеп, тагы үземнең эш-сезлегемә кайгыра башладым. Башым тагы әллә ниләр төшенә башлады. Шулай уйланып, моңланып йөргәндә, лапас астында аз гына ялтырый торган хезмәтче өенең утына күзем төште. Шул өйнең эчендә әллә никадәр рухани җылылык бар кеби, әллә никадәр рәхәт бар кеби тоелды. Мин шуның тәрәзәсе тугрысына туктап, кырыйлары ачык калган пәрдә ярыкларыннан өйнең әчен карый башладым. Сәкенең янына утырып тегү тегә торган хезмәтче хатынны күрү минем күңелемә әллә нинди уйлар уятты. Минем күңелемдә шул ят хатын берлә сөйләшәсе килү, шуның берлә бергә кичнең үтмәгән сәгатьләрен үткәрәсе килү, үземнең шул берсенә берсе охшаган көннәремне үзгәртәсе килү фикере туды. Мин акыртын гына лапас астына кереп, хезмәтченең бозлар берлә каткан ишеген куәт берлә ачып, өйгә кердем. Хезмәтче хатын миннән качмаса да, минем берлә эш тугрысында сөйләшсә дә, минем төнлә килеп керүемә исе китеп калган кеби булып, башындагы арттан бәйләгән яулыгын тишеп, муен астыннан бәйләде. Үзе бер сүз әйтмәенчә, минем бер-бер йомышымны көтеп торган кеби көтә башлады. Мин: «Йортка чыккан идем дә, эч пошканга сөйләшеп утырырга дип кенә кердем»,—дигәч, тегенең бөтен йөзенә тагы таң калу галәмәте чыкты. Мин, бер дә илтифат кылмаган булып, узып утырып: «Күңелсез, эч поша»,—дип зарланырга тотындым. Теге хатын аз гына ачыла башлагач: «Миңнулла кая?» —дип, иренең каялыгы хакында сорадым. Ул да: «Иген төяп базарга китте»,—диде һәм дә, аптыраганын бетерер өчен кеби: «Ул булса, менә мин самавыр куяр идем, чәй эчерер идек. Хәзер яхшы түгел, йә берсе-берсе күрер»,—диде. Бу «берсе-берсе күрер» сүзе миндә икенче уй уятты. Чын, берсе-берсе күрмәсә, буның берлә төн үткәреп, шул берсенә берсе охшаган мәгънәсез тормышны үзгәләштерсөң ни булыр иде?
Шул фикер башымда бер карар алып җитә алмады, мин: «Шәйтан күрсенме, һәммә кеше йоклый»,—дидем. Хатын сөальле иттереп самавырга карады. Мин көлеп җавап биргәч, куыштан ярып куйган чыралардан бер зур уч алып, урталай шатырдатып сындырып, самавыр куя башлады. Самавырны куеп, урыңына утырыр өчен минем янымнан үтеп барганда, мин кулыннан тоттым. Хатын әллә нинди төрәддед аңлата торган бер хис берлә: «Кирәкмәс, мулла абзый, кирәкмәс!» — диде һәм дә, мине шул фикердән кайтарыр өчен кеби: «Бер-бер кеше күрер»,— диде. Мин бу сүздән тагы бик күп мәгънә аңлап, хатынны тәмам кочаклап яныма утырттым. Хатын, оялганга, башын теге тарафка борды. Минем кулларым берлә бөтен тәннәрендә кылган сәяхәтемә бер сүз әйтмәсә дә, күземә таба борылып карамады. Мин буның оялганын белеп, ерак түгел лампаны өреп сүндердем. Хәзер өйнең тынчлыгын самавырның челтәрләреннән чыккан яктыга башка бернәрсә дә бозмый иде. Мин хатынны кочаклап урынна яткыра башладым. Ул да, азрак тартынган кеби, азрак риза түгел кеби иттереп, «кирәкмәс лә» дип, артык бер сүз дә әйтмәде.
Самавырның кайнавына да карамаеңча, түшәгенең катылыгына, урынның уңайсызлыгына да илтифат итмәенчә, мин кичне хезмәтче хатын янында үткәрдем.
Иртә берлә хезмәтче хатын миңа очраганда күзен миңа таба күтәреп карый алмаса да, өч көннән, соң ире урыска киткәч, тагы кереп кичнең күп вакытын үткәрдем. Хәзер шул эш минем тормышымның программасына кереп китте. Ләкин бу да туйдыра башлады, бу да тор-мышымның буш җирләрен тутыра алмады.
8 нче гыйнвар, 1901 нче ел 
==72==
Менә мә! Кичә волостной судтан хөкемгә чакырып кәгазь китерделәр. Авылның ике тиенелек бер кешесе, мулланың бозавы ындырыма кереп кибәгемне ашады, дип өстемнән күрсәткән. Бундан элгәре ике күрше хатын, тавык йомыркасы өчен орышышкан вакытларында берсе берсен мыскыл итте дип, мине шаһит итеп хөкемгә биргәннәр иде. Уясында алдап-йолдап бер йомырка ни-загысының шаһиды булудан котылган идем. Бунсыннан, белмим, котылырмынмы? Бар, сөйлә! Шунлар берлә бер йомырка өчен, бер тубал кибәк өчен, биш тиен акча өчен судлашып йөре! Шуның өчен дуст бул, дошман бул! Орышыш, кычкырыш, хөкемләш! Менә шул кешеләр берлә чолган да, шул тормышта яшә! Мин шул йомырка өчен, бер тубал кибәк өчен, бер кочак салам өчен, биш-алты кисәк утын өчен дустлата, бозылыша, сүгешә, сугыша торган кешеләр дәрәҗәсенә төштеммени? Минем тормышым да шундый вак мәсьәләләр берлә тулыр, минем башым да шунлар берлә мәшгуль булырмыни? Мин дә шулкадәр вакландым, изелдем, беттеммени?
9 нчы апрель, 1901 нче ел
==73==
Күрше Сафа абзыйның яшь килен, Миңнесафа, һәрвакыт безгә кереп-китеп йөргәндә тәрәзәгә күзенең очы берлә карап үткәнгә, мин, йортта тугры килгәндә дә күземез каршы-каршыга очрашып киткәнгә, бу хатын хакында төрле фикерләрем бар иде. Хосусән, аның көязлеге, шактый пөхтә киеме өстенә, чибәрлеге, сынның килешлеге күңелемә дә бераз тәэсир итә иде. Алай булса да, аның артыннан йөрми, аны кулга төшерер өчен бер-бер эшкә керешми идем. Беркөн, хатынм ашта вакытта, мин ялгыз идән буенда аптырап йөри идем, бүлмә ишеге ачылды. Мин, мәче-фәләндер дип, илтифатсыз гына бүлмәгә чыктым. Ни күзем берлә күрим, Миңнесафа басып тора! Мине күрү берлә: «Абыстай өйдә юкмыни? Иләк сорый идем»,—диде. Мин дә: «Әнә шунда чоланда, ал»,—дидем. Ул да, ишекне рәтләп яп-маенча гына, чоланның ишеген «чыгыр» иттереп, караңгы чоланның шүрлегендә шатыр-шотыр әйберләр шо-тырдатып, иләк эзли башлады. Аньщ килеп алдыма басуы ук теге фикеремне уятканга, мин, буның таба алмавын хәйлә иткән булып: «Таба аямыйсыңмыни?»— дип, чоланга иләк эзләшергә кергән булып, киленне тоттым. Ул тотуымда «әһик» дип көлеп, чоланның теге тарафына киткәч, мин, тагы гайрәт җыеп, кочаклап алдым. Килен минем берлә тартышкан кеби тыпырчына, селкенә башлады. Ләкин кулымнан котылырга аз гына көч тә сарыф итмәде. Мин, аның таза биленнән кочаклап, өйгә алып керә башладым. Ул, әллә нидән курыккан кеби: «Кеше күрә, валлаһи, кеше күрә»,— диде дә тыпырчына башлады һәм дә бик тиз минем кулымнан котылып, кыр кәҗәсе кеби сикереп, ишек янына барып басып, мина бармак селкеп чыгып китте.
Шуннан бирле ул хәзер, һәр көн кеби, минем хатын китте исә — керә, элгәреге кеби тыпырчынмый, тиресләнми!
24 нче июнь, 1901 нче ел
==74==
Мин икенче ел мулла булып торам. Язарга эш булмаганга, тормышта үзгәрү булмаганга, күптән бирле бернәрсә язмадым. Нәрсә языйм? Нәрсә бар?
28 нче июль, 1902 нче ел
==75==
Ыж-ыж итеп сызгырып, тәрәзә капкачларын шакылдата, морҗалардан кереп, озын иттереп сузып, моңлы, куркынчлы улый, тәрәзәнең элгечләренә килеп бәрелеп, айларны чат-чот шалтьщата торган кышкы җилнең тавышына уянып киттем. Җилнең ыж иттереп ячулы сызгырулары, көтмәгәннән тәрәзә капкачларының дөберт-дөберт итеп барабанлап куюлары, кинәттән генә моржага кергән җилнең моңлы, кайгылы көй берлә уу-уу дип, авыру кеше кеби, җәрәхәтләнгән ерткыч хайван кеби еглавы бөтен тамырларымнан йөреп чыкты. Әллә нинди куркынчлы уйлар уятты, башымда ямьсез тә шенмәләр тудырды. Үземнең каялыгымны хәтеремә ки-термәенчә, үземне чолгаган өйләр, авыллар, кешеләрдән, җөмөгатьләрем-хатыннарымнан аерып, яп-ялангач кеби иттереп, шул куркынчның алдына китереп бастырды. Мин шул куркынчлы ыжылдый торган тавышлар, шул, бөтен дөньяны туңдырам дигән кеби, өйләрне, агачларны, авылларны каплаган кар арасында, һәрнәрсәдән аерылган, һәр ярдәмчедән мәхрүм булган көенчә, үземне үзем япа-ялгыз күрдем. Үземне үзем шул куркынчлы җилләр, шул мәрхәмәтсез суыклар, шул котны ала торган ялгызлыклардан саклар өчен, үземне үзем шул һәлакәттән коткарыр өчен, үземне үзем үземнең эчке җылыларым берлә җылыта, үземне үзем үземнең эшләрем берлә каплый, чолгый, шунлар берлә юата башладым. Гүя күңелемә үзем мөрәҗәгать иткән кеби: «Күңел! Тор! Күрәмсең, нинди ямьсез куркынчлы җилләр каплады? Күрәмсең, мине нинди котны ала торган, тәмугларны хәтергә китерә торган суыклар чормады? Күрәмсең, мине ничек куркынч галәмдә ялгызлык биләде? Уян, күңел! Үзеңнең дөньяларны җиңә торган, тауларны тишә торган, диңгезләрне корыта торган, тарихларның көпчөкләрен теләгән тарафка әйләндерә торган көчеңне, гайрәтеңне сарыф кыл да, мине шул куркынч диңгездән коткар! Уян, күңел, уян! Үзеңнең Сибирия суыкларын эретә торган, каткан-кипкән кальбләрне майга әйләндерә торган, бөтен дөньяның бөтен эшлә-рен изгегә сөйри торган, бөтен дөньяның матурлыкла-рын үзеңнең йомшак матурлыгың берлә бизи торган сөю хисен уят та, мине шуның җылысы берлә җылыт! Мине шул биек мәхәббәт сараеннан алынган кечкенә генә, иске генә бер кием берлә өрет! Уян, күңел, уян! Шул менеңәр-миллионнар адәмнәр берлә тулган, меңнәр-миллионнар фикерләр берлә кайнаган, меңнәр-миллионнар мәсләкләр берлә чолганган кешеләр диңгезендә уйсыз, фикерсез, мәсләксез, идеалсыз, ялгыз калган мине дә кечкенә бер идеал, иске бер мәсләк берлә булса да иптәш яса да, мине дә шул ялгызлык, шул моңлык, шул мәгънәсезлектән коткар! Уян, баш, уян! Шул эшсезлектән селкенргә өйрәнмәгән, хәрәкәтләнергә оныткан миләреңне селкет тә, мине дә шул бушлык, тормышның шул мәгьнөсезлегеннөн коткар! Мине дә «мин» дип әйтерлек, «мин» дип телгә алырлык яса!
Бу сүзләр, бу уйларга каршы чыдый алмаенча, башым да, күңелем дә уянган кеби булды. Анлар да күңелемнең катлы-катлы амбарларыннан, башымның бор-малы-бормалы, керделе-чыктылы чокырларыннан мине сакларга, мине җылытырга, мине «мин» иттерергә хәзер-ләнергә тотындылар. Күңелем яшьлегемнән бу көнгә кадәр үткән тормышымның кәгазьләрен берәм-берәм ача башлады. Менә мин — яшь, матур, маңкалы, таза-нык, ыштансыз, укырга дәртле, хикәя сөюче малай! Менә мин— мәдрәсәдә «дараба ядрибу, нәсара янсару» сарыфлый торган, каты икмәк берлә чәй эчә торган вә шул мәдрәсәдәге хәлфәләр кеби хәлфә булуны, әти кеби мулла булуны, пәйгамбәр кеби яхшы булуны идеал иткән бер шәкерт! Менә мин — мәдрәсәдән мәдрәсәгә барып, мо-назарә кылышып, «вөҗүд-ваҗибләр, хөдүс-галәмләр, гадәм-заманлар»ны исбат кылып йөрүче, бөтен мәшһүр Кышкар, Казан моназирләре кеби булырга тырышучы, динле, суфый, эчми-тартмый тырыша торган кара бүрекле, озын чалбарлы, дәһри Казан шәкерте!
Менә мин — бу китаплар, бу моназарәләр, бу тәртип-ееч укуларның дошманы, мәдрәсәләр, мәктәпләр исля-чыпың тарафдары, гәзитә укучы, төрек китаплары укучы, җәй көннәре русча укучы, киләчәктә бөтен халыкның фикерен үзгәртүне төшенүче яшь шәкерт, фикерле егет! Менә мин — әллә нинди ялгыш-йолгыш аңлаган фикерләрем берлә Аурупаның тормышына гашыйк Пултон, аурупаланыр өчен актык биш тәңкәсенә пальтә алган, бурычка алган акчасына исле майлар, кершәннәр нлган, үзен француз романнарының каһарманы иттереп хисап иткән бер Дон Кихот! Менә мин —башымдагы фикерләр берлә тирә-янымны чолгап алган дөньяның аерым-аерым идекләрен аңлаучы, миңем идеалымның дөньяда юклыгын күреп кайгыручы вә шул идеал дөньямны тудырыр өчен, тирә-янымны шул идеал дөньяма әверер өчен тырышырга юл таба алмаучы ярты өметле, ярты өметсез бер яшь егет! Менә мин— үчемнең җиңүемә шөбһә иткән, үземнең фикеремне мойданга китерә алуыма шикләнгән, үземнең мәгьлүб булуыма ышанып, игьтикадым-иманымнан мәхрүм калган, тормыш сугышына кергәнче җиңелгән бер гаскәр! Менә мин —шул иске тормышка әсир алынган, аның кергән саен чыга алмаска иттереп ябыла торган унике ишекле зинданына куелган өметсез, имансыз бер имам! Менә мин — сөймәгән, сөелмәгән бер хатын берлә го-меремне үткәрергә, сөю-сөешү нәрсә икәнен белмә-енчә, яшьлегемне уздырырга, картлыгыма кадәр былчырак хезмәтче хатыннар, әдәпсез күрше киленнәре берлә күңелне мыскыл итә, вөҗданны газаплый торган мөнәсәбәтләрдә яшәүче, йомыркалар, кибәкләр, утыннар, саламнар, чүпрәкләр өчен судлашучы кеше калдыгы!
Менә мин — хәзер шул суык көндә, шул ыжгырдый торган җиддә, шул хатынм берлә бер түшәккә яткан нйдө, үткән гомерендә бер нәрсә эшләмәгән, киләчәгендә эшләргә идеалын, иманын югалткан, күрше хатыннары берлә маташудан башка эшкә ярамый торган бер адәм калдыгы! Менә мин — шул үземнең тормышымның начарлыгын уйлап та, аңлап та, үземне үчем шул начарлыктан, шул баткаклыктан чыгара алмаган көчсез, хәлсез бер әрәмтамак.
Әнә минем киләчәгем! Зур корсаклы, көненә ун бәлеш тобе ашый торган, күрше хатыннары, асраулар берлә маташа, былчырана торган мин! Әнә мужиклар берлә юк нәрсәләр өчен ялган шәһитләр яллап-яллап хөкемнәргә йөрүче мин! Әнә мужик хатыннары берлә каз бәпкәләре өчен орышышучы мин! Әнә тагы мин! Әнә тагы мин! Тышкы җилнең ышылдавына минем күңелемнең ыж-гылдавы, аның суыклыгына минем күңелемнең суыклыгы кушылды. Мин эчтән-тыштан туңа, калтырый, дерелди башладым. Үткән гомеремнең, үтәчәк гомеремнең начарлыгы өчен кайгырырга, егларга, шул беткән идеалымны озатырга, бәхилләшергә бер тамчы кайнар яшь таба алмадым. Мин туңдым, мин каттым, мин беттем!
21 нче декабрь, 1902 нче ел
==76==
Әллә кайда яшеренеп яткан шул кәгазьләрне кичә, өй юар өчен җыештырганда табып алдым. Башыннан ахырына кадәр укып чыктым.
Тагы иске тормышлар күз алдымнан үтте. Тагы бун-лар минем йоклаган йөрәгемдә зур бер җәрәхәт ачты. Мин төн буе йоклый алмаенча уйладым. Үземнең нишләгәнемне, нишләвемне, нишләячәгемне төшендем! Бик озак уйлаган, төшенгәннең соңында күңелемә: «Шулмы гомер? Тормышмы бу?» — дигән сөаль килде.
Шул «Тормышмы бу?» сөале, үлгән кешенең өрәге кеби, алдыма килеп басты! Мин җавап бирә алмадым. Сездән сорыйм: «Тормышмы бу?»
3 нче май, 1908 нче ел

[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>39csmlxgnzyyavk17ofmak3z0lyj5fw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Китаплар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1956</id>
    <revision>
      <id>4219</id>
      <parentid>3591</parentid>
      <timestamp>2010-10-24T16:32:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4219</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="oehzetjzyirp83d8s2opan5g12updoe" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>oehzetjzyirp83d8s2opan5g12updoe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татарстан Республикасы Конституциясе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2016</id>
    <revision>
      <id>7294</id>
      <parentid>6800</parentid>
      <timestamp>2022-10-23T16:57:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing Coat_of_Arms_of_Tatarstan.svg with [[File:Coat_of_arms_of_Tatarstan.svg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR6|Criterion 6]]).</comment>
      <origin>7294</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="131630" sha1="h57rgkfs488w3skp6yg9l4dgcmaom9k" xml:space="preserve">{{Википедия|Татарстан Конституциясе}}
[[Рәсем:Coat of arms of Tatarstan.svg|center|120px]]

&lt;center&gt;&lt;font size=&quot;+1&quot;&gt;ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ&lt;br /&gt;КОНСТИТУЦИЯСЕ&lt;/font&gt;&lt;/center&gt;&lt;br /&gt;

'''Әлеге Конституция, Татарстан Республикасының күпмилләтле халкы һәм татар халкы ихтыярын чагылдырып, кеше һәм граждан хокукларының һәм ирекләренең өстенлеген гамәлгә ашыра, халыкларның гомумтанылган үзбилгеләнү хокукына, аларның тигез хокуклылыгы, ихтыяр белдерүнең иреклелеге һәм бәйсезлеге принципларына нигезләнә, тарихи, милли һәм рухи традицияләрнең, мәдәниятләрнең, телләрнең сакланып калуына һәм үсешенә, гражданнар татулыгын һәм милләтара килешүне тәэмин итүгә ярдәм итә, демократиянең ныгуына, Татарстан Республикасының социаль-икътисадый үсешенә, Россия Федерациясе халыкларының федерализм принципларында тарихи барлыкка килгән бердәмлеген саклап калуга шартлар булдыра.'''

==I КИСӘК. КОНСТИТУЦИЯЧЕЛ КОРЫЛЫШ НИГЕЗЛӘРЕ==

==1 статья==

1. Татарстан Республикасы – Россия Федерациясе Конституциясе, Татарстан Республикасы Конституциясе һәм &quot;Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары белән Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында үзара эшләр бүлешү һәм вәкаләтләр алмашу турында&quot; Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсе нигезендә Россия Федерациясе белән берләшкән һәм Россия Федерациясе субъекты булган демократик хокукый дәүләт. Татарстан Республикасы суверенитеты, Россия Федерациясе карамагындагы мәсьәләләрдән һәм Россия Федерациясе белән Татарстан Республикасының уртак карамагындагы мәсьәләләр буенча Россия Федерациясе вәкаләтләреннән тыш, дәүләт хакимиятенең (закон чыгару, башкарма һәм суд) бөтен тулылыгына ия булуда чагыла һәм Татарстан Республикасының аерылгысыз хасияте була.

2. Татарстан Республикасы һәм Татарстан исемнәре бер үк мәгънәгә ия.

3. Татарстан Республикасы статусы Татарстан Республикасының һәм Россия Федерациясенең үзара ризалыгыннан башка үзгәртелә алмый. Татарстан Республикасы чикләре аның ризалыгыннан башка үзгәртелә алмый.

4. Татарстан Республикасы үз вәкаләтләре чикләрендә халыкара һәм тышкы икътисадый багланышларда мөстәкыйль катнаша.

===2 статья===

Кеше, аның хокуклары һәм ирекләре - иң зур хәзинә. Кеше һәм граждан хокукларын һәм ирекләрен тану, үтәү һәм яклау – Татарстан Республикасының бурычы.

===3 статья===

1. Татарстан Республикасында суверенитетка ия булучы һәм хакимиятнең бердәнбер чыганагы – аның күпмилләтле халкы.

2. Халык үз хакимиятен турыдан-туры, шулай ук дәүләт хакимияте органнары һәм җирле үзидарә органнары аша гамәлгә ашыра.

3. Халык хакимиятенең иң югары турыдан-туры чагылышы – референдум һәм ирекле сайлаулар.

4. Татарстан Республикасы Конституциясе һәм аңа төзәтмәләр Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан яисә референдум юлы белән кабул ителә.

5. Беркем дә Татарстан Республикасында хакимиятне үзләштерә алмый. Хакимиятне яулап алу яисә хакими вәкаләтләрне үзләштерү федераль закон буенча эзәрлекләнә.

===4 статья===

1. Россия Федерациясе карамагындагы, Россия Федерациясе һәм аның субъектлары уртак карамагындагы мәсьәләләрдән тыш, Татарстан Республикасы, законнар һәм башка норматив хокукый актлар кабул итүне дә кертеп, үзенеž хокукый җайга салуын гамәлгә ашыра.

2. Федераль закон һәм Татарстан Республикасы карамагындагы мәсьәләләр буенча чыгарылган Татарстан Республикасы норматив хокукый акты арасында каршылык булган очракта, Татарстан Республикасы норматив хокукый акты гамәлдә була.

===5 статья===

1. Татарстан Республикасы территориясе бербөтен һәм кагылгысыз.

2. Татарстан Республикасы белән Россия Федерациясе субъектлары арасындагы чикләр аларның үзара ризалыгы буенча үзгәртелә ала.

===6 статья===

Татарстан Республикасы үз вәкаләтләре чикләрендә чит дәүләтләрнең субъектлары һәм административ-территориаль берәмлекләре, чит дәүләтләр белән халыкара һәм тышкы икътисадый багланышларга керә, халыкара килешүләр төзи, вәкиллекләр алмаша, халыкара оешмалар эшчәнлегендә катнаша.

===7 статья===

Татарстан Республикасы Россия Федерациясе субъектлары белән мөнәсәбәтләргә керә, шартнамәләр һәм килешүләр төзи, вәкиллекләр алмаша, уртак оешмалар эшчәнлегендә катнаша.

===8 статья===

1. Татарстан Республикасында дәүләт телләре – тигез хокуклы татар һәм рус телләре.

2. Татарстан Республикасының дәүләт хакимияте органнарында, җирле үзидарә органнарында, дәүләт учреждениеләрендә Татарстан Республикасының дәүләт телләре бертигез нигездә кулланыла.

===9 статья===

1. Татарстан Республикасында дәүләт хакимияте закон чыгару, башкарма һәм суд хакимиятләренә бүленү нигезендә гамәлгә ашырыла. Закон чыгару, башкарма һәм суд хакимияте органнары мөстәкыйль.

2. Татарстан Республикасында дәүләт хакимиятен Татарстан Республикасы Президенты, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты, Татарстан Республикасы судлары гамәлгә ашыра.

3. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты, Татарстан Республикасы министрлыклары, дәүләт комитетлары, Татарстан Республикасы башкарма хакимиятенең бүтән органнары Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең башкарма органнары системасын тәшкил итә.

4. Татарстан Республикасының дәүләт хакимияте органнары үз вәкаләтләрен башкарганда Татарстан Республикасының тарихи, милли һәм башка үзенчәлекләрен исәпкә алалар.

===10 статья===

Татарстан Республикасында җирле үзидарә таныла һәм гарантияләнә. Җирле үзидарә үз вәкаләтләре чикләрендә мөстәкыйль. Җирле үзидарә органнары дәүләт хакимияте органнары системасына керми.

===11 статья===

1. Татарстан Республикасы – дөньяви дәүләт.

2. Дини берләшмәләр дәүләттән аерылган һәм закон каршында тигез.

===12 статья===

1. Татарстан Республикасында идеологик күптөрлелек таныла. Бернинди идеология дә дәүләтнеке яисә мәҗбүри буларак урнаштырыла алмый.

2. Җәмәгать берләшмәләре дәүләт эшләренә идарә итүдә дәүләт хакимиятенең сайлаулы органнарындагы һәм җирле үзидарә органнарындагы үз вәкилләре аша катнашырга хокуклы.

3. Максатлары яисә гамәлләре Татарстан Республикасының конституциячел корылышын һәм бөтенлеген көч кулланып үзгәртүгә, дәүләтнең иминлеген какшатуга, кораллы формированиеләр булдыруга, социаль, расачыл, милли һәм дини ызгышлар кузгатуга юнәлдерелгән җәмәгать берләшмәләре төзү һәм аларның эшчәнлеге рөхсәт ителми, шул максатларда массакүләм мәгълүмат чараларыннан, шулай ук башка чаралардан файдалану тыела.

===13 статья===

Татарстан Республикасы – сәясәте кешегә лаеклы тормыш һәм ирекле үсеш тәэмин итүче шартлар булдыруга юнәлтелгән социаль дәүләт.

===14 статья===

Татарстан Республикасы Татарстан Республикасыннан читтә яшәүче татарларга милли мәдәниятне, телне үстерүдә, аларның үзенчәлекләрен саклап калуда ярдәм күрсәтә.

===15 статья===

1. Татарстан Республикасы дәүләтләр һәм халыклар арасындагы бәхәсләрне хәл итү чарасы буларак көч куллануны һәм сугышны кире кага.

2. Татарстан Республикасында сугышны пропагандалау тыела.

===16 статья===

1. Татарстан Республикасында җир, җир асты байлыклары, су, урман ресурслары һәм башка табигый ресурслар, хайваннар һәм үсемлекләр дөньясы халыкның тормыш һәм эшчәнлек нигезе буларак файдаланыла һәм саклана.

2. Татарстан Республикасы бюджеты акчалары, дәүләтнең башка мөлкәте, мәдәни һәм тарихи хәзинәләр һәм республиканың икътисадый үзҗитешлелеген, матди һәм рухи мәдәниятне саклап калуны тәэмин итәрлек бүтән мөлкәт – бөтен халык байлыгы.

===17 статья===

1. Татарстан Республикасы икътисадының нигезен социаль базар хуҗалыгы тәшкил итә, анда хуҗалык эшчәнлеге иреге һәм милекчелек рәвешләренең күптөрлелеге, аларны хокукый яклауның тигез шартлары закон нигезендә тәэмин ителә.

2. Икътисадый мөнәсәбәтләр граждан белән дәүләт, кулланучы белән җитештерүче, эшләүче белән эш бирүче арасындагы социаль партнерлыкка корыла.

3. Татарстан Республикасы, хуҗалык итүче субъектлар эшчәнлегенә тыкшынмыйча, икътисадый үсешне икътисадый һәм социаль үсеш программалары, бюджет, салым, структура, инвестиция, кредит, бәяләр һәм башка икътисадый сәясәт аша үз вәкаләтләре чикләрендә җайга сала.

===18 статья===

1. Татарстан Республикасында хосусый, дәүләт, муниципаль һәм милекнең башка рәвешләре бер үк дәрәҗәдә таныла һәм яклана.

2. Җир һәм башка табигать ресурслары хосусый, дәүләт, муниципаль һәм милекнең башка рәвешләрендә булырга мөмкин.

===19 статья===

1. Милек кагылгысыз. Законлы рәвештә булдырган мөлкәтен биләгәндә, аннан файдаланганда, аның белән эш иткәндә милекченең хокукларын чикләү, федераль законда каралган очраклардан гайре, рөхсәт ителми.

2. Милек дәүләт һәм җәмәгать мәнфәгатьләренә, кеше хокукларына, ирекләренә һәм абруена каршы кулланылмаска тиеш.

3. Милек объектларын ирексезләп тартып алу, федераль законда билгеләнгән очраклардан гайре, рөхсәт ителми.

===20 статья===

1. Татарстан Республикасында монополияләштерүгә һәм гадел булмаган конкуренциягә юнәлдерелгән икътисадый эшчәнлек рөхсәт ителми.

2. Дәүләт органнары кече һәм урта эшкуарлык үсешенә ярдәм күрсәтә.

===21 статья===

1. Татарстан Республикасының үз гражданлыгы бар.

2. Татарстан Республикасы территориясендә даими яшәүче Россия Федерациясе гражданы – Татарстан Республикасы гражданы.

3. Татарстан Республикасы гражданы бер үк вакытта Россия Федерациясе гражданы да булып тора.

===22 статья===

Россия Федерациясе гражданнары Татарстан Республикасы территориясендә Россия Федерациясе Конституциясе, Татарстан Республикасы Конституциясе, халыкара хокукның гомумтанылган принциплары һәм нормалары нигезендә барлык хокукларга һәм ирекләргә ия һәм бертигез бурычлы.

===23 статья===

Татарстан Республикасының үз дәүләт бүләкләре бар.

Аларны гамәлгә кую һәм бирү тәртибе закон белән билгеләнә.

===24 статья===

1. Татарстан Республикасы Конституциясе – республиканың Төп законы, Татарстан Республикасының хокукый системасында иң югары юридик көчкә ия, турыдан-туры гамәлдә һәм Татарстан Республикасының барлык территориясендә кулланыла. Татарстан Республикасы законнары һәм башка хокукый актлары, шулай ук җирле үзидарә органнарының хокукый актлары Татарстан Республикасы Конституциясенә каршы килмәскә тиеш.

2. Татарстан Республикасының дәүләт хакимияте органнары, җирле үзидарә органнары, җәмәгать берләшмәләре, оешмалар, учреждениеләр, урындагы затлар һәм гражданнар Татарстан Республикасы Конституциясен һәм законнарын үтәргә бурычлы.

3. Татарстан Республикасы законнары рәсми рәвештә басылып чыгарга тиеш. Басылып чыкмаган законнар кулланылмый. Кеше һәм граждан хокукларына, ирекләренә һәм бурычларына кагылышлы теләсә кайсы норматив хокукый акт, гомуми танышу өчен рәсми рәвештә басылып чыкмаган булса, кулланыла алмый.

4. Халыкара хокукның гомумтанылган принциплары һәм нормалары – Татарстан Республикасы хокукый системасының состав өлеше.

===25 статья===

&quot;Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары белән Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында үзара эшләр бүлешү һәм вәкаләтләр алмашу турында&quot; Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсе – Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы хокукый системасының состав өлеше.

===26 статья===

1. Конституциянең әлеге кисәге нигезләмәләре Татарстан Республикасының конституциячел корылышы нигезләрен тәшкил итә.

2. €леге Конституциянең бернинди башка нигезләмәсе дә Татарстан Республикасының конституциячел корылышы нигезләренә каршы килә алмый.

==II КИСӘК. КЕШЕ ҺӘМ ГРАЖДАННЫҢ ТӨП ХОКУКЛАРЫ, ИРЕКЛӘРЕ ҺӘМ БУРЫЧЛАРЫ==

===27 статья===

1. Татарстан Республикасында кеше һәм граждан хокуклары һәм ирекләре халыкара хокукның гомумтанылган принциплары һәм нормалары буенча һәм Россия Федерациясе Конституциясе, Татарстан Республикасы Конституциясе нигезендә таныла һәм гарантияләнә.

2. Кеше һәм граждан хокуклары һәм ирекләре турыдан-туры гамәлдә.

3. Кешенең төп хокуклары һәм ирекләре тартып алынмый һәм аларга һәркем тумыштан ук ия.

===28 статья===

1. Закон һәм суд каршында һәркем тигез.

2. Дәүләт кеше һәм граждан хокукларының һәм ирекләренең тигезлеген чыгышына, социаль һәм мөлкәти хәленә, нинди расадан һәм милләттән булуына, җенесенә, белеменә, теленә, сәяси карашларына, дингә мөнәсәбәтенә, инануларына, шөгыленең төренә һәм характерына, яшәү урынына һәм башка шартларга бәйсез рәвештә гарантияли.

3. Ир-ат һәм хатын-кыз тигез хокукларга һәм ирекләргә, аларны гамәлгә ашыру өчен тигез мөмкинлекләргә ия.

===29 статья===

1. Расачыл, милли һәм башка билгеләр буенча гражданнарның хокукларын һәм ирекләрен чикләүнең яки аларга өстенлекләр билгеләүнең теләсә кайсы рәвеше тыела.

2. Татарстан Республикасында кеше һәм граждан хокукларын һәм ирекләрен дәүләт тарафыннан яклауның тигез хокукы гарантияләнә.

3. Конституциячел хокукларны һәм ирекләрне гамәлгә ашыру, саклау һәм яклау тәртибе законнар белән билгеләнә.

===30 статья===

Гражданнар шәхси, сәяси, социаль-икътисадый һәм мәдәни хокукларның һәм ирекләрнең бөтен тулылыгына ия.

===31 статья===

1. Һәр кеше яшәргә хокуклы.

2. Кеше гомере, аның сәламәтлеге, шәхси иреге һәм иминлеге дәүләт яклавында.

===32 статья===

Шәхеснең абруе дәүләт тарафыннан саклана. Аны төшерү өчен бернәрсә дә нигез була алмый.

===33 статья===

1. Татарстан Республикасында шәхес иреге һәм кагылгысызлыгы яклана.

2. Кулга алу, сак астына алу һәм сак астында тоту бары тик суд карары буенча гына рөхсәт ителә.

3. Татарстан Республикасында һәркем үз хокукларын һәм ирекләрен закон белән тыелмаган барлык ысуллар белән якларга хокуклы.

4. Әгәр хокукый яклауның дәүләт эчендәге барлык чаралары кулланылып бетсә, һәркем Россия Федерациясенең халыкара шартнамәләре нигезендә кеше хокукларын һәм ирекләрен яклау буенча дәүләтара органнарга мөрәҗәгать итәргә хокуклы.

5. Хокук бозган өчен җаваплылыкка тартылучы һәркем, гаебе закон буенча һәм тиешле хокукый процедура кысаларында исбатланганчы, гаепсез дип санала.

6. Татарстан Республикасында һәркем квалификацияле юридик ярдәм алырга хокуклы. Законда каралган очракларда юридик ярдәм түләүсез күрсәтелә.

===34 статья===

1. Һәркем үзенең милләтен билгеләргә һәм күрсәтергә хокуклы. Беркем дә үз милләтен билгеләргә һәм күрсәтергә мәҗбүр ителә алмый.

2. Һәркем туган теленнән файдалану, аралашу, тәрбия, уку һәм иҗат итү телен ирекле сайлау хокукына ия.

===35 статья===

Торак кагылгысыз. Беркем дә, федераль законда билгеләнгән очраклардан гайре яисә суд карарыннан башка, торакта яшәүчеләр ихтыярына каршы килеп, торакка үтеп керергә хокуклы түгел.

===36 статья===

1. Һәркем шәхси тормышның кагылгысызлыгына, шәхси һәм гаилә серенә, үзенең намусын һәм абруйлы исемен яклауга хокуклы.

2. Һәркем хат язышу, телефон аша сөйләшүләр, почта, телеграф аша һәм башка төрле хәбәрләшүләр яшеренлегенә хокуклы. Бу хокукны чикләү бары тик суд карары нигезендә генә рөхсәт ителә.

===37 статья===

1. Һәркемгә вөҗдан иреге, дин тоту иреге, индивидуаль яисә башкалар белән бергә теләсә нинди динне тоту яисә берсен дә тотмау хокукын да кертеп, дини һәм башка төрле инануларны ирекле сайлап алу, аларга ия булу һәм аларны тарату, шулар нигезендә гамәл кылу гарантияләнә.

2. Дин тотуга бәйле рәвештә дошманлык, нәфрәт һәм милли ызгыш кузгату тыела.

===38 статья===

1. Гаилә, ана булу, ата булу, балачак һәм картлык дәүләт яклавында.

2. Никах хатын-кыз белән ир-атның ирекле ризалыгына нигезләнә; ир белән хатын гаилә мөнәсәбәтләрендә тигез хокуклы.

3. Дәүләт гаилә турында, ананың һәм баланың сәламәтлеген тәэмин итү һәм балаларны тәрбияләү турында кайгырта.

4. Балаларны кайгырту, аларны тәрбияләү – ата-аналарның тигез хокукы һәм бурычы.

5. Хезмәткә сәләтле балигъ булган балалар хезмәткә сәләтсез ата-аналарын кайгыртырга тиеш.

===39 статья===

Татарстан Республикасы территориясе чикләрендә ирекле күчеп йөрү, яшәү һәм тору урынын сайлау хокукы гарантияләнә. Бу хокукны чикләү федераль закон белән билгеләнергә мөмкин.

===40 статья===

1. Татарстан Республикасында һәркемгә аның хокукларын һәм ирекләрен, намусын һәм абруен, гомерен, сәламәтлеген һәм мөлкәтен суд тарафыннан яклау тәэмин ителә.

2. Беркем дә газаплауларга, көчләүгә, башка төрле рәхимсез яисә кешелек дәрәҗәсен кимсетерлек мөнәсәбәткә яки җәзага дучар ителмәскә тиеш.

3. Беркем дә, ирекле ризалыгыннан гайре, медицина, фәнни яисә бүтән төрле тәҗрибәләргә дучар ителә алмый.

===41 статья===

Дәүләт хакимияте органнарының, җирле үзидарә органнарының, урындагы затларның, шулай ук җәмәгать берләшмәләренең карарларына һәм гамәлләренә (яисә гамәл кылмауларына) карата судка шикаять бирелергә мөмкин.

===42 статья===

1. Татарстан Республикасында һәркемгә сүз, матбугат, фикерләр һәм инанулар иреге, аларны каршылыксыз чагылдыру һәм тарату гарантияләнә.

2. Социаль, расачыл, милли яисә дини нәфрәт һәм дошманлык кузгатырлык пропаганда яисә агитация рөхсәт ителми. Социаль, расачыл, милли, дини яисә тел өстенлеген пропагандалау тыела.

3. Беркем дә үз фикерләрен һәм инануларын белдерүгә яисә алардан баш тартуга мәҗбүр ителә алмый.

===43 статья===

Татарстан Республикасында гражданнар закон нигезендә тыныч кына, коралсыз килеш, җыелырга, җыелышлар, митинглар һәм демонстрацияләр, урам йөрешләре һәм пикетлаулар уздырырга хокуклы.

===44 статья===

1. Һәркем үз мәнфәгатьләрен яклау өчен, һөнәр берлекләре төзүгә хокукны да кертеп, берләшергә хокуклы. Дәүләт җәмәгать берләшмәләре эшчәнлегенә булышлык күрсәтә.

2. Җәмәгать берләшмәләренең эшчәнлек иреге гарантияләнә.

3. Беркем дә нинди дә булса берләшмәгә керергә яисә анда торырга мәҗбүр ителә алмый.

===45 статья===

1. Татарстан Республикасында гражданнар сәяси тормышта, дәүләт һәм җәмәгать эшләре белән идарәдә турыдан-туры да, үз вәкилләре аша да катнашырга хокуклы.

2. Татарстан Республикасында гражданнар дәүләт хакимияте органнарына һәм җирле үзидарә органнарына сайларга һәм сайланырга, шулай ук референдумда катнашырга хокуклы.

3. Суд тарафыннан хокуктан файдалануга сәләтсез дип танылган, шулай ук суд карары буенча иректән мәхрүм итү урыннарында тотылучы гражданнар сайларга һәм сайланырга хокуксыз.

===46 статья===

Татарстан Республикасында һәркем дәүләт органнарына һәм җирле үзидарә органнарына шәхсән мөрәҗәгать итәргә, шулай ук индивидуаль һәм күмәк мөрәҗәгатьләр җибәрергә хокуклы.

===47 статья===

Һәр гражданга закон нигезендә дәүләт хезмәтенә һәм муниципаль хезмәткә керүгә тигез хокук гарантияләнә.

===48 статья===

1. Һәркем теләсә нинди законлы ысул белән ирекле рәвештә мәгълүмат эзләргә, алырга, тапшырырга, әзерләргә һәм таратырга хокуклы. Цензура тыела.

2. Дәүләт хакимияте органнары, җирле үзидарә органнары, урындагы затлар, әгәр законда башкасы каралмаган булса, һәркемгә аларның хокукларына, ирекләренә һәм законлы мәнфәгатьләренә кагылышлы үзләренең карарлары һәм башка материаллар белән танышу мөмкинлеген тәэмин итәргә тиеш.

3. Законда каралган очраклардан гайре, затның ризалыгыннан башка аның шәхси тормышы турындагы мәгълүматны җыю һәм саклау, куллану һәм тарату рөхсәт ителми.

===49 статья===

Хосусый милек хокукы закон белән саклана.

===50 статья===

1. Хезмәт ирекле. Һәркем үзенең хезмәткә булган сәләтләре белән ирекле эш итәргә, эшчәнлек төрен һәм һөнәр сайлап алырга хокуклы.

2. Мәҗбүри хезмәт тыела.

3. Һәркем иминлек һәм гигиена таләпләренә җавап бирерлек шартларда хезмәткә, бернинди дискриминациясез һәм хезмәт өчен түләүнең законда билгеләнгән минималь күләменнән кимрәк булмаган түләүгә, шулай ук эшсезлектән яклануга хокуклы.

4. Индивидуаль һәм күмәк хезмәт бәхәсләрен хәл итүнең федераль законда билгеләнгән алымнарыннан файдаланып, индивидуаль һәм күмәк хезмәт бәхәсләренә хокук таныла, моңа забастовка хокукы да керә.

5. Һәркем ял итәргә хокуклы. Хезмәт шартнамәсе буенча эшләүчегә федераль законда билгеләнгән эш вакыты озынлыгы, ял һәм бәйрәм көннәре, ел саен түләүле отпуск гарантияләнә.

6. Дәүләт балигъ булмаганнарның, инвалидларның, социаль яклауга мохтаҗ һәм эш эзләүдә кыенлыклар кичерүче бүтән гражданнарның хезмәткә хокукларын гамәлгә ашыру өчен шартлар булдыра, законда каралган очракларда аларны укытуны һәм аларның яңа квалификация алуларын оештыра.

===51 статья===

Татарстан Республикасы кулланучы мәнфәгатьләрен яклый һәм аның хокукларын яклау буенча иҗтимагый эшчәнлекне хуплый. Кулланучылар товар җитештерүчеләрнең, хезмәт күрсәтүчеләрнең китергән зыянын законда билгеләнгән тәртиптә түләттерергә хокуклы.

===52 статья===

1. Татарстан Республикасында һәркем, сәламәтлек саклауның дәүләт һәм бүтән учреждениеләре законда билгеләнгән тәртиптә күрсәтә торган медицина ярдәмен дә кертеп, сәламәтлеген саклауга хокуклы.

2. Дәүләт гражданнарның сәламәтлеген ныгытуга, физик тәрбияне һәм спортны үстерүгә ярдәм итә торган эшчәнлекне хуплый.

===53 статья===

1. Татарстан Республикасында һәркем уңайлы әйләнә-тирә мохиткә, аның торышы турында дөрес мәгълүматка һәм экологик хокук бозу аркасында сәламәтлегенә яисә мөлкәтенә китерелгән зыянны түләттерергә хокуклы.

2. Дәүләт экологик иминлекне һәм табигатьтән нәтиҗәле файдалануны тәэмин итә, әйләнә-тирә мохитне саклап калу һәм савыктыру чараларын күрә, экология һәм санитария-эпидемиология иминлеген тәэмин итүгә булыша торган эшчәнлекне хуплый.

===54 статья===

1. Һәркемгә яше буенча, авырган, гарипләнгән, туендыручысын югалткан очракта һәм законда билгеләнгән башка очракларда балаларны тәрбияләү өчен социаль тәэминат гарантияләнә.

2. Дәүләт пенсияләре һәм социаль пособиеләр закон белән билгеләнә.

3. Ирекле социаль иминләштерү, социаль тәэминатның өстәмә рәвешләрен булдыру һәм хәйрия эшчәнлеге хуплана.

===55 статья===

1. Һәркем торакка хокуклы. Беркем дә торагыннан нигезсез мәхрүм ителә алмый.

2. Дәүләт хакимияте органнары һәм җирле үзидарә органнары торак төзелешен хуплыйлар, торакка хокукны гамәлгә ашыру өчен шартлар тудыралар.

===56 статья===

1. Татарстан Республикасында һәркем белем алуга хокуклы.

2. Татарстан Республикасында дәүләт яисә муниципаль мәгариф учреждениеләрендә һәм предприятиеләрдә мәктәпкәчә, төп гомуми, башлангыч һәм урта һөнәр белеме алу мөмкинлеге һәм аның түләүсезлеге, шулай ук Татарстан Республикасының дәүләт телләрендә белем алу гарантияләнә.

3. Татарстан Республикасында һәркем конкурс нигезендә дәүләт яисә муниципаль мәгариф учреждениесендә һәм предприятиедә түләүсез югары белем алырга хокуклы.

4. Төп гомуми белем мәҗбүри. Ата-аналар яисә аларны алыштыручы затлар балаларының төп гомуми белем алуын тәэмин итәләр.

===57 статья===

1. Татарстан Республикасында һәркемгә иҗатның әдәби, сәнгати, фәнни, техник һәм башка төрләре, укыту иреге гарантияләнә.

2. Авторларның, уйлап табучыларның һәм рационализаторларның хокуклары закон белән саклана.

3. Һәркем мәдәни тормышта катнашырга һәм мәдәният учреждениеләреннән, мәдәни хәзинәләрдән файдаланырга хокуклы.

4. Һәркем тарихи һәм мәдәни мирасны саклау турында кайгыртырга, тарихи һәм мәдәни ядкарьләрне сакларга бурычлы.

5. Татарстан Республикасы интеллектуаль һәм сәнгать мирасын саклап калуны һәм яклауны, татар халкының мәдәниятен, Татарстан Республикасы территориясендә яшәүче башка халыклар вәкилләренең милли мәдәниятләрен саклап калуны һәм үстерүне тәэмин итә.

===58 статья===

1. Татарстан Республикасы Конституциясендә төп хокукларны һәм ирекләрне санап чыгу кешенең һәм гражданның гомумтанылган башка хокукларын һәм ирекләрен кире кагу һәм киметү буларак аңлатылмаска тиеш.

2. Татарстан Республикасында кеше һәм гражданның хокукларын һәм ирекләрен юкка чыгаручы яисә киметүче законнар чыгарылмаска тиеш.

===59 статья===

Кеше һәм граждан хокукларын һәм ирекләрен гамәлгә ашыру башка затларның хокукларын һәм ирекләрен бозмаска, дәүләт һәм җәмәгать иминлегенә, җәмәгать тәртибенә, халыкның сәламәтлегенә һәм әхлагына зыян китермәскә тиеш.

===60 статья===

Татарстан Республикасында һәркем Татарстан Республикасы Конституциясен һәм Татарстан Республикасы законнарын, Россия Федерациясе Конституциясен һәм федераль законнарны үтәргә тиеш.

===61 статья===

1. Һәркем законда билгеләнгән күләмнәрдә һәм тәртиптә салымнар һәм җыемнар түләргә тиеш.

2. Яңа салымнар билгели торган яисә салым түләүчеләрнең хәлен начарайта торган законнар кире көчкә ия булмый.

===62 статья===

Һәркем табигатьне һәм әйләнә-тирә мохитне сакларга, табигый байлыкларга сакчыл мөнәсәбәттә булырга тиеш.

===63 статья===

1. Татарстан Республикасында гражданнар федераль закон нигезендә хәрби хезмәт үтәргә тиеш.

2. Альтернатив граждан хезмәтен үтү тәртибе федераль закон нигезендә билгеләнә.

===64 статья===

1. Татарстан Республикасында һәркемнең бурычы – Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы дәүләт символларын ихтирам итү.

2. Татарстан Республикасының дәүләт символларына карата ачыктан-ачык ихтирамсызлык күрсәтү законда каралган җаваплылыкка китерә.

==III КИСӘК. АДМИНИСТРАТИВ-ТЕРРИТОРИАЛЬ КОРЫЛЫШ==

===65 статья===

1. Татарстан Республикасы территориясе республиканың административ-территориаль берәмлекләре сыйфатында районнарны һәм республика әһәмиятендәге шәһәрләрне үз эченә ала. Республика әһәмиятендәге шәһәр территориясе районнардан торырга мөмкин.

2. Татарстан Республикасын түбәндәге административ-территориаль берәмлекләр тәшкил итә:

районнар – Азнакай, Аксубай, Актаныш, Алабуга, Алексеевск, Апас, Арча, Әгерҗе, Әлки, Әлмәт, Әтнә, Балтач, Балык Бистәсе, Баулы, Биек Тау, Бөгелмә, Буа, Зәй, Зеленодольск, Кайбыч, Кама Тамагы, Кукмара, Лаеш, Лениногорск, Мамадыш, Менделеевск, Минзәлә, Мөслим, Нурлат, Питрәч, Саба, Сарман, Спас, Тәтеш, Теләче, Тукай, Түбән Кама, Чирмешән, Чистай, Чүпрәле, Югары Ослан, Ютазы, Яңа Чишмә;

республика әһәмиятендәге шәһәрләр – Азнакай, Алабуга, Әлмәт, Баулы, Бөгелмә, Буа, Зәй, Зеленодольск, Казан, Лениногорск, Нурлат, Түбән Кама, Чаллы, Чистай.

3. Казан шәһәрен Авиатөзелеш, Вахитов, Идел буе, Киров, Мәскәү, Совет, Яңа Савиново районнары тәшкил итә.

===66 статья===

Татарстан Республикасының административ-территориаль корылышы һәм аны үзгәртү тәртибе Татарстан Республикасы законы белән билгеләнә.

==IV КИСӘК. ДӘҮЛӘТ ХАКИМИЯТЕН ОЕШТЫРУ==

I БҮЛЕК. ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДӘҮЛӘТ СОВЕТЫ

===67 статья===

Татарстан Республикасы Дәүләт Советы – Татарстан Республикасы парламенты – Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең даими эшләүче иң югары вәкиллекле, закон чыгару органы.

===68 статья===

Татарстан Республикасы Дәүләт Советы биш елга сайлана.

===69 статья===

1. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы 100 депутаттан тора.

2. Татарстан Республикасында 21 яшькә җиткән граждан Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутаты булып сайланырга мөмкин.

3. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларын сайлаулар тәртибе Татарстан Республикасы законы белән билгеләнә.

===70 статья===

1. Дәүләт Советы депутатлары әлеге статьяның икенче өлешендә билгеләнгән очрактан тыш, депутат эшчәнлеген төп эшчәнлекләреннән аерылмыйча башкаралар.

2. Татарстан Республикасы Дәүләт Советының профессиональ даими нигездә эшләүче депутатлары саны Татарстан Республикасы законы белән билгеләнә.

3. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутаты үз вәкаләтләре чоры дәвамында, әгәр федераль законда башкасы каралмаган булса, Россия Федерациясе Федераль Собраниесе Дәүләт Думасы депутаты, Россия Федерациясе Федераль Собраниесе Федерация Советы әгъзасы, дәүләт хакимиятенең бүтән вәкиллекле органнары депутаты, судья була алмый, Россия Федерациясенең бүтән дәүләт эш урыннарын, федераль дәүләт хезмәтенең дәүләт эш урыннарын, Татарстан Республикасының бүтән дәүләт эш урыннарын яисә Татарстан Республикасы дәүләт хезмәтенең дәүләт эш урыннарын били алмый, шулай ук сайлап куелучы муниципаль эш урыннарын һәм муниципаль хезмәтнең муниципаль эш урыннарын били алмый.

4. Профессиональ даими нигездә эшләүче Дәүләт Советы депутаты, укыту, фәнни һәм башка иҗат эшчәнлегеннән гайре, әгәр Россия Федерациясе законнарында башкасы каралмаган булса, түләүле бүтән эшчәнлек белән шөгыльләнә алмый.

5. Дәүләт Советы депутаты үз статусыннан депутат вәкаләтләрен гамәлгә ашыруга бәйле булмаган эшчәнлек өчен файдаланырга хокуксыз.

6. Дәүләт Советы депутаты сайлаучылары алдында җаваплы һәм алар алдында хисап тота. Сайлаучыларның ышанычын акламаган депутат законда билгеләнгән тәртиптә алар тарафыннан чакыртып алынырга мөмкин.

===71 статья===

1. Дәүләт Советы депутаты федераль закон нигезендә үз вәкаләтләренең бөтен чоры дәвамында кагылгысызлыкка ия.

2. Дәүләт Советы депутатын кагылгысызлыктан мәхрүм итү турындагы мәсьәлә федераль закон нигезендә хәл ителә.

3. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутаты статусы һәм аның эшчәнлеге гарантияләре федераль закон һәм Татарстан Республикасы законы белән билгеләнә.

===72 статья===

Дәүләт Советы депутаты Дәүләт Советы утырышларында Татарстан Республикасы Президентына, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Рәисенә, Премьер-министрга, министрларга, Дәүләт Советы тарафыннан төзелә яисә сайлана торган башка органнарның (судлардан тыш) җитәкчеләренә таләп белән мөрәҗәгать итәргә хокуклы. Үзенә таләп җибәрелгән орган яисә урындагы зат законда билгеләнгән тәртиптә һәм чорларда телдән яисә Дәүләт Советы депутаты таләбе буенча язмача җавап бирергә тиеш.

===73 статья===

1. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы беренче утырышка Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан кимендә өчтән икесе сайланганнан соң утыз көннән дә соңга калмыйча чакырыла. Татарстан Республикасы Президенты шушы вакыт эчендә үз инициативасы буенча Татарстан Республикасы Дәүләт Советын беренче утырышка чакырырга мөмкин.

2. Татарстан Республикасы Дәүләт Советының сайлаулардан соңгы беренче утырышын иң өлкән яшьтәге Дәүләт Советы депутаты ача һәм Дәүләт Советы Рәисе сайланганга кадәр алып бара.

===74 статья===

1. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы эшенең төп рәвеше Дәүләт Советы карамагына кертелгән мәсьәләләрне хәл итә торган сессияләрдән гыйбарәт.

2. Әгәр Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан кимендә өчтән икесе Татарстан Республикасы Дәүләт Советы утырышында катнашса, бу утырыш тулы хокуклы була. 3. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы эшен тәэмин итү өчен Дәүләт Советы Президиумы сайлана һәм комитетлары төзелә.

4. Татарстан Республикасы Дәүләт Советының эшчәнлек тәртибе Татарстан Республикасы Конституциясе, федераль законнар, Татарстан Республикасы законнары һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Регламенты белән билгеләнә.

===75 статья===

Татарстан Республикасы Дәүләт Советы карамагына түбәндәгеләр керә:

1) Татарстан Республикасы Конституциясен кабул итү, аңа үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү;

2) Татарстан Республикасы карамагындагы мәсьәләләрне һәм Россия Федерациясе һәм аның субъектларының уртак карамагындагы мәсьәләләрне Татарстан Республикасы вәкаләтләре чикләрендә закон чыгарып җайга салу;

3) Татарстан Республикасы законнарына аңлатма бирү;

4) Татарстан Республикасының эчке сәясәтен һәм тышкы эшчәнлек юнәлешләрен билгеләүдә катнашу;

5) Татарстан Республикасы бюджетын һәм аның үтәлеше турындагы хисапны раслау, Татарстан Республикасының берләштерелгән бюджеты проектын карау;

6) Татарстан Республикасының социаль-икътисадый үсеше программаларын раслау;

7) Татарстан Республикасы салымнарын һәм җыемнарын федераль законнар нигезендә билгеләү 8) Татарстан Республикасының бюджеттан тыш һәм валюта фондларын төзү һәм аларның эшчәнлек тәртибен билгеләү, әлеге фондларның акчаларын тоту турындагы хисапларны раслау;

9) Татарстан Республикасы милкенә идарә итү һәм аның белән эш итү тәртибен билгеләү;

10) дәүләт хакимиятенең республика органнарын оештыру һәм аларның эшчәнлек тәртибен билгеләү;

11) Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатлары арасыннан Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Рәисен, Рәис урынбасарларын һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Секретарен сайлау;

12) Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатлары арасыннан Дәүләт Советы Президиумын сайлау, Дәүләт Советы комитетларын төзү һәм сайлау;

13) Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең башкарма органнары системасын билгеләү;

14) Татарстан Республикасы референдумын билгеләү;

15) Татарстан Республикасы Дәүләт Советына сайлауларны билгеләү;

16) Татарстан Республикасы Президентын сайлауларны билгеләү (гамәлдә булуы тукталып тора);

161) Татарстан Республикасы Президентына вәкаләтләр бирү;

17) Татарстан Республикасы Конституциясе нигезендә Татарстан Республикасы Президентына ышанычсызлык белдерү турында карар кабул итү;

18) Татарстан Республикасы Президенты тәкъдиме буенча Премьер-министр кандидатурасын раслау; Татарстан Республикасы Президентының Татарстан Республикасы Премьер-министры урынбасарларын билгеләп кую турындагы, Татарстан Республикасы министрлыкларын һәм дәүләт комитетларын төзү һәм бетерү турындагы тәкъдимнәрен килештерү;

19) Татарстан Республикасы Премьер-министрына һәм аның урынбасарларына ышанычсызлык белдерү;

20) федераль законда билгеләнгән вәкаләтләр чикләрендә җирле үзидарә органнарына сайлауларны уздыру тәртибен билгеләү;

21) Татарстан Республикасы Конституция суды судьяларын сайлау; Татарстан Республикасы Конституция суды судьялары тәкъдиме буенча Татарстан Республикасы Конституция суды Рәисен һәм Рәис урынбасарын билгеләп кую;

22) Татарстан Республикасының җәмәгать судьяларын сайлау;

221) Татарстан Республикасы законы нигезендә Татарстан Республикасы Президенты тәкъдиме буенча Татарстан Республикасы Дәүләт Киңәшчесен билгеләп кую;

23) Татарстан Республикасында Кеше хокуклары буенча вәкаләтле вәкилне сайлау;

24) Татарстан Республикасы Үзәк сайлау комиссиясе әгъзаларының яртысын билгеләп кую;

25) Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларын сайлаулар буенча сайлау округларын төзү схемасын раслау;

26) Татарстан Республикасының административ-территориаль корылышын һәм аны үзгәртү тәртибен билгеләү;

27) Татарстан Республикасы чикләрен үзгәртүгә бәйле мәсьәләләрне хәл итү;

28) Татарстан Республикасы Прокуроры урынына кандидатура килештерү;

29) Татарстан Республикасы судьяларының квалификация коллегиясенә закон нигезендә җәмәгатьчелек вәкилләрен билгеләп кую;

30) Татарстан Республикасының дәүләт бүләкләрен гамәлгә кую, Татарстан Республикасының мактаулы исемнәрен билгеләү;

31) үзара эшләр алмашу һәм вәкаләтләр бүлешү турында шартнамә проектын хуплау;

32) Россия Федерациясе Конституциясендә, Татарстан Республикасы Конституциясендә, федераль законнарда һәм Татарстан Республикасы законнарында билгеләнгән башка вәкаләтләрне гамәлгә ашыру.

===76 статья===

1. Татарстан Республикасы Президенты, Дәүләт Советы депутатлары, Дәүләт Советы Президиумы һәм комитетлары, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты, Татарстан Республикасы Дәүләт Киңәшчесе, җирле үзидарәнең вәкиллекле органнары закон чыгару инициативасы хокукына ия. Шулай ук Татарстан Республикасы Конституция суды, Татарстан Республикасы Үзәк сайлау комиссиясе, Татарстан Республикасында Кеше хокуклары буенча вәкаләтле вәкил дә үз карамакларындагы мәсьәләләр буенча закон чыгару инициативасына ия.

2. Салымнар кертү яисә юкка чыгару, аларның Татарстан Республикасы бюджетына күчерелә торган өлешен түләүдән азат итү турындагы, дәүләт заемнарын чыгару турындагы, дәүләтнең финанс йөкләмәләрен үзгәртү турындагы закон проектлары, Татарстан Республикасы бюджеты акчалары исәбеннән түләнүче чыгымнарны күздә тоткан башка закон проектлары Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан Татарстан Республикасы Президенты тәкъдиме буенча йә аның бәяләмәсе булганда карала. Татарстан Республикасы Президентының күрсәтелгән бәяләмәсе закон проектын алган көннән соң утыз көн эчендә тапшырыла.

===77 статья===

1. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы законнар һәм карарлар кабул итә.

2. Татарстан Республикасы законнары, әгәр әлеге Конституциядә башкасы каралмаган булса, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан күпчелек тавыш белән кабул ителә.

3. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы карарлары, әгәр әлеге Конституциядә башкасы каралмаган булса, Дәүләт Советының сайланган депутатлары саныннан күпчелек тавыш белән кабул ителә.

===78 статья===

Татарстан Республикасы законнары проектлары һәм республика дәүләт тормышының башка аеруча мөһим мәсьәләләре Дәүләт Советы карары белән Татарстан Республикасының халык фикеренә чыгарылырга мөмкин.

===79 статья===

1. Дәүләт Советы кабул иткән Татарстан Республикасы законы ундүрт календарь көн эчендә Татарстан Республикасы Президентына җибәрелә.

2. Татарстан Республикасы Президенты Татарстан Республикасы законына имза сала һәм аны халыкка игълан итә йә күрсәтелгән законны керү мизгеленнән алып ундүрт календарь көн эчендә кире кага.

3. Татарстан Республикасы законы Татарстан Республикасы Президенты тарафыннан кире кагылган очракта, күрсәтелгән закон элек кабул ителгән редакциясендә Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан кимендә өчтән ике күпчелек тавышы белән хупланырга мөмкин.

4. Элек кабул ителгән редакциясендә хупланган Татарстан Республикасы законы Татарстан Республикасы Президенты тарафыннан кабат кире кагыла алмый һәм җиде көн эчендә аңа имза салынырга һәм ул халыкка игълан ителергә тиеш.

===80 статья===

1. Татарстан Республикасы законнары татар һәм рус телләрендә кабул ителә һәм бастырып чыгарыла.

2. Законнарның татар һәм рус телләрендәге текстлары тәңгәлләштерү уза.

===81 статья===

Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Татарстан Республикасы Конституциясе һәм законнары билгеләгән чикләрдә һәм рәвешләрдә Татарстан Республикасы законнарының үтәлешен һәм башкарылуын, Татарстан Республикасы бюджеты үтәлешен, Татарстан Республикасы милке белән эш итүнең билгеләнгән тәртибе үтәлешен тикшереп тора.

=== 82 статья ===

1. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Рәисе Дәүләт Советына җитәкчелек итә һәм аның утырышларында рәислек итә, Дәүләт Советы эшен оештыра, Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең башка органнары һәм җирле үзидарә органнары, дәүләт хакимиятенең федераль органнары, башка дәүләтләрнең парламентлары, җәмәгать берләшмәләре белән мөнәсәбәтләрдә Дәүләт Советы исеменнән эш итә, Татарстан Республикасы Конституциясендә, законнарында һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Регламентында каралган башка вәкаләтләрне тормышка ашыра.

2. Дәүләт Советы Рәисе урынбасарлары Дәүләт Советы Рәисе тапшырган вәкаләтләр буенча аның аерым функцияләрен үтиләр һәм Рәис булмаган яисә ул үз вазыйфаларын башкара алмаган очракта аның эшләрен башкаралар.

3. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Секретаре Дәүләт Советы Аппаратына җитәкчелек итә.

===83 статья===

1. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Президиумы Дәүләт Советы эшен оештыруны тәэмин итә. Президиум Дәүләт Советы алдында хисап тота.

2. Дәүләт Советы Президиумы составына Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Рәисе, Рәис урынбасарлары, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Секретаре һәм Дәүләт Советы сайлап куйган Дәүләт Советы депутатлары керә.

3. Дәүләт Советы Президиумына Дәүләт Советы Рәисе җитәкчелек итә.

4. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Президиумы карарлар кабул итә.

===84 статья===

Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Президиумы:

1) Дәүләт Советы сессияләрен чакыра һәм аның утырышларын әзерләүне оештыра;

2) Дәүләт Советы төзегән комитетларның һәм комиссияләрнең эшчәнлеген координацияли;

3) Дәүләт Советы депутатларына вәкаләтләрен башкарырга ярдәм итә һәм аларны кирәкле мәгълүмат белән тәэмин итә;

4) Татарстан Республикасы законнары проектлары һәм республика дәүләт тормышының башка аеруча мөһим мәсьәләләре буенча халык фикерен әзерләүне һәм уздыруны оештыра;

5) Дәүләт Советы карарларын һәм Дәүләт Советы Президиумы карарларын бастырып чыгара;

6) Дәүләт Советы эшен оештыруның башка мәсьәләләрен хәл итә.

===85 статья===

Дәүләт Советының вәкаләтләр чоры тәмамлангач, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Президиумы Татарстан Республикасы Дәүләт Советының сайлаулардан соңгы беренче утырышын чакыруны һәм әзерләүне оештыра.

===86 статья===

1. Закон проектлары эшен алып бару, Дәүләт Советы карамагындагы мәсьәләләрне алдан карау һәм әзерләү өчен Дәүләт Советы депутатлар арасыннан комитетлар төзи.

2. Дәүләт Советы комитетларын төзү, оештыру, аларның эшчәнлеге тәртибе һәм компетенциясе закон белән билгеләнә.

3. Дәүләт Советы, кирәк булганда, парламент тикшерүләре уздыра, ревизия комиссияләре һәм башка комиссияләр төзи.

===87 статья===

Татарстан Республикасы бюджетын үтәүгә дәүләт контролен гамәлгә ашыру өчен Дәүләт Советы Татарстан Республикасы Хисап палатасын төзи, аның составы, эшчәнлек тәртибе һәм вәкаләтләре закон белән билгеләнә.

===88 статья===

1. Татарстан Республикасы Дәүләт Советының вәкаләтләре түбәндәге очракларда вакытыннан алда туктатылырга мөмкин:

1) Дәүләт Советы үз-үзен таркату турында карар кабул иткәндә;

2) Татарстан Республикасы Президенты Дәүләт Советын закон нигезендә таркатканда;

3) федераль законда каралган башка очракларда.

2. Татарстан Республикасы Дәүләт Советының үз-үзен таркату турындагы карары Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан кимендә өчтән бере инициативасы буенча Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан өчтән икесе тавышы белән кабул ителә.

3. Үз-үзен таркату турында карар кабул иткәндә Татарстан Республикасы Дәүләт Советы бер үк вакытта Дәүләт Советына чираттан тыш сайлаулар билгели, сайлаулар Татарстан Республикасы Дәүләт Советының үз-үзен таркату турындагы карары үз көченә кергән көннән 120 көннән дә соңга калмыйча уздырыла.

4. Дәүләт Советы тарафыннан Россия Федерациясе Конституциясенә, Татарстан Республикасы Конституциясенә, федераль законнарга, &quot;Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары белән Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында үзара эшләр бүлешү һәм вәкаләтләр алмашу турында&quot; Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсенә каршы килүче Татарстан Республикасы законы, башка норматив хокукый акт кабул ителгән очракта, әгәр андый каршылыклар суд карары белән билгеләнгән булса һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы суд карары үз көченә кергән көннән соң алты ай эчендә аларны юкка чыгармаса, Татарстан Республикасы Президенты Татарстан Республикасы Дәүләт Советының вәкаләтләрен вакытыннан алда туктату турында карар кабул итәргә хокуклы.

5. Татарстан Республикасы Дәүләт Советының вәкаләтләре вакытыннан алда туктатылганда, Татарстан Республикасы Президенты бер үк вакытта Дәүләт Советына чираттан тыш сайлаулар билгели, сайлаулар Татарстан Республикасы Дәүләт Советының вәкаләтләрен вакытыннан алда туктату турындагы карар үз көченә кергән көннән 120 көннән дә соңга калмыйча уздырыла.

2 БҮЛЕК. ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТЫ

===89 статья===

Татарстан Республикасы Президенты – Татарстан Республикасының дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты.

===90 статья===

Татарстан Республикасы Президенты Татарстан Республикасында кеше һәм граждан хокукларын һәм ирекләрен яклауны, Татарстан Республикасы Конституциясенең һәм законнарының, шулай ук Татарстан Республикасының халыкара килешүләренең, &quot;Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары белән Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында үзара эшләр бүлешү һәм вәкаләтләр алмашу турында&quot; Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсенең һәм Татарстан Республикасы белән Россия Федерациясе субъектлары шартнамәләренең үтәлеше гаранты булып тора.

===91 статья (гамәлдә булуы тукталып тора)===

1. Татарстан Республикасы Президенты булып утыздан яшьрәк булмаган, сайлау хокукына ия һәм Татарстан Республикасының дәүләт телләрен белүче Татарстан Республикасындагы граждан сайлана ала.

2. Татарстан Республикасы Президенты гомуми тигез һәм турыдан-туры сайлау хокукы нигезендә яшерен тавыш биреп сайлана.

3. Татарстан Республикасы Президенты биш елга сайлана.

4. Татарстан Республикасы Президентын сайлаулар тәртибе Татарстан Республикасы законы белән билгеләнә.

5. Бер үк зат рәттән ике чордан артыгракка Татарстан Республикасы Президенты булып сайлана алмый.

===91.1 статья===

1. Татарстан Республикасы Президентына вәкаләтләр бирү федераль законда һәм Татарстан Республикасы Конституциясендә каралган тәртиптә Россия Федерациясе Президенты тәкдиме буенча Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан гамәлгә ашырыла.

2. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Россия Федерациясе Президенты тарафыннан тәкъдим ителгән Татарстан Республикасы Президенты вазыйфасына кандидатураны тәкъдим кергәннән соң 14 көн эчендә карый.

Татарстан Республикасы Президентына вәкаләтләр бирү турында Татарстан Республикасы Дәүләт Советы карары, аны яклап Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан яртысыннан күбрәге тавыш бирсә, кабул ителгән дип санала.

3. Татарстан Республикасы Президенты вәкаләтләре чоры - биш ел.

===92 статья===

Татарстан Республикасы Президенты бер үк вакытта Россия Федерациясе Федераль Собраниесенең Дәүләт Думасы депутаты, Россия Федерациясе Федераль Собраниесенең Федерация Советы әгъзасы, судья була алмый, Россия Федерациясенең башка дәүләт эш урыннарын, федераль дәүләт хезмәтенең дәүләт эш урыннарын, Татарстан Республикасының башка дәүләт эш урыннарын яисә Татарстан Республикасы дәүләт хезмәтенең дәүләт эш урыннарын, шулай ук муниципаль хезмәтнең сайлаулы муниципаль эш урыннарын һәм муниципаль эш урыннарын били алмый, әгәр Россия Федерациясе законнарында бүтәне каралмаган булса, мөгаллимлек, фәнни һәм бүтән иҗат эшчәнлегеннән гайре, башка түләүле эшчәнлек белән шөгыльләнә алмый.

===93 статья===

1. Татарстан Республикасы Президенты Татарстан Республикасы Президентын сайлаулар нәтиҗәләре турында рәсми белдерелгән көннән бер айдан да соңга калмыйча үз вазыйфасына керешә (гамәлдә булуы тукталып тора).

1.1 Татарстан Республикасы Президенты үз вазыйфасына аңа Татарстан Республикасы Президенты вәкаләтләре бирү турында карар кабул ителгән көннән ике атнадан да соңга калмыйча керешә.

2. Татарстан Республикасы Президенты үз вәкаләтләрен үтәүгә ант итү мизгеленнән керешә һәм аларны үтәүне, үз вазыйфасында булу чоры тәмамлангач, яңа сайланган Татарстан Республикасы Президенты ант иткән мизгелдән туктата (гамәлдә булуы тукталып тора).

2.1 Татарстан Республикасы Президенты ант итү мизгеленнән үз вәкаләтен үтәүгә керешә һәм аларны үтәүне вәкаләтләр яңа гына бирелгән Татарстан Республикасы Президенты ант иткән мизгелдән туктата.

3. Татарстан Республикасы Президенты үз вазыйфасына керешкәндә Татарстан Республикасы халкына һәм Конституциясенә тугрылыклы булырга ант итә. Татарстан Республикасы Президентының ул үз вазыйфасына керешкәндәге антының тексты Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан раслана.

4. Ант тантаналы шартларда ике дәүләт телендә Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатлары, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты әгъзалары, Татарстан Республикасы Конституция суды судьялары һәм чакырылган башка затлар барында бирелә.

5. Татарстан Республикасы Президентының Татарстан Республикасы Президенты Штандарты (флагы) - Татарстан Республикасында президентлык хакимияте символы була.

===94 статья===

1. Татарстан Республикасы Президенты:

1) Татарстан Республикасы гражданнарының хокукларын һәм ирекләрен, Татарстан Республикасы суверенитетын, җәмәгать иминлеген һәм республиканың территориаль бөтенлеген, аның территориясендә законлылыкны һәм хокук тәртибен тәэмин итә;

2) Татарстан Республикасының дәүләт хакимияте башкарма органнары системасына җитәкчелек итә һәм аларның Татарстан Республикасы Дәүләт Советы белән үзара хезмәттәшлеген тәэмин итә, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты эшчәнлегенә җитәкчелек итә, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетының отставкасы турында карар кабул итә;

3) Татарстан Республикасының эчке сәясәтен һәм тышкы эшчәнлек юнәлешләрен билгели;

4) Татарстан Республикасы Дәүләт Советына карау һәм раслау өчен ел саен Татарстан Республикасы бюджеты турындагы, аның үтәлеше турындагы законнарның проектларын тәкъдим итә, Татарстан Республикасы Дәүләт Советына ел саен Татарстан Республикасының берләштерелгән бюджет проектын карауга кертә;

5) Татарстан Республикасы Дәүләт Советына Татарстан Республикасының социаль-икътисадый үсеше программаларын, шулай ук аларның үтәлеше турындагы хисапларны тәкъдим итә;

6) республиканың эчке һәм тышкы хәле турындагы еллык юллама белән Татарстан Республикасы Дәүләт Советына мөрәҗәгать итә, Дәүләт Советына республика тормышының мөһим мәсьәләләре турында мәгълүмат бирә;

7) Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетын төзи, Татарстан Республикасы Дәүләт Советына Татарстан Республикасы Премьер-министры кандидатурасын раслау турында тәкъдимнәр кертә, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы белән килешү буенча Премьер-министр урынбасарларын билгеләп куя, Татарстан Республикасы министрларын, дәүләт комитетлары рәисләрен, башкарма хакимиятнең бүтән органнарының Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты әгъзалары булып торучы җитәкчеләрен билгеләп куя. Татарстан Республикасы Премьер-министрын һәм Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты әгъзаларын вазыйфаларыннан азат итә. Татарстан Республикасы Дәүләт Советына Татарстан Республикасы министрлыкларын һәм дәүләт комитетларын төзү һәм бетерү турында тәкъдимнәр кертә;

8) Татарстан Республикасы территориясендә дәүләт хакимиятенең башкарма органнары системасын закон нигезендә төзи;

9) Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең башкарма органнары структурасын билгели;

9.1) Республикасы Дәүләт Советына Татарстан Республикасы Дәүләт Киңәшчесе вазыйфасына кандидатура тәкъдим итә;

10) Татарстан Республикасында Кеше хокуклары буенча вәкаләтле вәкил урынына кандидатураны Татарстан Республикасы Дәүләт Советына тәкъдим итә;

11) Татарстан Республикасы Үзәк сайлау комиссиясе әгъзаларының яртысын билгеләп куя;

12) Татарстан Республикасы Прокуроры урынына кандидатура килештерә;

13) дәүләт хакимиятенең федераль органнары, Россия Федерациясе субъектларының дәүләт хакимияте органнары, җирле үзидарә органнары белән мөнәсәбәтләрдә һәм халыкара, тышкы икътисадый багланышларны гамәлгә ашырганда Татарстан Республикасы исеменнән эш йөртә; бу чакта Татарстан Республикасы исеменнән шартнамәләргә һәм килешүләргә имза сала; Россия Федерациясендә, аның субъектларында, чит дәүләтләр субъектларында һәм административ-территориаль берәмлекләрендә, шулай ук чит дәүләтләрдә һәм халыкара оешмаларда Татарстан Республикасы вәкилләрен билгеләп куя һәм чакыртып ала;

14) Татарстан Республикасы гражданлыгы мәсьәләләрен закон нигезендә хәл итә;

15) Татарстан Республикасы законнарына имза сала йә Татарстан Республикасы Дәүләт Советы кабул иткән законнарны кире кага. Законны кире каккан очракта Президент аны, ризасызлыклары белән бергә, Татарстан Республикасы Дәүләт Советына кабат карау өчен кире кайтара. Әгәр Президент ундүрт көн эчендә законны кабат карауга кайтармаса, ул законга имза салырга тиеш. Имза салынган законнар Президент тарафыннан халыкка игълан ителә;

16) Россия Федерациясе Конституциясенә, Татарстан Республикасы Конституциясенә һәм законнарына, федераль законнарга, Татарстан Республикасы Президенты указына каршы килгән очракта, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты карарларын һәм күрсәтмәләрен юкка чыгара;

17) Татарстан Республикасының дәүләт бүләкләре белән бүләкли;

18) Татарстан Республикасы премияләрен гамәлгә куя һәм аларны тапшыра;

19) Татарстан Республикасында ярлыкау мәсьәләләрен карау комиссиясен төзи һәм хөкем ителгән яисә суд белән билгеләнгән җәзаны узган һәм хөкем ителүе юкка чыгарылмаган затка карата ярлыкау акты куллануның максатка ярашлыгы турында Россия Федерациясе Президентына тәкъдим кертә;

20) Татарстан Республикасы Дәүләт Советының чираттан тыш утырышын чакыруны таләп итәргә, шулай ук яңа сайланган Татарстан Республикасы Дәүләт Советын шуның өчен билгеләнгән чор эчендә беренче утырышына чакырырга хокуклы;

21) Татарстан Республикасы Дәүләт Советы һәм аның Президиумы эшендә катнашырга хокуклы;

22) Татарстан Республикасы башкарма хакимият органнарының Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең башка органнары белән эшчәнлеген координациялүне тәэмин итә һәм Россия Федерациясе законнары нигезендә Татарстан Республикасы башкарма хакимият органнарының башкарма федераль хакимият органнарыны һәм аларның территориаль органнары, җирле үзидарә органнары һәм җәмәгать берләшмәләре белән хезмәттәшлеген оештыра;

23) Татарстан Республикасында президентлык хакимияте символы турындагы нигезләмәне раслый;

24) Татарстан Республикасы Конституциясе һәм законнары, федераль законнар белән үзенә йөкләнгән, шулай ук Татарстан Республикасының халыкара һәм тышкы икътисадый йөкләмәләреннән килеп чыга торган башка вәкаләтләрне гамәлгә ашыра.

2. Татарстан Республикасы Президенты үз функцияләрен гамәлгә ашыру өчен Президент Аппараты төзи.

===95 статья===

Россия Федерациясе Конституциясе, Татарстан Республикасы Конституциясе, &quot;Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары белән Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында үзара эшләр бүлешү һәм вәкаләтләр алмашу турында&quot; Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсе, федераль законнар, Татарстан Республикасы законнары, Россия Федерациясе Президенты норматив актлары, Россия Федерациясе Хөкүмәте карарлары һәм Татарстан Республикасы законнары нигезендә һәм аларны үтәү йөзеннән Татарстан Республикасы Президенты Татарстан Республикасының бөтен территориясендә үтәлеше мәҗбүри булган указлар һәм күрсәтмәләр чыгара.

===96 статья===

Татарстан Республикасы Президентының намусы һәм абруе закон белән саклана.

===97 статья===

1. Татарстан Республикасы Президентының вәкаләтләре түбәндәге очракларда вакытыннан алда туктатыла:

1) үз теләге белән отставкага киткәндә;

2) Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан үзенә ышанычсызлык белдерүгә бәйле рәвештә Россия Федерациясе Президенты тарафыннан үз вазыйфасыннан читләштерелгәндә;

3) сайлаучылар тарафыннан закон нигезендә чакыртып алынганда;

4) федераль законда каралган башка очракларда.

2. Татарстан Республикасы Президентының вәкаләтләрен вакытыннан алда туктату турындагы карар, федераль законда билгеләнгән очраклардан гайре, Россия Федерациясе Президенты тәкъдиме буенча Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан кабул ителә.

3. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Татарстан Республикасы Президентына түбәндәге очракларда ышанычсызлык белдерергә хокуклы:

ул Россия Федерациясе Конституциясенә, Татарстан Республикасы Конституциясенә, федераль законнарга, Татарстан Республикасы законнарына, &quot;Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары белән Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында үзара эшләр бүлешү һәм вәкаләтләр алмашу турында&quot; Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсенә каршы килгән актлар чыгарганда, әгәр мондый каршылыклар суд карары белән билгеләнгән булса, ә Татарстан Республикасы Президенты суд карары үз көченә кергән көннән соң бер ай эчендә әлеге каршылыкларны бетермәсә;

Россия Федерациясе Конституциясен, Татарстан Республикасы Конституциясен, федераль законнарны, Татарстан Республикасы законнарын, &quot;Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары белән Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында үзара эшләр бүлешү һәм вәкаләтләр алмашу турында&quot; Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсен башкача тупас тиешле суд тарафыннан билгеләнгән бозганда һәм бу гражданнарның хокукларын һәм ирекләрен массакүләм бозуларга китерсә.

Татарстан Республикасы Президентыны үз вазыйфасын тиешенчә үтәмәгәндә.

4. Татарстан Республикасы Дәүләт Советының Татарстан Республикасы Президентына ышанычсызлык белдерүе турындагы карары депутатларның билгеләнгән саныннан кимендә өчтән бере инициативасы буенча депутатларның билгеләнгән саныннан өчтән икесе тавышы белән кабул ителә.

5. Татарстан Республикасы Дәүләт Советының Президентка ышанычсызлык белдерүе турындагы карары Татарстан Республикасы Президентын үз вазыйфасыннан читләштерү турындагы мәсьәләне хәл итү өчен Россия Федерациясе Президенты каравына җибәрелә.

6. Татарстан Республикасы Президенты вәкаләтләрен вакытыннан алда туктаткан очракта, Татарстан Республикасы вазыйфасына кандидатура турындагы тәкъдим федераль законда билгеләнгән тәртиптә карала.

===98 статья===

1. Татарстан Республикасы Президенты үз вазыйфаларын вакытлыча (авыру сәбәпле яисәчираттагы ялына бәйле рәвештә) үти алмаган очракларда, аларны Татарстан Республикасы Премьер-министры башкара.

2. Татарстан Республикасы Президенты вазыйфаларын башкаручы Татарстан Республикасы Дәүләт Советын таркатырга, Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турында тәкъдимнәр кертергә, референдум үткәрү инициативасы белән чыгарга, шулай ук үз инициативасы белән Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты әгъзаларын вазыйфаларыннан азат итәргә хокуксыз.

3 БҮЛЕК. ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МИНИСТРЛАР КАБИНЕТЫ

===99 статья===

1. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты – Татарстан Республикасы Хөкүмәте - Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең башкарма һәм күрсәтмә бирү органы.

2. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты компетенциясе, аның эшчәнлек тәртибе, Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең бүтән органнары белән мөнәсәбәтләре Татарстан Республикасы законы белән билгеләнә.

===100 статья===

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетын Премьер-министр, Премьер-министр урынбасарлары, министрлар, дәүләт комитетлары рәисләре һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең бүтән башкарма органнары җитәкчеләре тәшкил итә.

===101 статья===

1. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты Татарстан Республикасы Президенты алдында җаваплы.

2. Яңа оештырылган Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты вәкаләтләре чорына билгеләнгән үз эшчәнлегенең программасын Татарстан Республикасы Дәүләт Советына кертә.

3. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты аерым мәсьәләләр буенча үз эше турында Татарстан Республикасы Дәүләт Советы алдында хисап тота.

4. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Татарстан Республикасы Премьер-министрына, Премьер-министр урынбасарларына ышанычсызлык белдерергә мөмкин, бу аларның отставкасына китерә. Әлеге мәсьәләләр буенча карарлар Татарстан Республикасы Дәүләт Советының сайланган депутатлары саныннан күпчелек тавыш белән кабул ителә.

===102 статья===

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты:

1) үз вәкаләтләре чикләрендә кеше һәм гражданның хокукларын һәм ирекләрен гамәлгә ашыру, тәэмин итү һәм яклау, милекне һәм җәмәгать тәртибен саклау, җинаятьчелеккә каршы көрәш чараларын гамәлгә ашыра;

2) Татарстан Республикасы бюджеты проектын, Татарстан Республикасының социаль-икътисадый үсеше программалары проектларын әзерли, Татарстан Республикасының берләштерелгән бюджеты проектын төзи;

3) Татарстан Республикасы бюджеты үтәлешен тәэмин итә, аның үтәлеше турында хисап һәм Татарстан Республикасының социаль-икътисадый үсеше программаларының үтәлеше турында хисаплар әзерли, Татарстан Республикасының берләштерелгән бюджеты үтәлеше турында хисап төзи;

4) Татарстан Республикасының комплекслы социаль-икътисадый үсешен тәэмин итү буенча гамәлләр әзерли һәм тормышка ашыра, финанс, мәдәният, мәгариф, фән, сәламәтлек саклау, социаль тәэминат, табигатьне саклау һәм экология өлкәсендә бердәм дәүләт сәясәтен үткәрүдә катнаша; дәүләт иминиятен оештыру, исәпкә алуның һәм статистиканың бердәм системасын оештыру, хезмәт өчен түләүнең гомумдәүләт сәясәтен гамәлгә ашыру чараларын күрүдә ярдәм итә;

5) Татарстан Республикасы милкенә – Татарстан Республикасы законнары нигезендә, шулай ук Татарстан Республикасы идарәсенә тапшырылган федераль милеккә федераль законнар һәм Россия Федерациясенең башка норматив хокукый актлары нигезендә идарә итә һәм алар белән эш итә;

6) тышкы икътисадый эшчәнлекне гамәлгә ашыра;

7) кирәк очракта, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты каршында комитетлар, идарәләр һәм башка ведомстволар оештыра;

8) Татарстан Республикасы министрлыклары, дәүләт комитетлары һәм ведомстволары турында нигезләмәләр раслый;

9) җирле үзидарә органы, җирле үзидарәнең сайланып куелган яисә урындагы бүтән заты тарафыннан Россия Федерациясе Конституциясенә, Татарстан Республикасы Конституциясенә, федераль законнарга һәм Россия Федерациясенең башка норматив хокукый актларына, Татарстан Республикасы законнарына һәм бүтән норматив хокукый актларына каршы килә торган хокукый актлар чыгарылган очракта, җирле үзидарә органына, җирле үзидарәнең сайланып куелган яисә урындагы бүтән затына аларны законнарга яраклаштыруны тәкъдим итәргә хокуклы, шулай ук судка мөрәҗәгать итәргә хокуклы;

10) үз вәкаләтләренең бер өлешен гамәлгә ашыруны үзара алмашу турында башкарма хакимиятнең федераль органнары белән федераль закон нигезендә килешүләр төзи;

11) федераль законнарда, Татарстан Республикасы Конституциясендә һәм Татарстан Республикасы законнарында, шулай ук башкарма хакимиятнең федераль органнары белән килешүләрдә билгеләнгән бүтән вәкаләтләрне гамәлгә ашыра.

===103 статья===

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты Татарстан Республикасы территориясендә Россия Федерациясе Конституциясенең, Татарстан Республикасы Конституциясенең, федераль законнарның һәм Россия Федерациясенең башка норматив хокукый актларының, Татарстан Республикасы законнарының һәм башка норматив хокукый актларының үтәлешен тәэмин итә, карарлар һәм күрсәтмәләр чыгара һәм аларның үтәлешен тикшерә. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты карарларын һәм күрсәтмәләрен Татарстан Республикасының бөтен территориясендә үтәү мәҗбүри.

===104 статья===

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты Татарстан Республикасы министрлыкларының, дәүләт комитетларының, Татарстан Республикасы башкарма хакимиятенең үзенә буйсынган бүтән органнарының актларын юкка чыгарырга хокуклы.

===105 статья===

1. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты Татарстан Республикасы министрлыкларының, дәүләт комитетларының һәм Татарстан Республикасы башкарма хакимиятенең үзенә буйсынган бүтән органнарының эшен берләштерә һәм аңа юнәлеш бирә.

2. Татарстан Республикасы министрлыклары, дәүләт комитетлары һәм дәүләт хакимиятенең бүтән башкарма органнары тиешле идарә тармакларында яисә тармакара дәрәҗәдә дәүләт сәясәтен гамәлгә ашыралар.

4 БҮЛЕК. СУД ХАКИМИЯТЕ. ПРОКУРАТУРА

===106 статья===

1. Татарстан Республикасында хөкем итү бары тик суд тарафыннан гына гамәлгә ашырыла.

2. Судьялар бәйсез һәм законга гына буйсына.

===107 статья===

Татарстан Республикасында суд хакимияте Татарстан Республикасы Конституция суды, гомуми юрисдикциядәге федераль судлар, Татарстан Республикасы Арбитраж суды һәм җәмәгать судьялары тарафыннан гамәлгә ашырыла.

===108 статья===

1. Татарстан Республикасы Конституция судын Татарстан Республикасындагы гражданнар арасыннан сайланучы 25тән дә яшьрәк булмаган, югары юридик белеме, юридик һөнәр буенча кимендә биш ел эш стажы булган алты Конституция суды судьясы тәшкил итә.

2. Конституция суды судьялыгына кандидатларны Татарстан Республикасы Дәүләт Советына тигез санда Татарстан Республикасы Президенты һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Рәисе тәкъдим итә.

3. Конституция суды судьялары Татарстан Республикасы Дәүләт Советы каравына Конституция суды Рәисе һәм Конституция суды Рәисе урынбасары урынына кандидатлар буенча тәкъдимнәр кертәләр.

4. Конституция суды компетенциясе, оештыру һәм эшчәнлек тәртибе, судьяларының статусы федераль закон, Татарстан Республикасы законы белән билгеләнә.

===109 статья===

1. Татарстан Республикасы Конституция суды Татарстан Республикасының конституциячел корылышын, кешенең төп хокукларын һәм ирекләрен яклау, Татарстан Республикасы Конституциясенең Татарстан Республикасының хокукый системасында өстенлеген һәм аның бөтен территориясендә турыдан-туры гамәлдә булуын тәэмин итү максатларында, Татарстан Республикасы Президенты, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы, аның Президиумы һәм комитетлары, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан биштән бере, Татарстан Республикасында Кеше хокуклары буенча вәкаләтле вәкил, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты һәм җирле үзидарә органнары таләбе буенча түбәндәгеләрнең конституциячеллеге турындагы эшләрне карый:

1) Татарстан Республикасы законнарының;

2) Татарстан Республикасы Президенты һәм Министрлар Кабинеты, Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең башка органнары норматив хокукый актларының;

3) җирле үзидарә органнары норматив хокукый актларының;

4) Татарстан Республикасының халыкара һәм тышкы икътисадый багланышлар турында үз көченә кермәгән килешүләренең.

2. Татарстан Республикасы Конституция суды Татарстан Республикасы Президенты, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы, аның комитетлары, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан биштән бере, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты таләпләре буенча Татарстан Республикасы Конституциясенә аңлатма бирә.

3. Конституция суды түбәндәгеләрнең компетенциясе турындагы бәхәсләрне карый:

1) Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасындагы;

2) Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары белән җирле үзидарә органнары арасындагы;

3) җирле үзидарә органнары арасындагы.

4. Татарстан Республикасы Конституция суды гражданнарның конституциячел хокуклары һәм ирекләре бозылуга карата шикаятьләре буенча һәм судлар таләпләре буенча Татарстан Республикасы законының яисә аның аерым нигезләмәләренең, Татарстан Республикасы Президенты һәм Министрлар Кабинеты, шулай ук җирле үзидарә органнары норматив хокукый актларының конституциячеллеген тикшерә.

5. Конституциячел түгел дип танылган актлар яисә аларның аерым нигезләмәләре Татарстан Республикасы Конституция суды карары басылып чыккан көннән үз көчен югалта.

6. Татарстан Республикасы Конституция судының үз вәкаләтләре чикләрендә кабул ителгән карары катгый, башка суд тарафыннан яңадан карала алмый.

===110 статья===

Татарстан Республикасы Югары суды, район (шәһәр) судлары һәм хәрби судлар – гомуми юрисдикциядәге федераль судлар.

===111 статья===

1. Җәмәгать судьялары Татарстан Республикасының гомуми юрисдикциядәге судьялары булалар һәм Россия Федерациясенең бердәм суд системасына керәләр.

2. Җәмәгать судьяларының вәкаләтләре, эшчәнлек тәртибе һәм җәмәгать судьялары урынына сайлау тәртибе тиешле законнар белән билгеләнә.

===112 статья===

1. Татарстан Республикасы Арбитраж суды – икътисадый бәхәсләрне һәм арбитраж судлар карый торган башка эшләрне хәл итү юлы белән хөкем итүне гамәлгә ашыручы суд органы.

2. Татарстан Республикасы Арбитраж суды вәкаләтләре, оештыру һәм эшчәнлек тәртибе федераль конституциячел закон белән билгеләнә.

===113 статья===

Татарстан Республикасында судларда суд эшләре һәм эшләр башкару федераль закон нигезендә алып барыла.

===114 статья===

1. Татарстан Республикасы Прокуроры үз урынына, Татарстан Республикасы Президенты һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы белән килештереп, Россия Федерациясе Генераль прокуроры тарафыннан билгеләнеп куела.

2. Татарстан Республикасы Прокуроры һәм аңа буйсынган прокурорлар Россия Федерациясе Конституциясенең, Татарстан Республикасы Конституциясенең, федераль законнарның, Татарстан Республикасы законнарының үтәлешенә федераль закон нигезендә күзәтчелек итә.

3. Татарстан Республикасы прокуратурасының вәкаләтләре, оештыру һәм эшчәнлек тәртибе федераль закон белән билгеләнә.

===115 статья===

1. Гражданнарга һәм оешмаларга юридик ярдәмне – адвокатлар коллегиясе, ә законнарда каралган очракларда бүтән юридик оешмалар һәм аерым гражданнар күрсәтә.

2. Татарстан Республикасында адвокатураны оештыру һәм аның эшчәнлек тәртибе закон белән билгеләнә.

==V КИСӘК. ҖИРЛЕ ҮЗИДАРӘ==

===116 статья===

1. Җирле үзидарә, закон нигезендә һәм үзенә җаваплылык алып, җирле әһәмияткә ия мәсьәләләрне халыкның мөстәкыйль хәл итүен, муниципаль милекне биләвен, аннан файдалануын һәм аның белән эш итүен тәэмин итә.

2. Җирле үзидарә референдум, сайлаулар уздыру юлы белән, турыдан-туры ихтыяр белдерүнең башка рәвешләре аша, җирле үзидарәнең сайланулы һәм башка органнары, җирле үзидарәнең урындагы затлары аша гражданнар тарафыннан гамәлгә ашырыла.

3. Җирле үзидарәнең үз символикасы булырга мөмкин.

===117 статья===

1. Җирле үзидарә, тарихи һәм җирле башка традицияләрне исәпкә алып, шәһәр һәм авыл торак пунктларында һәм башка территорияләрдә гамәлгә ашырыла.

2. Җирле үзидарә органнары структурасы халык тарафыннан мөстәкыйль билгеләнә.

3. Җирле үзидарә гамәлгә ашырыла торган территорияләрнең чикләрен үзгәртү шул территорияләр халкының фикерен исәпкә алып рөхсәт ителә.

===118 статья===

1. Җирле үзидарә органнары муниципаль милеккә мөстәкыйль идарә итәләр, җирле бюджетны төзиләр, раслыйлар һәм үтиләр, җирле салымнар һәм җыемнар билгелиләр, җәмәгать тәртибен саклауны гамәлгә ашыралар, шулай ук җирле әһәмияткә ия бүтән мәсьәләләрне хәл итәләр.

2. Җирле үзидарә органнарына закон белән дәүләтнең аерым вәкаләтләре тапшырылырга мөмкин, аларны гамәлгә ашыру өчен кирәкле матди һәм финанс чаралары бүлеп бирелә. Тапшырылган вәкаләтләрне гамәлгә ашыру дәүләт контролендә була.

===119 статья===

Татарстан Республикасында җирле үзидарә суд яклавы, дәүләт хакимияте органнары тарафыннан кабул ителгән карарлар нәтиҗәсендә барлыкка килгән өстәмә чыгымнарны компенсацияләү хокукы, җирле үзидарәнең Россия Федерациясе Конституциясендә, Татарстан Республикасы Конституциясендә, федераль законнарда һәм Татарстан Республикасы законнарында билгеләнгән хокукларын чикләүне тыю белән гарантияләнә.

===120 статья===

Җирле үзидарә органнарының һәм җирле үзидарәнең урындагы затларының Россия Федерациясе Конституциясенә, Татарстан Республикасы Конституциясенә, федераль законнарга һәм Татарстан Республикасы законнарына каршы килүче хокукый актлары суд тәртибендә юкка чыгарылырга тиеш.

==VI КИСӘК. ДӘҮЛӘТ СИМВОЛЛАРЫ ҺӘМ ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАШКАЛАСЫ==

===121 статья===

1. Татарстан Республикасының Дәүләт гербы, Дәүләт флагы һәм Дәүләт гимны – Татарстан Республикасы суверенитетын, Татарстан халкының үзенчәлеген һәм традицияләрен чагылдыручы рәсми символлары бар.

2. Татарстан Республикасының дәүләт символларын тасвирлау һәм аларны рәсми куллану тәртибе Татарстан Республикасы законы белән билгеләнә.

===122 статья===

Татарстан Республикасы башкаласы – Казан шәһәре. Татарстан Республикасы башкаласының статусы Татарстан Республикасы законы белән билгеләнә.

==VII КИСӘК. ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЕН КАБУЛ ИТУ ҺӘМ ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЕНӘ ҮЗГӘРЕШЛӘР ҺӘМ ӨСТӘМӘЛӘР КЕРТҮ ТӘРТИБЕ==

===123 статья===

Татарстан Республикасы Конституциясенең 1 статьясының һәм әлеге статьясының нигезләмәләре бары тик Татарстан Республикасы референдумы нәтиҗәләре буенча гына үзгәртелергә мөмкин.

===124 статья===

1. Татарстан Республикасы Конституциясен кабул итү турында референдумда кабул ителүче карарлар, Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турындагы закон, әгәр алар өчен референдумда тавыш бирүдә катнашучыларның яртысыннан артыграгы тавыш биргән булса, кабул ителгән дип санала.
2. Татарстан Республикасы Конституциясе һәм Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турындагы закон, әгәр алар өчен Татарстан Республикасы депутатларының билгеләнгән саныннан кимендә өчтән икесенең күпчелек тавышы бирелсә, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан кабул ителгән дип санала.

===125 статья===

1. Референдум нәтиҗәсендә яисә Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан кабул ителгән Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турындагы закон ундүрт календарь көн эчендә халыкка игълан итү өчен Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан Татарстан Республикасы Президентына җибәрелә.

2. Татарстан Республикасы Президенты ундүрт календарь көн эчендә Татарстан Республикасы Конституциясенә һәм Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турындагы законга имза сала һәм халыкка игълан итә.

3. Референдум нәтиҗәсендә кабул ителгән Татарстан Республикасы Конституциясен һәм Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турындагы законны Татарстан Республикасы Президенты тарафыннан кире кагу рөхсәт ителми.

===126 статья===

1. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан кабул ителгән Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турында закон Татарстан Республикасы Президенты тарафыннан кире кагылган очракта, Татарстан Республикасы Президенты һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан паритет нигездә килештерү комиссиясе төзелә.

2. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутатларының билгеләнгән саныннан кимендә өчтән икесенең күпчелек тавышы белән элек кабул ителгән редакциядә хупланган Татарстан Республикасы Конституциясенә үзгәрешләр һәм өстәмәләр кертү турындагы закон Татарстан Республикасы Президенты тарафыннан кабат кире кагыла алмый һәм җиде көн эчендә халыкка игълан ителергә тиеш.

[[Төркем:Конституцияләр]]
[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>h57rgkfs488w3skp6yg9l4dgcmaom9k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Википедия</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2017</id>
    <revision>
      <id>7349</id>
      <parentid>7088</parentid>
      <timestamp>2024-04-24T16:02:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Minorax</username>
        <id>1680</id>
      </contributor>
      <origin>7349</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="463" sha1="hen1c4cus4fyify17zag081ce19r96j" xml:space="preserve">{{Right-uppermost image|Link=:w:{{{1|{{PAGENAME}}}}}|Text=Википедиядә бу тема буенча мәкалә бар.|Image=Wikipedia-logo.svg}}
{{Тугандаш проект |align={{{align|right}}}
|project=w
|image=Wikipedia-logo.svg
|text=Википедиядә&lt;sup&gt;[[w:Википедия|?]]&lt;/sup&gt; бу тема буенча мәкалә бар:
|link={{{1|{{PAGENAME}}}}}
}}
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>hen1c4cus4fyify17zag081ce19r96j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Тугандаш проект</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2018</id>
    <revision>
      <id>3673</id>
      <timestamp>2010-08-14T15:53:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Рашат Якупов</username>
        <id>302</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div class=&quot;noprint&quot; style=&quot;clear: {{{align|right}}}; border: solid #aaa 1px; margin: 0 0 1em 1em; font-size: 90%; background: #f9f9f9; width: 200px; padding: 4px; spacing: 0px; t...»</comment>
      <origin>3673</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="492" sha1="0xex15tlhperm9c801rfwz9hjgs4md1" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;noprint&quot; style=&quot;clear: {{{align|right}}}; border: solid #aaa 1px; margin: 0 0 1em 1em; font-size: 90%; background: #f9f9f9; width: 200px; padding: 4px; spacing: 0px; text-align: left; float: right;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;float: left;&quot;&gt;[[Image:{{{image}}}|50px|none]]&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;margin-left: 60px;&quot;&gt;{{{text}}}
&lt;div style=&quot;margin-left: 10px;&quot;&gt;'''''[[{{{project}}}:tt:{{{link}}}|{{{link}}}]]'''''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Шаблоннар|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0xex15tlhperm9c801rfwz9hjgs4md1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәртипсез малай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2025</id>
    <revision>
      <id>4029</id>
      <parentid>4022</parentid>
      <timestamp>2010-09-23T19:35:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4029</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9225" sha1="os78iy19n6i7zx3k7rndj23kpt7fvwb" xml:space="preserve">&lt;table style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border:#eee solid 1px&quot;&gt;{{Автор
| исем =[[w:Галимҗан Гыйльманов|Галимҗан Гыйльманов]]
| рәсем =Галимҗан_Гыйльманов.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Гыйльманов Галимҗан Хәмитҗан улы
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
&lt;/table&gt;


(Хикәя)

Марат, коридордан ишетелгән шау-шуга колак салып, алдында яткан китап-журналларны читкәрәк этеп куйды. Тыштагы тавышның сәбәбен ачыкларга теләп, урыныннан кузгалган гына иде, бүлмә ишеге шар ачылып китте дә мәктәпнең беренче тәртип бозучысы Бариев Илһам килеп керде. Дөресрәге, аны кемдер төртеп кертеп җибәрде. Малай артыннан ук кызарынган-бүртенгән Самига Гариповна күренде.

— Марат Кәримович!.. Бүгеннән китәм, китәм!.. Үтерәләр болар мине. Кара син аны!.. Дәрес буе астан әдәби китап укып утырган бит... Егерме ел укытып, минем дәрестә беркемнең дә кулы парта астына төшкәне булмады. Ә бу китап укып утыра! Китәм!.. Йә мин, йә ул... Кара, кара, кызармый да бит үзе...

Шулай сөйләнә-сөйләнә, Самига Гариповна, кулына килеп кергән беренче урындыкны эләктереп, Маратның каршысына ук килеп утырды.

Мәктәп директоры завучның болай тузынуын беренче тапкыр күрә иде. Хәер, уку елы башланганга да бер генә ай бит әле... Марат белә, директор таләпчән булырга һәм танавын мышкылдатып торган менә бу малайга берәр җәза уйлап табарга тиеш. Тик нидән башларга соң сүзне? Әти-әниеңне чакыртабыз, дип янаргамы? Хәниф абый бу вакытта басуда булыр... Әнисә апа да көнен-төнен сарык фермасында уздыра. Юк, аларны борчымыйк әле. Мәктәп эчендә генә берәр хәл кылып булмасмы? Әйтик, мәктәп линейкасында кыздырып алырга мөмкин. «Кармак» дигән стена газетасына карикатурасын төшерергә була. Алай дисәң, ул газетаның рәссамы Илһам үзе түгелме соң әле? Җәй көне оештырыла торган турпоходтан калдырыргамы? Юк, бу да барып чыкмаячак. Илһам болай да җәй буе әтисе комбайнында ярдәмче булып эшли ич! Лагерьга да, сәяхәтләргә дә барганы юк. Җиде балалы гаиләгә аның эшләве дә ярап куядыр шул... Нишләргә соң әле?.. Әмма болай гына да калдырырга ярамый. Уңган булса да, тәртипсезлеккә дә тәртипсез инде анысы. Әнә бит, директор каршында торган килеш тә артына нәрсәдер яшереп маташа...

Тынлык озаккарак сузылды. Ни дә булса эшләргә кирәк. Әнә, Самига Гариповна да өнәп бетерми бу паузаны...

— Илһам бит әле синең исемең?

Озаккарак сузылган тынлыкка инде күнегеп, балалык кызыксынуын яшерә алмыйча як-ягына карана башлаган Илһам директор тикле директорның шулай йомшак эндәшүен көтмәгән иде, ахры. Бермәл тын торганнан соң гына:

— Ыһы... — дип сузды.

— Биология дәресендә нигә чит китап укып утырдың? — Марат сорауның артык рәсми, ясалма чыгуын аңлады. Ләкин малайны ачыктан-ачык әңгәмәгә алып керергә нәрсәдер комачаулый иде аңа.

Яшь директор, үзе дә сизмәстән, күз карашы белән бүлмә эчен йөгереп үтте һәм... завучның җанны өшетердәй салкын карашы белән очрашты. Бераз сынаулы, бераз шелтәләүле шушы караш күңеленең, теленең ачылып китүенә ирек бирми икән.

Самига Гариповна Маратны аңлады. Карашларын тәрәзәгә күчереп, бермәл тын калып торды да, урыныннан дәррәү кузгалып, чыгып китте.

— Димәк, сиңа Самига апагызның дәресе ошамый инде? Малай җавап кайтармады.

— Нигә ошамый?

— Нигә дип... Сания Гариповна этләрне акылсыз ди, ә аларда кешедәге кебек үк акыл бар. Минем Акбай әйткәннең барысын да эшли. Былтыр кош оясыннан карга баласы егылып төшкәч, янына беркемне дә китермичә саклап торган. Мин менгереп куйдым...

— Кайсы дәресләр ошый соң сиңа?

— Тарих белән физкультура.

— Ни өчен?

— Тарих... Анда Спартак турында язалар... Аннары герой малайлар хакында да... Ә физкультура көчле булырга өйрәтә.

Директор урыныннан торды. Чишеп булмаслык катлаулы мәсьәләгә юлыккан кеше төсле, күңеленнән нидер исәпли-исәпли, бүлмә буйлап йөреп китте. Аннары кызу-кызу атлап Илһам янына килде, аның артына яшереп тоткан китабын кулына алды.

Бу — Николай Островскийның «Корыч ничек чыныкты?» исемле китабы иде.

Менә сиңа мә! Мәктәпнең иң тәртипсез малае Павкага гашыйк икән ләса! Әгәр шулай булса, бу бер дә начар түгел...

— Ничек соң?

— Нәрсә?

— Китап, дим, ошыймы?

— Ыһы!

Сүз китапка күчкәч, Илһамның күзләре очкынланып китте. Ул башын күтәрде, кыюланып, тураеп басты.

— Укып чыктыңмы соң?

— Юк, менә география дәресендә...

— Болай килешик без синең белән, Бариев. Бүген үзеңә каты шелтә эләкте дип уйла. Моннан соң дәрес вакытында китап уку бетсен. Очкыч ясап утырганыңны да ишетмим. Нәсим урындыгына кнопка да куйма...

— Нигә, әләкләмәсен башка...

— Ә син әләкләшергә юл калдырма. Кыскасы, шулай килешсәк кенә без Павка Корчагинның үлемсез тормышына лаек булырбыз. Ну, килештекме?

— Килештек, абый!..

— Ә хәзер бар... Тик онытма, китапны укып чыгу белән туры минем янга кер. Сөйләшәсе сүзләр бар, ярыймы?

— Ярый, абый!

Илһам күңеленә мөлдерәмә тулган сөенечен башка яшереп кала алмый иде инде — бүлмәне балкытып елмаеп җибәрде. Аннары, китабын куенына кысып, ишеккә йөгерде. Малай артыннан ачылып-ябылган ишектән мәктәп завучының ачулы йөзе генә күренеп калды.

15 сентябрь, 1990 ел.
[[Төркем:Китаплар]] [[Төркем:Хикәяләр]] [[Төркем:Галимҗан Гыйльманов хикәяләре]]</text>
      <sha1>os78iy19n6i7zx3k7rndj23kpt7fvwb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төнге кош</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2026</id>
    <revision>
      <id>4026</id>
      <parentid>4024</parentid>
      <timestamp>2010-09-23T19:32:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4026</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25917" sha1="jdewr2ym1nscumhshyb99o228uh44x6" xml:space="preserve">===Галимҗан Гыйльманов===
&lt;table style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border:#eee solid 1px&quot;&gt;{{Автор
| исем =[[w:Галимҗан Гыйльманов|Галимҗан Гыйльманов]]
| рәсем =Галимҗан_Гыйльманов.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Гыйльманов Галимҗан Хәмитҗан улы
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
&lt;/table&gt;


(Хикәя)

Чулпан, гомердә булмаганча, йоклый алмый ятты. Күңелен нәрсәдер борчып, бимазалап тора иде аның. Бөтенесе дә тәртиптә, югыйсә. Тормышы ипле генә бара, ире Наил дә тәртипле, эшчән, Чулпан өчен өзелеп-өзгәләнеп тора, әнә — уртак бәхетләре — кызлары үсеп килә. Нәкъ менә Энҗе аларның тормышларын, күңелләрен, бәхетләрен тигезләп, бөтенәйтеп тора да инде. Калганы өчен борчыласы юк. Әйбәт фатир да, мул, җитеш тормыш та булыр, Аллаһы боерса... Булганына канәгать итеп яшәргә кирәк.

Чулпан, әйләнгәләп ята торгач, ниһаять, күңел борчуларының сәбәбен уйлап тапты. Күптән авылга кайтканы юк аның. Әнисе, әтисе ни хәлдә икән анда? Авырмыйлармы? Әнә, ниндидер грипп йөри ди бит... Күңелләре тынычмы? Тыныч түгел инде анысы. Дөньяның төрле тарафларына таралган балалары өчен борчылып яталардыр. Ничек тыныч булсыннар инде?! Әле менә бу килгәннәрендә дә гел балаларын, оныкларын барлап утырдылар. Сагынуларымы, картаюларымы?

Искә алырлык та шул. Тату гаилә булып яшәделәр алар. Көне-төне колхоз эшендә булсалар да, кызларын тәүфикълы итеп үстерә алдылар, аякка бастырдылар, кеше иттеләр, эшкә урнаштырып, тормышка бирделәр... Чулпан әти-әнисе белән бер мәртәбә генә телгә килгәнен хәтерли. Бер мәртәбә булса да, берәгәйле булды, ахры. Әле дә, җае килгәндә, шул хакта искә төшереп торалар.

Кызларының, бала чактан яратып йөргән егетенә кияүгә чыкмыйча, Наил белән тормыш корып җибәрүенә аптыраганнар иде алар. Чулпанның ул вакыттагы аңлаешсыз гамәле ата-ана өчен мәңгелек сер булып калды, ахры. Менә бу килгәндә дә... Бәй, ничек истән чыккан диген, әле күптән түгел генә килеп киттеләр ләса! Чулпан белән Наил аларны булдыра алган кадәр кунак иттеләр, түрләрендә генә утырттылар... Юк, әти-әнисе өчен борчылу түгел бу... Чулпанның күңелендә бөтенләй бүтән кайгы, бүтән гамь... Нәрсә, нәрсә борчый соң аны?

Наил йоклый. Бик арыйдыр шул. Бөтен гаилә аның өстендә бит... Эше дә тынгысыз. Эше генә ярар иде, эшеннән калып та эшли, аз булса да акча булыр, тормышыбыз бөтенәер, дидер инде. Ярата ул... Чулпанны да, Энҗене дә ярата. Бигрәк тә кызы өчен үлеп тора. Шушы яратуы аркасында күбрәк тә иркәләп куя. Ә тегесенә иркәләнергә генә булсын...

Юк, ире өчен борчыла алмый Чулпан. Борчып торган булса, карамас та иде... Кияүгә дә чыкмас иде. Шулай да, аларның бергә булуларында Наилнең өлеше күбрәк. Ул вакытта Чулпан Илнар белән йөри иде. Сигезенче класстан бергә алар. Мәктәптә дә, мәктәптән соң да. Бер-берсенә гашыйк булган ике үсмергә баштарак аптырап, гаҗәпләнеп йөрсәләр дә, соңрак күнектеләр тагы — аларның мәхәббәтләре хакында сокланып, хәтта яратып сөйли башладылар. Сокланырлык та булгандыр. Кулга-кул тотынышып, авыл читендәге урман буенда йөргән бу ике яшь йөрәкне рәнҗеткән җан ияләре, кичерелмәс гөнаһларга тарып, шундук тәмугка әләгер кебек тоелгандыр шул...

Мәктәптән соң да ташлашмадылар. Чулпан университетка, Илнар төзелеш институтына укырга керде. Алар, кулга-кул тотынышып йөрүче гашыйклар яшеннән чыгып, олы тормыш хакында хыялланып яшәүче Ләйлә белән Мәҗнүнгә әверелә бардылар. Беренче мәхәббәтләре шул ук икенче, өченче мәхәббәтләре дә иде. Вакыты җиткәч, мәңге бергә булу хакында вәгъдә бирештеләр, аны татлы, исерткеч үбешү белән беркетеп тә куйдылар.

Менә шул вакытта Чулпан ның гомер юлында Наил пәйда булды. Очраклы рәвештә генә каршына чыккан бу чибәр, акыллы, итагатьле егет аны шундук әсир итте. Моңа кадәр дә, Илнардан аерылып торган араларда, аңа чибәр, инсафлы егетләр очрамый калмый иде. Ләкин Чулпанның күңеле берсе артыннан да ияреп китә алмады. Илнарына булган көчле мәхәббәте, аңа биргән ант-вәгъдәсе Чулпанны төрле ымсынулардан, иләс-миләс тойгылардан саклап-яклап килә иде. Наил белән бүтәнчә булды... Хәзер Чулпан белә инде, Наилнең иксез-чиксез мәхәббәте үзенә җәлеп итте аны. Андый мәхәббәтне Чулпанның киноларда гына күргәне бар иде. Бәй, уйлап карасаң, мөмкин хәл түгел бит бу — Наил бер ай буе Чулпанга чәчәк ташыды. Көн саен бер роза чәчәге. Көн саен бер... сүз. Сөю сүзе! Баштарак ул сүзләр Айсылуның йөрәгенә үтеп керә алмасалар да, бердәнбер көнне яшь, дәртле йөрәк түзмәде, Наилнең: «Син минем язмышым!» — диюенә дөрләп кабынды да китте...

Илнар бу вакытта авылда иде. Алар инде ярәшкәннәр, туй, никах хакында сөйләшү булмаса да, алтын балдакларга кадәр алып куйганнар. Ике як та, үзара килешеп, туганлашу, кодалашу мәшәкатьләре белән яшиләр иде.

Чулпан ике ут арасында калганын аңлады. Гомерлек мәхәббәте булган Илнарны югалтудан курыкты ул. Ә Наилнең мәхәббәте аның күзләрен генә түгел, аң-зиһенен дә томалап алган, бөтен дөньясын сөюгә тутырган булып чыкты. Егет бу мәлдә үзе өчен дә, Чулпан өчен дә берьюлы ярата иде, ахры. Шуңа күрә, Чулпан үз хисләре, үз күңеле хакында әлләни борчылмады да. Бөтен җаваплылыкны Наилгә калдырып, шул ук вакытта, авылда эшли башлаган Илнарны да онытырга теләмичә, баштарак чыгарылыш сынаулары, аннары диплом эше белән мәшгуль булып яшәде.

Ул көнне Чулпан мәңгегә дә оныта алмас кебек. Аңа бу көнне, бер-бер артлы, ике егете белән дә очрашырга туры килде. Икесен дә үзенчә сынап карамакчы булды ул. Наилгә: «Минем күптән яратышып йөри торган егетем бар, бүтән килмә», — дисә, Илнарга: «Мине бер егет үлеп ярата, миңа ул үзе дә ошый... Кичер мине, без синең белән бергә була алмыйбыз», — диде. Наил дә, Илнар да кайнар яшьләрен түгеп еладылар. Наил, Чулпанның каршында тезләнеп торган килеш, үзенең тылсымлы сүзләрен кабатлады:

— Язмышым минем!..

Илнар исә, балаларда гына була торган саф, керсез, әмма яшькә тулган күзләрен мөлдерәтеп карап торды да:

— Мин сине Себергә алып китәм. Эш тәкъдим итәләр... — диде.

Чулпан Наилне сайлады. Яшь, дөресрәге, яңа мәхәббәт көчлерәк булгандыр инде. Аннары... Чулпанның бер дә Себергә китәсе килми иде. Ә Илнар китте. Мәхәббәт соранып, түбәнсенеп йөрмәде, китте дә барды. «Чулпаннан ким кызга өйләнмим!» — дигән. Өйләнгән. Сүзендә торган. Хатынының төс-кыяфәтенә кадәр Чулпанга охшаган, дип сөйләнделәр... Яшьлек мәхәббәтен әлегә чаклы һич оныта алмый, имеш. Таныш-белешләре хәзергә кадәр килеп әйтеп торалар. «Бүген дә синең белән яши ул, һич оныта алмый, хыялланмаса гына ярар иде», — диләр. Чулпан үзе дә оныта алмый аны. Төшендә еш күрә. Бәхетле итеп күрә. Әмма күзләре моңлы. Шулай да була икән: үзе бәхетле, үзе моңлы... Кайчакта ул Наил Чулпанны яулап алган сүзләрне кабатлый:

— Язмышым минем! — ди.

Чулпан аңа шундый ук моңсу караш белән җавап бирә:

— Нигә баштарак әйтмәдең аны, Илнар? — ди. Аннары: — Минем бер дә, бер дә Себергә китәсем килмәгән иде шул, — дип өсти. Шунда ук үз тормышы хакында сөйләргә керешә: — Минем Наил әйбәт. Тәртипле. Тырыш. Гаиләбез өчен үлеп тора. Кызыбыз өчен җанын бирергә дә әзер... Ә! Әйтергә дә онытканмын, минем кызым бар бит. Нишләптер ул сиңа охшаган. Нигә алай икән ә, Илнар?

— Илнар дәшми. Тик тора. Җансыз, гамьсез кеше кебек...

Чулпан йоклый алмады. Илнар хакындагы уйларын куып җибәргәч тә озак кына әйләнгәләп ятты әле. Бу кадәр уйлануга... Күптән тынычланырга, бушанырга тиеш тә соң... Юк, һаман шул борчу, шом... Нидер бар... Бар... Нидер бертуктаусыз кимереп, әрнетеп тора аның җан-бәгырен...

Торып өстәл лампасын кабызды, сәгатькә карады. Иртәнге дүрт тулып килә. Юк, иртә торасы юк. Болай гына карады. Үзе дә аптырый: шушы мәлне, шушы минутны мәңгелеккә истә калдырырга теләгән кебек карады. Сәер...

Әллә яңгыр ява башлады инде? Түбә кыегындагы калайда тамчылар сикерешкән кебек... Әнә — җил дә уянды, тәрәзә каршындагы миләш куаклары талгын гына кузгалышып, үзләренең дәртле дә, шомлы да биюләренә керештеләр...

Бу вакытта инде таң ата башларга тиеш. Нишләп һаман караңгы соң әле урамда? Ниндидер шомлы, давыллы, яңгырлы, караңгы төн бу... Көзге, шыксыз төнне хәтерләтә... Чулпан тагын торды, тагын ятты. Наилнең ачылган өстен ябыштырды, күршедә генә, үзенең кечкенә караватында җәйрәп яткан Энҗене үрелеп карады. Йоклый...

Тәрәзә ягыннан килгән тавышлар көчәйде. Җил көчәйде. Өй алдындагы миләшләр тагын да ярсыбрак бәргәләнергә керештеләр. Алар, үзара тарткалашу белән генә риза булмыйча, үрелеп, ябалдаш канатлары белән тәрәзә өлгеләрен кыйный башладылар... Канатлары белән шул. Кошлар кебек! Ә? Кош? Кош бит бу? Ниндидер кош килгән аларның тәрәзәсенә... Әнә ничек кыйный тәрәзә өлгесен... Уятмакчы буламы? Нәрсә кирәк аңа? Ничек керә алган ул миләш куаклары аркылы? Кошмы соң бу?

— Наил! Наил, тор әле, тор...

— Ә? Нәрсә булды?

— Наил, тор инде тизрәк! Тәрәзәгә кара әле...

— Ә? Нәрсә? Нәрсә бар?

— Белмим... Нәрсәдер бар анда... Кемдер бар...

— Кемдер?.. Кем?

— Белмим... Куркам мин, Наил...

Наил, торып, тәрәзә янына китте. Үрелеп карый башлады. Аның килүен күрдеме, тәрәзәдәге кош бермәлгә тынып калгандай булды. Ләкин бераздан тагын ярсып бәргәләнергә кереште.

— Саескан бу... Каян килгәндер ул?..

Наил, тынычланып, куркуыннан калтыранып, юрганына төренеп утырган Чулпан янына килде, кулларын аның иңбашына куеп, янәшә утырды.

— Наил... Куып җибәрик аны... Әнә бит ничек интегә...

— Хәзер...

— Ә син курыкмыйсыңмы?

— Курыкмыйм. Бераз шикләндерә генә... Саесканның килүе — начар фал. Кайгы, бәла чакырып килмәсен тагы...

— Алайса, чыкма... Үзе китәр әле...

— Бер дә китәргә охшамаган бу... Чыгып кумыйча булмас...

— Алайса мин дә чыгам!

— Юк, син чыкмыйсың! Энҗе белән каласың.

— Ярар, чыкмам... Тик син аны кыйнап үтерә күрмә, яме. Кош бит ул, җан иясе.... Мескен...

— Мескен? Бер дә мескен түгел. Әнә — бәреп керә инде...

— Наил...

— Әү...

— Саескан шыгырдый бит, ә моның тавышы юк...

— Юк шул... Чын кош түгел бу... Серле кош, шомлы кош... Теге догаңны укы әле, шикләнгәндә укый идең бит...

Наил торып чыгып китте, Чулпан әбисеннән өйрәнеп калган догаларын укырга кереште. Үзенең күзләре — тәрәзәдә... Ул инде сизеп, хәтта төгәл белеп тора: Наил, чыгып, коймага сөяп куелган себеркене кулына алды, капкасын сак кына ачып, бакча эченә керде, үрелеп, тәрәзә каршында бәргәләнүче саесканны куа башлады... Әнә, әнә... Себеркесе дә күренеп-күренеп китә... Караңгы, шомлы төндә тәрәзәгә кагылып киткән себерке тагын да куркынычрак икән... Ул, кайчакта, канатларын җәеп, эчкә керергә азапланган кошка бәрелеп-бәрелеп китә. Бәрелгән саен, кош кайдадыр юкка чыгып тора. Аннары тагын пәйда була. Наил шактый азапланды. Барыбер үзенекен итте. Бәргәләп-суккалый торгач, саесканны тәрәзәдән куып җибәрә алды. Кайсыдыр бер китүеннән кош кабат килмәде, юкка чыкты. Ниндидер сихер белән, җил туктады, миләшләр дә кинәт тынып калдылар, хәтта төн дә яктырып киткәндәй булды.

Чулпан белә: төн яктырмады, бу — офыкта таң беленә башлады. Дөнья үз күчәренә кайтты...

Наил керде. Йөзе җитди. Мондый чакта: «Йөзе качкан», — диләр. Керде дә, өстен салып, дәшми-нитми генә килеп, юрган астына чумды. Шуннан соң гына җәймәсе астыннан башын чыгарды:

— Китте... Бик сәер кош... Кошка охшамаган да... Онытыйк бу турыда, — диде.

Шул ятудан икесе дә оеп, йоклап киткәннәр. Алар торганда тышта июль кояшы патшалык итә иде инде.

Наил, тиз-тиз генә торып киенде дә, ашап та тормыйча, эшенә чыгып китте. Энҗе һаман йоклый. Чулпан да, Наил артыннан ишекне бикләгәч, кабат урынына килеп ятты. Йөрәге ярсып-ярсып тибә иде... Төнге кош белән булган хәлләр хәтерендә яңарган саен, ул күңел ярларының ишелүен, шомлы, караңгы уйлар кочагына егылып төшә баруын тойды.

...Юк,юк, безнекеләр белән берни дә булмагандыр... Әти дә, әни дә исән-саулардыр... Наилләр ягында да үлем-китем көтелми иде. Әле кичә генә Наил телефоннан сөйләшеп кайтты. Барысы да тәртиптә, дигәннәр, кышкылыкка печән әзерлиләр, мунчага яңа бура бурыйлар икән...

Чулпан болай изаланып ятуның юньлегә булмавын, бу хәлләрне оныттырырлык берәр эшкә керешергә кирәклеген аңлады. Торып, кер юарга әзерләнә башлады. Урам чатындагы коедан су алырга чыгып китте. Юлда Сания карчык очрады. Бу урамда аларда гына телефон бар. Әллә, рөхсәт сорап, авылга, өйгә шалтыратып караргамы? Өйдә ничек икән? Нишләптер күңел тыныч түгел...

Сания карчык шундук риза булды. Урамда Чулпанны яраталар. Наилне дә яраталар. Бигрәк тә Энҗене яраталар. Урамга бер бала бит ул. «Дәү әниләреңә шылтыратабыз», — дигәч, Чулпанга Энҗе дә иярде. Шулай алар икәүләп, күчтәнәчкә бер кап «филле чәй» тотып, Сания карчыкларга барып керделәр.

— Әйдүк, кызым, түргә узыгыз... Чәй эчеп аласызмы?

Чулпан шундук телефонга барып ябышты.

— Юк, Сания әби, эчеп тормыйбыз. Шылтыратам да чыгып китәм... Кер кайнатырга куйган идем. Әнә, теләсә, Энҗе калсын... Миңа борчу гына ул, ә сезгә — тере курчак, күпме телисез, шулкадәр уйнагыз...

Трубканы әнисе алды.

— Әү, кызым...

— Әни, әни! Сез исән-саулармы? Берни дә булмагандыр бит?

— Нигә алай дисең, кызым? Барыбыз да исән-сау...

— Бүген начар төш күрдем, шуңа соравым, әни... Хәзер тынычландым инде, курыккан идем. Ярый шылтыраттым әле, йөрәгем купты, билләһи...

— Кызым, үзегез ничек соң? Кияү эшлиме? Энҗебез үсәме?

— Үсә-үсә, әнә, синең белән сөйләшергә чират көтеп утыра...

— Кызым...

— Әү, әни...

— Кызым...

— Әни, нәрсә? Нинди сүзең бар?.. Әни... Әни!

— Кызым, бүген иртән Илнарны кайтардылар...

— Ничек инде... Кайтардылар? Илнар авылга кайттымыни? Ялгамы?

— Кайтты да... Кайтмады да...

— Әни, нәрсә булды? Ник болай сөйләшәсең?

— Кызым, Илнар үлеп кайтты бит...

— Ә? Нәрсә? Илнармы? Кайчан? Ничек?..

— Бүген иртән дидем бит... Себердән кайтканда, гаиләсен хатынының әниләренә кертеп калдырган да үзе авылга ашыккан... Ныграк ашыккан шул синең Илнарың... Иртәнге дүртләрдә юлда машинасы белән әйләнгән...

— Әни... Син ни сөйлисең?.. Илнар үлгәнмени?

Чулпан, аңламаганга сабышып, юри сорады. Телдән калмас өчен, акылдан язмас өчен сорады. Шундук үткән төндә тәрәзәләренә килгән кош исенә төште... Кайдадыр ерак юлда үлеп яткан Илнарның үксез җаны шулай кош булып кайтты микәнни? Әллә?.. Әллә, юлда чагында, уй-хыялларын канат итеп иркәсе янына килгәч, бергәләп, куып җибәргәнгә рәнҗеп, якты дөньядан баш тарттымы аның җаны?

Чулпан, буыннары йомшап, ишек төбендәге эскәмиягә утырды. Телефон трубкасы идәнгә шуып төште. Анда һаман әле әнисенең әллә каян, дөнья читеннән, ә бәлки күк катыннан ишетелгән кебек, тонык тавышы яңгырап тора иде:

— Кызым... Кызым... Балам... Балакаем... Күңелеңне тый... Җаныңны җый... Йөрәгеңне ярсытма... Синең Наилең бар, кызың бар... Тормышың бар... Кызым, ник дәшмисең? Кызым!.. Балакаем!..

1 март, 2003 ел.
[[Төркем:Китаплар]] [[Төркем:Хикәяләр]] [[Төркем:Галимҗан Гыйльманов хикәяләре]]</text>
      <sha1>jdewr2ym1nscumhshyb99o228uh44x6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бүреләр һәм Иоһанн Себастьян Бах</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2027</id>
    <revision>
      <id>4947</id>
      <parentid>4759</parentid>
      <timestamp>2011-01-28T10:59:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4947</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30413" sha1="n3l64n2ieildk0ypgkvrzlzs6fqmawe" xml:space="preserve">===Галимҗан Гыйльманов===
{{Автор
| исем =[[w:Галимҗан Гыйльманов|Галимҗан Гыйльманов]]
| рәсем =Галимҗан_Гыйльманов.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Гыйльманов Галимҗан Хәмитҗан улы
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}


Элекстричкадан төшкәч, Ленар станцияне уратып алган пыяла кибетләр янында озак юанмады, күршедәге Бүреле авылында яшәүче әбисенә күчтәнәчкә кипкән җимеш, ярты кило лимон һәм берничә кап чәй сатып алды да җәяүләп кенә олы юлга таба китте. Әбисе авылына автобус йөрмәгәнен белә ул. Кичә кич буе әнисе шул хакта колак итен тукыды:

- Бүрелегә илтә торган юлга чык та бара тор. Барыбер бер машина куып җитә ул. Үзең генә йөрмә. Берәрсе белән сөйләшеп-килешеп барыгыз. Юлны белмәссең хәзер... Соңгы елларда ул якта бүреләр дә ишәйде...

Ленар шулай итте дә. Скрипкасы салынган футлярын иңбашына җайлап элде дә юлга кузгалды. Юлдаш булырдай кеше эзләп тормады. Тукталышта да туктамады. Унынчы сыйныфта укучы егет өчен биш-алты чакрым нәрсә ул?! Бер сәгатьтә кайтып җитәчәк, билләһи! Ай күрде, кояш алды булыр!

Чынлап та, ярты сәгать дигәндә ярты юлны үткән иде инде ул. Ашыкмады. Юл өслегендә уелып калган машина эзе буйлап барды да барды. Көн салкынчарак булса да, күктәге нурлы кояш күңелләрне җылытып, дәртләндереп тора. Җем-җем килеп яткан февраль кары да, дөньяга ямь биреп, күзләрне камаштыра, язга күп калмаганлыгы хакында шулай хәбәр итәргә тели, ахры...

Өч ел кайтканы юк инде Ленарның. Элегрәк ел саен, хәтта елга берничә мәртәбә кайтып килә иде. Хәзер вакыты юк. Хәзер ул скрипкада уйный. Музыка мәктәбен тәмамлап, узган көздә консерватория каршындагы махсус училищега керде. Әле шушы көннәрдә генә Мәскәүдә булып кайтты. Яшь скрипкачылар конкурсында катнашты, лауреат булды. Соңгы ике елы шуңа әзерләнеп үтте дә инде. Ул анда Иоһанн Себастьян Бахның скрипка өчен язылган сонаталарын уйнады. Аны Мәскәү консерваториясенең зур залында аягүрә басып алкышладылар. Менә шул бәхетле музыканы әбисенә уйнап күрсәтәсе килде, шуңа күрә үзе белән скрипкасын да алды. Әнисе: “Салкында бозыла”, - дип каршы төшсә дә, Ленар үзенекен итте, әнисен тынычландырыр өчен, инструментын йоп-йомшак, ап-ак шәлъяулыкка төреп салды. Менә хәзер дә, биләүдәге сабый кебек, йомшак, җылы шәл эчендә рәхәтләнеп ятадыр...

Ничек дип игълан иттеләр әле? “Татарстаннан Ленар Самат улы Вәлиев Иоһанн Себастьян Бах сонаталарын башкарып беренче урынны алды”, - диделәр. Ленар сәхнә уртасына Татарстан флагы күтәреп чыкты. Кул чабарга керештеләр! Бу юлы зал Татарстанны, аның яшелле-аклы-кызыллы төсләрен алкышлады.

Ленар, микрофон янына килеп, рәхмәт әйтә башлады. Шунда алдагы рәтләрдә утырган берәү саф татар телендә:

- Татарча әйт, татарча! Син бит татар малае! – дип кычкырды. Аңа тагын берничә кеше кушылды. Ленар бераз каушап калды. Чөнки ул татарча белми иде. Элегрәк, авылга кайтып йөргәндә, әбисеннән бераз өйрәнгән иде өйрәнүен... Соңгы елларда кайтмый башлады шул. Ә элек белгәннәрен генә оештырып әйтә алмас, мөгаен. Шулай да, бөтенләй дәшми калырга теләмәде Ленар.

- Рәхмәт... Мин... әни... әти... Татарстан... яратам... – диде ул кыюсыз гына. Шунда ук бер як читтәрәк, олы, затлы урындыкларында чумып утырган әти-әнисенә карады. Ничектер бәләкәйләнеп, басынкыланып калганнар иде алар. Бая гына талантлы уллары белән горурланып, күкрәкләрен киереп, башларын чөеп утырган ата белән ана бу минутта бәхетсез, хәтта шомлы-сагышлы кыяфәткә төшкәннәр иде.

Ленар аларга ике төрле күз белән, дөресрәге, хис белән карады. Беренче караганда: “Берәр ничек ярдәм итегез инде, бөтен ышанычым сездә”, - дип караса, бераздан аның карашында: “Нәрсә инде бу? Нигә мине татарчага өйрәтмәдегез?” – дигән моңсу сорау пәйдә булды.

Шунда ук күңелендә аермачык, ныклы бер уй яралды: “Моннан чыгып, исән-сау Казаныма кайтып җитә алсам, икенче көнне үк авылга, әбекәй янына китәм. Бөтен дәресләрне, музыканы, кинәт ишелеп төшкән данны, котлауларны ташлыйм да... Кайтып киләм! Бер атнага, өч көнгә, бер көнгә булса да кайтам! Әбекәй белән гел татарча гына сөйләшәм, аңламасам, аңлаганчы сорашам... Ә өйдә... Өйдә берни барып чыкмаячак... Әти белән әни икесе генә калганда да русча сөйләшәләр, кая инде татарчага өйрәнү...”

2

Авылга ике чакрымлап ара калгач, олы юлдан, басуны кистереп, авылга табан тайпылып ат юлы төшеп китә. Ленар шул чатта туктап калды, икеләнеп уйланып торды. Олы юлдан китсә, юл катырак, әмма озынрак, ә чана юлына керсә, юл шактый кыскара, әмма кар измәсе аякларның буынын ала, атлауны кыенлаштыра...

Ленар авылга ат юлыннан төшәргә булды. Бу яклап кайтса, урамга кереп тормыйча, үзләренең ындыр артларына килеп чыгачак. Аннары... аны уң кулда кала торган әрәмәлек тә, магнит кебек, үзенә тартып, чакырып тора. Җәй көннәрендә малайлар белән шул әрәмәлеккә менәләр иде. Аннан арырак урман башлана. Шунда сугышлы уйныйлар иде, җиләк, чикләвек, шомырт җыялар... “Бүре чокыры” дигән уйсулыкка гына якын бармыйлар. Әбисенең сөйләгәне бар. Кайчандыр ул чокырда бүре өне булган. Кешеләр шул өнне пыр туздырганнар, ата бүрене, аның балаларын үтергәннәр... Ана бүре генә бик серле юкка чыккан. Ни үзе, ни мәете табылмаган... Шуннан башлап авыл кешеләре әрәмәнең ул төпкеленә якын бармаска тырышалар икән...

Алдагы калкулык артында яткан басу ягыннан эт өргән тавышлар ишетелә башлаган гына иде, Ленарның күңеленә ниндидер билгесез, хәтта шомлы тойгы килеп керде. Ул бер сәбәпсезгә борчыла башлады. Авылга якынайган саен, балачакның дулкынландыргыч хатирәләре шулай җанын тынгысызлыймы, әллә Мәскәүдән ияреп кайткан авыр тойгылар баш калкытырга азапланамы?

Юктыр. Бу бүтән тойгы. Тойгы гына түгел, тоем, сиземләү... Гел шулай – тоем барыбер бервакыт чынлыкка әверелә. Бу юлы да шулай булды. Ленар уң якта караеп торган әрәмәлек белән тигезләшүгә, куаклыкның аргы очыннан язгы су аккан кебек, караңгы тасма шуып төшә башлады. Ниндидер күк, хәтта чуар тасма... Әмма тере тасма!

Ленар, әрәмәлектән каршына бормаланып төшеп килүче бу тасмага карап, дөресрәге, аның сихри-зәхмәти шаукымына юлыгып, баскан урынында катты да калды. Ышанасы гына килми, ул инде тоя, хәтта төгәл белә: ниндидер ерткычлар өере бу. Этләр... Кыргый этләр... Ә? Бүреләр? Бүреләр шул... Әнә алар, ак кыр өстеннән, рухи затлар кебек, тавыш-тынсыз гына “агып” килеп яталар. Алдагысы алдарак бара... Арттагылары бер-берсенә тагылган кебек баралар...

Ленарның күңеленә шом керсә дә, курку тиз генә кереп җитмәде әле. Ул гүя бу мәлдә бер хәтәр төш күреп ята. Хәтәр булса да, төш кенә бит ул. Әллә... берәр начар кино карыймы? Әнә ап-ак экран... Күкле-чуарлы тасма... Бүреләр өере... Кызык киләләр... Башларын аска иеп, карны сөзгән кебек, алга таба салулап киләләр... Күтәрелеп тә карамыйлар, ичмаса. Әллә... юлдагы кешене күрмиләрме? Алайса, нигә Ленарга таба киләләр соң алар? Өн шул бу, өн... Өн ләса бу?! “ Бүре өне”ннән чыккан өн! Бетте баш!.. Харап булды!..

Ленарның үз гомерендә бүре күргәне юк. Мондый хәтәр хәлдә калганы да юк. Шуңа күрә бу хәлдә нишләргә кирәген ул белми. Бүреләр дә белмиләр, ахры. Әнә алар туктап калдылар, борылып, авылга таба карап тордылар... Аннары, кабат үз юлларына төшеп, үз ниятләренә кайтып, Ленарга төбәп кузгалдылар.

Каккан казык кебек басып торучы Ленар ялт итеп артына борылып карады, таяныч эзләде.

Олы юлда беркем юк. Булса ни, йөгереп тә барып җитә алмаячак ул аңа. Нишләргә? Нишләсен инде? Көтәргә... Ходай Тәгаләгә ышанырга... Табигатьнең үз акылына ышанырга... Аз гына вөҗданы булса, ул Ленарны рәнҗетмәячәк, кыерсытырга да ирек бирмәячәк...

Кырык-илле адымнар кала, бүреләр тагын туктадылар, күтәрелеп карап тордылар. Бу юлы, Ленарга төбәп, бездән котыла алмассың, үлемеңә әзерлән, дигән кебек карадылар. Тагын кузгалдылар. Юлга җиттеләр. Алдан килүче ерткычларның эрерәге шул юл уртасында кинәт туктап калды, аның артыннан килүче дүрт бүре, парлап-парлап, юлның ике як читенә урнаштылар. Ленар аларны аермачык күрә, хәтта шул яктан һәлакәт шаукымы булып килүче сихри дулкыннарны да тоя... Шулай да ул бераз тынычланды, зиһенендә бәргәләнгән уйлар да, билгеле бер эзгә төшеп, салмак кына йөгерешә башладылар.

Бүреләр шул ук этләр кебек икән. Ләкин алар гәүдәгә эрерәк, йоннары төрле якка тәртипсез тырпаеп тора. Иң хәтәре – бу ерткычларның башлары зур, яңаклары киң... Аларның азау тешләре көчле. Колаклары да мулдан, йөнтәс, килбәтсез... Болай да иләмсез чырайларына зәңгәрсу-күмер күзләре тагын да хәтәр төс бирәләр. Ленар аларны күрми, әмма... күрә дә! Ул күзләр аның җанын-күңелен өтеп ала торган, бәгырен чокып керә торган караш булып килеп ирешәләр.

Бүреләр тагын кузгалдылар, каршыга килә башладылар. Бу юлы тезелешеп түгел, һәрберсе үз юлы белән килә иде. Димәк, алар Ленарны һәръяклап кысрыкламакчы, уратып алмакчы булалар...

Ленар, үзе дә сизмәстән, арткарак чигенде. Тик артка барып нишләсен ул?! Авылга да йөгереп кенә җитеп булмаячак. Шунда гомере өзелер микәнни? Кызганыч булачак... Яшь бит әле ул. Әле яши генә башлады. Өметле музыкант, диләр иде... Талантлы татар, диләр... Инде конкурста да җиңде... Жәл… Әбисе дә жәл... Үз ындыры артында оныгының бүреләрдән талануын белсә, аның йөрәге шундук меңгә ярылачак, билләһи, ярылачак... Юк, болай гына үләргә ярамый. Нидер эшләргә кирәк. Бүреләр нәрсәдән курка соң әле? Мылтыктан... Уттан... Уттан! Тик нәрсәне яндырырга? Скрипканы! Скрипканымы? Юк, үзе шушы урында җан бирсә бирә, әмма скрипкасына тимәячәк. Бу – изге скрипка. Унсигезенче гасырда ук эшләнгән уен коралы. Аннары... аның шырпысы да юк. Ленар, бу авыр хәлгә эләккәч, беренче мәртәбә сөенеп куйды: аның шырпысы юк!

Тагын нишләп була соң? Ни кылып була?

Шул вакыт Ленарның ерак күңел төпкелендә тыйнак кына бер хатирә калкынып куйды. Кайчандыр кемдер аңа кара урманда аюга очрап, гармун уйнап исән калуы хакында сөйләгән иде. Кыргый җәнлекләр музыка яратучан булалар икән; моңлы итеп җырлаган яисә уен коралында уйнаган кешегә тимиләр, имеш...

Ленар, тиз-тиз генә иңбашыннан салып, кулына футлярын алды. Җиргә чүгәләп, аны юл өстенә куйды, бигеннән бушатты, ачып җибәрде. Бияләйләрен салып, юл читенә атты. Күкрәк баласы кебек ак биләүдә яткан скрипкасын ипләп кенә кулына алгач, бераз уйланып торды. Бүреләргә таба күтәрелеп тә карамады, скрипкасыннан карашын җибәрмичә, смычогын үрелеп алды, аннары, аягүрә басып, акрын гына уйнарга кереште. Күңеленнән генә, юк-юк, пышылдап кына, үзалдына игълан итте: “Иоһанн Себастьян Бах. Сонаталар...”

Бераз уйнагач, ничек сез анда, дигән кебек, бүреләргә күтәрелеп карады. Әнә алар юл өстендә тезелешеп утыралар. Шактый якынайганнар. Көй, музыка тәэсир итте микән - өнсез булып, туктап калганнар. Бу яңгырашның чынлап да җан ияләренә шаукымы бар микән әллә? Бардыр. Ерткыч бүре булып та бу кадәр иләсләнеп, исәнгерәп утырмаслар иде...

Кулындагы скрипкада, алай гына да түгел, үзенең йөрәгендә ниндидер сихри көч тоеп, Ленар, тагын да дәртләнебрәк, ярсыбрак уйнарга кереште.

3

Ленар уйнады да уйнады. Бүреләр бүтән якынаймадылар. Ләкин юлдан да китмәделәр, беркетеп, кагып куйган кебек утыра бирделәр. Әлегә аңлау мөмкин түгел – Бахның дәртле-ярсулы, әмма бераз усалрак музыкасы бүреләрне шулай тынычландырганмы, әллә тәмам куркытып, шомландырып җибәргәнме? Юктыр. Куркытырсың аларны... Әнә бит озын йоннарын кабартып, очлы, күмерле кзләрен төбәп, йотардай булып утыралар... Берсе генә, кечерәге, яшьрәге, башын әле бер якка, әле икенче якка кыегайтып, үзенең кызыксынуын яшерә алмыйча гаҗизләнеп утыра... Ә икенчесе башын күккә чөеп, борынын күтәреп, улаган кебек тора. Тик тавышы гына чыкмый. Әллә чыгамы? Скрипканың көчле аһәңе генә ишеттермиме?

Ленарның бармаклары өши башлады. Скрипка кылларында ничек кенә тиз йөгереп йөрсәләр дә, алар, әкренләп, берни тоймас хәлгә килделәр. Кемнеңдер: “Бармакларыңны сакла, аз гына өшеттеңме – син инде скрипач түгел”, - дигән сүзе исенә төште.

“Ник китмиләр инде болар, күпме уйнарга була?” – дип уйлады Ленар. Уйнап торган килеш, эченнән генә бүреләрне юлдан китәргә үгетләргә кереште: “ Барыгыз инде, китегез, үз урманыгызга кайтыгыз. Ә мине әбием көтә... Аннары... өшедем дә инде, бармакларым бик өшеде...”

Бүреләр аның уйларын аңламадылар, күрәсең, бер-берсенә каранып, кузгалышып куйдылар да, тагын тынып, баскан урыннарында катып калдылар.

Ленар уйнавын дәвам итте. Ул Бахның бишенчеме, алтынчымы сонатасын уйный иде, тау артыннан, әбисе йорты ягыннан төтен баганасы күтәрелде. “Әбекәй миченә якты, берәр тәмле әйбер пешерергә йөри, ахры”, - дип уйлап алды Ленар. Шунда гына ул үзенең иртәннән бирле авзына берни капмаганлыгын исенә төшерде. Аның эчендә дә бүреләр улый иде... Сәгать ничәләр бар икән? Соңдыр шул. Әнә бит карның җемелдәвеге беткән, күк йөзендәге кояш эреп юкка чыккан, таулар артындагы офыкка эңгер пәрдәсе тарала башлаган...

Ленар тәмам арыды. Уйнап түгел, басып торып арыды. Аяклары да шакыраеп каткан, күрәсең, кузгатырлык да түгел. Кузгатырга ярамый да. Кузгала башласаң, теге зәхмәтләр хәзер килеп җитәрләр...

Әллә сөйләшеп караргамы? “Сезнең алда минем бер гаебем да юк”, - дияргәме? Алай дип әйтергә татарча белми бит ул. Ә болар – татар бүреләре. Алар татарча гына аңлыйлар... Ә-ә?! Димәк, алар музыканың да татарчасын гына үз итәләр? Бәлки, әнә шул татар көен көтеп утыралардыр да? Кызганыч, Ленар бер татар көе дә белми... Халыкара конкурсларда классиканы гына уйнарга туры киләчәк, диделәр. Шулай да Ленар бер көйне белә... Белә иде... Хәзер ничектер... Икенчеме, өченчеме сыйныфта укыганда ниндидер бәйрәмдә ул татар көе уйнарга тиеш булды. Укытучылар аңа Тукайның “Туган тел” шигыренә язылган музыканы бирделәр. Бу әсәр Ленарга бик ошаган иде. Ул аны, татар көе кирәк булганда, үскәчрәк тә уйнап йөрде. Күптән уйнаганы юк инде...

Ленар хәйләгә кереште. Үзе Бах сонатасын уйный, үзе, сиздермичә генә, Тукайның “Туган тел”ен кыстырып, ияртеп җибәрә. Шулай хәтерен яңарта. Әлегә әйбәт чыкмый, әллә хәтере томаланып киткән, әллә зиһене өшегән... Әллә туңган бармаклары тыңларга теләмиме?

Бергә уйнаганда Бах музыкасы белән татар көе кызык чыга икән... Атаклы немец композиторы скрипка өчен аз язган. Аның әсәрләрен скрипкачылар сирәк уйныйлар. Чөнки уйнау кыен. Бах көендә тавышлар күп. Аларны бөтен килеш алып бару өчен осталык кына җитми, күңел байлыгы да, җан тоемы да кирәк. Ә бит татарның үз көе дә - күптавышлы, бай төсмерле көй. Ленар шуңа да якын итте микән әллә ул Бахны? Ул бит татар малае. Ә татар кешесе Бахны әйбәт уйнарга тиеш, чөнки Бах та, татар да көйне бертөрле аңлыйлар... Кызык бу.

Ниһаять, Ленар “Туган тел”не исенә төшереп бетерде. Әлегә, Бах музыкасына кушып, кисәкләп кенә уйный иде, хәзер тулысынча уйнап-башкарып чыгачак. Шуннан беләчәк инде: бүреләр татар көен аңлыймы, юкмы?

Караңгылык иңә башлаган кышкы яланга моңлы татар көе тарала башлауга, бүреләр тагын кузгалышып куйдылар, хәтта тынгысызлана башладылар. Ленар, гаҗәпләнүеннән җылынып киткәндәй булды: әллә чынлап та тәэсир иттеме? Фан-тас-тика!

Көй, моң шундый серле, хәтта сихерле әйбер бит ул. Ялгыз гына яши алмый. Аңа сүз кирәк, мәгънә кирәк. Көйле, моңлы Кеше бу көй-моңның сүзен, мәгънәсен дә искә төшерергә, андый сүз булмаса, аны үзе уйлап чыгарырга тиеш була. Ә “Туган тел”нең сүзләре бар! Тукайның бу атаклы шигырен Ленар төгәл генә хәтерләми. Әмма матур, мәгънәле шигырь ул... Йомшак, ягымлы гына башланып китә. Шундук күңелләргә сарылып керә башлый...

И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!

Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы...

Бу моң, бу сихри моң ерткычларның да ерткычы, явызларның да явызы булып йөргән бүреләрнең күңеленә дә барып иреште бугай. Шулайдыр шул, аларның да күңеле бардыр. Алар да җан иясе. Ә җан иясенең күңеле булмый калмас. Әнә бит ничек мөкиббән китеп, башларын өскә чөеп, йотлыгып тыңлап утыралар... Нәрсә уйлыйлар икән, нәрсә кичерәләр икән алар бу минутта? Бу моң – алар өчен югалту сагышмы, әллә... Әллә киләсе язга якты өметме?

Ниһаять, Ходай Тәгаләнең сәгате сукты! Ходайның илаһи ишарәсе, ымы бүреләргә барып иреште. Менә алар, бердәм кубып, дүрт аякларына калкындылар, аннары Ленарга карап, дөресрәге, багып, хәтта багынып тордылар да килгән эләре буенча китеп бардылар... Күк-чуар тасма, шуышып, “агып”, әрәмә ышыгына кереп киткәнче уйнады әле Ленар. Аннары, буынсыз калып, гөрселдәп юл өстенә авып төште, скрипкасы бер якка, бүреге икенче якка очты...

Берникадәр вакыт хәрәкәтсез ятты. Күзләрен йомып, күңелендәге хис-тойгыларын берәмтекләп барларга кереште. Үләсе килде. Аннары кабат яшисе килде... Әбисе күз алдына килеп басты. Аның җылы миче... Җылы түшәге... Җылы карашы... Сүзе...

Ленар, аякларын яза-яза, көч-хәл белән торып басканда, җир өстенә караңгы төшеп беткән иде инде. Ул, туңган кул-бармакларына хәлсез, әмма җылы тынын өрә-өрә, тирә-якта чәчелеп яткан әйберләрен җыештыра башлады. Ул инде бүреләр хакында уйламый. Ул хәтта әбисе хакында да уйламый. Ул берни дә уйламый... Аның күңелендә бер генә хис, тойгы бар. Ул аның йөрәге, бәгыре кебек, җаны кебек... Үзе газапланып әрни, үзе сөенә:

И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!

Гыйнвар, 2003 ел.

[[Төркем:Китаплар]] 
[[Төркем:Хикәяләр]] 
[[Төркем:Галимҗан Гыйльманов хикәяләре]]</text>
      <sha1>n3l64n2ieildk0ypgkvrzlzs6fqmawe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Галимҗан Гыйльманов.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2028</id>
    <revision>
      <id>3696</id>
      <timestamp>2010-08-19T19:05:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3696</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Галимҗан Гыйльманов хикәяләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2029</id>
    <revision>
      <id>4762</id>
      <parentid>4221</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T13:45:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4762</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="26ikwven9f95na02z89wprv4j1v77xc" xml:space="preserve">[[Төркем:Хикәяләр]]
[[Төркем:Галимҗан Гыйльманов]]</text>
      <sha1>26ikwven9f95na02z89wprv4j1v77xc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Хикәяләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2030</id>
    <revision>
      <id>4220</id>
      <parentid>3698</parentid>
      <timestamp>2010-10-24T16:33:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4220</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d" xml:space="preserve">[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кол Шәриф шигырьләре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2031</id>
    <revision>
      <id>4227</id>
      <parentid>3701</parentid>
      <timestamp>2010-10-24T16:36:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4227</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4478" sha1="13yolqecejzcc3nv9vj8st5bo4dorvw" xml:space="preserve">''Башың күтәр гафләтдин, гафил торма, һу тигел,

Күзең ачкыл уйкудин, гафил торма, һу тигел.

Һу-һу тийү һу кошы, акар күзендин йәше,

Көйеп эче һәм тышы, гафил торма, һу тигел.

Гашыйклары очарлар, гарше шахига кунарлар,

һу дип дидар куларлар, гафил торма, һу тигел.

Йите әкълим гизәрләр, андин күккә агарлар,

Бер кадәмдә нитәрләр, гафил торма, һу тигел.

Һу бәхригә чумарлар, гаувас булып батарлар,

Һу дөррләрин тирәрләр, гафил йөрмә, һу тигел.

Дәргяһ капуг очыкдыр, рәхмәтләри анукдыр,

Күзең ачып бакып тор, гафил йөрмә, һу тигел.

И Кол Шәриф, тынмагыл, төнләр йатып оймагыл,

Хак зекрени куймагыл, гафил йөрмә, һу тигел.
''
Башың күтәр ваемсызлыктан, белми торма,

«Аллаһу» диген,

Күзең ач син йокыдан, белми торма, «Аллаһу» диген.

«Һу-һу» дияр һу кошы, агар күзеннән яше,

Көеп эче һәм тышы, белми торма, «Аллаһу» диген.

Гашыйк булганнар очарлар, гарше шахига кунарлар,

«Аллаһу» дип очрашу көтәрләр, белми торма,

«Аллаһу» диген.

Җиде материк гизәрләр, аннан күккә ашарлар,

Бер атлауда җитәрләр, белми торма, «Аллаһу» диген.

«Аллаһу» диңгезенә чумарлар, су асты

йөзүчесе булып батарлар,

«Аллаһу» энҗеләрен чүпләрләр, белми торма,

«Аллаһу» диген.

Оҗмах ишеге ачыктыр, рәхмәтләре билгеледер,

Күзең ачып карап тор, белми йөрмә, «Аллаһу» диген.

И Кол Шәриф, тынма син, төннәрен ятып йоклама,

Аллаһка зикер әйтүне ташлама, белми йөрмә,
«Аллаһу» диген.

Һу кошы — Аллаһка бирелгән кеше.

Гарше шахи — дини тәгълимат буенча, күкнең иң югары катлавында (тугызынчы катында)

урнашкан Аллаһ тәхетен тотып торучы агач ботагы.

---

''И күңел, бил баглама, күпне кичургән дөньядыр,

Бу үлүм ширбәтин халыкга ичургән дөньядыр.

Сән сагынма дөньяда мән бакый калгайтән тийү,

Күп йанар вакытта чирагларны. очурган дөньядыр.

Угылны атадин айуруб, кызны ападин тәкый,

Йыглатыб бер-бер ишекдә, зари кыйлган дөньядыр.

Әүвдлени кемсә билмәс, ахырыни һәм тәкый,

Әүвәле һич, ахыры һич, бер көһнәи дөньядыр.

Кол Шәриф, атаң-анаң сәндин борынгылар кани,

Барчани куйныга (алып), ашна кыйлган дөньядыр.
''
И күңел, билеңне бума (дөнья дип), күпне кичергән

дөнья бу,

Бу үлем ширбәтен халыкка эчергән дөнья бу.

Син уйлама, дөньяда мин мәңгегә калырмын дип,—

Күп янар вакытта утлар очырган дөнья бу.

Угылны атадан аерып, кызны да анадан шулай ук,

Елатып бер-бер ишектә, зар иттергән дөнья бу,
Әүвәлен беркем белмәс, ахырын да шулай ук,

Әүвәле юк, ахыры юк, бер сәләмә дөнья бу,

Кол Шәриф, атаң-анаң синнән никадәр борынгылар иде,-

Барчаны куенына (алып), әшнә иткән дөнья бу.
[[Төркем:Кол Шәриф шигырьләре]]</text>
      <sha1>13yolqecejzcc3nv9vj8st5bo4dorvw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре (1 өлеш)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2032</id>
    <revision>
      <id>7219</id>
      <parentid>6876</parentid>
      <timestamp>2021-10-28T23:47:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>176.52.112.224</ip>
      </contributor>
      <comment>/* УРМАН */</comment>
      <origin>7219</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35089" sha1="djg5q1j6wex4spt2g5h4lx5skpiplg9" xml:space="preserve">&lt;table style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border:#eee solid 1px&quot;&gt;
{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}&lt;/table&gt;
1942—1944

== ЯУЛЫК ==

Аерылганда миңа йөрәк дустым

Бүләк итте ефәк яулыгын;

Мин ярама яптым ул яулыкны

Басар өчен агышын канымның.


Кан табыннан куе кызыл төстә

Яулык минем йөрәк турында,

Сөйли миңа аның җылы назы

һәм ялкынлы сөюе турында.


Мин чикмәдем, дускай, бер карыш та,

Батырларча алга атладым.

Яулык шаһит: сине һәм илемне

Йөрәк каным белән сакладым.

== КИЧЕР, ИЛЕМ! ==
Кичер мине, илем, синең бөек

Исемең белән килеп сугышка,

Данлы үлем белән күмәлмәдем

Бу тәнемне соңгы сулышта.


Юк, мин сине тузан бөртегедәй

Сансыз гомрем өчен сатмадым.

Волхов шаһит: изге сугыш антын

Соң чиккәчә керсез сакладым.


Мин курыкмадым өстән яңгыр төсле

Яуганда да туплар, ядрәләр,

Каушамадым кан һәм үлек белән

Тулганда да тирә-әйләнәм.


Алда, артта, уңда һәм сулымда

Киселсә дә юлым; күкрәгем

Яраланып канга төренсә дә,

Көчсезләнеп, мин яшь түкмәдем.


Мин алдымда күрдем шыр сөяктән

Котылгысыз үлем шәүләсен.

Кил син миңа, үлем, бары гомрем

Коллык белән төгәлләнмәсен!


Мин түгелме дуска хат язучы,

«Борчылма, дип, тормыш юлдашым,

Соңгы тамчы каным тамса тамсын,

Тик антыма таплар кунмасын!»


Мин түгелме шигырь утым белән

Ант итүче канлы сугышта?

«Үлемгә, дип, ачы нәфрәт белән

Елмаермын соңгы сулышта».


«Соң чиктә, дип, синең мәхәббәтең

Җиңеләйтер үлем газабын,

Илемне һәм сине сөюемне

Каным белән җиргә язармын».


«Тыныч булыр йокы, тормышымны

Бирсәм, диеп, туган ил өчен».

Ышан, илем, шушы ант сугарды

Йөрәгемнең соңгы тибешен!


Язмыш көлде, үлем, кагылмыйча,

Үтте яннан, минем тирәләп.

Нишлим, нишлим, соңгы минутымда

Пистолетым итте хыянәт!


Чаян чага үзен соңгы чиктә,

Бөркет ярдан түбән ташлана.

Мин соң бөркет түгел идеммени,

Баш ияргә шуннан башкага!

Ышан, илем, шундый бөркет идем.

Мин дә соңгы минут килгәндә,

Әзер идем, мәгърур канат җәеп,

Ташланырга ярдан түбәнгә.


Нишлим, сугыш дустым-пистолетым

Соңгы сүздән кинәт баш тартты.

Богау салды дошман кулларыма

Нәм хурлыклы юлдан атлатты.


Тоткынлыкта хәзер мин... һәр көнне

Көн чыгышын комсыз күзәтәм.

Шигырь булып чыга үч ялкыны

Яраланган лачын йөрәктән.


Көн чыгышы дуслар кулындагы

Байрак булып көн дә кызара.

Белмисез лә, дуслар, тоткын күңел,

Күкрәктәге җәрәхәттән түгел,

Канлы үчтән шулай кыза ла!


Тик бер өмит: кара август төне

Илтер мине шунда җитәкләп.

Өстен килер түбән әсирлеккә

Үч һәм илгә керсез мәхәббәт.


Тик бер өмит, дуслар: сезнең сафта

Табар соңгы көрәш теләген.

Яраланган, ләкин тар коллыкка

Баш имәгән керсез йөрәгем.

== ИРЕК ==
Кая гына башым куйсам да,

Кайгы талый йөрәк итемне.

Кич ятсам да, иртә торсам да,

Әллә нәрсәм җитми шикелле.

Аяк-кулым бөтен бөтенен,

Буй-сынның да сизмим кимлеген,

Бар нәрсәм дә җитә җитүен,

Җитми бары иркем-хөрлегем.

Үзем теләп йөртер булмагач,

Юк аягым минем, юк кулым.

Нәрсә соң ул, иркем булмагач,

Бар булуым белән юклыгым.

Атам-анам юк та, илемдә,

Әйтегез, мин ятим идемме?

Мин югалттым «д»[ошман] җирендә

Анамнан да якын илемне.

Мин кол монда, йортсыз-ирексез,

Ирексез һәм илсез — мин үксез.

Атам-анам булган булса да,

Булыр иде урным бусага.

Булыр идем һаман мин ятим,

Тик таланган этләр миңа тиң.

Алтын иркем, азат тормышым,

Кая очтың киек кош булып?

Ник очмады соңгы сулышым,

Шунда бергә, сиңа кушылып?

Белдем микән ирек кадерен

Хөр чагында, дуслар, элек мин?

Татып авыр коллык җәберен

Инде белдем тәмен ирекнең!

Шатландырса язмыш күңелне,

Кавыштырып ирек-сердәшкә,

Багышлармын калган гомерне

Ирек өчен изге көрәшкә.


== ТИК БУЛСА ИДЕ ИРЕК ==

(Җыр)

1

Карлыгач булса идем,

Канат кагынса идем,

Җидегән йолдыз батканда,

Чулпан йолдыз калыкканда,

Туган илем, якты өем,

Очып сиңа кайтыр идем,

Сызылып таңнар атканда.

Я булсам алтын балык,

Ак дулкыннарын кагып,

Ярсып дәрья акканда,

Ташып ярдан ашканда,

Таң сөмбелем, нечкә билем,

Йөзеп сиңа кайтыр идем,

Күлне томан япканда.

Булсам җитез аргамак,

Көмеш ялымны тарап,

Таң җилләре искәндә,

Үләнгә чык төшкәндә,

Чулпан кызым, таң йолдызым,

Чабып сиңа кайтыр идем,

Гөлләр хуш ис сипкәндә.

Юк, барсыннан да элек,

Тик булса иде ирек,

Кылчым булса кынымда,

Карабиным кулымда,

Сине саклап, туган җирем,

Мин ирләрчә үләр идем

Данлы сугыш кырында.


== УРМАН ==
Кояш батты күп

Авыр уйлар тулы күңелдә,

Күз алмыйча күрше урманнардан

Басып торам ишегем төбендә.


Бу урманда, бәлки, партизаннар

Кичке ашка учак яккандыр.

«Бабакай »ның батыр егетләре

Разведкадан йөреп кайткандыр.


Партизан «Т», бәлки, төнге яңа

Кыю эшкә план корадыр.

Аның утырып кылыч кайраганын

Ишеткәндәй була колагым.


Урман, урман, мине синнән аера

Чәнечкеле тимер коймалар.

Аерса да тәнне, коллык сөймәс

Мәгърур күңлем өчен юк алар.


Күңелем оча, урман, буйларыңда,

Сукмагыңны барлый, тикшерә.

Кич ятсам да, иртә уянсам да,

Синең дәшкән тавышың иштелә.


Урман, урман, мине син чакрасың,

Наратларың җилдән тибрәтеп.

Син шаулыйсың, миңа канлы үч һәм

Соңгы көрәш җырын өйрәтеп.


Урман, урман, миңа чиксез авыр

Бу хурлыклы түбән әсирлек!

Әйт син миңа, илдәш дусларымны

Кайсы почмагыңа яшердең?


Урман, урман, мине илт син шунда

Ь.әм корал бир минем кулыма!

Үләр идем аклап йөрәгемнең

Керсез антын сугыш кырында.

== КЫЗЫЛ РОМАШКА ==
Иртәнге таң нурыннан

Уянды ромашкалар.

Елмаеп, хәл сорашып,

Күзгә-күз караштылар.


Назлады җил аларны

Тибрәтеп ак чукларын,

Таң сипте өсләренә

Хуш исле саф чыкларын.


Чәчкәләр, кәефләнеп,

Җай гына селкенделәр.

Һәм кинәт шунда гаҗәп

Бер яңа хәл күрделәр.


Ерак түгел моңаеп

Утыра ромашка кызы,

Тик чуклары ак түгел,

Кан шикелле кып-кызыл.


Ромашкалар бар да ак,

Аерылмый бер-береннән;

Ничек болай берүзе

Ул кызылдан киенгән?


Әйттеләр: «Син, сеңелкәй,

Ник үзгәрдең? Нишләдең?

Нигә кызыл чукларың?

Нидән алсу төсләрең?»


Әйтте кызыл ромашка:

«Төнлә минем яныма

Ятып батыр сугышчы

Атты дошманнарына.


Ул берүзе сугышты

Унбиш укчыга каршы;

Чигенмәде, тик таңда

Яраланды кулбашы.


Аның батыр ал каны

Тамды минем чукларга.

Минем кызыл күлмәгем

Бик охшады Чулпанга.


Егет китте, мин калдым

Канын саклап чугымда,

Көн дә аны сагынып

Балкыйм мин таң нурында».

== САНДУГАЧ ҺӘМ ЧИШМӘ ==
(Баллада)

Таң атып, нурлары

Үпкәндә кырларны,

Чишмәләр, күлләрне

Һәм калын урманны,

Сандугач уянып

Канатын кагына

Һәм карый ашкынып

Тын урман ягына.

Ул якын сердәше

Чишмәне сагына;

Таң кошын юксынып

Чишмә дә зарыга.

Сихерле тормышы

Бу ике гашыйкның

Кабынды мәхәббәт

Утында яшьлекнең. Бәйләде аларны

Ялкынлы саф сөю;

Саф сөю алдында

Нечкәреп баш ию.

Нәр иртә Сандугач

Чишмәдә коена.

Бу аңа чиксез зур

Дан булып тоела.

Иркәли таң кошын

Зөбәрҗәт тамчылар.

Әйтче, бу күрнешкә

Сокланмый кем чыдар?!

Таңнарның берендә

Иркә кош — Сандугач,

Уянып карангач

һәм канат кагынгач,

Килде тиз сердәше

Чишмәгә

Тик аның

Кайгылы моң баскан

Чәчәкле буйларын.

Чишмә тын; ул көлми,

Тибрәнми, селкенми;

Акбүз таш өстендә

Тамчылар сикерми.

Болганып каралган

Көмештәй саф суы;

Уйлары таралган,

Йөрәге ярсулы.

Сандугач аптырап

Сорашты дусыннан.

Кәм әйтте сердәше

Дип: «Кичә шушыннан

Үтте ил дошманы,

Яшеренеп, яр буйлап,

Минем саф, шифалы

Суымны агулап.

Канечкеч, юлбасар,

Ул кача артыннан

Аны нык күзәтеп

Килгән яшь батырдан.

Ул белә батырның

Инешне кичәсен

һәм, сусап, минем саф

Суымны эчәсен.

Ул эчкәч, агудан

Шул минут үләчәк.

Ә дошман котылып,

Талап көн күрәчәк.

Әйт, нишлик, сердәшем?

Әйт, нишлик, акыллым?

Ничек соң коткарыйк

Илебез батырын?»

Сандугач аз гына

Уйланып торды да

Җанланып эндәште

Чишмәгә тын гына:

«Кайгырма, күз нурым!

Ул килсә эчәргә,

Коткарам мин үзем,

Мин беләм нишләргә!»

Килде ил батыры

Мылтыктан, кылычтан,

Йөрәге һәм анты

Катырак корычтан.

Илгә саф мәхәббәт

Ярсыта йөрәген,

Дошманны юк итү

Аның бар теләге...

Ул арган, алҗыган

Татып яшь ачысын,

Ах, әгәр булсачы

Бер генә тамчы су!

Ул күрде Чишмәне,

Төште тиз атыннан,

Әлсерәп үзәген

Көйдергән ялкыннан.

Ул теләп эчәргә

Чишмәгә омтылды.

Шулвакыт Сандугач

Сайрарга тотынды.

Ул сайрый, Егетнең

Алдына ук кунып,

Ул сайрый, нәрсәдер

Сөйләгәндәй булып.

Ул сайрый ялкынлы

Саф сөю турында

Ъәм сөйгән йөрәкнең

Ярсуы турында.

Ул мактый көрәштә

Кабынган тормышны,

Дан белән суланган

Иң соңгы сулышны.

Ул мактый дустына

Бирелгән күңелне,

Ул сөйли сөюнең

Җиңгәнен үлемне.

Ул сөйли чын дуслык,

Турылык турында,

Нинди көч бу кошның

Ялкынлы җырында!

Тик Егет аңламый

Телен таң кошының,

Тойса да йөрәге

Хисләрен дусының;

Серле җыр иң нечкә

Кылларын күңелнең

Чиртсә дә, ул сизми

Килгәнен үлемнең.

Эчәргә дип, Егет

Чокырга иелә

Кәм кипкән иренен

Чишмәгә тигерә.

Шулвакыт кош аның

Ирененә сугыла;

Бер тамчы эчә дә

Чишмәгә егыла.

Сөйгәне куенында

Соңгы кат талпынгач,

Шат, мәгърур һәм батыр

Җан бирә Сандугач.

Ә Чишмә, чайкалып,

Ярларга ташлана.

Урнында тик көйгән

Кап-кара таш кала.

Яшь Егет аз гына

Торды да инештә,

Таң калып бу серле

Нәм гали күрнешкә,

Чишмәне калдырып,

Атына атланды.

Юлбарыс шикелле

Дошманга ташланды.

Ул сизде күңлендә

Иң гали хисләрнең

Өр-яңа көч белән

Кабарып үскәнен.

Ул улы хөр илнең

Һәм бөек атаның,

Ялкынлы йөрәктән

Ул сөя Ватанын.

Яшәде ул сөеп

һәм үләр беркөнне

Нәкъ мәгърур Сандугач

Нәм Чишмә шикелле.

== Кошчык ==
Чәнечкеле тимерчыбык белән

Уратылган безнең йортыбыз.

Көне буе шунда казынабыз,

Әйтерсең лә тирес корты без.


Кояш чыга койма аръягында,

Күрше кырлар нурга коена.

Тик нигәдер аның нуры безгә

Тими үткән төсле тоела.


Ерак түгел урман, кыр...

Кемнеңдер

Ишетелә чалгы кайравы.

Кичә шуннан бер кош, очып килеп,

Шул коймага кунып сайрады.


Чакырсам да, кошчык,

Син бу йортка

Үзең теләп очып кермәссең.

Керә күрмә, безнең, кан-яшь йотып,

Интеккәнне үзең күргәнсең.


Сайра безгә шушы нәләт төшкән

Койма аша гына булса да,

Шунсы да бит безгә зур юаныч,

Җырларыңнан күңел тулса да.


Син очарсың, бәлки, минем илгә,

Син ирекле, җитез канатлы.

Тик әйт, кошчык,

Синең минем янга

Бу килүең соңгы кабатмы?


Соңгы кабат булса, тыңла,

кошчык,

Соң теләген мәгърур җанымның:

Оч син илгә нәфрәт һәм мәхәббәт

Җыры булып тоткын шагыйрьнең.


Ук шикелле үткен канатыңнан,

Таң шикелле якты җырыңнан

Таныр сине халкым,

«Бу, дип, аның

Соңгы җыры көрәш кырыннан.

Чәнечкеле чыбык бәйләсә дә,

Дип, шагыйрьнең аяк-кулларын,

Бер көч тә юк җирдә богауларлык

Аның кайнар йөрәк моңнарын».


Оч син, кошчык,

көчле җырым булып,

Шушы сиңа соңгы теләге?

Тәнем калсын монда,

(Нәрсә ул тән?)

Барсын илгә минем йөрәгем.

== АВЫРУ СЫЗМАЛАР ==
Җиңәр, ахры, мине юләр үлем,
Мин суыктан, беттән, ачлыктан
Үләрмендер шулай, мич башында
Туңып үлгән төсле карчыклар.

Хыялландым ядрә давылында
Батырларча сугышып үләргә,
Юк, булмады, сукыр лампа төсле,
Калдым инде пыскып сүнәргә.

Юкка чыкты бик күп теләкләргә,
Күп эшләргә булган өмитләр,
Юкка яздым: «Көлеп үләрмен!»— дип,
Юк, үләсе килми, егетләр!

Күпмени соң әле эш кыйраттым,
Күпмени соң әле яшәдем?!
Хәзергедән бик күп файдалырак
Булыр төсле алда яшәвем.

Татымадым элек мин һичкайчан
Мондый көчле, мондый әрнешле
Йөрәктәге дәртне һәм нәфрәтне,
Мәхәббәтне, үчне, сагышны!

Әле сиздем кеше йөрәгенең
Шундый көчле яна алганын.
Аһ, үкенеч, ләкин бу ялкынны
Мин илемә бирә алмадым.

Үлеммени безгә үкенечле,
Халкың өчен булса үлемең?
Күтәрәлмим, дуслар, мин хурлыгын
Ачтан шулай егылып үлүнең.

Мин яшәргә телим бирер өчен
Илгә соңгы йөрәк тибешен.
Үлгәндә дә әйтә алсам иде,
Үлдем, диеп, туган ил өчен!

ШАГЫЙРЬ

Төн утырып шагыйрь шигырь язды,
Ак кәгазьгә тамды яшьләре.
Тышта давыл иде; бертуктаусыз
Күк күкрәде, яшен яшьнәде.

Җил ишектән кереп өстәлдәге
Кәгазьләрне чәчте, туздырды.
Аннан чыгып тышка, йөрәк яргыч
Ачы тавыш белән сызгырды.

Тау-тау булып дәрья дулкынланды,
Яшен сукты калын имәнне.
Эчпошыргыч шомлы тынлык басты
Тирәдәге карсак өйләрне.

Тик төн буе шагыйрь бүлмәсендә
Ут балкыды көннән яктырак.
Давылланып, аның йөрәгеннән
Ак кәгазьгә хисләр актылар.

Шагыйрь торды тынып таң алдыннан,
Язганнарын җыйнап яндырды.
Үзе китте чыгып...

Җил басылды,
Давыл тынды, ал таң кабынды.'

Төн утырып шагыйрь нәрсә язды?
Нинди хисләр аны ярсытты?
Язганнарын биреп җил иркенә,
Таңда үзе кая ашыкты?

Сез сорагыз аны исәр җилдән,
Яшеннәрдән, дулкын тавыннан;
Ь.әм сорагыз, ямьсез төнне куып,
Таң тудырган көчле давылдан.

АЕРЫЛУ

Читен дә соң артык һичбер вакыт
Күрешмәсне сизеп аерылу;
Мәхәббәт һәм дуслык җир йөзендә
Булган чакта бөтен байлыгың.

Мәхәббәт һәм дуслык җебе белән
Багланганда керсез күңелләр,
Бер-берсеннән башка бар мәгънәсен
Югалтканда җирдә гомерләр,

Кинәт кенә ачы язмыш җиле
Аера сине якын дусыңнан.
Соңгы тапкыр үбү һәм күз яше
Чыкмый аннан мәңге исеңнән.

Күпме булды минем якын дуслар,
Күпме иде сөйгән иптәшем,
Калдым ялгыз, саклап яңагымда
һәркайсының кайнар күз яшен.

Белмим, тагы нинди упкыннарда
Мин чайкалып шулай йөзәрмен.
Тик һәркайчан сулган яңагымда
Соңгы яшен дусның сизәрмен.

Күп татыдым җирдә мин ачысын
Үзәк өзгеч авыр сагышның.
Елатып һәм кайнар үбештереп,
Дустым белән, язмыш, кавыштыр!

Айлар түгел, еллар... авыр хәсрәт
Тавы булып торды йөрәктә.
Бер минутлык күрешү бәхете белән
Инде, язмыш, мине бүләклә!

ДАРУ

Кыз авырды, тәне ут шикелле,
Сулгып-сулгып тибә йөрәге.
Гаҗиз калды доктор, авыру кызга
Бер дару да файда бирмәде.

Яткан чакта авыру түшәгендә,
Авыр төшләр белән саташып,
Ачылды да ишек, юл киеменнән
Кайтып керде кызның атасы.

Маңгаенда батыр яра эзе
Кәм билендә поход каешы.
Еллар буе кызны зарыктырды
Шул атаның йөрәк сагышы.

Таныш йөзне күреп, кыз елмайды:
«Әти!» —диеп, аңа үрелде.
Шул төнне үк йөздән тире чыкты,
Кызу кайтты, тәне сүрелде.

Гаҗәпләнмә, доктор, күреп кызның
Дару эчми кинәт савыгуын.
Белмәдеңме җирдә «сөю» дигән
Иң куәтле дәва барлыгын!

КОЛ

Ул, куркып дошманы алдында
Калтырап, күтәрде кулларын.
Сугышның иң кызган чагында
Ташлады кулыннан коралын.

Дошманы сүгенә-җикренә
Кулларын каерып бәйләде.
Өстенә тау хәтле йөк төяп,
Камчылап, тылына әйдәде.

Ул бара, кан юа җилкәсен
Камчы һәм дошманы йөгеннән.
Шәм кебек төз буе, нишләсен?
Көянтә шикелле бөгелгән.

Кешелек сыйфаты бу чакта,
Әйтегез, бармы бу мескендә?
Аягы, куллары һәм хәтта
Җаны да хуҗасы иркендә.

Юк сиңа кешечә көн итү,
Бикләдең син гомер юлыңны,
Дошманың алдында, егетем,
Бер куркып күтәргәч кулыңны.

Я сугыш син яклап хаклыкны,
Я сайла кызганыч коллыкны.
Беренче юл нинди данлыклы,
Икенчесе нинди хурлыклы.

ХӘДИЧӘ

Күрше кызы Хәдичә,
Шулай гадәттәгечә,
Озак йөреп бакчада,
Кичегеп кайтты кичә.

Каравылчы карт аның
Ишетмәгән кайтканын.
Шуңар күрә ачмаган
Хәдичәгә капканы.

Капкада тимер йозак,
Хәдичә көткән озак.
Тышта кунып булмый бит,
Булса да гәрчә йөз ак.

Ахры кызга уй керә,
Төнлә белән кем күрә?
Күп тикшерми Хәдичә,
Койма аша сикерә.

Кайтып керә йортына,
Кайткач бар да онтыла.
Тик, кадакка эләгеп,
Юбка гына ертыла.

Ул көн «соң» дип ямамый,
Аны-моны карамый.
Иртән китә хезмәткә,
Кичегергә ярамый.

Әле дә кичә соң кайтып,
Йоклаган кырын ятып;
Күрше карчык эшенә
Чак җибәргән уятып.

Менә бара ул, кара!
Юбка гына чайкала.
Исе китеп хатын-кыз
Юбкага карап кала.


Икенче көн ни күрәм? —
Бер елыйм да, бер көләм.
Урам тулы хатын-кыз,
Бар да ерык юбкадан.

Күрче, күршем теккәнче,
«Мода» дип, көн үткәнче,
Бар да ерган юбкасын
Бот төбенә җиткәнче!


Әй, Хәдичә, Хәдичә!
Кичегеп кайтып кичә,
Нинди эшкә чуалдың —
Яңа мода чыгардың.

Кызлар, төнлә йөрмәгез!
Коймадан сикермәгез!
Тагын әллә ни ертып:
«Мода»,— дия күрмәгез.

БҮРЕЛӘР

Кешеләр сугыша, кан коя,
Киселә меңнәрчә гомерләр.
Төн буе улашып якында
Иснәнеп йөриләр бүреләр.

Күпме кан, күпме яшь ат ите!
Ялтырый бүренең күзләре.
Бит моны төн буе атышып,
Тураган кешеләр үзләре.

Бүреләр башлыгы карт бүре,
Исереп кешеләр канына
Йөргәндә, сискәнеп туктады
Бер авыр яралы янына.

Яралы ыңраша, саташа,
Каенга терәгән башкаен.
Кызганып егетне, җил белән
Тибрәнеп сыкрана ак каен.

Кызганып егетне, елыйлар
Миләүшә һәм лалә чәчәге.
Тәгәри үләнгә, чык түгел,
Гөлләрнең гөнаһсыз яшьләре.

Карт бүре егетне иснәде,
Аптырап күзенә карады,
һәм, кинәт нидәндер сискәнеп,
Бер читкә тайпылды яралы. Яралының зәгыйфь сулышы
Бәрелде бүренең борнына.
Юк, бүре тимәде,

сак кына
Борылып юнәлде юлына.

Таң белән килделәр кешеләр,
Күрделәр яралы егетне.
Яртылаш ул тайган исеннән,
Шулай да яшәве өмитле.

Кешеләр егетнең тәненә
Кыздырып шомполлар бастылар.
Туйганчы җәфалап,

соңыннан
Ялгыз ак каенга астылар.

Кешеләр сугыша, кан коя,
Киселә меңнәрчә гомерләр.
Тән буе улашып якында
Иснәнеп йөриләр бүреләр.
Бүреләр,

аһ... ләкин бүреләр
Бу кадәр үк ерткыч түгелләр.

БЕР КЫЗГА

Кызык кына булды бу очрашу,
Син ерактан, мин дә ерактан.
Ә күптәнге якын танышлар күк,
Кул кысыштык икәү йөрәктән.

Исмемне дә юньләп белмисеңдер,
Үзең шундый сөеп карыйсың.
Йөрәгемнең язгы гөлләр төсле
Саф булуын сиздең, ахрысы.

Безнең гомер тулы һәр ваклыкка,
Эчпошыргыч ямьсез бушлыкка;
Нәрсә җитә менә шундый матур,
Шундый керсез, кайнар дуслыкка!

Нәрсә җитә синең күзләреңнең
Ялкыныннан шулай кабынып
Яшәү, җирдә гомер ахрынача
Назлы карашыңны сагынып.

Мин үзем дә белмим, нәрсә безне
Бәйләде соң аера алмаслык?!
Без сөйләшеп түгел, серебезне
Күз карашы белән аңлаштык.

Шундый назлы, гади күз карашын
Шагыйрь йөрәгеме аңламас?
Сөяксез тел кайчак алдаса да,
Күз карашы, җаным, алдамас.

Еллар үтеп, тагын бер очрашсак,
Яшерә алмый шатлык яшемне,
Мин кулыңны кысып, чын күңелдән:
— Сердәшем! — дип, сиңа дәшермен.

Аерса да безне язмыш җиле,
Алып китеп сине еракка,
Киңәшем шул: җирдә иң кадерле
Бу дуслыкны, бәгърем, югалтма!

Тик бер теләк: сөю уты белән
Канатланса иде күңелләр,
Сөю дымын эчеп бер тамырдан,
Чәчәк атса иде гомерләр.

Ашкынулы сөю ялкынында
Үтсә иде яшьлек вакытлар.
Әйтче, бәгърем, миңа, җир йөзендә
Шуннан артык нинди бәхет бар?!

ГАШЫЙК ЬӘМ СЫЕР

Мин чәчәкләр җыйдым, сөеклемә
Бәйләм итеп бәйләп китердем.
Күрсен иркәм аның кулдалыгын
Йөрәгемнең, бәхтем, иркемнең.


Аһ, ни гарьлек, кызым чәчәкләрне
Тәрәзәдән тышка ыргыткан.
Ә аларны сыер ашап киткән...
Ничек түзим үлми хурлыктан!

Гашыйк сүзен сыер ишетте дә,
Гаҗәпләнеп, башын селкеде.

— Исем китә,— диде,— бу гашыйкка,
Карап торсаң, кеше шикелле!

Аңламыйча, ахмак, эшнең төбен,
Нигә шулай кыза, тузына?
Мин ашасам аның чәчәкләрен,
Сөт бирәм бит сөйгән кызына.

Минем сөттән аның йөзе алсу,
Минем сөттән — таза, сөйкемле,
Тәне йомшак, аның тешләре ак,
Яңа сауган сөтем шикелле...

Уйга калды гашыйк...

— Чын да,— диде,—

Ник тиргим мин бу сөтбикәне?
Ул бит көн дә, кырдан үлән җыеп,
Каймак белән сыйлый иркәмне!

Азык булсын гөлем сыерына,
Мин теләмим артык һичкемне!
Миңа шул да бәхет, әйдә, иркәм
Каймак итеп эчсен гыйшкымны...

Һәм юанды гашыйк...

Хәзер көн дә

Чәчәк җыеп чишмә буенда,
Кызга түгел, китереп чәчәкләрне
Ул ашата икән сыерга.

Җир йөзе шундый киң,
Күңелле һәм якты!
Тик төрмәм караңгы,
Ишеге йозаклы!

Күктә бер кош оча
Югары, югары!
Мин ауныйм идәндә,
Кулларым богаулы.

Тышта бер гөл үсә,
Яңгырга коенып;
Мин кибәм, мин сулам,
Төрмәдә боегып.

Мин беләм: бик татлы
Да яшәү тойгысы!
Тик инде мин үләм,
Бу җырым — соңгысы!


ТӨРМӘДӘ ТӨШ

Төштә миңа нәни кызым килде,
Чәчләремне сыйпап тарады.
— Ай-һай, әти, озак йөрдең,— диеп,
Күзләремә сөеп карады.

Мин кызымны кыстым күкрәгемә,
Шатлыгымнан шашып, исереп.
Шунда сиздем нинди көчлелеген
Мәхәббәт һәм сагыш хисенең.

Чыгып киттек шуннан без болынга,
Гизеп йөрдек чәчәк диңгезен.
Нинди татлы — яшәү, көчле — сөю!
Нинди якты, иркен — җир йөзе!..

Мин уяндым. Урным шул ук төрмә,
Кулларымда шул ук богаулар,
Баш очымда шул ук кайгыларым,
Уяныр дип, көтеп торганнар.

Аһ, ник үрти мине хыял белән
Тик тилертеп кайтмас язларым,
Ник төш кенә минем шатлык ларым,
Ник бетмәс өн — кайгы, газабым?!

== Моны да кара ==
*[[Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре (2 өлеш)]]
[[Төркем:Китаплар]] [[Төркем:Шигырьләр]] [[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>djg5q1j6wex4spt2g5h4lx5skpiplg9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре (2 өлеш)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2033</id>
    <revision>
      <id>6877</id>
      <parentid>6312</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:09:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6877</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53798" sha1="n58he01t7oakmwak0md0ok2pl4ostgb" xml:space="preserve">&lt;table style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border:#eee solid 1px&quot;&gt;
{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}&lt;/table&gt;
ХӨКЕМ АЛДЫННАН

ЧЕРЧЕТЛӘР ХАНЫ

(«Кылыч хан» трагедиясенә)
Хөкем җитте, безне чыгардылар
әм тезделәр бер буш урынга
Кояш батты, ахры, теләмәде
Бу хурлыкка шаһит булырга

Үлән юеш иде әллә чыктан,

Әллә җирнең зарлы яшеннән,
Урман, таулар, күлләр... Бар да

куркып
Томан арасына яшренгән.

Тышта салкын, бары аяк белән

Тойдым җирнең таныш җылысын. Җир йөрәкне минем җылытмакчы, Анам төсле өреп сулышын.

Кайгырма, җир, йөрәк калтырамас,
Синең өстә чакта аяклар.
Аныц исме белән ачылган тел,
Үлгәндә дә Аны кабатлар.

Менә алар, черчет хакимнәре,
Кызыл күзле, юеш танаулы.
Тик белсеннәр: алар түгел, ә без
Гаепләүче бүген аларны.

Җиз балтасын җәллад кайраганда,
Эт ләззәтен тоеп канында,
Черчетләргә каршы соңгы сүзне
Без әйтербез хөкем залында.

Килер ул көн, халык хөкем итәр,
Карар булыр кискен һәм кыска.
Каным белән язган соңгы җырым,
Бул гаепләү акты фашистка.


СӨЕКЛЕМӘ

Еллар буе, бәлки, хатым булмас,
Хәбәр булмас минем турымда,
Туфрак күмәр баскан эзләремне,
Үлән үсәр киткән юлымда.

Төшләреңә, бәлки, кара киеп,
Кайгы баскан килеш керермен.
Еллар юар әзен йөрәгеңнән
Сине соңгы үпкән көнемнең.

Беләм, сиңа чиксез авыр булыр,
Ялыктырыр сине бу көтү.
Кирәк төсле булыр күңелеңә
«Ул юк» дигән уйны беркетү.

Минем өчен, бәлки, бар нәрсәдән
Кыйбат булган сөю хисеңнән
Мәхрүм булып, бер көн көтмәгәндә,
Мин чыгармын синең исеңнән.

Аңла, бәгърем, менә шул вакытта,
Шул вакытта күңлем кимсенер.
Шунда гына үлем җиңсә җиңәр,
Кайтыр юлым, бәлки, киселер.

Мин моңарчы синең көтү белән
Көчле булдым сугыш кырында,
Синең сөю, серле тылсым булып,
Саклап килде йөргән юлымда.

Егылсам да, «җиңәм» дигән антым
Хәтеремдә минем һәркайчан.
Син үзең үк рәхмәт әйтмәссең бит,
Илгә җиңү алып кайтмасам.

Көрәш озак, юлы урау булыр,
Син көт, бәгърем, өзмә өметеңне!
Уттан, судан исән алып кайтыр
Мәхәббәтең сөйгән егетеңне.

ГӨЛ КАБЕРЕ

Өзелеп төште бер гөл сабагыннан
Төньягыннан искән җил белән.
Озакламый җилнең канатына
Төялешеп карлар килделәр.

Мамык карлар гөлгә кәфен булды,
Кабер булды бакча түтәле,
Шунда үскән ялгыз бер ак каен
Кабер ташы ролен үтәде.

Кар бураны яңа корбан эзләп
Бөтерелә койма буенда.
Гөл уянмас татлы йокы белән
Изелеп йоклый җирнең куенында.

Тик яз килгәч, гөлнең каберенә
Яңгыр явар, уйнар яшеннәр,
һәм, түтәлне тутырып, таң алдыннан
Чәчәк атар яңа яшь гөлләр.

Сулган гөл күк, мин дә кышны көтәм,
Йоклар өчен ябынып юрганын.
Күңелегездә көлеп чәчәк атар
Минем соңгы йөрәк җырларым.


АНА БӘЙРӘМЕ

— Өч баламны, очар кош итеп,
Мин очырдым иркен далага.
Әйтсәгезче, зинһар, үз итеп,
Сагыш белән кипкән анага:
Кайда йөри минем улларым?
Ана күңеле тели белергә:
Кая илтә язмыш юлларын,
Җиңүгәме әллә үлемгә?


Көньягыннан очып күгәрчен
Кайтып керде ана йортына.

— Син, күгәрчен, беләм, күргәнсең,
Салма мине сагыш утына.

Сөйлә дөресен, кая зур улым?
Дөньядамы бәгърем, күз нурым?

— Кайгы сиңа, ана, Кырымда
Улың үлде сугыш кырында.

Катып калды ана, дәшмәде,
Ярсып чыкты кайнар яшьләре.
Кайгысыннан өлкән улының
Көмеш төсле булды чәчләре.

— Өч улымны, очар кош итеп,
Мин очырдым ерак далага.
Әйтсәгезче, якын дус итеп,
Кайгы белән сулган анага.

Кайталмады өйгә зур улым,
Сугшып үлде бәгърем, күз нурым.
Уртанчысы, бәлки, исәндер,
Җил аңардан миңа исәдер?

Җил, уйнаклап, тәрәз төбендә
Нидер әйткән төсле кылынды.

— Әйтче, җилкәй, йөргән җиреңдә
Күрмәдеңме минем улымны?

— Кайгы сиңа, ана, уртанчы
Улың үлде сугыш кырында.
Соңгы йөрәк тибеше тынганчы
Алмаз кылычы булды кулында.

Ауды ана, таеп һушыннан,
Парчаланган йөрәк түзмәде.
Елый-елый улы сагышыннан
Сукырайды аның күзләре.

— Өч бадамдын очар кош итеп,
Мин очырдым шомлы далага,
Әйтегезче, зинһар, үз итеп,
Хәсрәтеннән көйгән анага.

Ике улым үлде сугышта,
Бер өмитем калды тормышта:
Күрмәсәм дә бергә өчесен,
Мин күрермен, бәлки, кечесен?

Никтер очмый күктә күгәрчен,
Җил дә тынган, йоклый, күрәсең.
Тик яңратып урман буйларын,
Ишетелә быргы уйнавы.

Таң алдыннан ана уянды —
Җир тетрәткән тояк тавышына.
Тәрәзәгә килеп таянды,
Чик-чама юк аның сагышына.

Шыңгырдатып тавышын даганың
Бер ат килә, ярсый йөрәге.
Ат өстендә улы ананың,
Иң кечесе, өзелеп сөйгәне.

Күкрәгендә медаль алтынлы,
Кулларында җиңү байрагы.
Каршы ала котлап батырны
Таң нурлары, кошлар сайравы.

Күрмәсә дә, ана улкаен
Күңеле белән сизеп таныды.

— Балам! — диеп, елап, ул аның
Күкрәгенә килеп сарылды.—

Кайттыңмы, улым, алтыным!
Куанычым минем, актыгым!
Карт ананың көмеш чәченә
Алтын яше тама батырның.

— Я, тынычлан, анам, борчылма,
Сиңа улың — синең актыгың
Алып кайтты алмаз кылычында
Ил саулыгын, җиңү шатлыгын.

Абыйларым канлы сугышта
Җиңү юлын сызып үлделәр.
Гомерләрен соңгы сулышта
Мәңге үлмәс данга төрделәр.

Калдырсам да күмеп еракта
Абыйларның батыр гәүдәсен,
Алып кайттым данлы байракта
Каннарының алсу шәүләсен...

Ана алды алсу байракны,
Күзен сөртте — күзе ачылды:
Каршысында тора гайрәтле,
Киң күкрәкле батыр лачыны.

— Өч баламны, очар кош итеп,
Мин очырдым иркен далага.
Сез килегез, якын дус итеп,
Күп кайгылар кичкән анага.

Күкрәк сөтем имезеп, тирбәтеп,
Мин өч лачын илгә үстердем.
Батыр көрәп: җырын өйрәтеп,
Кошларымны кырга очырдым.

Ике улым кире кайтмады,
Кешнәп йөри кырда атлары,
Мин аларга бирдем канымны,
Алар аны ерак калдырды.

Изге Ватан өчен агызып,
Җиңү таңын җиргә кабызып,
Алып кайтты илгә ул таңны,
Кече улым, батыр лачыным.

Ал медале аның путаллы,
Куандырды анай карчыгын,
һич үлмәгән төсле улларым,
Өем тулы кызлар, егетләр,
Туя алмыйм тыңлап җырларын,
Минем балаларым кебекләр.

Бер кайгырсам, ике шатланам.
Ь.әр тамчысы хәләл сөтемнең;
Илдә мәңге үлмәс ат белән
Үлә белгән уллар үстердем.

Сез килегез бу шат анага,
Аның бүген туган бәйрәме.
Агыла аңа картлар, балалар,
Өе тулы чәчәк бәйләме.

Ил шатлыгы белән төзәлде
Йөрәгенең авыр ярасы.
Ил түрендә, гөлләр эчендә
Өч батырның туган анасы.

ЮЛЛАР

Юллар, юллар! Мине, туган йорттан
Аерып, ерак алып киттегез.
Җитәр инде, озак кунак булдым,
Хәзер кире өйгә илтегез.

Бик сагындым таныш кырларымны,
Урманымны, күпер башымны,
Бик сагындым мине өзелеп сөйгән
Нечкә билем, кара кашымны.

Көн яңгырлы иде мин киткәндә,
Карап калды боегып сердәшем,
Юешләтте аның керфекләрен
Яңгыр түгел, назлы күз яше.

Читен дә соң читкә киткән чакта,
Ярты җаның калса өзелеп!
Ярый әле, сөю белән бергә
Бар йөрәктә корыч түземлек.

Юллар, юллар! Сез бит барыгыз да
Менә шундый каты, аяусыз!
Я, әйтегез, кемнәр үтте сездән,
Салындыгыз башлап каян сез?

Минем кебек кайсы шашкын йөрәк
Беренче кат шуннан атлады?
Кемне шулай өмит, дәртләндереп,
Еракларга илтеп ташлады?

Беләм, дәртләр ташый, безне шулай
Яшьлек куша кыдырып йөрергә!
Сезне, юллар, аяк әзе түгел,
Йөрәк хисе салган бу җиргә.

Кая гына ләкин китсәк тә без,
Сукбайлыкка яшьли салышып,
Шул юллардан кире алып кайта
Туган йортка йөрәк сагышы.

Юллар, юллар! Мине, илкәемнән
Аерып, ерак алып киттегез.
Яна дәртләр, яңа хисләр белән
Сөйгәнемә кире илтегез.

КҮЛМӘК

Җырлый-җырлый Дилбәр күлмәк тегә,
Кулларында көмеш инәсе.
Җырлар түгел, җилләр җитә алмас
Ерак җирдә күлмәк иясе.

Кулы йөгрә ефәк сатин буйлап,
Тирән сагыш уйчан йөзендә.
Ефәк чигеш булып ятып кала
Йөрәк сере инә эзендә.

Атлас белән кайый ул якасын,
Ука белән тота җиң очын.
Шул күлмәккә җыйнап биргән төсле
Йөрәгенең бөтен җылысын.

Нәр чигештә күпме яшь тамчысы,
Күпме сагыш һәрбер җөендә.
Шул күлмәкме булмас яшь егетнең
Йөрәк дусты йөргән җирендә!

Җырлый-җырлый Дилбәр күлмәк тегә,
Күлмәккәем дусын тапсын дип.
Шул күлмәкне киеп, сөйгән егтем
Сугышлардан җиңеп кайтсын дип.

Тагын бизәк... Аннан күлмәк әзер.
Тик тагасы кала чукларын.
Көлемсерәп Дилбәр карап тора
Үз эшенә үзе сокланып.

Тәрәзәдән сузылып кояш карый,
Күк күлмәктә алсу шәүләсе.
Кояш булып, күлмәк үтәсеннән
Күренә төсле егет гәүдәсе.

Ашыгып шунда берәү килеп керде,
Хат тоттырды Дилбәр кулына.
Хатта язган: «Егтең батырларча •
Үлде, диеп, сугыш кырында».

Озак торды Дилбәр, сүзсез катып,
Каны качты юка ирненнән.
Тик күкрәге еш-еш күтәрелде,
Күл тирбәнгән кебек җил белән.

— Юк, ышанмыйм... —диде,

тавшы чыкты

Калтыранып, авыр көрсенеп.
Ике генә тамчы яшь чылатты
Гөл чуклары төсле керфеген.

Ә аннан соң тиз-тиз пөхтә итеп
Төрде дә ул зәңгәр күлмәкне,
Китте ашгып почта бүлегенә,

— Алыгыз,— диде,— минем бүләкне!

— Ул бит үлгән.

Ничек илтик аңа?

— Сез илтегез, үлгән булса да!
Кигерегез аңа бу күлмәкне,
Тәнен туфрак күмгән булса да.

Ул терелер, кигәч бу күлмәкне,
Йөрәк уты тагын кабыныр.
Мин бит аны сөйдем чын күңелдән,
Мин бит аны көттем сагынып...

Тыңладылар аны. Сөйгән кызның
Сүзе чындыр кебек күренде.
Һәм күлмәкне илтеп яшь егеткә
Кигерделәр...
Егет терелде.

Кояш калка, Дилбәр тәрәзәдә,
Ул ашкынып көтә сөйгәнен.
Егет кайта, йөзе кояш төсле,
Ә өстендә зәңгәр күлмәге.

— Әкиятме бу?

— Әйе.

Тик әйт миңа,
Йөрәгемнең назлы иркәсе,
Син түгелме сөю нурың белән
Кабызучы гомрем иртәсен?!

Азмы күрдем окоп алларымда
Мин үлемнең кыргый биюен,
Йөз үлемнән мине тартып алды
Синең керсез, кайнар сөюең.

Йөз үлемнән калдым, йөз үлемнән
Терелеп бастым аякларыма.
Яшең белән чиккән күлмәгеңне
Киеп кайттым менә яныңа.

СОҢГЫ ҮПКӘ

Эчем тулы каргыш, үпкә белән
Китәм инде җирнең өстеннән.
Мескен әни мине юкка гына
Күз нурларын түгеп үстергән.

Юкка гына күкрәк сөтен имзеп,
Бишек җыры җырлап тирбәткән.
Дөньясына нәфрәт, каргыш булып
Чыкты ул җыр минем йөрәктән.

Әйтче, дөнья, синең газабыңа
Түзмәдемме хәлем җиткәнче?
Түзмәдемме... иксез-чиксез сабрым
Яшем белән агып беткәнче?

Һ.әр хәшәрәт җирдә теләгәнчә
Суда йөзде, суда җебенде.
Ә мин менә соңгы сулышымда да
Чылаталмыйм кипкән ирнемне!

Мин күрмәдем дуслык... дус урнына
Богау кысты минем кулымнан.
Кояш... ул да үләр минутымда
Мәхрүм итте мине нурыннан.

Үләм, дидем, ярый, тик кайгырдым,
Күреп үлсәмче, дип, кызымны!
Анам кабре — туган туфрагыма
Куеп үлсәмче, дип, йөземне!

Нигә миңа төрмә кабер булды,
Ник кан юды йоклар урнымны?
Җирне әллә артык сөйгән өчен,
Җылысыннан мәхрүм булдыммы?

Дөнья, сине Ләйлә төсле күреп,
Мәҗнүн гыйшкы белән яраттым.
Ә син минем керсез йөрәгемне
Вәхши этләреңнән талаттың.

Аерып мине анам-Ватанымнан,
Кай җирләргә китреп ташладың.
Еласам да үксеп, үз илемнең
Туфрагына таммый яшьләрем.

Туган илем, үксез улың булып,
Үләм инде читтә тилмереп.
Яшем барсын сиңа елга булып,
Каным шытсын кызыл гөл булып.

ЯЗ ӨМӘСЕ

Без кояшка килдек өмәгә,
Кардан-боздан җирне арчырга.
Вакыт инде кышка үләргә,
Яз батырга юлны ачырга.

Кыш кергәннән бирле капкадан,
Җир җитәрлек күрде «явызлык».
Багор белән ваклап, ваткалап,
Җибәриек кышны агызып.

Елгаларны япты, бикләде,
Дулкыннарны итте ирексез,
Чишмәләрнең юлын чикләде,
Болыннарны итте күрексез.

Ул киптерде нәфис гөлләрне,
Бакчалардан куды кошларны,
Сызганыек, дуслар, җиңнәрне,
Ломга алыйк әрсез «дошман »ны.

Боз астыннан чыксын елгалар,
Дулкынланып ташып аксыннар,
Торкылдашып күктән торналар
Көмеш күлгә кире кайтсыннар.

Җир тын алсын, кардан арынып,
Баш калкытсын чирәм кырларда,
Эшлик, дуслар, ярсып, кабынып,
Көч һәм корал безнең кулларда.

Кояш кадый алтын сөңгесен,
Җир дә туйган инде бураннан.
Гөрләвекләр гөрләп йөгерсен,
Себер әйдә кышны урамнан!

Кыш җиңелде. Ломны, көрәкне
Иңгә салып, язгы үләннән
Атлый-атлый дәртле, йөрәкле,
Без кайтабыз җырлап өмәдән.

Җилбердәтеп җитен чәчләрен,
Умырзая безгә елмая;
Кар астыннан суза чәчәген
Бүләк итеп безгә җир-ана.

ЯШЬ АНА

Авыл яна... шәфәкъ нуры булып,
Уйный күктә янгын шәүләсе.
Күмерләнгән өйнең тупсасында
Аунап ята ана гәүдәсе.

Алты айлык бала елый-елый ,
Капшый аның сулган күкрәген!
Ятып суыра, туктап карап тора,
Үксеп уа аннан күзләрен.

Палач үзе кача көн[батышка],
Өстерәлә ватык көймәсе.
Куа аны арттан, ядрә булып,
Ана каны, бала күз яше.

Күрше кызы Сәрвәр базда иде,
Иштеп чыкты бала тавышын.
Кинәт, куркып, сүзсез катып калды,
Үлгән килеш күреп танышын.

Ул баланы алды кочагына,
Яшен сөртте, үпте, юатты.
Алып кайтты, җылы сөт эчерде,
Кулларына алып уйнатты.

Ул сикертте аны тезләрендә,
Ана дәрте анда кабынды.
Бала көлде, аннан: «Әннә!» — диеп,
Күкрәгенә аның сарылды.

ВӘХШӘТ

Алар... Алар җыйнап аналарны,
Балаларны кырга кудылар.
Казыттылар чокыр, ә үзләре
Читтән, көлеп, карап тордылар...

Ә аннан соң чокыр кырыена
Тезделәр дә хәлсез халыкны,
Зур борынлы, ямьсез бакыр күзле
Исрек майор өскә калыкты.

Көн яңгырлы иде... Берсен-берсе
Этә-төртә кургаш болытлар
Иелделәр җиргә...

Юк, бу көнне,
Бу көнне мин мәңге онытмам!

Үзем күрдем, үз күзләрем белән,
Үкреп акты ничек елгалар;
Балалар күк ничек үкси-үкси
Яшен түкте ярсып җир-ана.

Үзем күрдем, ничек моңлы кояш,
Болыт аша җиргә сузылып,
Үксеп үпте үксез балаларын,
Соңгы кабат кысып, суырып.


Нәфрәтеннән, йөрәк ачысыннан
Көзге урман шашып шаулады.
Ишетелде калын бер имәннең
Авыр сулап җиргә ауганы.

Яшь балалар, куркып, аналары
Итәгенә елап ябышты.
Мылтык таушы кисте карт ананың
Йөрәгеннән чыккан каргышны.

Бер кечкенә бала, яфрак төсле
Калтыранып, төелеп яшенә,
Анасының итәк арасына
Бөдрә чәчле башын яшерә.

Ул сарыла шашкан анасына,
Нәни күңеле сизә, күрәсең!

— Аталар бит, әнием, яшер мине,
Әнием, бәгърем, килми үләсем!..

Ана, иелеп, ике кулы белән
Күтәрде дә җирдән баласын,
Күкрәгенә кысты һәм мылтыкка
Каршы тотты йөрәк парәсен.

Бала кинәт аңа ыргытылды,
Ачы тавыш өзде йөрәкне:

— Мин яшисем килә, әнием, җибәр,
Әнием, җаным, бәгърем... кирәкми...

— Курыкма, балам, хәзер... хәзер бетә,
Йом күзеңне, күзең күрмәсен!

Түз, түз, балам... хәзер... авырттырмас та.
Палач тереләй җиргә күммәсен!..

Бала йомды күзен...

Ак муеныннан

Кызыл тасма төште салынып.
Ауды җиргә бергә ике тормыш,
Бер-берсенә ябышып, сарылып.

Күк күкрәде кинәт, җил сызгырды,
Җир елады кысып тешләрен.
Нинди ачы бу яшь, нинди кайнар!..
Нишләдең син, җирем, нишләдең?

Әйт син миңа, миллион еллар яшәп,
Син бакчалы, күлле, чәчәкле,
Күрдеңме тик бер кат үз гомреңдә
Мондый хурлык, мондый вәхшәтне?!

Күтәр, илем, хаклык байрагыңны,
Буяп җирнең канлы яшенә,
Үлем булсын нуры, ана канын,
Бала канын эчкән вәхшигә!

АВЫРУДАН СОҢ

Авыру үтте. Башны айлар буе
Чолгап торган томан сүтелде.
Маңгайда тир... гүя җәйге таңның
Беренче саф чыгы шикелле.

Мин күземне ачтым, дөнья якты,
Шатлык аңкый һәрбер сулышта.
Шундый сәер миңа, беренче кат
Аяк баскан төсле тормышка.

Хәят, яшьлек, сөю һәм бәхетнең
Шат сурәте булып каршымда
Басып тора көләч больниц кызы,

Мамык кулы минем башымда.

ЮАТУ

Илгә кайткач, урының түрдә булыр,
Яшь балалар алыр уратып.
Кайгы сине хәзер кыерсытса,
Шатлык назлар, җиңү юатыр.

Син сөйләрсең җанлы әкият итеп
Безнең авыр яшрен көрәшне.
Бу әкияттә күпме ялкын барын
Зирәк яшьләр әллә күрмәсме?!

Без әйтербез, безгә кирәк түгел
Мактау, бүләк, чәчәк бәйләме.
Иң зур бүләк безгә: барыбызга да
Илнең уртак җиңү бәйрәме!

Өйгә кайткач, тагын кунак-кунак
Йөрешербез әүвәлгечә без.
Бер, ичмасам, утырып үз илебезнең
Аракысын, кымызын эчәрбез.

Килер ул көн, дускай, тик борчылма,
Бары өметең сүнә күрмәсен!
Алыштырыр Казан Кремле
Тиздән шакшы мыррман төрмәсен.

Маскат килер, безне азат итәр,
Казан килеп кулдан җитәкләр.
«Челюскин»ны боздан коткарган күк,
Кул кысарлар котлап иптәшләр.

Бәйрәм булыр, дускай, бу бәйрәмгә
Безнең дә бит тулы хаккыбыз.
Иң данлысы — керсез һәм нык килеш
Кайтты илгә изге антыбыз.

ДУСКА

Кайгырма, дус, яшьли үләбез дип,
Без алмадык сатып гомерне,
Үзебезчә яшәп, үзебезчә
Без чиклибез аны түгелме?!

Билгеләми гомер озынлыгын
Еллар саны, картлык җитүе.
Бәлки, менә шушы үлем безгә
Мәңге бетмәс яшәү китерер?!

Мин ант иттем җанны кызганмаска,
Саклар өчен халкым, илемне.
Йөзәү булса гомрең, син барсын да
Шушы юлга бирмәс идеңме?

Шатландыра безне көн дә илнең
Бер-бер яңа уңышын ишетү;
Нинди зур көч читтә үз-үзеңне
Халкың белән бергә хис итү!

Мин тиремне саклап исән калсам,
Үлем миннән аша сикерсә,
Шул яшәүме булыр, «хаин!» диеп,
Ил битемә минем төкерсә?!

Юк, теләмим мин бу «исәнлекне»,
Йөрәк минем моңа үчекмәс.
Кешеме мин илем үги иткәч,
Җирдә миңа эчәр су беткәч?!

Юк, кайгырма, дускай, безнең гомер
Ил гомренең тик бер чаткысы,
Без сүнсәк тә, безнең кыюлыктан
Арта бары аның яктысы.

Батырлык һәм илгә турылыкны
Шушы үлем белән белдерик.
Безнең яшьлек шушы хисләр белән
Данлы иде, көчле иде бит!!

Чикләнсә дә гомер, яшьлек безнең
Эзсез сүнә диеп уйлама!
Әйтсен яшьләр: менә шулай яшәп,
Шулай үлсәң иде дөньяда!

ҮЛЕМГӘ

Ничә тапкыр синең тырнагыңнан
Котылдым мин, үлем.
«Беттем» дигән чакта, тормыш тагын
Сузды миңа кулын.

Синең белән ләкин тартышудан
Һич бизмәде күңлем.
Батырам дигән саен, мин упкынның
Эченәрәк кердем.

Син: «Соңгысы булсын бусы»,— диеп
Шелтәләдең мине.
Аның саен булдым мин тискәре,
Аның саен кире.

Синең белән уйнау, беләм, үлем,
Күңелле эш түгел.
Җирдә тыныч, гамьсез көн итүдән
Бизәрмени күңел?

Мине әллә яшәү биздердеме,
Бу бунтарьлык нигә?
Юк, үләсем килми минем бер дә,
Бик яшисем килә.

Давыллардан әгәр читтә булсаң,
Шундый тыныч, аулак.
Юк, мин килдем сиңа давыл аша,
Чын тормышны даулап.

Әле менә тагын килеп ләктем
Синең тырнагыңа.
Богау салды җәллад бу җырларны
Язган кулларыма.

Тиздән сүнәр гомрем, йөрәгемдә
Тоеп ялкын көчен.
Үлсәм үләм бөек хаклык өчен,
Сөйгән халкым өчен!


Шуның өчен бит мин ничә тапкыр
Синең кулга төштем,
Гел очрадым сиңа, юри сине
Эзләп йөргән төсле.

Нишлисең бит, бөек хаклык юлы
Шундый тайгак булгач?
Көрәшчегә бары җиңү яки
Үлем генә юлдаш.

Тиздән сүнәр, сүнгән йолдыз кебек,
Соңгы яшәү көчем.
Үләм, ләкин бөек хаклык өчен,
Илем, халкым өчен!

ТАУ ЕЛГАСЫ

Ник ярсый бу елга,
Ник шаша, ник таша?
Тын акса ни була,
Җай гына, уртача?

Нигә бу дулкыннар,
Нигә бу күбекләр?
Нидәндер куркынган,
Котырган кебекләр.

Бер ага җәелеп,
Киңәеп, кинәнеп.
Ярларга бәрелеп,
Нәрсәдер сөйләнеп.

Бер кинәт, котырып,
Сикерә ташларга.
Бер тагын, онтылып,
Чокырга ташлана.

Бу нинди наян су!
Кем айкый соң астын?
Ник болай ул ярсу,
Ник болай ул шашкын?

Түзмәдем, ахрысы,
Сорадым елгадан:

— Ник,— дидем,— сабырсыз,
Тынычсыз син һаман?

— Мин,— диде,— бик озак
Яттым җир астында.
Иреккә, ди, сусап

Һәм йончып салкынга.

Мин булдым коллыкта,
Тарлыкта, хурлыкта,
Мин хәзер кинәнәм
Җир, һава муллыкка.

Елларча җыйналган
Нәфрәтне һәм дәртне
Мин хәзер чыгарам
Гайрәтле, йөрәкле.

Мин көчле, ирекле,
Дулкынлы, күбекле.
Алдагым өметле,
Бүгенгем күрекле!

Мин котлыйм кояшны,
Мин хурлыйм җир астын!
Шуңарга мин ярсу,
Шуңарга мин шашкын!

ТЕРЕЛҮ

Мин авырдым... Күрше аптеканың
Бар даруын эчеп бетердем.
Аның саен киптем, аның саен
Каны качты сулган битемнең.

Интектерде мине айлар буе
Эчем пошуы, йөрәк януы.
Кирәк иде миңа тәннән бигрәк
Җан даруы, күңел даруы.

Сизде моны зирәк больниц кызы,
Ул үлчәде йөрәк көчемне.
Дару итеп назлы күз карашын,
Елмаюын миңа эчерде.

Мин яшермим, бәлки, тәнемдә дә
Бер-бер төрле чирем булгандыр,
Кайсы чирнең миндә көчлелеген
Доктор үзе сизә торгандыр.

Рәхмәт сиңа җылы назың өчен,
Татлы сүзең өчен, күреклем!
Шулар белән мине кеше иттең,
Шулар белән мине терелттең.

БУЛА КАЙЧАК

Була кайчак гаҗәп күңел каты,
Бернәрсәгә җүнләп ис китми.
Үлем җиле исә күңел гөленә,
Яфрагын да ләкин селкетми. Йөздә бары мәгърур көлемсерәү,
Уйдан ерак дөнья мазасы.
Шул вакытта менә әллә нигә
Тик язасы килә, язасы!..

Үтерсәгез, әйдә, үтерегез!
Котырыгыз аннан, биегез!
Тик шагыйрьгә кара китерегез
Һәм кулына каләм бирегез!

КАТЫЙЛЬГӘ

Мин тез чүкмәм, катыйль, синең алда,
Кол итсәң дә, тоткын итсәң дә,
Кирәк икән, үләм аягүрә,
Балта белән башым киссәң дә.

Меңен түгел, бары йөзен генә

Юк итәлдем синең сыңарның.

һәм халкымнан, кайткач, шуның өчен

Мин тезләнеп гафу сорармын.

ЧӘЧӘКЛӘР

Барыгыз болынга, балалар!
Йөгрегез, уйнагыз, көлегез!
Елмайсын күреп шат аналар,
Юансын боеккан күңлегез.

Болында күп матур чәчәкләр,
Барсы да татлы хуш ислеләр.
Нәркисләр, сөмбелләр һәм мәкләр
Нәкъ сезнең ирнегез төслеләр.

Җил көйләп тирбәтә аларны,
Иркәли кояшның нурлары.
Алар бит изге җир-ананың
Сөекле кызлары, уллары.

Бу җирдә күп булды сугышлар,
Янгыннар, явымнар, давыллар,
Киселде күп батыр тормышлар,
Янды зур калалар, авыллар.

Ил өчен барды бу зур көрәш,
Давыллы, дарылы елларда.
Сеңде бу туфракка күпме яшь,
Күпме кан тамды бу кырларга.

Шул каннар һәм яшьләр аркылы,
Ил бөек җиңүгә иреште.
Яз килде; дулкынлы, ялкынлы,
Чәчәккә төренде җир өсте.

Бу гөлләр шытты җир-ананың
Яралы йөрәге түрендә.
Ничек ул йөрәкнең янганын
Мин күрәм аның һәр гөлендә.

Җыегыз, балалар, сез җирнең
Бу нәфис һәм иркә гөлләрен.
Китрегез данлыклы хөр илнең,
Тәбрикләп, шатлыклы көннәрен.

Сезнең дә, бәлки, бу сугышта
Үлгәндер атагыз, анагыз,
Хәтерләп сезне соң сулышта...
Һәм бардыр йөрәктә ярагыз.

Сез назлап үбегез гөлләрне,
Хуш истән күңлегез ачылсын.
Җир бирде сезгә шат көннәрне,
Йотып тир, кан һәм яшь тамчысын.

Балалар, сез гөлләр үзегез,
Чыктыгыз калкып җир карныннан.
һәм чәчәк аттыгыз, үстегез
Атагыз, агагыз каныннан.

Сез безгә шулкадәр кадерле,
Шулкадәр ягымлы, сөйкемле!
Ал таңы алдагы дәвернең
Йөзегездә чаг ладыр шикелле.

Чәчәкләр, үсегез, чәчәкләр,
Дәрт биреп безнең шат күңелгә.
Сезгә бу шатлыклар, рәхәтләр
Бит җиңеп алынган гомергә.

ЫШАНМА

Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,
«Ул егылган арып»,— дисәләр,
Син ышанма, бәгърем!

Мондый сүзне
Дуслар әйтмәс, якын күрсәләр.

Байрагыма каным белән язган
Антым чакра алга барырга,
Хаккым бармы минем абынырга,
Хаккым бармы арып калырга?

Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,
«Алмаштырган илен»,— дисәләр,
Син ышанма, бәгърем!

Мондый сүзне
Дуслар әйтмәс, мине сөйсәләр.

Илдән киттем ил һәм синең өчен
Автоматым асып аркама.
Илемне һәм сине алмаштыргач,
Җирдә миңа тагын ни кала?

Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,
«Муса инде үлгән»,— дисәләр,
Син ышанма, бәгърем!

Мондый сүзне
Дуслар әйтмәс, сине сөйсәләр.

Туфрак күмәр тәнне, күмә алмас
Ялкынлы җыр тулы күңелне,
«Үлем» диеп әйтеп буламы соң
Җиңеп үлгән мондый үлемне?

ҖЫРЛАРЫМ

Җырларым, сез шытып йөрәгемдә
Ил кырында чәчәк атыгыз!
Күпме булса сездә көч һәм ялкын,
Шулкадәрле җирдә хаккыгыз!

Сездә минем бөтен тойгыларым,
Сездә минем керсез яшьләрем.
Сез үлсәгез, мин дә онтылырмын,
Яшәсәгез, мин дә яшәрмен.

Мин кабыздым җырда ялкын итеп
Йөрәгем һәм хаклык кушканны.
Җырым белән дусны иркәләдем,
Җырым белән җиңдем дошманны.

Алдый алмас мине түбән ләззәт,
Вак тормышның чуар пәрдәсе,
Шигъремдәге чынлык, ут һәм сөю —
Яшәвемнең бөтен мәгънәсе.

Үлгәндә дә йөрәк туры калыр
Шигъремдәге изге антына.
Бар җырымны илгә багышладым,
Гомремне дә бирәм халкыма.

Җырлап үттем данлы көрәш кырын,
Җырлап килдем тормыш языма.
Соңгы җырым палач балтасына
Башны тоткан килеш языла.

Җыр өйрәтте мине хөр яшәргә
Ьәм үләргә кыю ир булып.
Гомрем минем моңлы бер җыр иде,
Үлемем дә яңрар җыр булып.

ХЫЯЛ

Ялыктырды инде бикле тормыш,
Көне-төне һаман бертөрле.
Ирексезлек, тарлык йөрәктәге
Бар өметне, дәртне үтерде.

Таш диварлар алды шатлыгымны,
Биреп картлык, кайгы, ютәлне.
Ишегемә барсам, ишек бикле,
Тәрәзәмә килсәм — челтәрле.

Һәр таң көтә мине дар агачы,
Кайгы арта кайгы өстенә.
Яшәү миңа татлы хыял гына,
Шатлыкларым авыр төш кенә.

Сирәк-мирәк тимер челтәр аша
Таң нурлары күктән коела.
Ал яулыгын ябынып минем янга
Бәхетем килә төсле тоела.

Сөйгән кызым кебек елмаер да,
Үбәр төсле үрелеп ирнемнән.
Һәм чакырып ирек бәйрәменә
Ул җитәкләр төсле җиңемнән.

Әйтер төсле: «Мине юкка гына
Көтмәдең син көн дә зарыгып.
Килдем сиңа, ирек, яшәү алып,
Гомрең таңы булып, кабынып».

Хыял, хыял!.. Нинди ләззәтле син,
Ташламыйсың мине һичкайчан.
Бу тарлыкта ялгыз нишләр идем,
Ярый әле син бар, ичмасам!

Беләм, ләкин яшәү килмәс миңа,
Бар хыялым шунда табылыр:
Бәхет, яшәү илгә бүләк итеп,
Җиңү таңы тиздән кабыныр.

СӨЮ

Өзелеп сөйде егет,

Кыяр-кыймас

Ачты аңа беркөн йөрәген.

— Сөям... — диде, ләкин назлы кызның
Ишетмәде: «Миндә!»—дигәнен.

Кыз яратып юри әйтмәдеме
Әллә чынлап яратмадымы?!
Тик көчәйде егет йөрәгенең
Сөю белән канатлануы.

Сугыш килде... Аерып иркәсеннән,
Ут чүленә тартып китерде.
Сөю аны алга җитәкләде,
Ярасыннан канын киптерде.

Кызы өчен, туган йорты өчен
Ул алдында булды көрәшнең.
Егетлеген шунда күрсәтмәсә,
«Егет!» диеп аңа кем дәшсен?

Сөю белән үзен көчле сизеп,
Ул атлады дәртле, өмитле.
Җиңү таңы җирдә кабынганда,
Ядрә екты ахыры егетне.

Ул саташты соңгы сулышында,
Үлем исе аны исертте.

— Сөям...—диде,
һәм ул иркәсенең:

— Мин дә! — дигән тавышын ишетте.

БҮЛӘГЕМ

Тоткынлыкта танышкан бельгияле дустым

Андре Тиммерманска

Кайтса иде гөлләр арасында
Гөрләп үткән көләч көннәрем,
Дускай, сиңа бүләк итәр идем
Илкәемнең иркә гөлләрен.

Бер нәрсәм юк минем монда хәзер,
Йортым, бакчам, хәтта иркем дә.
Гөлләр монда бар да кибеп сулган,
Җирләр монда читләр иркендә.

Тик бар минем кара уйлар белән
Тапланмаган керсез йөрәгем.
Йөрәгемнең язгы гөлләр төсле
Җыры булсын сиңа бүләгем.

Үзем үлсәм, исмем, җырым үлмәс,
Ул яңгырар илнең кырында.
Сөйләп илгә тоткын күңелләрдә
Чәчәк аткан дуслык турында.

КАР КЫЗЫ

Кышкы бер җиләс кояшлы көндә,
Авылның данлы «Көмеш тавында».
Эрер-эремәс соңгы кар җирдә
Күз яшен сыгып яткан чагында,

Шаян балалар карда тәгәрәп
Нәм кар атышып уйнап туйдылар.
Шуннан җыйнаулап, карны әвәләп,
Бер кыз сурәте ясап куйдылар.

Кич булды, салкын карны катырды,
Балалар арды һәм иректеләр.
Кар кызын тауда ялгыз калдырып,
Җылы өйләргә кайтып киттеләр.

Төн буе, кызны иркәләп, назлап,
Исте көньяктан апрель җилләре,
Батыр кояшны һәм язны мактап,
Җил кызга серле әкият сөйләде:

«Син әле, диде, белмисең безнең
Ут тәнле, кайнар Кояш батырны;
Таң кала һәркем күреп ал йөзен,
Яндыра җирне аның ялкыны».

Кыз әйтте, көлеп: «Кояшыгызга
Һәм языгызга һич китми исем,
Нәрсә ул ялкын карга һәм бозга,
Карбикә белми мәхәббәт хисен.

Мин мәңге салкын, юк миндә ялкын,
Мин кыш иркәсе, әллә белмисең?
Мин боз йөрәкле, миңа кирәкми,
Теләсә Кояш үзе баш исен!»

Таң атты, Кояш көчле, ялкынлы,
Чыкты елмаеп урман артыннан.
Кар кызын ымлап язга чакырды,
Тапшырды букет нурдан, ялкыннан.

Кар кызы, кинәт карап, ымсынды,
Ярсытты аны бу көләч иртә.
Сөю ул шундый, серле, тылсымлы,
Боз йөрәкне дә үбеп эретә.

Карбикә ярсып язга ашкынды,
Ул гашыйк булды көчле Кояшка.
Кузгатты җилләр язгы ташкынны,
Кудылар бозны яз килгән якка.

Кояш кар кызын назлый, иркәли,
Яндыра аны кайнар кочагы.
Иелеп үпте ул Карбикәне,
Тартты үзенә бозлы көч аны.

Кем булса да, туфрагында
Җир саклаган аның тирен.
Һәм карт имән гомре белән
Бүләкләгән бу эш ирен.

һәр көн юлдан дистәләгән
Юлчы уза, тузан туза.
һәм һәр юлчы — моңлы җырчы
Имән җырын тыңлап уза.

Җилле көнне юлчыларны
Имән саклый җил-яңгырдан.
Җылы биреп җил-су үтмәс
Яшел чуклы юрганыннан.

Күләгәсе ял иттерә
Кырда эшләп арганнарны,
Кавыштыра айлы кичтә
Яшрен утта янганнарны.

Юл күрсәтә адашканга
Имән кышкы бураннарда.
Җәен татлы дымын эчерә
Кырда урак урганнарга.

Бәхетле син, ерак илдәш,
Хезмәтеңә мин баш иям.
һәйкәл булып яшьлегеңә
Үскән монда бу карт имән.

Җирдә кеше торса торсын,
Эзе калсын тирән булып,
Үзе үлсә, эше калсын
Мең яшәрлек имән булып.

АЛМАН ИЛЕНДӘ

Синме соң бу — бөек Маркс иле
Һәм давыллы Шиллер ватаны?
Тоткын итеп сиңа китерде дә
«Кол» дип мине немец атады.

Әйт син миңа: утлы, «Рот-фронт»лы
Көннәреңне кая югалттың?
Нигә мине — Клара әбисенең
Сөйгән улын — кыйнап елаттың?

Шулай дипме сине белә идем
Гете белән шашкан чагымда?
Бетховенның кыю симфониясе
Ник яңрамый мәрмәр залыңда?

Хөр йөрәкле Гейне гашыйгына
Хуҗаң тимер богау кигезде.
Карл белән Роза каны тамган
Төрмәләрнең бозын имезде,

Мин күрмәдем синдә кояш нурын,
Баскан аны канлы тузаның.
Тик таныдым батыр Тельман яткан
Подвалларның авыр йозагын.

Шулай укмы Карл Либкнехтны
һәм Розаны буып үтергән
Бурзайларың бер көн алып чыгып
Ыргытырлар мине күпердән?

Кая соң сез, Гейне һәм Марксны
Тыңлап үскән мәгърур егетләр,
Алар бакчасында үскән гөлләр,
Вильгельм Телль, Энгельс кебекләр?

Арагызда кем бар — Цеткин улы,
Тельман егетләре кайсыгыз?
Ишетегез корыч ирек таушын,
Төрмәләрне безнең ачыгыз!

Саф-саф булып, тагын 19 нчы
Елгы төсле җырлап килегез.
Һәм күтәреп өскә уң йодрыкны,
«Рот-фронт» дип җавап бирегез.

Борыгыз муйнын комсыз карчыганың,
Кояш чыксын Ал ман җиренә.
Күтәрелсен Тельман трибунага,
Маркс, Гейне кайтсын иленә.

Арагызда кем бар — Цеткин улы,
Тельман егетләре кайсыгыз?
Ишетегез бөек хаклык сүзен,
Төрмәләрне безнең ачыгыз!

БАТЫРЛЫК ТУРЫНДА

Беләм, егет, синең җырыңда
Күп илеңә сөю, якынлык.
Тик әйт: авыр сугыш елында
Син күрсәттең нинди батырлык?

Син бастыңмы сафка, кыенлык,
Кайгы йөген илең тартканда?
Кыенлыкта күренә кыюлык,
Ил батырны сыный батканда.

Ирлек сорый көрәш егеттән,
Ирешер өчен бөек өмиткә.
Ирек китәр, качсаң ирлектән,
Ирлек белән иреш иреккә.

Коткарырмы ялыну, елаулар,
Тоткын итсә дошман йөрәкне?
Буа алмас ләкин богаулар
Кылыч йөртә белгән беләкне!

Ни мәгънә бар эзсез яшәүдә,
Түбәнлектә, тарлык, кимлектә?
Яшәү хозурлыгы хөрлектә,
Гомер озынлыгы ирлектә.

Ил онытмас, бирсәң каныңны
Ватан өчен изге көрәшкә.
Хаин каны тама чиләккә,
Батыр каны тама йөрәккә.

Батыр үлә, үлмәс ат алып,
Батырлыклар белән макталып,
Исмең калсын, үзең үлсәң дә,
Тарихларда укып ятларлык.

СЕРЛЕ ЙОМГАК

Әкияттәге серле йомгак булып
Тәгәрәде тормыш сукмагым,
Озак бардым; ахры, көн батканда
Шушы йортка арып туктадым.

Әкияттәге дию патшасыдай,
Йорт хуҗасы чыкты каршыма.
Балта аскан, бөркет үләксәсен
Бүрек итеп кигән башына.

Әкияттәге төсле тимер капка,
Күз кадәрле тишек капкада.
Дию карап һәр көн шул тишектән
Корбаннарын санап мактана.

Дию өчен көн дә йөз учакта,
Кәбаб кыза адәм итеннән;
Шушы йортта икән кара бәхтем,
Мине илдән тартып китергән.

Эх сез, шомлы әбием әкиятләре,
Кая сезгә җитү чынлыкны?!
Сүз җитәрме сөйләп аңлатырга
Бу йорттагы вәхшәт, коллыкны!

Кая гына аяк атласаң да,
Саклый монда дию тозагы.
Һәр тыкрыкта үлем күләгәсе,
Һәр ишектә коллык йозагы.

Шундый тәртип монда: акылы барның
Балта белән башын чабалар.
Ишекләре бикле килеш яна
Карт аналар, бала-чагалар.

Дию өчен зифа билен бөккән,
Мәхрүм булып аштан, иректән,
Илләреннән куып китерелгән
Хөрмә кебек кызлар, егетләр.

Йөрәк елый таныш яңакларда
Канлы яшь һәм сулган төс күреп,
Күргәннәрем шомлы әкият кебек,
Кичергәнем авыр төш кебек.

Нәүбәт җитәр миңа, тик мин үлгәч,
Җырларымны минем кабатлар
Мин юлымда туктап назлап үткән
Гөлҗимешләр, гөлләр, наратлар.

Әкияттәге серле йомгак булып,
Җырым калды сүтелеп юлымда.
Сез табарсыз килеп шушы эздән
Мине соңгы йөрәк җырымда.

== Моны да кара ==
*[[Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре (1 өлеш)]]

[[Төркем:Китаплар]] [[Төркем:Шигырьләр]] [[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]
бб</text>
      <sha1>n58he01t7oakmwak0md0ok2pl4ostgb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2034</id>
    <revision>
      <id>6361</id>
      <parentid>5188</parentid>
      <timestamp>2014-02-02T00:08:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>The file [[:Image:Jalil_monument.jpg]] has been removed, as it has been deleted by [[:commons:User:Fastily]]: ''[[commons:Commons:Deletion requests/Files in Category:Monuments and memorials in Russia]]''. ''[[m:User:CommonsDelinker|Translate me!]]''</comment>
      <origin>6361</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71" sha1="2hmzslpkv5553fm8hdw9zcb9xpvny2a" xml:space="preserve">
[[Төркем:Китаплар]]
[[Төркем:Муса Җәлил]]</text>
      <sha1>2hmzslpkv5553fm8hdw9zcb9xpvny2a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кызыл ромашка (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2035</id>
    <revision>
      <id>6878</id>
      <parentid>5155</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:09:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6878</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2105" sha1="ttmd9lwjldwsydpklejxr1aoocu8nrg" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Иртәнге таң нурыннан

Уянды ромашкалар.

Елмаеп, хәл сорашып,

Күзгә-күз караштылар.


Назлады җил аларны

Тибрәтеп ак чукларын,

Таң сипте өсләренә

Хуш исле саф чыкларын.


Чәчкәләр, кәефләнеп,

Җай гына селкенделәр.

Ьәм кинәт шунда гаҗәп

Бер яңа хәл күрделәр.


Ерак түгел моңаеп

Утыра ромашка кызы,

Тик чуклары ак түгел,

Кан шикелле кып-кызыл.


Ромашкалар бар да ак,

Аерылмый бер-береннән;

Ничек болай берүзе


Ул кызылдан киенгән?

Әйттеләр: «Син, сеңелкәй,

Ник үзгәрдең? Нишләдең?

Нигә кызыл чукларың?

Нидән алсу төсләрең?»


Әйтте кызыл ромашка:

«Төнлә минем яныма

Ятып батыр сугышчы

Атты дошманнарына.


Ул берүзе сугышты

Унбиш укчыга каршы;

Чигенмәде, тик таңда

Яраланды кулбашы.


Аның батыр ал каны

Тамды минем чукларга.

Минем кызыл күлмәгем

Бик охшады Чулпанга.


Егет китте, мин калдым

Канын саклап чугымда,

Көн дә аны сагынып

Балкыйм мин таң нурында».

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>ttmd9lwjldwsydpklejxr1aoocu8nrg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2036</id>
    <revision>
      <id>5880</id>
      <parentid>4938</parentid>
      <timestamp>2011-10-29T06:43:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5880</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4627" sha1="4bm4fobwama4q16l7tef3huscexddzm" xml:space="preserve">__NOTOC____NOEDITSECTION__
{{Башбит/Хәбәрләр баннеры}}
{| id=&quot;mp-topbanner&quot; style=&quot;width:100%; background:#fcfcfc; margin-top:1.2em; border:1px solid #ccc;&quot;
| style=&quot;width:56%; color:#000;&quot; |
&lt;div style=&quot;width:100%; margin:0px; padding:5px;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;clear:both; text-align:center; font-size:95%; margin:0em 1em 0em 1em;&quot;&gt;

&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;width:50%; float:right; font-size:95%;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;float:right; width:30%;&quot;&gt;
* [[Файл:Nuvola apps kalzium.svg|25px]] [[Фән]]
*  [[Хикәяләр]]
* '''[[Махсус:AllPages|Барлык битләр]]'''
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;float:right; width:30%;&quot;&gt;
* [[Файл:IslamSymbolAllahComp.PNG|25px]] [[Телләр]]
* [[Файл:Exquisite-kspread.png|25px]] [[Математика]]
* [[Файл:Kpdf_bookish.svg|25px]] [[Әдәбият]]
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;float:right; width:30%;&quot;&gt;
* [[Файл:Exquisite-battery plugged.png|25px]] [[Санак]]
* [[Файл:Exquisite-kwrite.png|25px]] [[Психология]]
* [[Файл:Crystal Clear app Login Manager.png|25px]] [[Кеше]]
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;width:40%; text-align:center;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:162%; padding:0.1em;&quot;&gt;Викикитап дөньясына рәхим итегез!&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:95%; margin-top:0.2em;&quot;&gt;Бу ирекле, ачык эчтәлекле китаплар, кулланма вә башка мәтеннәр җыентыгы&lt;/div&gt;
&lt;div id=&quot;pagecount&quot; style=&quot;font-size:85%;&quot;&gt;Викикитапның Татар өлешендә &lt;!--[[Wikibooks:Китаплар |{{formatnum:{{NUMBEROFBOOKS}}}} китап]] һәм --&gt;[[Махсус:Statistics|{{NUMBEROFARTICLES}} мәкалә]] бар&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
|}
&lt;div style=&quot;clear:both; margin:25px 0px 0px 0px; padding:0px;&quot;&gt;
&lt;!--        STRAPLINE IMMEDIATELY BELOW BANNER        --&gt;
{| id=&quot;mp-strapline&quot; style=&quot;width:100%; background:none;&quot;
| style=&quot;font-size:95%; padding:10px 0; margin:0; text-align:left; white-space:nowrap; color:#000;&quot; | [[Викикитап|Викикитап турында]]&amp;nbsp;'''·''' [[Ярдәм:Яңа мәкалә язу|Мәкалә язу]]&amp;nbsp;'''·''' [[Ярдәм:Эчтәлек|Ярдәм]]&amp;nbsp;'''·''' [[Безнең турында матбугатта]]&lt;!-- &amp;nbsp;'''·''' [[Wikibooks:Викикитап проектының үсеш планы|Үсеш планы]] --&gt;
| style=&quot;font-size:95%; padding:10px 0; margin:0; text-align:right; white-space:nowrap; color:#000;&quot; | [[Махсус:Categories|Эчтәлек]]&amp;nbsp;'''·''' [[Maxsus:AllPages|Исемлек (А-Я)]]
|}
{| id=&quot;mp-content&quot; style=&quot;width:100%; border-spacing:10px 0px;&quot;
 | style=&quot;width:33%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;&quot; | {{Үрнәк:Баш_бит/Танылган_әсәрләр}}
 | style=&quot;width:33%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;&quot; | {{Үрнәк:Баш_бит/Балалар_өчен_әдәбият}}
 | style=&quot;width:33%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;&quot; | {{Үрнәк:Баш_бит/Аш-су_серләре}}
 |}
{| id=&quot;mp-content&quot; style=&quot;width:100%; border-spacing:10px 0px;;&quot;
 | style=&quot;width:33%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;&quot; | '''''[[Кысса-и Йусуф|дәвамы...]]'''''
 | style=&quot;width:33%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;&quot; | '''''[[Йомры икмәк|дәвамы...]]'''''
 | style=&quot;width:33%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;&quot; | '''''[[Өчпочмак|дәвамы...]]'''''
 |}
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;


==Викикитап башка телләрдә==
{{Үрнәк:Баш_бит/Телләр}}

==Викикитапның тугандаш проектлары==
{{Үрнәк:тугандаш проектлар}}
&lt;span class=&quot;noprint&quot; style=&quot;float:right;&quot;&gt;&lt;small&gt;&lt;small&gt;''[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} Сервер кэшын чистарту]''&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;
[[af:]]
[[ang:]]
[[ar:]]
[[ast:]]
[[az:]]
[[be:]]
[[bg:]]
[[bn:]]
[[bs:]]
[[ca:]]
[[co:]]
[[cs:]]
[[cv:]]
[[cy:]]
[[da:]]
[[de:]]
[[el:]]
[[en:]]
[[eo:]]
[[es:]]
[[et:]]
[[eu:]]
[[fa:]]
[[fi:]]
[[fr:]]
[[fy:]]
[[gl:]]
[[he:]]
[[hi:]]
[[hr:]]
[[hu:]]
[[hy:]]
[[ia:]]
[[id:]]
[[ie:]]
[[is:]]
[[it:]]
[[ja:]]
[[ka:]]
[[kk:]]
[[km:]]
[[ko:]]
[[ku:]]
[[ky:]]
[[la:]]
[[lb:]]
[[lt:]]
[[lv:]]
[[mg:]]
[[mk:]]
[[ml:]]
[[mr:]]
[[ms:]]
[[na:]]
[[nds:]]
[[ne:]]
[[nl:]]
[[no:]]
[[oc:]]
[[pa:]]
[[pl:]]
[[pt:]]
[[ro:]]
[[ru:]]
[[sa:]]
[[si:]]
[[sk:]]
[[sl:]]
[[sq:]]
[[sr:]]
[[su:]]
[[sv:]]
[[sw:]]
[[ta:]]
[[te:]]
[[th:]]
[[tk:]]
[[tl:]]
[[tr:]]
[[uk:]]
[[ur:]]
[[uz:]]
[[vi:]]
[[vo:]]
[[zh-min-nan:]]
[[zh:]]
[[zu:]]</text>
      <sha1>4bm4fobwama4q16l7tef3huscexddzm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит/Танылган әсәрләр</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2037</id>
    <revision>
      <id>5883</id>
      <parentid>4853</parentid>
      <timestamp>2011-10-29T06:44:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5883</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="538" sha1="dsqrf478px1k68hijgzt6scrq1ovs94" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;text-align:center; margin-bottom:10px;&quot;&gt;'''[[Wikibooks:Танылган әсәрләр|Башка әсәрләр »]]&lt;/div&gt;
[[Файл:Gali monument.jpg|center|150px]]
'''Бисмилляһи-р-рәхмани әр-рәхим'''

Әлхәмдү шөкер вә сипас ул әхәдә,

мөлке даим би-зәуаль ул самәдә,

мөлкәт эчрә биля шәрик ул әхәдә,—

аны баки зүл-җәлял белдек имди.


&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>dsqrf478px1k68hijgzt6scrq1ovs94</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит/Аш-су серләре</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2038</id>
    <revision>
      <id>5881</id>
      <parentid>4289</parentid>
      <timestamp>2011-10-29T06:44:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5881</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="751" sha1="biz5wp43vwy24wsn91rq8mpvua3s7ik" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;text-align:center; margin-bottom:10px;&quot;&gt;'''[[Wikibooks:Аш-су серләре|Аш-су серләре »]]&lt;/div&gt;
[[Файл:Echpochmak-wiki.jpg|center|250px]]

Беренче сортлы яки югары сортлы оннан ачы камыр изәләр. Моның өчен ќылы суга сөт өстәп, чүпрә, шикәр комы салалар һәм яхшылап болгаталар, йомырка, эретелгән маргарин, тоз салып тагын болгаталар. Башта камыр каймак куелыгында булырга тиеш, аннары аңа иләнгән он өстәп, камырны куерта төшәргә кирәк.

[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>biz5wp43vwy24wsn91rq8mpvua3s7ik</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит/Балалар өчен әдәбият</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2039</id>
    <revision>
      <id>5882</id>
      <parentid>4854</parentid>
      <timestamp>2011-10-29T06:44:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5882</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="821" sha1="ake53redv7fapi7u3gu5pcjzh7s60w2" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;text-align:center; margin-bottom:10px;&quot;&gt;'''[[Wikibooks:Әкиятләр китабы|Әкиятләр китабы »]]&lt;/div&gt;
[[Файл:Йомры икмәк.JPG|250px|center]]

Әби белән бабай бик тату яшәгәннәр. Бервакыт бабай әбигә карап:

— Карчык, икмәк пешерер идең? — дигән.

— Нәрсәдән пешерим соң, он юк бит.

— Эх, карчык, әрҗә төбеннән кырып, бура почмакларыннан себереп, бераз җыелмасмы?

Әби, кечкенә генә канат белән әрҗә төбеннән, бура почмакларыннан себереп, бер-ике уч он җыйган.


&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ake53redv7fapi7u3gu5pcjzh7s60w2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Викикитап:Китаплар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2040</id>
    <redirect title="Төркем:Китаплар" />
    <revision>
      <id>3732</id>
      <timestamp>2010-08-20T12:44:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Китаплар]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>3732</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" sha1="9d7j4814crsrjgawgw6euc5g1lvvfuv" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>9d7j4814crsrjgawgw6euc5g1lvvfuv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Гали.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2042</id>
    <revision>
      <id>3736</id>
      <timestamp>2010-08-20T12:54:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3736</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Temperature formula</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2043</id>
    <revision>
      <id>3741</id>
      <timestamp>2010-08-20T17:54:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Temperature formula]]» бите «[[Температураны исәпләү формулалары]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>3741</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80" sha1="28kjdg6ccikvqwkvx7ly287x8jez2lk" xml:space="preserve">#yünältü [[Температураны исәпләү формулалары]]</text>
      <sha1>28kjdg6ccikvqwkvx7ly287x8jez2lk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Башбит/Хәбәрләр баннеры</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2044</id>
    <revision>
      <id>5848</id>
      <parentid>5147</parentid>
      <timestamp>2011-08-26T07:39:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Содержимое страницы заменено на «

[[Төркем:Үрнәкләр]]»</comment>
      <origin>5848</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="p1j8wgr55e3lsfcfwoqsn18bst1b29d" xml:space="preserve">

[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>p1j8wgr55e3lsfcfwoqsn18bst1b29d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бавырсак пешерү серләре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2045</id>
    <revision>
      <id>4120</id>
      <parentid>4077</parentid>
      <timestamp>2010-10-05T13:20:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.180.165.242</ip>
      </contributor>
      <origin>4120</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6346" sha1="i4vvloat5s8vohbrngp86nytblq5m11" xml:space="preserve">{{Википедия|Бавырсак}}
Татар халкының кунакчыллыгын күрсәтүче иң тәмле милли ризыгы [[чәкчәк]] санала. Вак-вак итеп турап, майда пешерелгән, бал белән катырылган, бу татлы камыр ризыгын туй табынына куялар, кунакка барганда күчтәнәч итеп алалар. Әмма чәкчәкнең шундый ук дәрә­җәле игезәге барлыгын да онытырга ярамый. Ул – '''бавырсак'''.

Татарстанның Казан тирәсендәге районнарында яшәүче татарлар, гадәттә, чәкчәк пешерсә, республиканың көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан Әлмәт, Азнакай, Лениногорск, Бөгелмә, Баулы кебек ерак төбәкләрендә туйга килгән кунакларны бавырсак белән каршы алалар.

Шунысы бар: бавырсакны теләсә кем уңдырып пешерә алмый. Чәкчәкне, мәсәлән, хәзер кибетләрдән дә сатып алырга мөмкин. Аны икмәк-күмәч заводлары, җәмәгать туклануы өлкәсендә эшләүче башка шәхси ширкәтләрдә дә пешерәләр. Ә менә бавырсакка берсенең дә &quot;көче&quot; җитми. Бавырсакка охшатыбрак ясалган &quot;эре чәкчәк&quot;не сатуга чыгарганнары бар-барын, әмма ул таш кебек каты була.

Кызганыч, бавырсак пешерә белүчеләр көннән-көн кими бара. Элек татар авылларында һәр йортта диярлек бавырсак остасы булган, хәзер исә – бөтен авылга бер-ике хатын-кыз. Шуңа да бүгенге туй-мәҗлесләргә бавырсак пешерергә шуларга заказ бирәләр.


Бавырсак пешерүнең беренче сере: камыр ясар өчен йомыркаларны туңдыру мәҗбүри. Әйтик, зур табынга түгел, ә үзеңә 1-2 килограмм бавырсак пешерү өчен камырны биш йомыркага басу җитә. Йомырканы туңдырсаң – камыр уңа диләр. Кыш көне аларны тышта, җәен суыткычта туңдырырга мөмкин.

Шулай итеп, туңган биш йомырканың кабыгын әрчеп, бүлмә температурасында эретергә кирәк. Аннары алар өстенә 2 аш кашыгы үсемлек мае, бер чеметеп тоз, чеметеп кенә чәй содасы, 1 чәй кашыгы шикәр комы салып, яхшылап болгатасың. Шушы массага он кушып, сыек кына камыр ясыйсың. Ул – коймак камырыннан куерак, токмач камырыннан йомшаграк булырга тиеш. Аннан тактага бушатып, аңа әз-әз генә он куша-куша камырны үзләндерәсең. Камыр әзер булгач, аны бишкә бүлеп, һәр кисәкне куллар белән тактада әвәли-әвәли озынча таяк рәвешендә сузасың. Шушы озынча камырларны һәркайсын пычак белән 2-3 сантиметр зурлыкта, ромб рәвешендә кыеклап кисәкләргә кисәсең.

Бавырсак пешерүнең икенче сере: камыр пешәсе майга су салырга кирәк. Су – бавырсакларны күпертү һәм пешерү өчен кирәк. Иң элек киң зур тимер савытка (эмаль савыт ярамый) салкын үсемлек мае, алдан аерым савытта эретелгән туңмай белән бер стакан салкын су салып болгатасың. Барсын бергә кушасың. Бавырсак пешәсе май салкын булырга тиеш. Савыт төбенә, сыйган кадәр, чи бавырсак кисәкләрен тезәсең дә, аны тулы көченә янып торган газ плитәсенә утыртасың. Май җылына башлагач, бавырсаклар төпкә ябышмасын өчен савытны әкрен генә селкеткәлисең.

Шунысына басым ясарга кирәк, бавырсак әзерләүнең иң авыры камыр ясауда түгел, ә аны пешерүдә. Май кайнап чыккач, бавырсакларны әкренләп болгатып торырга кирәк. 2-3 сантиметр зурлыктагы камыр кисәкләре синең күз алдыңда күпереп, 7-8 сантиметрга җитә. Су кайнап беткәч, алар савытта калган майда кызара башлый. &quot;Бавырсакның пешкәнме-юкмы икәнен белү өчен аның берсен майдан алып, читкә алып куясың. Әгәр дә бавырсак шиңә икән, ул әле пешеп җитмәгән дигән сүз&quot;, – дип аңлатты әбием.

Билгеле инде, бер савытка әлләни күп камыр сыйдырып булмый. Шуңа күрә чи бавырсакларны шулай бер-бер артлы пешерергә туры килә. Пешкәннәрен майдан саркыту өчен дуршлагка яисә кәгазьгә бушата барасың. Һәр пешергәндә дә камырны суытылган (!) майга салырга кирәк. 
[[Төркем:Китаплар]] [[Төркем:Аш-су серләре]] [[Төркем:Татар милли халык ашлары]]</text>
      <sha1>i4vvloat5s8vohbrngp86nytblq5m11</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Bavyrsak.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2046</id>
    <revision>
      <id>3746</id>
      <timestamp>2010-08-20T18:18:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3746</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User tr-3</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2048</id>
    <revision>
      <id>3761</id>
      <timestamp>2010-08-20T19:44:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6ef7a7 1px;margin:1px&quot;&gt; {| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#c5fcdc&quot; | style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-alig...»</comment>
      <origin>3761</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="560" sha1="72ekoofdvlzdccg556eiyficzmnxy18" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6ef7a7 1px;margin:1px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#c5fcdc&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-align:center;font-size:14pt&quot; | '''tr-3'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot; | Bu kullanıcı '''[[:Category:Äğzä tr-3|yüksek bir seviye ile]]''' '''[[:Category:Äğzä tr|Türkçe]]'''&amp;#39; anlıyor.[[Category:user tr|{{PAGENAME}}]][[Category:user tr-3|{{PAGENAME}}]]
|}&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Törkem:Төрек телле кулланучылар|T]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>72ekoofdvlzdccg556eiyficzmnxy18</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User en-2</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2049</id>
    <revision>
      <id>3762</id>
      <timestamp>2010-08-20T19:45:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #77E0E8 1px;margin:1px&quot;&gt; {| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#D0F8FF&quot; | style=&quot;width:45px;height:45px;background:#77E0E8;text-alig...»</comment>
      <origin>3762</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5869" sha1="c453s68lqs83t8fc1ue97b3j8qi64da" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #77E0E8 1px;margin:1px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#D0F8FF&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#77E0E8;text-align:center;font-size:14pt&quot; | '''en-2'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot; | This user is able to contribute with an '''[[:Category:User en-2|intermediate]]''' level of '''[[:Category:User en|English]]'''.[[Category:User en|{{PAGENAME}}]][[Category:User en-2|{{PAGENAME}}]]
|}&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Törkem:User en]]&lt;/noinclude&gt;
&lt;noinclude&gt;
[[af:Sjabloon:Gebruiker en-2]]
[[als:Vorlage:User en-2]]
[[am:መለጠፊያ:User en-2]]
[[an:Plantilla:User en-2]]
[[ang:Bysen:Brūcend en-2]]
[[ar:قالب:مستخدم en-2]]
[[arz:قالب:User en-2]]
[[ay:Plantilla:Aru:en-2]]
[[az:Şablon:User en-2]]
[[ba:Ҡалып:User en-2]]
[[bar:Vorlage:User en-2]]
[[bat-smg:Šabluons:User en-2]]
[[be:Шаблон:User en-2]]
[[be-x-old:Шаблён:User en-2]]
[[bg:Шаблон:Потребител en-2]]
[[bm:Modèle:User en-2]]
[[bo:Template:User en-2]]
[[bpy:মডেল:আতাকুরা en-2]]
[[br:Patrom:User en-2]]
[[bs:Šablon:Korisnik en-2]]
[[ca:Plantilla:Babel en-2]]
[[cdo:Template:User en-2]]
[[ceb:Plantilya:User en-2]]
[[chr:Template:User en-2]]
[[cr:Template:User en-2]]
[[crh:Şablon:User en-2]]
[[cs:Šablona:User en-2]]
[[csb:Szablóna:User en-2]]
[[cu:Обраꙁь́ць:User en-2]]
[[cv:Шаблон:User en-2]]
[[cy:Nodyn:Defnyddiwr en-2]]
[[da:Skabelon:Bruger en-2]]
[[de:Vorlage:User en-2]]
[[diq:Template:Karber en-2]]
[[dsb:Pśedłoga:Wužywaŕ en-2]]
[[ee:Template:User en-2]]
[[el:Πρότυπο:Χρήστης en-2]]
[[eml:Template:User en-2]]
[[en:Template:User en-2]]
[[eo:Ŝablono:Vikipediisto en-2]]
[[es:Plantilla:·Usuarios por idioma (en-2)]]
[[et:Mall:User en-2]]
[[eu:Txantiloi:·Hizkuntza (en-2)]]
[[fa:الگو:User en-2]]
[[ff:Modèle:User en-2]]
[[fi:Malline:User en-2]]
[[fiu-vro:Näüdüs:User en-2]]
[[fo:Fyrimynd:Brúkari en-2]]
[[fr:Modèle:Utilisateur en-2]]
[[fur:Model:Utent en-2]]
[[fy:Berjocht:Meidogger/Taal en-2]]
[[ga:Teimpléad:Úsáideoir en-2]]
[[gd:Template:User en-2]]
[[gl:Modelo:User en-2]]
[[glk:الگو:User en-2]]
[[gn:Tembiecharã:User en-2]]
[[got:Template:Niutands en-2]]
[[gv:Clowan:Ymmydeyr en-2]]
[[hak:Template:User en-2]]
[[he:תבנית:User en-2]]
[[hi:साँचा:User en-2]]
[[hr:Predložak:Suradnik en-2]]
[[hsb:Předłoha:User en-2]]
[[ht:Modèl:User en-2]]
[[hu:Sablon:User en-2]]
[[hy:Կաղապար:User en-2]]
[[ia:Patrono:Usator en-2]]
[[id:Templat:User en-2]]
[[ie:Template:User en-2]]
[[ilo:Template:User en-2]]
[[io:Shablono:User en-2]]
[[is:Snið:Notandi en-2]]
[[it:Template:Utente en-2]]
[[iu:Template:User en-2]]
[[ja:Template:User en-2]]
[[jbo:Template:pilno en-2]]
[[jv:Cithakan:User en-2]]
[[ka:თარგი:User en-2]]
[[kk:Үлгі:User en-2]]
[[kl:Ilisserut:User en-2]]
[[km:ទំព័រគំរូ:User en-2]]
[[ko:틀:User en-2]]
[[ku:Şablon:User en-2]]
[[kw:Skantlyn:User en-2]]
[[ky:Template:User en-2]]
[[la:Formula:Usor en-2]]
[[lad:Xabblón:User en-2]]
[[lb:Schabloun:Benotzer en-2]]
[[lbe:Шаблон:User en-2]]
[[li:Sjabloon:Gebroeker en-2]]
[[lmo:Mudel:User en-2]]
[[ln:Modèle:User en-2]]
[[lo:ແມ່ແບບ:User en-2]]
[[lt:Šablonas:User en-2]]
[[lv:Veidne:User en-2]]
[[map-bms:Cithakan:User en-2]]
[[mg:Endrika:User en-2]]
[[mi:Template:User en-2]]
[[mk:Шаблон:Корисник en-2]]
[[ml:ഫലകം:User en-2]]
[[mn:Загвар:User en-2]]
[[mr:साचा:User en-2]]
[[ms:Templat:Pengguna en-2]]
[[mt:Mudell:Utent en-2]]
[[mzn:شابلون:User en-2]]
[[na:Template:User en-2]]
[[nah:Nemachiyōtīlli:Tlatequitiltilīlli en-2]]
[[nap:Modello:Utente en-2]]
[[nds:Vörlaag:User en-2]]
[[nds-nl:Mal:Gebruker en-2]]
[[new:Template:User en-2]]
[[nl:Sjabloon:Gebruiker en-2]]
[[nn:Mal:Brukar en-2]]
[[no:Mal:Bruker en-2]]
[[nov:Template:Usere en-2]]
[[nv:Bee álnééhí:User en-2]]
[[oc:Modèl:Utilizaire en-2]]
[[or:Template:User en-2]]
[[os:Шаблон:User en-2]]
[[pag:Template:User en-2]]
[[pap:Template:User en-2]]
[[pdc:Vorlage:User en-2]]
[[pl:Szablon:User en-2]]
[[pms:Stamp:User eng-2]]
[[pnt:Πρότυπον:Χρήστες en-2]]
[[ps:کينډۍ:User en-2]]
[[pt:Predefinição:User en-2]]
[[qu:Plantilla:Ruwaq:en-2]]
[[rm:Model:User en-2]]
[[ro:Format:Utilizator en-2]]
[[roa-rup:Template:User en-2]]
[[ru:Шаблон:User en-2]]
[[rw:Template:User en-2]]
[[sa:बिंबधर:User en-2]]
[[sc:Template:Usuariu en-2]]
[[scn:Template:User en-2]]
[[sco:Template:Uiser en-2]]
[[sd:سانچو:User en-2]]
[[se:Template:User en-2]]
[[sh:Šablon:User en-2]]
[[si:සැකිල්ල:User en-2]]
[[simple:Template:User en-2]]
[[sk:Šablóna:User en-2]]
[[sl:Predloga:Uporabnik en-2]]
[[sm:Template:User en-2]]
[[so:Template:User en-2]]
[[sq:Stampa:User en-2]]
[[sr:Шаблон:Корисник en-2]]
[[ss:Template:Umuntfu en-2]]
[[su:Citakan:User en-2]]
[[sv:Mall:Användare en-2]]
[[sw:Kigezo:User en-2]]
[[ta:வார்ப்புரு:User en-2]]
[[te:మూస:User en-2]]
[[tet:Template:User en-2]]
[[tg:Шаблон:User en-2]]
[[th:แม่แบบ:User en-2]]
[[tk:Şablon:User en-2]]
[[tl:Suleras:User en-2]]
[[tn:Template:User en-2]]
[[tpi:Template:User en-2]]
[[tr:Şablon:Kullanıcı en-2]]
[[ty:Modèle:User en-2]]
[[udm:Шаблон:User en-2]]
[[ug:Template:User en-2]]
[[uk:Шаблон:User en-2]]
[[ur:سانچہ:User en-2]]
[[uz:Andoza:User en-2]]
[[vec:Modèl:Utente en-2]]
[[vi:Bản mẫu:User en-2]]
[[vls:Patrôon:User en-2]]
[[vo:Samafomot:User en-2]]
[[wa:Modele:User en-2]]
[[war:Template:User (en-2)]]
[[wo:Royuwaay:Jëfandikukat en-2]]
[[wuu:模板:User en-2]]
[[yi:מוסטער:User en-2]]
[[zea:Sjabloon:Gebruker en-2]]
[[zh:Template:User en-2]]
[[zh-classical:Template:User en-2]]
[[zh-min-nan:Template:User en-2]]
[[zh-yue:Template:User en-2]]
[[zu:Template:User en-2]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>c453s68lqs83t8fc1ue97b3j8qi64da</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User en-1</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2050</id>
    <revision>
      <id>3763</id>
      <timestamp>2010-08-20T19:46:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #C0C8FF 1px;margin:1px&quot;&gt; {| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#F0F8FF&quot; | style=&quot;width:45px;height:45px;background:#C0C8FF;text-alig...»</comment>
      <origin>3763</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5859" sha1="m3290ieyufmozvovxz5epsece1rdvyy" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #C0C8FF 1px;margin:1px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#F0F8FF&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#C0C8FF;text-align:center;font-size:14pt;white-space:nowrap&quot; | '''en-1'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot; | This user is able to contribute with a '''[[:Category:User en-1|basic]]''' level of '''[[:Category:User en|English]]'''.[[Category:User en|{{PAGENAME}}]][[Category:User en-1|{{PAGENAME}}]]
|}&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Törkem:User en]]&lt;/noinclude&gt;
&lt;noinclude&gt;
[[af:Sjabloon:Gebruiker en-1]]
[[ak:Template:User en-1]]
[[als:Vorlage:User en-1]]
[[am:መለጠፊያ:User en-1]]
[[an:Plantilla:User en-1]]
[[ang:Bysen:Brūcend en-1]]
[[ar:قالب:مستخدم en-1]]
[[arz:قالب:User en-1]]
[[ast:Plantía:Usuarios por idioma (en-1)]]
[[ay:Plantilla:Aru:en-1]]
[[az:Şablon:User en-1]]
[[ba:Ҡалып:User en-1]]
[[bar:Vorlage:User en-1]]
[[bat-smg:Šabluons:User en-1]]
[[be:Шаблон:User en-1]]
[[be-x-old:Шаблён:User en-1]]
[[bg:Шаблон:Потребител en-1]]
[[bm:Modèle:User en-1]]
[[bo:Template:User en-1]]
[[br:Patrom:User en-1]]
[[bs:Šablon:Korisnik en-1]]
[[bxr:Template:User en-1]]
[[ca:Plantilla:Babel en-1]]
[[cdo:Template:User en-1]]
[[ceb:Plantilya:User en-1]]
[[chr:Template:User en-1]]
[[cr:Template:User en-1]]
[[crh:Şablon:User en-1]]
[[cs:Šablona:User en-1]]
[[csb:Szablóna:User en-1]]
[[cu:Обраꙁь́ць:User en-1]]
[[cv:Шаблон:User en-1]]
[[cy:Nodyn:Defnyddiwr en-1]]
[[da:Skabelon:Bruger en-1]]
[[de:Vorlage:User en-1]]
[[diq:Template:Karber en-1]]
[[dv:ފަންވަތް:User en-1]]
[[dz:Template:User en-1]]
[[ee:Template:User en-1]]
[[el:Πρότυπο:Χρήστης en-1]]
[[eml:Template:User en-1]]
[[en:Template:User en-1]]
[[eo:Ŝablono:Vikipediisto en-1]]
[[es:Plantilla:·Usuarios por idioma (en-1)]]
[[et:Mall:User en-1]]
[[eu:Txantiloi:·Hizkuntza (en-1)]]
[[fa:الگو:User en-1]]
[[ff:Modèle:User en-1]]
[[fi:Malline:User en-1]]
[[fiu-vro:Näüdüs:User en-1]]
[[fo:Fyrimynd:Brúkari en-1]]
[[fr:Modèle:Utilisateur en-1]]
[[fur:Model:Utent en-1]]
[[fy:Berjocht:Meidogger/Taal en-1]]
[[ga:Teimpléad:Úsáideoir en-1]]
[[gd:Template:User en-1]]
[[gl:Modelo:User en-1]]
[[glk:الگو:User en-1]]
[[gn:Tembiecharã:User en-1]]
[[got:Template:Niutands en-1]]
[[hak:Template:User en-1]]
[[he:תבנית:User en-1]]
[[hi:साँचा:User en-1]]
[[hif:Template:User en-1]]
[[hr:Predložak:Suradnik en-1]]
[[hsb:Předłoha:User en-1]]
[[ht:Modèl:User en-1]]
[[hu:Sablon:User en-1]]
[[hy:Կաղապար:User en-1]]
[[ia:Patrono:Usator en-1]]
[[id:Templat:User en-1]]
[[ie:Template:User en-1]]
[[ilo:Template:User en-1]]
[[io:Shablono:User en-1]]
[[is:Snið:Notandi en-1]]
[[it:Template:Utente en-1]]
[[ja:Template:User en-1]]
[[jbo:Template:pilno en-1]]
[[jv:Cithakan:User en-1]]
[[ka:თარგი:User en-1]]
[[kaa:Shablon:User en-1]]
[[kk:Үлгі:User en-1]]
[[kl:Ilisserut:User en-1]]
[[km:ទំព័រគំរូ:User en-1]]
[[ko:틀:User en-1]]
[[ku:Şablon:User en-1]]
[[kw:Scantlyn:User en-1]]
[[ky:Template:User en-1]]
[[la:Formula:Usor en-1]]
[[lad:Xabblón:User en-1]]
[[lb:Schabloun:Benotzer en-1]]
[[li:Sjabloon:Gebroeker en-1]]
[[lmo:Mudel:User en-1]]
[[ln:Modèle:User en-1]]
[[lo:ແມ່ແບບ:User en-1]]
[[lt:Šablonas:User en-1]]
[[lv:Veidne:User en-1]]
[[map-bms:Cithakan:User en-1]]
[[mdf:Шаблон:User en-1]]
[[mg:Endrika:User en-1]]
[[mi:Template:User en-1]]
[[mk:Шаблон:Корисник en-1]]
[[ml:ഫലകം:User en-1]]
[[mn:Загвар:User en-1]]
[[ms:Templat:Pengguna en-1]]
[[mt:Mudell:Utent en-1]]
[[my:Template:User en-1]]
[[myv:ЛопаПарцун:User en-1]]
[[na:Template:User en-1]]
[[nah:Nemachiyōtīlli:Tlatequitiltilīlli en-1]]
[[nap:Modello:User eng-1]]
[[nds:Vörlaag:User en-1]]
[[nds-nl:Mal:Gebruker en-1]]
[[nl:Sjabloon:Gebruiker en-1]]
[[nn:Mal:Brukar en-1]]
[[no:Mal:Bruker en-1]]
[[nrm:Template:Féchouneus en-1]]
[[nv:Bee álnééhí:User en-1]]
[[oc:Modèl:Utilizaire en-1]]
[[or:Template:User en-1]]
[[os:Шаблон:User en-1]]
[[pap:Template:User en-1]]
[[pdc:Vorlage:User en-1]]
[[pl:Szablon:User en-1]]
[[pms:Stamp:User eng-1]]
[[ps:کينډۍ:User en-1]]
[[pt:Predefinição:User en-1]]
[[qu:Plantilla:Ruwaq:en-1]]
[[rm:Model:User en-1]]
[[ro:Format:Utilizator en-1]]
[[roa-rup:Template:User en-1]]
[[roa-tara:Template:User eng-1]]
[[ru:Шаблон:User en-1]]
[[sah:Халыып:User en-1]]
[[sc:Template:Usuariu en-1]]
[[scn:Template:User en-1]]
[[sco:Template:Uiser en-1]]
[[sd:سانچو:User en-1]]
[[se:Template:User en-1]]
[[sh:Šablon:User en-1]]
[[simple:Template:User en-1]]
[[sk:Šablóna:User en-1]]
[[sl:Predloga:Uporabnik en-1]]
[[sm:Template:User en-1]]
[[so:Template:User en-1]]
[[sq:Stampa:User en-1]]
[[sr:Шаблон:Корисник en-1]]
[[ss:Template:Umuntfu en-1]]
[[su:Citakan:User en-1]]
[[sv:Mall:Användare en-1]]
[[sw:Kigezo:User en-1]]
[[szl:Szablon:User en-1]]
[[ta:வார்ப்புரு:User en-1]]
[[te:మూస:User en-1]]
[[tet:Template:User en-1]]
[[tg:Шаблон:User en-1]]
[[th:แม่แบบ:User en-1]]
[[tk:Şablon:User en-1]]
[[tl:Suleras:User en-1]]
[[tn:Template:User en-1]]
[[tpi:Template:User en-1]]
[[tr:Şablon:Kullanıcı en-1]]
[[udm:Шаблон:User en-1]]
[[ug:Template:User en-1]]
[[uk:Шаблон:User en-1]]
[[ur:سانچہ:User en-1]]
[[uz:Andoza:User en-1]]
[[vec:Modèl:Utente en-1]]
[[vi:Bản mẫu:User en-1]]
[[vls:Patrôon:User en-1]]
[[vo:Samafomot:User en-1]]
[[wa:Modele:User en-1]]
[[war:Template:User (en-1)]]
[[wo:Royuwaay:Jëfandikukat en-1]]
[[wuu:模板:User en-1]]
[[xh:Template:User en-1]]
[[yi:מוסטער:User en-1]]
[[yo:Àdàkọ:Oníṣe en-1]]
[[zea:Sjabloon:Gebruker en-1]]
[[zh:Template:User en-1]]
[[zh-classical:Template:User en-1]]
[[zh-min-nan:Template:User en-1]]
[[zh-yue:Template:User en-1]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>m3290ieyufmozvovxz5epsece1rdvyy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User en-3</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2051</id>
    <revision>
      <id>3764</id>
      <timestamp>2010-08-20T19:47:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px&quot;&gt; {| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#E0E8FF&quot; | style=&quot;width:45px;height:45px;background:#99B3FF;text-alig...»</comment>
      <origin>3764</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4843" sha1="nka9ga0dxnkencvyusax5rsyjlaxl5l" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#E0E8FF&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#99B3FF;text-align:center;font-size:14pt&quot; | '''en-3'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot; | This user is able to contribute with an '''[[:Category:Äğzä en-3|advanced]]''' level of '''[[:Category:Äğzä en|English]]'''.[[Category:Äğzä en|{{PAGENAME}}]][[Category:Äğzä en-3|{{PAGENAME}}]]
|}&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Törkem:User en]]&lt;/noinclude&gt;
&lt;noinclude&gt;
[[ab:Ашаблон:User en-3]]
[[af:Sjabloon:Gebruiker en-3]]
[[als:Vorlage:User en-3]]
[[am:መለጠፊያ:User en-3]]
[[an:Plantilla:User en-3]]
[[ar:قالب:مستخدم en-3]]
[[ast:Plantía:Usuarios por idioma (en-3)]]
[[ay:Plantilla:Aru:en-3]]
[[az:Şablon:User en-3]]
[[bat-smg:Šabluons:User en-3]]
[[be-x-old:Шаблён:User en-3]]
[[bg:Шаблон:Потребител en-3]]
[[bo:Template:User en-3]]
[[bpy:মডেল:আতাকুরা en-3]]
[[br:Patrom:User en-3]]
[[bs:Šablon:Korisnik en-3]]
[[ca:Plantilla:Babel en-3]]
[[ceb:Plantilya:User en-3]]
[[chr:Template:User en-3]]
[[ckb:داڕێژە:User en-3]]
[[cs:Šablona:User en-3]]
[[csb:Szablóna:User en-3]]
[[cu:Обраꙁь́ць:User en-3]]
[[cv:Шаблон:User en-3]]
[[cy:Nodyn:Defnyddiwr en-3]]
[[da:Skabelon:Bruger en-3]]
[[de:Vorlage:User en-3]]
[[diq:Template:Karber en-3]]
[[el:Πρότυπο:Χρήστης en-3]]
[[eml:Template:User en-3]]
[[en:Template:User en-3]]
[[eo:Ŝablono:Vikipediisto en-3]]
[[es:Plantilla:·Usuarios por idioma (en-3)]]
[[et:Mall:User en-3]]
[[eu:Txantiloi:·Hizkuntza (en-3)]]
[[fa:الگو:User en-3]]
[[fi:Malline:User en-3]]
[[fiu-vro:Näüdüs:User en-3]]
[[fo:Fyrimynd:Brúkari en-3]]
[[fr:Modèle:Utilisateur en-3]]
[[fur:Model:Utent en-3]]
[[fy:Berjocht:Meidogger/Taal en-3]]
[[ga:Teimpléad:Úsáideoir en-3]]
[[gl:Modelo:User en-3]]
[[got:Template:Niutands en-3]]
[[he:תבנית:User en-3]]
[[hi:साँचा:User en-3]]
[[hr:Predložak:Suradnik en-3]]
[[hsb:Předłoha:User en-3]]
[[ht:Modèl:User en-3]]
[[hu:Sablon:User en-3]]
[[hy:Կաղապար:User en-3]]
[[id:Templat:User en-3]]
[[ie:Template:User en-3]]
[[ilo:Template:User en-3]]
[[io:Shablono:User en-3]]
[[is:Snið:Notandi en-3]]
[[it:Template:Utente en-3]]
[[ja:Template:User en-3]]
[[jbo:Template:pilno en-3]]
[[jv:Cithakan:User en-3]]
[[ka:თარგი:User en-3]]
[[kk:Үлгі:User en-3]]
[[km:ទំព័រគំរូ:User en-3]]
[[kn:ಟೆಂಪ್ಲೇಟು:User en-3]]
[[ko:틀:User en-3]]
[[ku:Şablon:User en-3]]
[[ky:Template:User en-3]]
[[la:Formula:Usor en-3]]
[[lad:Xabblón:User en-3]]
[[lb:Schabloun:Benotzer en-3]]
[[lg:Template:User en-3]]
[[li:Sjabloon:Gebroeker en-3]]
[[lmo:Mudel:User en-3]]
[[ln:Modèle:User en-3]]
[[lo:ແມ່ແບບ:User en-3]]
[[lt:Šablonas:User en-3]]
[[lv:Veidne:User en-3]]
[[map-bms:Cithakan:User en-3]]
[[mg:Endrika:User en-3]]
[[mi:Template:User en-3]]
[[mk:Шаблон:Корисник en-3]]
[[ml:ഫലകം:User en-3]]
[[mn:Загвар:User en-3]]
[[ms:Templat:Pengguna en-3]]
[[mt:Mudell:Utent en-3]]
[[na:Template:User en-3]]
[[nah:Nemachiyōtīlli:Tlatequitiltilīlli en-3]]
[[nap:Modello:User eng-3]]
[[nds:Vörlaag:User en-3]]
[[new:Template:User en-3]]
[[nl:Sjabloon:Gebruiker en-3]]
[[nn:Mal:Brukar en-3]]
[[no:Mal:Bruker en-3]]
[[oc:Modèl:Utilizaire en-3]]
[[os:Шаблон:User en-3]]
[[pap:Template:User en-3]]
[[pdc:Vorlage:User en-3]]
[[pl:Szablon:User en-3]]
[[pms:Stamp:User eng-3]]
[[pnt:Πρότυπον:Χρήστες en-3]]
[[pt:Predefinição:User en-3]]
[[qu:Plantilla:Ruwaq:en-3]]
[[ro:Format:Utilizator en-3]]
[[roa-rup:Template:User en-3]]
[[ru:Шаблон:User en-3]]
[[sc:Template:Usuariu en-3]]
[[scn:Template:User en-3]]
[[sco:Template:Uiser en-3]]
[[sd:سانچو:User en-3]]
[[se:Template:User en-3]]
[[sh:Šablon:User en-3]]
[[simple:Template:User en-3]]
[[sk:Šablóna:User en-3]]
[[sl:Predloga:Uporabnik en-3]]
[[so:Template:User en-3]]
[[sq:Stampa:User en-3]]
[[sr:Шаблон:Корисник en-3]]
[[su:Citakan:User en-3]]
[[sv:Mall:Användare en-3]]
[[sw:Kigezo:User en-3]]
[[ta:வார்ப்புரு:User en-3]]
[[te:మూస:User en-3]]
[[tg:Шаблон:User en-3]]
[[th:แม่แบบ:User en-3]]
[[tk:Şablon:User en-3]]
[[tl:Suleras:User en-3]]
[[tpi:Template:User en-3]]
[[tr:Şablon:Kullanıcı en-3]]
[[ug:Template:User en-3]]
[[uk:Шаблон:User en-3]]
[[ur:سانچہ:User en-3]]
[[uz:Andoza:User en-3]]
[[vec:Modèl:Utente en-3]]
[[vi:Bản mẫu:User en-3]]
[[vo:Samafomot:User en-3]]
[[wa:Modele:User en-3]]
[[war:Template:User (en-3)]]
[[wuu:模板:User en-3]]
[[yi:מוסטער:User en-3]]
[[zea:Sjabloon:Gebruker en-3]]
[[zh:Template:User en-3]]
[[zh-classical:Template:User en-3]]
[[zh-min-nan:Template:User en-3]]
[[zh-yue:Template:User en-3]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>nka9ga0dxnkencvyusax5rsyjlaxl5l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User ru-4</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2052</id>
    <revision>
      <id>3766</id>
      <parentid>3765</parentid>
      <timestamp>2010-08-20T19:48:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3766</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1196" sha1="m2wuot1h5dbxl4kn3f5if2riar6d4j9" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #CCCC00 1px;margin:1px&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#FFFF99&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#FFFF00;text-align:center;font-size:14pt&quot;&gt;'''[[Урыс теле|ru]]-4'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot;&gt;Этот участник владеет '''[[:Category:User ru|русским языком]]''' почти как '''[[:Category:User ru-4|родным]]'''.[[Category:User ru|{{PAGENAME}}]][[Category:User ru-4|{{PAGENAME}}]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;

[[an:Plantilla:User ru-4]]
[[cs:Šablona:User ru-4]]
[[cu:Обраꙁь́ць:User ru-4]]
[[de:Vorlage:User ru-4]]
[[en:Template:User ru-4]]
[[es:Plantilla:·Usuarios por idioma (ru-4)]]
[[eu:Txantiloi:·Hizkuntza (ru-4)]]
[[id:Templat:User ru-4]]
[[ik:Template:User ru-4]]
[[lb:Schabloun:Benotzer ru-4]]
[[nds-nl:Mal:Gebruker ru-4]]
[[nl:Sjabloon:Gebruiker ru-4]]
[[no:Mal:Bruker ru-4]]
[[nv:Bee álnééhí:User ru-4]]
[[ny:Template:User ru-4]]
[[ru:Шаблон:User ru-4]]
[[sco:Template:Uiser ru-4]]
[[ta:வார்ப்புரு:User ru-4]]
[[tl:Suleras:User ru-4]]
[[udm:Шаблон:User ru-4]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>m2wuot1h5dbxl4kn3f5if2riar6d4j9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User ru-3</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2053</id>
    <revision>
      <id>3767</id>
      <timestamp>2010-08-20T19:49:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px&quot;&gt; {| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#E0E8FF&quot; | style=&quot;width:45px;height:45px;background:#99B3FF;text-alig...»</comment>
      <origin>3767</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="538" sha1="e1bwufkv9j4s6osx16wk3n4d7jxariz" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#E0E8FF&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#99B3FF;text-align:center;font-size:14pt&quot; | '''ru-3'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot; | Этот участник '''[[:Category:User ru-3|свободно]]''' владеет '''[[:Category:User ru|русским языком]]'''.[[Category:User ru|{{PAGENAME}}]][[Category:User ru-3|{{PAGENAME}}]]
|}&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Törkem:User ru]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>e1bwufkv9j4s6osx16wk3n4d7jxariz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User tt</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2054</id>
    <revision>
      <id>3972</id>
      <parentid>3768</parentid>
      <timestamp>2010-09-17T19:51:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3972</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="640" sha1="dk1f9erns7ndfjc4nvqrvncny1t35iw" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6ef7a7 1px;margin:1px;&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#c5fcdc;&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-align:center;font-size:14pt;&quot;&gt;'''[[w:Татар теле|tt]]'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em;&quot;&gt;Бу катнашучының '''[[:Category:User tt-N|туган теле]]''' - '''[[:Category:User tt|Татар теле]]'''.[[Category:User tt|{{PAGENAME}}]][[Category:User tt-N|{{PAGENAME}}]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:User tt|T]][[pl:Szablon:User tt]]
[[uk:Шаблон:User tt]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>dk1f9erns7ndfjc4nvqrvncny1t35iw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User de-1</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2056</id>
    <revision>
      <id>3774</id>
      <timestamp>2010-08-21T05:13:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat Vildanov</username>
        <id>404</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #C0C8FF 1px;margin:1px;&quot;&gt; {| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#F0F8FF;&quot; | style=&quot;width:45px;height:45px;background:#C0C8FF;text-al...»</comment>
      <origin>3774</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="507" sha1="as46771g515bwt29nc4hgn0pd22znru" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #C0C8FF 1px;margin:1px;&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#F0F8FF;&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#C0C8FF;text-align:center;font-size:14pt;&quot; | '''de-1'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em;&quot; | Dieser Benutzer hat '''[[:Category:User de-1|grundlegende]] [[:Category:User de|Deutschkenntnisse]]'''.
|}
&lt;/div&gt;[[Category:User de|{{PAGENAME}}]][[Category:User de-1|{{PAGENAME}}]]
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:User de]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>as46771g515bwt29nc4hgn0pd22znru</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User tr</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2057</id>
    <revision>
      <id>3775</id>
      <timestamp>2010-08-21T05:16:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat Vildanov</username>
        <id>404</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6ef7a7 1px;margin:1px&quot;&gt; {| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#c5fcdc&quot; | style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-alig...»</comment>
      <origin>3775</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="500" sha1="9jcx7ol47phtse097vqkp8vz1fveq4e" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6ef7a7 1px;margin:1px&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#c5fcdc&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-align:center;font-size:14pt&quot; | '''tr'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot; | Bu kullanıcının '''[[:Category:User tr-N|ana dili]]''' '''[[:Category:User tr|Türkçe]]'''&amp;#39;dir.[[Category:User tr|{{PAGENAME}}]][[Category:User tr-N|{{PAGENAME}}]]
|}&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:User tr]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9jcx7ol47phtse097vqkp8vz1fveq4e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User de-2</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2058</id>
    <revision>
      <id>3776</id>
      <timestamp>2010-08-21T05:21:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat Vildanov</username>
        <id>404</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #C0C8FF 1px;margin:1px;&quot;&gt; {| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#F0F8FF&quot; | style=&quot;width:45px;height:45px;background:#C0C8FF;text-ali...»</comment>
      <origin>3776</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="522" sha1="3qifz9ehk7an8ti506t92tam4ut5bz2" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #C0C8FF 1px;margin:1px;&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#F0F8FF&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#C0C8FF;text-align:center;font-size:14pt;&quot; | '''de-2'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em&quot; | Dieser Benutzer hat '''[[:Төркем:User de-2|fortgeschrittene]]''' '''[[:Төркем:User de|Deutschkenntnisse]]'''.[[Category:User de|{{PAGENAME}}]][[Category:User de-2|{{PAGENAME}}]]
|}&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:User de]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>3qifz9ehk7an8ti506t92tam4ut5bz2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит/Телләр</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2059</id>
    <revision>
      <id>6261</id>
      <parentid>4439</parentid>
      <timestamp>2013-12-22T13:52:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>18mk</username>
        <id>861</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>6261</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3970" sha1="jy4urwhow0puc3wtdiyarlt6fw2ai2u" xml:space="preserve">; &lt;small&gt;10 000 мәкаләдән артык:&lt;/small&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:100%; margin-left: 2em; margin-right: 2em;&quot;&gt;
[[:de:|Deutsch&amp;nbsp;(Алманча)]]
- [[:en:|English&amp;nbsp;(Инглизчә)]]
; &lt;small&gt;1000 мәкаләдән артык:&lt;/small&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:100%; margin-left: 2em; margin-right: 2em;&quot;&gt;
[[:es:|Español&amp;nbsp;(Испанча)]]
- [[:fr:|Français&amp;nbsp;(Французча)]]
- [[:he:|&amp;#1506;&amp;#1489;&amp;#1512;&amp;#1497;&amp;#1514;&amp;nbsp;(Ивритча)]]
- [[:hu:|Magyar&amp;nbsp;(Венгерча)]]
- [[:it:|Italiano&amp;nbsp;(Итальянча)]]
- [[:ja:|&amp;#26085;&amp;#26412;&amp;#35486;&amp;nbsp;(Японча)]]
- [[:nl:|Nederlands&amp;nbsp;(Недерландча)]]
- [[:pl:|Polski&amp;nbsp;(Полякча)]]
- [[:pt:|Português&amp;nbsp;(Португальча)]]
- [[:ru:|&amp;#1088;&amp;#1091;&amp;#1089;&amp;#1089;&amp;#1082;&amp;#1080;&amp;#1081;&amp;nbsp;(Русча)]]
&lt;/div&gt;

; &lt;small&gt;100 мәкаләдән артык:&lt;/small&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:100%; margin-left: 2em; margin-right: 2em;&quot;&gt;
[[:ar:|العربية&amp;nbsp;(Гарәпчә)]]
- [[:id:|Bahasa Indonesia&amp;nbsp;(Индонезийча)]]
- [[:bg:|&amp;#1041;&amp;#1098;&amp;#1083;&amp;#1075;&amp;#1072;&amp;#1088;&amp;#1089;&amp;#1082;&amp;#1080;&amp;nbsp;(Болгарча)]]
- [[:ca:|Català&amp;nbsp;(Каталанча)]]
- [[:zh:|中文&amp;nbsp;(Кытайча)]]
- [[:cs:|Če&amp;#0353;tina&amp;nbsp;(Чехча)]]
- [[:da:|Dansk&amp;nbsp;(Дантча)]]
- [[:ang:|Englisc&amp;nbsp;(Иске инглизчә)]]
- [[:eo:|Esperanto&amp;nbsp;(Эсперанто телендә)]]
- [[:fa:|&amp;#1601;&amp;#1575;&amp;#1585;&amp;#1587;&amp;#1740;&amp;nbsp;(Фарсыча)]]
- [[:gl:|Galego&amp;nbsp;(Галиҗанча)]]
- [[:is:|Íslenska&amp;nbsp;(Исландча)]]
- [[:ko:|&amp;#54620;&amp;#44397;&amp;#50612;&amp;nbsp;(Корейча)]]
- [[:lt:|Lietuvių&amp;nbsp;(Литвуанча)]]
- [[:mk:|Македонски&amp;nbsp;(Македонча)]]
- [[:no:|Norsk&amp;nbsp;(Норвегча)]]
- [[:sr:|&amp;#1089;&amp;#1088;&amp;#1087;&amp;#1089;&amp;#1082;&amp;#1080;&amp;nbsp;(Сербча)]]
- [[:sq:|Shqip&amp;nbsp;(Албанча)]]
- [[:sk:|Slovenčina&amp;nbsp;(Словакча)]]
- [[:fi:|Suomi&amp;nbsp;(Финча)]]
- [[:sv:|Svenska&amp;nbsp;(Шведча)]]
- [[:ta:|தமிழ்&amp;nbsp;(Тамилча)]]
- [[:th:|ไทย&amp;nbsp;(Тайча)]]
- [[:tr:|Türkçe&amp;nbsp;(Төрекчә)]]
- '''Татарча/Tatarça&amp;nbsp;'''
- [[:uk:|Українська (Украинча)]]
&lt;/div&gt;

; &lt;small&gt;10 мәкаләдән артык:&lt;/small&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:90%; margin-left: 2em; margin-right: 2em;&quot;&gt;
&lt;small&gt;
[[:als:|Alemannisch&amp;nbsp;(Әлеманча)]]
- [[:hy:|Հայերեն&amp;nbsp;(Әрмәнчә)]]
- [[:be:|Беларуская&amp;nbsp;(Беларусча)]]
- [[:bn:|বাংলা&amp;nbsp;(Бенгалча)]]
- [[:bs:|Bosanski&amp;nbsp;(Баснийча)]]
- [[:su:|Basa&amp;nbsp;Sunda&amp;nbsp;(Сөнданейча)]]
- [[:cv:|Чăваш&amp;nbsp;(Чуашча)]]
- [[:cy:|Cymraeg&amp;nbsp;(Уельча)]]
- [[:na:|Dorerin&amp;nbsp;Naoero&amp;nbsp;(Наорейча)]]
- [[:el:|Ελληνικά&amp;nbsp;(Грекча)]]
- [[:et:|Eesti&amp;nbsp;(Эстонча)]]
- [[:fy:|Frysk&amp;nbsp;(Көнбатыш фирсыча)]]
- [[:ka:|ქართული&amp;nbsp;(Грузинча)]]
- [[:hr:|Hrvatski&amp;nbsp;(Харватча)]]
- [[:ia:|Interlingua (Интеллингуача)]]
- [[:ie:|Interlingue (Интеллингуейача)]]
- [[:ku:|Kurdî&amp;nbsp;/&amp;nbsp;كوردی&amp;nbsp;(Көрдчә)]]
- [[:la:|Latina&amp;nbsp;(Латинча)]]
- [[:ml:|മലയാളം&amp;nbsp;(Маяламча)]]
- [[:mr:|मराठी&amp;nbsp;(Марафича)]]
- [[:ro:|Român&amp;#259;&amp;nbsp;(Румынча)]]
- [[:simple:Main Page|Simple&amp;nbsp;English (Гади инглизчә)]]
- [[:sl:|Slovenščina&amp;nbsp;(Словенча)]]
- [[:tl:|Tagalog (Тагалогча)]]
- [[:te:|తెలుగు&amp;nbsp;(Төлегчә)]]
- [[:vi:Trang Chính|Tiếng&amp;nbsp;Việt&amp;nbsp;(Вьетнамча)]]
- [[:ur:|اردو&amp;nbsp;(Урдыча)]]
&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;div style=&quot;text-align: center; font-weight: bold;&quot; class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
- [[m:List of Wikibooks#List of Wikibooks|Башка телләр »]]
&lt;/div&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>jy4urwhow0puc3wtdiyarlt6fw2ai2u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит/Архив</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2060</id>
    <revision>
      <id>3918</id>
      <parentid>3786</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:20:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3918</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4976" sha1="gpcnmg05uy70s2w2zgtg7l2yxn737l4" xml:space="preserve">== 2004 ел - 21 август 2010 ел ==
{| style=&quot;background:transparent;&quot;
| width=70% valign=top |

{| style=&quot;background:transparent;&quot;
| width=70% valign=top |
&lt;span style=&quot;position:relative;top:-6px;left:5px&quot;&gt;[[Рәсем:hwbrowser.svg|40px]]&lt;/span&gt;
{| style=&quot;background:white;border:1px solid #8898BF;margin-top:-35px&quot; cellspacing=0 cellpadding=0
|style=&quot;border-bottom:1px solid #8898BF;font-size:1.1em; font-weight:bold; margin:0 0; padding:0em 1em;background:#C8D8FF;padding-left:50px&quot;| '''Викикитап хакында'''
|-
|style=&quot;padding:0.2em;&quot;|

Wikibooks дөньясына [[Wikibooks:Рәхим итегез|рәхим итегез]]!&lt;br&gt; Без '''ирекле, ачык эчтәлекле китаплар''', кулланма вә башка мәтеннәр төзү белән шөгыльләнәбез, һәм 2004 елның 14 октябреннән башлап, Wikibooks'ның Татар өлешендә '''[[:{{ns:Category}}:Китаплар|{{KitapSanı}}]]''' китап һәм '''[[Special:Statistics|{{NUMBEROFARTICLES}}]]'''  сәхифә җыйдык. Wikibooks турында ярдәм кирәк булса, [[Ярдәм:Эчтәлек|ярдәм бүлегенә]] яки [[Wikibooks:Өйрәнү үзәге|өйрәнү үзәгенә]] кереп кара.
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot; class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[Image:Other languages icon.svg|95px]]&lt;br/&gt;'''[http://www.wikibooks.org Башка телләр]'''&lt;br/&gt;
|}

&lt;span style=&quot;position:relative;top:-4px;left:3px;&quot;&gt;[[Image:Kpdf bookish.svg|40px]]&lt;/span&gt;
{| style=&quot;background:white;border:1px solid #8898BF;margin-top:-35px&quot; cellspacing=0 cellpadding=0 width=100%
|style=&quot;border-bottom:1px solid #8898BF;font-size:1.1em; font-weight:bold; margin:0 0; padding:0em 1em;background:#C8D8FF;padding-left:45px&quot; | Китаплар
|-
|style=&quot;padding:0.2em;&quot;|
'''  Эчтәлек '''

[[Ризык китаплары|Ризык]] |
[[Санак]] |
[[Автомобиль]] 

&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Сәнгать китаплары]] '''
&lt;/div&gt;  
[[Фильмнар]] | [[Фотографчылык]] | [[Бәйрәмнәр]]
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Сәламәтлек китаплары]] '''
&lt;/div&gt;  
[[Психология]] |
[[Санак һәм сәламәтлек]] |
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Телләр өйрәнү китаплары]] '''
&lt;/div&gt;  
[[Алманча]] | [[Инглизчә]] | [[Испанча]] | [[Төрекчә]] | [[Русча]] | [[Гарәпчә]] | [[Кытайча]] | [[Татарча]]  
&lt;div style=&quot;border-bottom: 1px dashed #9999CC;&quot;&gt;
''' [[Хоббилар|Хобби китаплары]] '''
&lt;/div&gt; 
[[Оригами]]

&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
''[[Махсус:Categories|Бөтен төркемнәр]] - [[Махсус:Allpages|Бөтен сәхифәләр]] - [[Махсус:NewPages|Яңа битләр]]''
&lt;/div&gt;
|}
&lt;span style=&quot;position:relative;top:-4px;left:3px;&quot;&gt;[[Файл:Nuvola_apps_kdmconfig.png|40px]]&lt;/span&gt;
{| style=&quot;background:white;border:1px solid #8898BF;margin-top:-35px&quot; cellspacing=0 cellpadding=0 width=100%
|style=&quot;border-bottom:1px solid #8898BF;font-size:1.1em; font-weight:bold; margin:0 0; padding:0em 1em;background:#C8D8FF;padding-left:45px&quot; |Викикитап проектында катнашу
|-
|style=&quot;padding:0.2em;&quot;|
Викикитапта катнашырга бик җиңел. Сез яңа китаплар, рәсемнәр куша аласыз, мәгълуматларны төзәтә аласыз. Катнашырга курыкмагыз! Хаталарыгыз булса Сездән соң башка кеше төзәтә алачак.

&lt;center&gt;
&lt;div style=&quot;width: 85%;
            border: solid 1px SlateBlue;
            background-color: lavender;
            padding: 1em;
            text-align: left;
            font-size: 120%;&quot;&gt;

[[Image:Nuvola_apps_kmessedwords.png|23px]]
'''[[Ярдәм:Башлау|Башлау]]''' &lt;small&gt;''моннан башлый аласыз''&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;/center&gt;
&lt;/div&gt;
|}

|valign=top|
&lt;span style=&quot;position:relative;top:-4px;left:3px;&quot;&gt;[[Räsem:Nuvola apps bookcase.png|40px]]&lt;/span&gt;
{| style=&quot;background:#f2f2ff;border:1px solid #8898BF;margin-top:-35px&quot; cellspacing=0 cellpadding=0 width=100%
|style=&quot;border-bottom:1px solid #8898BF;font-size:1.1em; font-weight:bold; margin:0 0; padding:0em 1em;background:#C8D8FF;padding-left:45px&quot; |Сайланган китаплар
|-
|style=&quot;padding:0.2em;&quot;|
{{Сайланган китаплар}}
|}

{{{{SITENAME}}Тугандашлары}}
&lt;/div&gt;[[en:Main Page]] [[de:Hauptseite]] [[tr:Ana Sayfa]] [[fr:Accueil]] [[es:Portada]] [[it:Pagina principale]] [[simple:Main Page]] 
[[ar:]]
[[az:]]
[[da:]]
[[el:]]
[[eu:]]
[[fa:]]
[[he:]]
[[is:]]
[[ja:]]
[[ka:]]
[[kk:]]
[[ku:]]
[[hu:]]
[[pl:]]
[[ru:]]
[[tr:]]
[[tk:]]
[[tl:]]
[[ug:]]
[[ur:]]
[[uz:]]
__NOTOC__
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>gpcnmg05uy70s2w2zgtg7l2yxn737l4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Group-Staff</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2061</id>
    <revision>
      <id>3788</id>
      <timestamp>2010-08-22T11:54:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Хезмәткәрләр»</comment>
      <origin>3788</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" sha1="3mej8iuqvu0edt16jr5fty7z3lmdnws" xml:space="preserve">Хезмәткәрләр</text>
      <sha1>3mej8iuqvu0edt16jr5fty7z3lmdnws</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Group-Staff-member</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2062</id>
    <revision>
      <id>3789</id>
      <timestamp>2010-08-22T11:55:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «хезмәткәр»</comment>
      <origin>3789</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18" sha1="qnjavmnpczjxj10pgealgrbwp9v5hhe" xml:space="preserve">хезмәткәр</text>
      <sha1>qnjavmnpczjxj10pgealgrbwp9v5hhe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыстыбый</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2065</id>
    <revision>
      <id>6591</id>
      <parentid>4230</parentid>
      <timestamp>2015-08-21T20:37:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cekli829</username>
        <id>271</id>
      </contributor>
      <origin>6591</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1895" sha1="rznkf1c5ck13qe7x5pemyosik0ddycb" xml:space="preserve">Безнең як элек-электән кыстыбый, өчпочмак, манты сатып дан тота. Әлеге сату урынын уены-чыны белән бергә &quot;Кыс­тыбый базары&quot; диләр.

Без гаиләбез белән камыр ризыкларын бик яратабыз. Миңа аларны әзерләгәндә кечкенә кызларым да булыша. Бүген сезгә кыстыбый пешерүнең ике төрле юлын тәкъдим итәргә булдым.
[[Файл:Qistibi.jpg|thumb|right]]
Юл өстендә сатыла торганын без үзара &quot;Яке кыстыбые&quot; дип йөртәбез. Аны әзерләү өчен әчегә куелган камыр кирәк булачак. Камыр күтәрелгән арада бәрәңге әрчеп, боламык ясыйбыз. Аннан соң кечкенә тәлинкә формасында камыр җәеп, эченә бәрәңге салып, як-якларын бөреп куябыз. Табага май салып ике ягын кыздырабыз.

Рәсемдәге кыстыбый болайрак пешерелә. Савытка җылы су, майонез, чеметеп тоз һәм сода салып камыр басабыз. Эчлек өчен бәрәңге боламыгы әзерләнә. Бәрәңгене ике очракта да җылы сөт салып төяргә кирәк. Аннан соң камырны җәеп табага әз генә үсемлек мае салып, як-ягын кыздырып алабыз. Эченә боламык салып кыстыбыйны сыер мае белән майлап табынга бирәбез.

[[Төркем:Татар милли халык ашлары]]
[[Төркем:Татар ризыклары]]</text>
      <sha1>rznkf1c5ck13qe7x5pemyosik0ddycb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татарстан Совет Социалистик Республикасының Дәүләт Суверенитеты турында Декларация</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2066</id>
    <revision>
      <id>4226</id>
      <parentid>3802</parentid>
      <timestamp>2010-10-24T16:35:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4226</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5166" sha1="gs1ox2p8a5dgpe4bogjuwznn8yzzcqk" xml:space="preserve">'''Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы Югары Советы,'''

 
– республиканың күпмилләтле халкы язмышы өчен тарихи җаваплылыкны аңлап;

 
– Россия Федерациясендә һәм  Совет  Социалистик Республикалар Союзында яшәүче барлык халыкларның суверен хокукларына ихтирам белдереп;

 
– автономияле республика статусының аның күпмилләтле халкының киләчәктә сәяси, экономик, социаль һәм рухи үсеше мәнфәгатьләренә туры килмәвен күрсәтеп үтеп;

 
– татар милләтенең, республикада яшәүче бөтен халыкның үзбилгеләнүгә булган аерылгысыз хокукын тормышка ашырып;

 
– демократик хокукый дәүләт төзергә омтылып,

 
1. Татарстанның дәүләт суверенитетын игълан итә һәм аны Татарстан Совет Социалистик Республикасы– Татарстан Республикасы итеп үзгәртә.

 
2. Татарстан  ССР территориясендәге җир һәм аның байлыклары, башка табигый байлыклар һәм башка ресурслар бары тик аның халкының милке булып тора.

 
3. Татарстан ССР үз территориясендә яшәүче барлык гражданнарга, нинди милләттән булуларына, социаль чыгышлары, диннәре, политик инанулары нинди булуга һәм башка аерымлыкларга карамастан, кешегә тигез хокуклар һәм ирекләр гарантияли, Татарстан ССРда татар һәм рус телләренең дәүләт теле сыйфатында тигез хокуклы кулланылуы, башка милләтләрнең телләрен саклау һәм үстерү гарантияләнә.

 
4. Киләчәктә Конституциядә, башка хокукый норматив актларда, дәүләт тормышында дәүләтнең рәсми исемен «Татарстан Совет Социалистик Республикасы» (Татарстан ССР яки Татарстан Республикасы) дип кулланырга.

 
Республика дәүләт властеның югары органын – «Татарстан Совет Социалистик Республикасы Югары Советы» дип, ә ул кабул итә торган актларны – Татарстан Совет Социалистик Республикасы Югары Советы актлары дип исемләргә.

 
5. Бу Декларация Татарстан ССР Конституциясен эшләү,  Татарстан ССР законнарын үстерү өчен, Татарстан ССРның Союз договорын, РСФСР һәм башка республикалар белән договорлар әзерләүдә һәм төзүдә катнашуы өчен, Татарстан ССР дәүләт төзелешенең аеруча мөһим мәсьәләләрен һәм аның ССР Союзы, РСФСР һәм башка республикалар белән мөнәсәбәтләрен аның халкы тикшерүенә чыгару өчен нигез булып тора.

 
Татарстан ССР Конституциясе һәм законнары Татарстан ССРның бөтен территориясендә өстенлекле.

 
6. Татарстан ССРның яңа Конституциясен, башка законнарны һәм норматив актларны кабул иткәнгә кадәр Татарстан ССР территориясендә Татарстан ССРның, РСФСР һәм ССР Союзының Татарстан ССРның дәүләт суверенитеты турындагы Декларациягә каршы килми торган законнары һәм закон актлары гамәлдә булуны дәвам иттерә.

 
Бу Декларация аны кабул итү вакытыннан көченә керә.

 
Татарстан Совет Социалистик Республикасы  

Югары Советы рәисе                                                                                                                   '''''М. ШӘЙМИЕВ.'''''                                                                             


'''
Казан. 1990 ел, 30 август.'''
[[Төркем:Документлар]]</text>
      <sha1>gs1ox2p8a5dgpe4bogjuwznn8yzzcqk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Chemic Element</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2067</id>
    <revision>
      <id>3804</id>
      <timestamp>2010-08-24T11:19:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Chemic Element]]» бите «[[Химик элементлар]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>3804</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47" sha1="opnqonk1nh26yzoem1fc8y018hw0vd4" xml:space="preserve">#yünältü [[Химик элементлар]]</text>
      <sha1>opnqonk1nh26yzoem1fc8y018hw0vd4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Химия</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2068</id>
    <revision>
      <id>3806</id>
      <timestamp>2010-08-24T11:21:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Фән]]»</comment>
      <origin>3806</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="cjzqbs2odbwx3jzsn92mhkj1fdsw19g" xml:space="preserve">[[Төркем:Фән]]</text>
      <sha1>cjzqbs2odbwx3jzsn92mhkj1fdsw19g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Фән</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2069</id>
    <revision>
      <id>3807</id>
      <timestamp>2010-08-24T11:22:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>3807</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User tt-0</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2070</id>
    <revision>
      <id>5210</id>
      <parentid>3808</parentid>
      <timestamp>2011-06-28T22:42:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dcljr</username>
        <id>466</id>
      </contributor>
      <comment>if you don't speak the language, you shouldn't be in the user category for that language</comment>
      <origin>5210</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="614" sha1="4v0pa1k91o5vdowqj5m4khyi56hnqt8" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px&quot;&gt;
&lt;table cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#E0E8FF&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td style=&quot;width:45px;height:45px;background:#99B3FF;text-align:center;font-size:14pt&quot;&gt;'''tt-0'''&lt;/td&gt;
&lt;td style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em;&quot;&gt;Бу '''[[:Category:Äğzä tt|кулланучы]]''' '''[[:Category:Äğzä tt-0|Татарча аңламый]]'''.
&lt;noinclude&gt;[[Category:Äğzä tt|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;[[Category:Äğzä tt-0|{{PAGENAME}}]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Törkem:Татар телле кулланучылар|T]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>4v0pa1k91o5vdowqj5m4khyi56hnqt8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User en</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2071</id>
    <revision>
      <id>3809</id>
      <timestamp>2010-08-24T11:25:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6ef7a7 1px;margin:1px;&quot;&gt; {| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#c5fcdc;&quot; | style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-al...»</comment>
      <origin>3809</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4544" sha1="lw2vk0r68x5tuizu021hgz5ldh9s6ls" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float:left;border:solid #6ef7a7 1px;margin:1px;&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width:238px;background:#c5fcdc;&quot;
| style=&quot;width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-align:center;font-size:14pt;&quot; | '''en'''
| style=&quot;font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em;&quot; | This user is a '''[[:Category:Äğzä en-N|native]]''' speaker of '''[[:Category:Äğzä en|English]]'''.
|}
&lt;/div&gt;[[Category:User en|{{PAGENAME}}]][[Category:User en-N|{{PAGENAME}}]]
&lt;noinclude&gt;[[Törkem:User en]]&lt;/noinclude&gt;
&lt;noinclude&gt;
[[af:Sjabloon:Gebruiker en]]
[[ak:Template:User en-N]]
[[als:Vorlage:User en]]
[[am:መለጠፊያ:User en]]
[[an:Plantilla:User en]]
[[ang:Bysen:Brūcend en]]
[[ar:قالب:مستخدم en]]
[[ast:Plantía:Usuarios por idioma (en)]]
[[az:Şablon:User en]]
[[bat-smg:Šabluons:User en]]
[[be:Шаблон:User en]]
[[be-x-old:Шаблён:User en]]
[[bg:Шаблон:Потребител en]]
[[bn:টেমপ্লেট:User en]]
[[bo:Template:User en]]
[[bpy:মডেল:User en]]
[[br:Patrom:User en]]
[[bs:Šablon:Korisnik en]]
[[ca:Plantilla:Babel en]]
[[ceb:Plantilya:User en]]
[[chr:Template:User en]]
[[cs:Šablona:User en]]
[[cu:Обраꙁь́ць:User en]]
[[cv:Шаблон:User en]]
[[cy:Nodyn:Defnyddiwr en]]
[[da:Skabelon:Bruger en]]
[[de:Vorlage:User en]]
[[el:Πρότυπο:Χρήστης en]]
[[eml:Template:User en]]
[[en:Template:User en]]
[[eo:Ŝablono:Vikipediisto en]]
[[es:Plantilla:·Usuarios por idioma (en)]]
[[et:Mall:User en]]
[[eu:Txantiloi:·Hizkuntza (en)]]
[[fa:الگو:User en]]
[[fi:Malline:User en]]
[[fiu-vro:Näüdüs:User en]]
[[fo:Fyrimynd:Brúkari en]]
[[fr:Modèle:Utilisateur en]]
[[fur:Model:Utent en]]
[[fy:Berjocht:Meidogger/Taal en]]
[[ga:Teimpléad:Úsáideoir en]]
[[gl:Modelo:User en]]
[[got:Template:Niutands en]]
[[gv:Clowan:Ymmydeyr en]]
[[he:תבנית:User en]]
[[hi:साँचा:User en]]
[[hr:Predložak:Suradnik en]]
[[hsb:Předłoha:User en]]
[[ht:Modèl:User en]]
[[hu:Sablon:User en]]
[[hy:Կաղապար:User en]]
[[ia:Patrono:Usator en]]
[[id:Templat:User en]]
[[ie:Template:User en]]
[[ilo:Template:User en]]
[[io:Shablono:User en]]
[[is:Snið:Notandi en]]
[[it:Template:Utente en]]
[[ja:Template:User en]]
[[jbo:Template:pilno en]]
[[jv:Cithakan:User en]]
[[ka:თარგი:User en]]
[[kk:Үлгі:User en]]
[[km:ទំព័រគំរូ:User en]]
[[kn:ಟೆಂಪ್ಲೇಟು:User en]]
[[ko:틀:User en]]
[[ku:Şablon:User en]]
[[ky:Template:User en]]
[[la:Formula:Usor en]]
[[lad:Xabblón:User en]]
[[lb:Schabloun:Benotzer en]]
[[lg:Template:User en]]
[[li:Sjabloon:Gebroeker en]]
[[lmo:Mudel:User en]]
[[ln:Modèle:User en]]
[[lo:ແມ່ແບບ:User en]]
[[lt:Šablonas:User en]]
[[lv:Veidne:User en]]
[[map-bms:Cithakan:User en]]
[[mg:Endrika:User en]]
[[mi:Template:User en]]
[[mk:Шаблон:Корисник en]]
[[ml:ഫലകം:User en]]
[[mn:Загвар:User en]]
[[mr:साचा:User en]]
[[ms:Templat:Pengguna en]]
[[mt:Mudell:Utent en]]
[[na:Template:User en]]
[[nah:Nemachiyōtīlli:Tlatequitiltilīlli en]]
[[nap:Modello:User eng]]
[[nds:Vörlaag:User en]]
[[new:Template:User en]]
[[nl:Sjabloon:Gebruiker en]]
[[nn:Mal:Brukar en]]
[[no:Mal:Bruker en]]
[[oc:Modèl:Utilizaire en]]
[[os:Шаблон:User en]]
[[pap:Template:User en]]
[[pdc:Vorlage:User en]]
[[pl:Szablon:User en]]
[[pms:Stamp:User eng]]
[[ps:کينډۍ:User en]]
[[pt:Predefinição:User en]]
[[qu:Plantilla:Ruwaq:en]]
[[ro:Format:Utilizator en]]
[[ru:Шаблон:User en]]
[[sc:Template:Usuariu en]]
[[scn:Template:User en]]
[[sco:Template:Uiser en]]
[[sd:سانچو:User en]]
[[se:Template:User en]]
[[sh:Šablon:User en]]
[[simple:Template:User en]]
[[sk:Šablóna:User en]]
[[sl:Predloga:Uporabnik en]]
[[so:Template:User en]]
[[sq:Stampa:User en]]
[[sr:Шаблон:Корисник en]]
[[su:Citakan:User en]]
[[sv:Mall:Användare en]]
[[sw:Kigezo:User en]]
[[ta:வார்ப்புரு:User en]]
[[te:మూస:User en]]
[[tg:Шаблон:User en]]
[[th:แม่แบบ:User en]]
[[tk:Şablon:User en]]
[[tl:Suleras:User en]]
[[tpi:Template:User en]]
[[tr:Şablon:Kullanıcı en]]
[[udm:Шаблон:User en]]
[[ug:Template:User en]]
[[uk:Шаблон:User en]]
[[ur:سانچہ:User en]]
[[uz:Andoza:User en]]
[[vec:Modèl:Utente en]]
[[vi:Bản mẫu:User en]]
[[vo:Samafomot:User en]]
[[wa:Modele:User en]]
[[war:Template:User (en)]]
[[wuu:模板:User en]]
[[yi:מוסטער:User en]]
[[zea:Sjabloon:Gebruker en]]
[[zh:Template:User en]]
[[zh-min-nan:Template:User en]]
[[zh-yue:Template:User en]]
[[zu:Template:User en]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>lw2vk0r68x5tuizu021hgz5ldh9s6ls</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Башбит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2072</id>
    <redirect title="Баш бит" />
    <revision>
      <id>6691</id>
      <parentid>3811</parentid>
      <timestamp>2016-05-15T15:09:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Derslek</username>
        <id>753</id>
      </contributor>
      <comment>[[Баш бит]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>6691</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27" sha1="31qsylb5a48l53vle59gy4l63j8cbhg" xml:space="preserve">#redirect [[Баш бит]]</text>
      <sha1>31qsylb5a48l53vle59gy4l63j8cbhg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ISO 216: Format A, B, C</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2075</id>
    <revision>
      <id>3818</id>
      <timestamp>2010-08-28T09:47:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[ISO 216: Format A, B, C]]» бите «[[Битләр форматы]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>3818</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" sha1="spdkzhe24ad9ngzjnwqqx01bgffr7dk" xml:space="preserve">#yünältü [[Битләр форматы]]</text>
      <sha1>spdkzhe24ad9ngzjnwqqx01bgffr7dk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Космодром һәм сессия, космонавт Әгъләм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2076</id>
    <revision>
      <id>4907</id>
      <parentid>4053</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T13:59:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4907</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17808" sha1="rw1nq43oaxhy8tpxxnwm4na5qm1bswv" xml:space="preserve">Ниһаять, безнең урамга да бәйрәм килде. Русия президенты Казанда Татарстанның илбашы белән чираттагы очрашуында: «Нишләп татарлар космоска очмый, дип тинтерәттегез, менә хәзер сезгә ирек, күпме телисез, үзегездә шулкадәр космодром төзегез!» —диде. Әлеге очрашуга ниндидер юллар белән килеп эләккән бер татар агаена хәбәр гаять тәэсир итте. Ул, дулкынлануын яшерә алмыйча, җиңелчә калтыранган куллары белән үз башындагы түбәтәен алды да Русия президентының тузганактай ак башына батырды. «Өлкән туташның моңа бик тә күңеле булды. Ул балкып елмайды һәм «Спасибо, россияне!» диде. Аннан соң, уң кулын йодрыклап, өскә чөеп алды...

Казан трамвайларында акчасыз халыкны шаккатырып йөргән Русия президентына мылтык чехолы, машина утыргычы япмасы, Арча башмагы, кукмара киез итеге, ау өчен махсус тегелгән мех чалбар һәм Казан сырасы, Буа шикәре, Азнакай карабодае, Минзөлә аракысы ише хисапсыз бүләк-күчтәнөчлөр биреп, китәр алдыннан Чистайның «Гимаев» аракысы белән сыйлап, аны көч-хәл белән озатып җибәргәч, атна саен чит илләргә барып, аларның пляжларында, супер-кибетләрендә ике як өчен дә бик файдалы булган эшлекле сөйләшүләр уздырып кайткан җитәкче депутатлар һәм гади депутатлар Дәүләт Советының чираттан тыш үткәреләсе сессиясенә җыелдылар. Сессиянең көн тәртибенә бер генә мөһим һәм төп мәсьәлә куелган иде: кичекмәстән космодром төзү. Мәсьәлә, артык җитди булуга карамастан, ул гадәттәгечә бик тиз хәл кылынды: депутатлар Болгарнур (матур яңгырашлы бу исемне депутат Ренат Харис тәкъдим итте) космодромын «Татарфильм» киностудиясенә моннан биш-алты ел элгәре бүлеп бирелгән җирдә төзергә, дигән бердәм фикергә килделәр. Шуннан соң депутатлар галәмгә беренче булып очарга тиешле татар космонавты кандидатурасы хакында, аерым алганда, атаклы тракторчы яки көненә һәр сыердан уналтышар литр сөт савып алган алдынгы савымчы кандидатурасы турында кызыклы әңгөмә-бәхәс куертып җибәрделәр. Шулай ике көн дәвамында бәхәсләшкәннән, дустанә чәкәләшкәннән соң, бер мәшһүр татар шагыйрен җибәрүдән дә отышлысы булмас, дигән фикергә тукталдылар. Тик менә кемне җибәрергә?

— Галәмгә урыс телен һәм Дәрдемәнд иҗатын тирәнтен белгән шагыйрь очарга тиеш! — дип, барча депутатка да аңлаешлы итеп, урысча кистереп әйтте депутат-шагыйрь Ренат Харис һәм, мөмкинлектән файдаланып, пөхтә кәчтүменең түш кесәсеннән Дөрдемәнднең уч төбе хәтле китабын тартып чыгарды, аннары алдан ук үзе билгеләп куйган бер битен ачты да мәгълүм шигырьдән өзек китерде:

...Чыкты җилләр, Купты тулкьш — Ил корабын җил сөрә!..

Әлеге шигъри юлларны татарча укыгач, Ренат Харис өзекне урысчага тәрҗемә итеп бәян кылды.

— Дәрдемөнднең бу шигырьдә татарның беренче космик корабы турында сүз алып барганлыгы инде һәркемгә дә аңлашылгандыр, шәт?! — диде депутат-шагыйрь. Ренат Харистан соң мөнбәргә тагын бер депутат-шагыйрь — Роберт Миңнуллин күтәрелде. Ул да сүзен урысча шома гына башларга җыенган иде, өлгермичә калды, залдан икенче Миңнуллин-ның — депутат Туфан Миңнуллинның көр вә гаярь тавышы ишетелде:

— Телебез бетә бит, җәмәгать! Шул хакта сөйләшик! Югыйсә без һаман сарыклар хәлендә!

Сессия барган залның бер кумырыгында — журналист халкы өчен билгеләнгән урыннарның берсендә утырган Риман Гыйлемханов иртәгә «Татарстан яшьләре» гөзитендә чыгасы мәкаләсенең тәүге җөмләсен язып куйды: «Туфан абый, гадәттәгечә: «Сарыкларга тел кирәкми!» — дип, бик образлы итеп әйтте...»

Залны үзенә каратып торудан җиңелчө ләззәт кичереп алганнан соң, депутат-шагыйрь Роберт Миңнуллин сүзен татарча башларга булды:

— Үтә җитди, үтә мөһим мәсьәлә хакында сөйләшә башласак, Туфан абый сүзне гел шулай читкә алып китә инде ул,— диде.—Аның хәлен аңларга була: ул бит —драматург...

Шулай диде дә депутат-шагыйрь сүзнең мөгезеннән эләктерде:

— Хөрмәтле коллегалар, депутат иптәшләр! Ренат Мөгъсумович дөрес әйтте. Чыннан да, балалар шагыйрьләре моңарчы гел рәнҗетелеп, кыерсытылып киленде. Инде менә ничә еллар аларга Тукай бүләге бирелгәне юк. Исеме чит илдә дә билгеле булган балалар шагыйрен галәмгә очырасы иде. Андыйлар бездә бар. Алар икәү. Икесе дә халыкара Андерсен бүләге лауреатлары. Берсе — инде шактый олыгайган булуына карамастан, һаман да шәп шигырьләрен язып, балаларны куандыручы Шәүкәт абый Галиев, икенчесе... Анысын әйтмәсәм дә беләсез инде!—диде ул һәм, сүзләрен раслап-җөпләп дигәндәй, депутат-шагыйрь балалар өчен әле генә тәнәфестә урысча иҗат иткән «Энекәш кирәкми миңа!» дигән шигырен укыды.

Депутат Туфан Миңнуллин «Нинди остроумный шигырь!» дип башын чайкап куйган мәлдә, президиумда көчле кул чабу тавышы ишетелде. Р.Миңнуллин, сөенеп, артына борылып-күтөрелеп карады: каты кул чабучы Югары Совет рәисе иптәш Лихачев үзе икән! Ул татарча шәп белүен әнә шулай дәртле алкышлап раслады.

«Шигырьне татарчага хәзер үк тәрҗемә итәргә!» дигән катгый фикергә килеп, депутат-шагыйрь үз урынына барып утырды да кулына шигъри очлы автокаләмен алды...

— Без ел саен елның иң яхшы китап авторын ачыклыйбыз,— дип, махсус татарча сүз башлады шулай ук янә депутат-шагыйрь, республикабыздагы китапханәләрнең башлыгы Разил Вәлиев.—Әле күптән түгел генә, узган ел нәтиҗәләреннән чыгып, җиңүчеләрне билгеләдек. Минем тәкъдим: кайсы авторның шигъри китабы җиңеп чыккан — шуны җибәрәсе иде галәмгә!

Ул, итагать саклаптыр инде, үз китабының менә ничә ел рәттән беренче урын алуы хакында әйтүне кирәксенмәде.

Разил Вәлиев сүзен тәмамлауга, мөнбәргә депутат-шагыйрь-компози-тор Илсур Хөснетдинов сикереп менде. Татар телен шәп белгәнгәдерме, ул сүзен урысча башлады:

— Вот туты наши паеты... Татарски паеты гаварили... Туты... Они сказали... Ну инде... Гаварили о том... потом... что летать-то надо кому-то... космосу... И туты я должен гаварит... Пает далжен быть ишчо замечательный композитором, и ишчо популярный певецом... и... ни... деньги надо иметь... Туты...

— Галәмгә очарга өлгерербез. Телне кайгыртырга, телне коткарырга кирәк, җәмәгать! — дип, янә залга реплика ташлады депутат-драматург Туфан Миңнуллин.

«Татарстан яшьләре» хәбәрчесе Р.Гыйлемханов, ошбу сүзләрне ишетүгә, алдындагы кәгазенә иелде: «Галәмгә очу өчен тел белү кирәк!» — дип, Туфан абый дөрес әйтте...

— Ветераннар, пенсионерлар арасында татар телен яхшы белгән шагыйрьләр дә бар. Аларны да онытып бетермик! — дип, Т.Миңнуллинның сүзен җөпләп куйды депутат Фәндәс Сафиуллин.

Ул, нишләптер депутат булса да, ни шагыйрь, ни драматург, хәтта соавтор-композитор да түгел иде. Депутат-прозаик Ринат Мөхәммәдиев, озын буйлы булуына карамастан, сүзне кыска тотты:

— Безнең Язучылар берлегендә өч йөздән артык чамасы әгъза бар. Щуларның яртысы — шагыйрьләр. Ярты, дигәннән... Галәмгә кайсы гына шагыйрьне җибәрсәк тә, аларның да, безнең дә йөзебез кызармаячак. Мин бу хакта үзем Мәскәунең югары даирәсе белән еш очрашкалап-гәпләшеп йөргән вакытта Русия президентына да әйткән идем. Минем тәкъдимем: галәмгә шагыйрь Мөдәррис Әгъләмне очырырга кирәк! Ике дә уйламыйча очырыйк аны! Без моның белән отачакбыз гына. Ул галәмнән кире кайтып тормаска да мөмкин. Бу ни дигән сүз? Бу, Мөдәррис Әгъләмгә фатир бирү мәсьәләсе уңай хәл ителде, дигән сүз!

Илбашы да Язучылар берлеге рәисенең тәкъдимен хуплады. Илбашы үзе хуплагач, башка депутатлар да ризалашты. Баксаң, илбашы Әгъләм белән бик нык таныш икән. Президент сабантуе карарга дип Теләчегә баргач, Мөдәррис исә Казан оргсинтез берләшмәсе төтенен бөркәнгән Аккош күлеңдәге дачасына — алачык-фатирына кайткач танышканнар икән. Мөдәррис бу хакта кемгәдер сәгатьләр буе сөйләп торган, диләр...

«Иртәгә Мөдәррис Әгъләмне сессиягә җитәкләп булса да алып килергә, үзе белән конкрет сөйләшергә, ризалыгын алырга» дигән карарга килеп, депутатлар кайсы-кая таралыштылар.

Әмма ни кызганыч: Мөдәррис Әгъләм Казанда юк икән. Дачадагы алачыгына барып карадылар — анда үзе түгел, эзен дә тапмадылар. Чебен гөмбәсе җыеп йөрми микән, дип, урманны айкап чыктылар — юк Мөдәррис. Бакчадашы, мичче-маляр-шагыйрь Сафуан Муллагалидә шигырь язышып ятмый микән, дип, аңа сугылдылар — юк тек юк. Шулай ук бакча-дашы шагыйрь-прозаик-журналист Ркаил Зәйдулла һәм редактор-язучы Зиннур Хөснияр бакчаларында чүп утап, суган йолкып, бәрәңге казып ятадыр, дигән өмет белән аларга да кагылып чыктылар — юк Мөдәррис, юк... Әйтерсең лә Мөдәррисне җир упкан. ...Инде М.Әгъләм кандидатурасы бераз онытыла төшеп, сессиядә бәхәс депутат-шагыйрь Ренат Харисның «Татар космонавты шагыйрь булу, Дәрдемөнд иҗатын белү өстенә, рәсем дә ясарга тиеш!» дигән тәкъдиме тирәсендә әйләнгәләнгән көннәрнең берсендә М.Әгълөмнең кайдалыгы ачыкланды.

Бу хактагы мәгълүматы белән сатирик-язучы Фәнзаман Баттал матбугат аша уртаклашты. Ул, радио тыңларга бик хирыс кеше буларак, чит ил радио тапшыруларыннан шундыйрак хәбәр ишеткән: галәмнең кайсыдыр төпкеленнән Җиргә җибәрелгән татарча сигналлар алган икән Америка галимнәре. Бу сигналларны радиотыңлаучыларга да ирештергәннәр. «Мөдәррисегезне алып китегез!» дип чәрелдәп кычкырган еламсак тавыш арасыннан Мөдәрриснең дә тавышын танып алган Ф.Баттал. «Алып китегез Мөдәррисегезне! Мондый Мөдәррисләр үзебезнең планетада да муре!» дигән ялварулы чәрелдек тавыш янәшәсендә Әгъләмнең «Еракка китеп кара син, еракка китеп кара!» дигән шагыйранә тавышы коточкыч каты ишетелә иде...» дип язган гәзиттә Ф.Баттал. Парламент халкы аптырашта калды: Мөдәрриснең галәмгә ничекләр очуы, әлеге планетага ничекләр эләгүе хакында беркем дә анык кына әйтә-анлата алмады.

Хәзерге вакытта парламент та, халык та беренче татар космонавты Мөдәррис Әгъләмнең кабат җирдә пөйда булуын зур түземсезлек белән көтә.

Редакциядән. Соңгы сессияләрнең берсендә депутатлар космодром мәсьәләсенә янә кайтып алдылар: «Татарфильм» киностудиясе төзеләсе урынга салынырга тиешле Болгарнур космодромы нигезенә яңа суверен Шәрәф мәчетен вакытлыча торгыза башларга, дигән бердәм фикергә килделәр алар. Халыктан тагын акча җыясы гына калды.

Автор:Ләбиб Лерон
1997

[[Төркем:Ләбиб Лерон]]</text>
      <sha1>rw1nq43oaxhy8tpxxnwm4na5qm1bswv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Тавыш бирүләр</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2077</id>
    <revision>
      <id>5146</id>
      <parentid>5138</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:53:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>5146</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="294" sha1="io32o7r3ex5nljbhdevqs8ij3uysg1r" xml:space="preserve">===Кагыйдәләр:===

[[Идарәчеләр һәм бюрократлар сайлау кагыйдәләре]]

===Сайлаулар:===

*[[Wikibooks:Идарәче статусын алу]]
*[[Wikibooks:Бюрократ статусын алу]]

[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>io32o7r3ex5nljbhdevqs8ij3uysg1r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Anchor</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2078</id>
    <revision>
      <id>6733</id>
      <parentid>3909</parentid>
      <timestamp>2017-02-17T09:07:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>WOSlinker</username>
        <id>726</id>
      </contributor>
      <comment>fix tag</comment>
      <origin>6733</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="835" sha1="b6xwfooxtbnj7fj1hr3n9ptwbedumtt" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#if:{{{11|}}}|&lt;span style=&quot;background:#FFDD80;padding:0.2em 0.5em&quot;&gt; [[Үрнәк:anchor]]: 10нан күбрәк идентификатор бирелгән &lt;/span&gt;|&lt;span id=&quot;{{anchorencode:{{{1}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;{{#if:{{{2|}}}|&lt;span id=&quot;{{anchorencode:{{{2}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;}}{{#if:{{{3|}}}|&lt;span id=&quot;{{anchorencode:{{{3}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;}}
{{#if:{{{4|}}}|&lt;span id=&quot;{{anchorencode:{{{4}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;}}{{#if:{{{5|}}}|&lt;span id=&quot;{{anchorencode:{{{5}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;}}{{#if:{{{6|}}}|&lt;span id=&quot;{{anchorencode:{{{6}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;}}{{#if:{{{7|}}}|&lt;span id=&quot;{{anchorencode:{{{7}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;}}{{#if:{{{8|}}}|&lt;span id=&quot;{{anchorencode:{{{8}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;}}{{#if:{{{9|}}}|&lt;span id=&quot;{{anchorencode:{{{9}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;}}
{{#if:{{{10|}}}|&lt;span id=&quot;{{anchorencode:{{{10}}}}}&quot;&gt;&lt;/span&gt;}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>b6xwfooxtbnj7fj1hr3n9ptwbedumtt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Идарәчеләр һәм бюрократлар сайлау кагыйдәләре</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2079</id>
    <revision>
      <id>5123</id>
      <parentid>4248</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:41:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Викикитап:Идарәчеләр һәм бюрократлар сайлау кагыйдәләре]]» бите «[[Wikibooks:Идарәчеләр һәм бюрократлар сайлау кагыйдәләре]]» битенә күче...</comment>
      <origin>5123</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4642" sha1="loxczbybuvlv3n7mwxphxt4jwj1qznz" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;metadata&quot; style=&quot;background-color:#E8EEF7;margin:0 auto;padding: 0 1em;border: 1px solid #AAAAAA;&quot;&gt;
==Кем идарәче статусына кандидат була ала.==
Татар Википедиясенең [[Wikipedia:Идарәчеләр|идарәчесе]] статусын алыр өчен кандидат әлеге таләпләргә җавап бирергә тиеш:
* '''350'''дән ким булмаган мәгънәле&lt;ref&gt;соңыннан кире кайтарылган үзгәртүләр, интервики кую (беренче тапкыр куелудан тыш) саналмый&lt;/ref&gt; төзәтүләр саны;
* Теркәлү көненнән иң азы 3 ай булырга тиеш.

Бу таләпләргә җавап бирмәгән кандидатлар тавыш бирүдән алыналар.

==Кем бюрократ статусына кандидат була ала.==
Татар Википедиясенең [[Wikipedia:Бюрократлар|бюрократы]] статусын алыр өчен кандидат әлеге таләпләргә җавап бирергә тиеш:
* Теркәлү көненнән иң азы 1 ел булырга тиеш;
* '''1000'''дән ким булмаган мәгънәле төзәтүләр саны;
* Администратор вазыйфаларын иң азыннан 3 ай үтәү.

Бу таләпләргә җавап бирмәгән кандидатлар тавыш бирүдән алыналар.

==Элек тавыш бирүдә катнашканнар==
Әгәр элек тавыш бирүдә катнашканнар идарәче яки бюрократ статусын алмадылар, яки бу вазыйфадан җибәрелделәр икән, кабат үз кандидатурасын элекеге тәкъдим итүдән яки вазыйфадан җибәрелгәннән соң иң кимендә 3 айдан соң гына тәкъдим итә алалар.

==Идарәчеләр һәм бюрократлар сайлавында кем тавыш бирә ала.==
* Теркәлү көненнән иң азы 1 ай булырга тиеш;
* '''50'''дән ким булмаган мәкаләләрдә мәгънәле төзәтүләр саны;
* Тавыш бирү алдыннан иң азы 15 көн өчендә төзәтүләр булу.

==Тәкъдим итү тәртибе==
Әлеге кагыйдәләр тәләпләренә җавап биргән катнашучылар үз кандидатурасын тәкъдим итергә хокуклы. Аларны шулай ук башка катнашучылар тәкъдим итә ала. 

Тәкъдим ителгән яки үз кандидатурасын тәкъдим иткән катнашучы тавыш бирү битендә риза булуын язырга тиеш.

==Сайлау тәртибе==
Тавыш бирү заявка битен эшләгәннән соң башлана һәм 14 көн дәвам итә. Тавыш бирүчеләр '''риза''' яки '''каршы''' тавышларын бирәләр. Шулай ук шик булганда нейтраль позициясен аерым пунктта язып була. Тавыш бирү фәкать иң азыннан 5 кеше тавыш биргән очракта узган тавыш бирү буларак саналалар. 

Идарәчеләрне сайлау процедурасын берәр актив идарәче алып бара. Бюрократларны сайлау процедурасын берәр актив бюрократ алып бара. Процедураны алып барган идарәче яки бюрократ биргән тавышлар буенча нәтиҗә ясый. 

Идарәчегә кандидат 1/2 (50 %)-тан күбрәк '''Риза''' тавышын җыйса, идарәче буларак билгеләнә. Бюрократка кандидат 2/3 (66,(6) %)-тан күбрәк '''Риза''' тавышын җыйса, бюрократ буларак билгеләнә. 

'''Әлеге кагыйдәләр Татар Википедиясендә 15 мең мәкалә җыюга кадәр калалар. Аннары яңа кагыйдәләр кабул булачак.'''

==Искәрмә==
&lt;references/&gt;

==Кагыйдәләрне кабул итү==


===Риза===

===Каршы===

===Бәхәс===


&lt;/div&gt;
[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>loxczbybuvlv3n7mwxphxt4jwj1qznz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Идарәче статусын алу</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2081</id>
    <revision>
      <id>5709</id>
      <parentid>5113</parentid>
      <timestamp>2011-07-09T17:06:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5709</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="505" sha1="jape2aav6lqy7bgplnfeexzauso4lwx" xml:space="preserve">'''Идарәче статусына заявка бу биттә бирелә.'''

[[Wikibooks:Идарәчеләр һәм бюрократлар сайлау кагыйдәләре]]

==Хәзерге тавыш бирүләр==


==Үткән тавыш бирүләр==
*[[Кулланучы:MalTsilna|MalTsilna]] кулланучысын [[Викикитап:Идарәче_статусын_алу/MalTsilna|вакытлы]] идарәче статусы кую. 

[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>jape2aav6lqy7bgplnfeexzauso4lwx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Бюрократ статусын алу</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2082</id>
    <revision>
      <id>6135</id>
      <parentid>5117</parentid>
      <timestamp>2013-02-24T17:53:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jusjih</username>
        <id>425</id>
      </contributor>
      <comment>Remove Untifler from bureaucrat flag</comment>
      <origin>6135</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="956" sha1="kf757zim67t2eg8pjjr0rjs0a4b9hed" xml:space="preserve">'''Бюрократ статусына заявка бу биттә бирелә.'''

==Хәзерге тавыш бирүләр==
==Remove [[user:Untifler|Untifler]] from bureaucrat flag==
Please pardon me for speaking no Turkic. This user is inactive after 2005. I did remind him or her at the [[user talk:Untifler|talk page]] on 2012-10-27 with no answer, so this user may have vanished. For your security, I would like to kindly propose removing the long inactive bureaucrat flag.--[[Кулланучы:Jusjih|Jusjih]] ([[Кулланучы бәхәсе:Jusjih|обсуждение]]) 24 фев 2013, 17:53 (UTC)

===Риза - Аgree - Согласен===
#--[[Кулланучы:Jusjih|Jusjih]] ([[Кулланучы бәхәсе:Jusjih|обсуждение]]) 24 фев 2013, 17:53 (UTC) (as nominator to propose flag removal)

===Каршы - Disagree - Против ===

==Үткән тавыш бирүләр==
[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>kf757zim67t2eg8pjjr0rjs0a4b9hed</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2083</id>
    <revision>
      <id>3837</id>
      <timestamp>2010-08-28T10:19:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{Template doc begin|{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/Документация}}}|notoc={{{notoc|}}}}} {{{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/Документация}}}}}&lt;/div&gt; {{Templa...»</comment>
      <origin>3837</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="237" sha1="lzb9bh7it8q4onkel1h8si51ng3p5l0" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{Template doc begin|{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/Документация}}}|notoc={{{notoc|}}}}}
{{{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/Документация}}}}}&lt;/div&gt;
{{Template doc end}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>lzb9bh7it8q4onkel1h8si51ng3p5l0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Tlinks</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2084</id>
    <revision>
      <id>3923</id>
      <parentid>3838</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:21:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3923</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="935" sha1="sfibjkl6detmzsmp7wmfehwniy4jzj1" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;span style=&quot;float:right; font-size:{{{fontsize|11}}}px; font-weight:normal;&quot; class=&quot;plainlinks&quot;&gt;&lt;!-- 
--&gt;{{#ifexist:{{{lc|}}}|{{#ifeq:{{{dislooklink|}}}|yes||&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[[{{{lc}}}|карау]]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&amp;nbsp;}}&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=edit}} үзгәртү]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&amp;nbsp;{{#ifeq:{{{dishistlink|}}}|yes||&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=history}} тарих]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&amp;nbsp;}}{{#ifeq:{{{diswatchlink|}}}|yes||&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=watch}} саклау (watch)]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&amp;nbsp;}}&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} яңарту]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;|&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=edit&amp;redlink=1}} ясау]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;}}&amp;nbsp;&lt;/span&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{Tlinks|lc=Ürnäk:Tlinks}}&lt;/noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>sfibjkl6detmzsmp7wmfehwniy4jzj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Template doc end</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2085</id>
    <revision>
      <id>3924</id>
      <parentid>3839</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:22:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3924</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="257" sha1="cop6mztlb1qstc356q149boipp53ept" xml:space="preserve">&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;
[[dsb:Pśedłoga:Kóńc dokumentacije]]
[[eo:Ŝablono:Ŝablona dokumentada fino]]
[[hsb:Předłoha:Dokumentacija/kónc]]
[[sk:Šablóna:Dokumentácia/koniec]]
[[xal:Зура:Template doc end]]
&lt;/noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>cop6mztlb1qstc356q149boipp53ept</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Template doc begin</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2086</id>
    <revision>
      <id>6516</id>
      <parentid>3925</parentid>
      <timestamp>2015-03-01T13:27:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dexbot</username>
        <id>1208</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: removing existed iw links in Wikidata</comment>
      <origin>6516</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="654" sha1="q7mut9yx86qdnnlamvt6u4i9n5tzorg" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;div style=&quot;background:#F0F8FF;border:1px dotted #8BCBFF;padding:10px;margin-top:10px;clear:both;&quot;&gt;__NOEDITSECTION__
&lt;div padding-right:1em;&quot;&gt;{{tlinks|lc={{{1}}}|diswatchlink=yes}}&lt;/div&gt;&lt;span style=&quot;font-size:11pt;line-height:11pt;&quot;&gt;[[Image:information.svg|20px|Документация|link=]]&amp;nbsp;Документация&lt;/span&gt;
----&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{tl|doc}} шаблонында башлык һәм навигация ясау өчен кулланыла.

[[dsb:Pśedłoga:Zachopjeńk dokumentacije]]
[[hsb:Předłoha:Dokumentacija/spočatk]]
[[xal:Зура:Template doc begin]]
&lt;/noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>q7mut9yx86qdnnlamvt6u4i9n5tzorg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Tl</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2087</id>
    <revision>
      <id>3841</id>
      <timestamp>2010-08-28T10:22:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{[[Template:{{{1}}}|{{{1}}}]]}}&lt;noinclude&gt; {{pp-template|small=yes}} {{doc}} &lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>3841</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90" sha1="kiwqpwpsjex9u69ut94q09nd4sjsk4w" xml:space="preserve">{{[[Template:{{{1}}}|{{{1}}}]]}}&lt;noinclude&gt;
{{pp-template|small=yes}}
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>kiwqpwpsjex9u69ut94q09nd4sjsk4w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Төп мәкалә</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2091</id>
    <revision>
      <id>3910</id>
      <parentid>3854</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:19:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3910</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="648" sha1="f7o2ve4ekci52vlf1n4dfrunuuq1pal" xml:space="preserve">:&lt;div class=&quot;noprint&quot;&gt;''{{#if:{{{2|}}}|Төп мәкаләләр|Төп мәкалә}}''&amp;#58; '''''[[{{{1}}}|{{{l1|{{{1}}}}}}]]'''''{{#if:{{{2| }}}
  |{{#if:{{{3|}}}|,&amp;#32;|,&amp;#32;}}'''''[[{{{2}}}|{{{l2|{{{2}}}}}}]]''''' }}{{#if:{{{3|}}}
  |{{#if:{{{4|}}}|,&amp;#32;|,&amp;#32;}}'''''[[{{{3}}}|{{{l3|{{{3}}}}}}]]''''' }}{{#if:{{{4|}}}
  |{{#if:{{{5|}}}|,&amp;#32;|,&amp;#32;}}'''''[[{{{4}}}|{{{l4|{{{4}}}}}}]]''''' }}{{#if:{{{5|}}}
  |&amp;#32;,&amp;#32;'''''[[{{{5}}}|{{{l5|{{{5}}}}}}]]'''''}}{{#if:{{{6| }}}|&amp;#32; (&amp;#123;&amp;#123 өчен бик күп параматрлар;[[Үрнәк:main|main]]&amp;#125;&amp;#125;)}}&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>f7o2ve4ekci52vlf1n4dfrunuuq1pal</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Shortcut</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2092</id>
    <revision>
      <id>3927</id>
      <parentid>3849</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:22:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3927</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="644" sha1="flszu7712eli6r216t32k5yj0ggjji9" xml:space="preserve">{|class=&quot;noprint&quot; style=&quot;float:right;clear:right;margin-left:0.75em;border:1px solid #AFCFF2;font-size:smaller&quot; cellspacing=0
|style=&quot;background:#F0F8FF;padding:4px;&quot;|[[Файл:Gtk-redo-ltr.svg|17px|link=ВП:ВП{{!}}Кыска юнәлтү сылтамасы]]
|style=&quot;padding:4px;vertical-align:middle;line-height:1.25em;font-weight:800&quot;|{{{1}}}{{#if:{{{2|}}}|&lt;br/&gt;{{{2}}}}}{{#if:{{{3|}}}|&lt;br/&gt;{{{3}}}}}{{#if:{{{4|}}}|&lt;br/&gt;{{{4}}}}}{{#if:{{{5|}}}|&lt;br/&gt;{{{5}}}}}{{#if:{{{6|}}}|&lt;br/&gt;{{{6}}}}}{{#if:{{{7|}}}|&lt;br/&gt;{{{7}}}}}{{#if:{{{8|}}}|&lt;br/&gt;{{{8}}}}}
|}&lt;noinclude&gt;&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>flszu7712eli6r216t32k5yj0ggjji9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Идарәчеләр исемлеге</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2093</id>
    <revision>
      <id>3858</id>
      <parentid>3850</parentid>
      <timestamp>2010-08-29T09:33:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3858</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="724" sha1="phur6lzvcgy9ptzf9cvle7afwttqef0" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{shortcut|W:ИИ}}&lt;/noinclude&gt;
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float:right; clear:right; margin:0em 0em 1em 1em; text-align: left&quot;
| style=&quot;font-weight:bold; font-size:larger;&quot; | {{{1|Идарәчеләр исемлеге}}}
|-
|
* [[User:MalTsilna|Ильнар Шайдуллов]] '''tt''', ru-3, en-1.
* [[User:Untifler|Untifler]] '''?'''

|-
| style=&quot;text-align:right; font-size:smaller;&quot; | [[Special:Listadmins|автоматик рәвештә төзелгән исемлекне]] кара
|-
| class=&quot;plainlinks&quot; | [{{fullurl:Үрнәк:Идарәчеләр исемлеге|action=edit}} төзәтергә]
|}&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Өлгеләр:Административ|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>phur6lzvcgy9ptzf9cvle7afwttqef0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Идарәчеләр</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2094</id>
    <revision>
      <id>5711</id>
      <parentid>5710</parentid>
      <timestamp>2011-07-09T17:08:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>5711</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="834" sha1="g638rat8ll9nrdcmu7p9eukjdbz5drc" xml:space="preserve">'''Идарәчеләр''' – Викикитапта махсус хокуклы катнашучылар.
{{Идарәчеләр исемлеге}}
== Идарәче статусын алу өчен ==
{{main|Wikibooks:Идарәче статусын алу}}
Әгәр Сез Википедиянең татар бүлеге администраторы булырга телисез икән, кагыйдәләрне үтәп, Сез идарәче статусын ала аласыз.
== Актив булмаган идарәчеләр ==
{{main|Wikibooks:Идарәче вазифасыннан алып-ату}}
Әлеге идарәчеләр үз вазыйфаларын үтәмиләр, һәм Викикитапка еш кермиләр. 
* [[Кулланучы:Untifler|Untifler]]

[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>g638rat8ll9nrdcmu7p9eukjdbz5drc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Бюрократлар</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2095</id>
    <revision>
      <id>5712</id>
      <parentid>3853</parentid>
      <timestamp>2011-07-09T17:08:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5712</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="825" sha1="k6s8s6hljy5hwi7344422jaoqgwtwkk" xml:space="preserve">'''Бюрокра́т''' - аерым хокукларга ия булган [[Викикитап]] катнашучысы.

Бюрократлар мөмкинчелекләре:
* Катнашучыларга [[Wikibooks:Идарәчеләр|идарәче]] һәм бюрократ статусларын бирү (шул статусларны алар бетерә алмыйлар).
* Катнашучыларга [[Wikibooks:Ботлар|ботлар]] статусын бирү.
* Катнашучы исемнәрен үзгәртү.

==Бюрократ статусын алу өчен==
{{Төп мәкалә|Wikibooks:Бюрократ статусын алу}}

==Викикитап бюрократлары==
* [[Кулланучы:Untifler|Untifler]] (актив түгел)

[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>k6s8s6hljy5hwi7344422jaoqgwtwkk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Main</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2096</id>
    <redirect title="Калып:Төп мәкалә" />
    <revision>
      <id>7081</id>
      <parentid>3855</parentid>
      <timestamp>2020-05-28T13:42:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Калып:Төп мәкалә]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>7081</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44" sha1="kc4zmyiz9htiphhpdn0ie99skqv0oib" xml:space="preserve">#redirect [[Үрнәк:Төп мәкалә]]</text>
      <sha1>kc4zmyiz9htiphhpdn0ie99skqv0oib</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alqanat җырларының текстлары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2097</id>
    <revision>
      <id>6451</id>
      <parentid>6170</parentid>
      <timestamp>2014-11-09T21:48:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat-avgust</username>
        <id>818</id>
      </contributor>
      <origin>6451</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10542" sha1="2g6o91bsqoe57gqh4lqzzm8b0c65ogs" xml:space="preserve">Әлеге сәхифәдә [[Alqanat|Алканат]] төркеме җырларның текстлары.

==160 җитез ат==
160 җитез ат. (муз.А.Исламов сүзләр.И.Гараев)

Җайланган соры тормыш, &lt;br /&gt;
Җылы кесә,тулы карын-&lt;br /&gt;
Кем өчендер бәхет&lt;br /&gt;
Шушы өч сүздән нибары.&lt;br /&gt;
Алар мәңге аңламаслар&lt;br /&gt;
Синең төпсез күңелеңне.&lt;br /&gt;
Тузанга карамастан,&lt;br /&gt;
Мин ачам күзләремне &lt;br /&gt;

160 җитез ат - җигелгән капот астында&lt;br /&gt;
365 көн-мин чабам хыялым ягына.&lt;br /&gt;
100 чакрым сәгаткә-&lt;br /&gt;
Миңа матор җырлар җырлар.&lt;br /&gt;
Бәрелә тәрәзгә&lt;br /&gt;
Тизлектән кызган йолдызлар&lt;br /&gt;

Булырлар янәшәмдә&lt;br /&gt;
Дусларның тугрылары.&lt;br /&gt;
Һәркемгә урын җитәр,&lt;br /&gt;
Иң якын туганнарым&lt;br /&gt;
Килеп чыкса киртәләр&lt;br /&gt;
Шатландырып дошманнарымны&lt;br /&gt;
Һичшиксез ярдәм итәр&lt;br /&gt;
Минем юлдашларым&lt;br /&gt;

160 җитез ат-җигелгән капот астында&lt;br /&gt;
365 көн-мин чабам хыялым ягына.&lt;br /&gt;
100 чакрым сәгаткә-&lt;br /&gt;
Ал офыкта якты утлар&lt;br /&gt;
Бәрелә тәрәзгә&lt;br /&gt;
Тизлектән кызган минутлар...&lt;br /&gt;

...Әгәр гомерем юлында кабынса кызыл ут,&lt;br /&gt;
Алып китсә мине 03нче маршрут,&lt;br /&gt;
Тынгысыз күзләрдә катып калса мизгел-&lt;br /&gt;
Берничә нәрсәне хәтреңдә тот син гел:&lt;br /&gt;
Дөньяны җиләсләтеп җәйге кояш батканда-&lt;br /&gt;
Мин булырман һәрчак синең яныңда,&lt;br /&gt;
Яңа үрләр юлдашына елмаюлар таратканда-&lt;br /&gt;
Яшәт мине зинһар яшәт аңыңда,&lt;br /&gt;
Рәнҗетсә дә кайчак катгыйлык,минминлегем-&lt;br /&gt;
Кичер мине зинһар яраттым мин сине...&lt;br /&gt;

160 җитез ат-җигелгән капот астында&lt;br /&gt;
365 көн-мин чабам хыялым ягына.&lt;br /&gt;
Сәгатькә-100 чакрым&lt;br /&gt;
Һәм саф җил бәрелә йөзгә&lt;br /&gt;
Без буген аерым-&lt;br /&gt;
Иртәгә булырбыз бергә!&lt;br /&gt;

==Дустыма==
Дустыма (муз.А.Исламов сүзләр.И.Гараев)

Төнге күктәй яңа байрак&lt;br /&gt;
Йолдызларга бизәлгән,&lt;br /&gt;
Без хаман әле шундый ук-&lt;br /&gt;
Бары нидер үзгәргән.&lt;br /&gt;
Үзгәргән фани дөньяның&lt;br /&gt;
Көнкуреш әсбапләре&lt;br /&gt;
Һәм арткан берничә санга&lt;br /&gt;
Ак бәхет сәбапләре...&lt;br /&gt;
...тик чакрымнар аерсада...

Чакрымнар аерсада&lt;br /&gt;
Ачы язмыш җиле&lt;br /&gt;
Җилкәннәрне каерсада,&lt;br /&gt;
Хыяллардан көлеп.&lt;br /&gt;
Әммә һәрбер яңа таңда-&lt;br /&gt;
Яңграр минем җырым!&lt;br /&gt;
Ул сиңа багышланган,дустым!

Җитди сүзләр,мөһим эшләр,&lt;br /&gt;
Так саннар тоткынлыгы&lt;br /&gt;
Безнен рөхсәттән хәл итә&lt;br /&gt;
Чылбырның озынлыгын.&lt;br /&gt;
Вакыт бәхәссез шартларын&lt;br /&gt;
Куя-ярыш башлана,&lt;br /&gt;
Без һаман әле шундый ук-&lt;br /&gt;
Мин сиңа һаман ышанам...&lt;br /&gt;
Чакрымнар аерсада...

Төнге шәһәр утлары күзләргә бәргәндә&lt;br /&gt;
Я шашкан йолдызлар бүлмәгә кергәндә:&lt;br /&gt;
Яңартам күңелдэ мәшәкатсез көннәрне&lt;br /&gt;
Ул гүзәл көйләрне.. чакрымнар аерсада...&lt;br /&gt;

==Көзге җыр==
Көзге җыр (Nirvana мәңгегә) (муз. А.Исламов, сүзләр .И.Гараев)

Урам тынлыгында, җәйнең җыры кая?&lt;br /&gt;
Тәрәз бушлыгында алтын көз елмая! &lt;br /&gt;
Онытылган сукмаклардан&lt;br /&gt;
Ашыгамын чит җирләргә.&lt;br /&gt;
Кояш яктысын эзләргә,&lt;br /&gt;
Ямансу болытлардан...&lt;br /&gt;

Мин озын юллар узармын-&lt;br /&gt;
Дустым миңа кул сузармы?&lt;br /&gt;
Табармынмы шатлыгымны,&lt;br /&gt;
Күрерменме картлыгымны?&lt;br /&gt;

Әйтегезче,кошлар,кайчан күңелем бушар?&lt;br /&gt;
Ялгыз булмасмынмы мин әгәр җитсә кышлар?&lt;br /&gt;
Сорагызчы сез Кояштан-&lt;br /&gt;
Кайчан чыгар бу якта?&lt;br /&gt;
Алып килегезче тагын&lt;br /&gt;
Яңа туган яз җырын!&lt;br /&gt;

==Хыял==
Хыял. (муз. А.Исламов сүзләр .И.Гараев)

Җирне төн йокысы баскач&lt;br /&gt;
Һәм ай алтын йөзен ачкач-&lt;br /&gt;
Мин уйланырга яратам&lt;br /&gt;
Ерак илләр турында.&lt;br /&gt;
Хыялым җир шарын гизә&lt;br /&gt;
Уйлар арасында йөзәм,&lt;br /&gt;
Әйтерсең мин монда түгел-&lt;br /&gt;
Ә ерак диңгез буенда...&lt;br /&gt;

Бәлки ерак илләрдә бардыр зур һәм матур кала-&lt;br /&gt;
Анда яши бер кыз бала сәлам биреп җилләргә.&lt;br /&gt;
Бәлки ерак илләрдә-юктыр бер ямансу төстә,&lt;br /&gt;
Бу хыяллар шатлык өстәр минем көннәремә...&lt;br /&gt;

Тормыш дигән уен уйнап&lt;br /&gt;
Мин атлыймын дөнья буйлап,&lt;br /&gt;
Ә хыялым чаткыларын &lt;br /&gt;
Күңелемә салырмын.&lt;br /&gt;
Әгәр арымый эзләнсәм,&lt;br /&gt;
Беркайчанда сер бирмәсәм-&lt;br /&gt;
Җылы җилләр искән илне&lt;br /&gt;
Мин һичшиксез табырмын...&lt;br /&gt;

...алсу таңнарны каршылыйм,төннәр буе йоклый алмыйм,&lt;br /&gt;
уйлар юрый акылымны,күңлем елый йөрәк сызлый,&lt;br /&gt;
аңлап дөнья вәһшилеген,сизәм кансыз нәфрәт исен,&lt;br /&gt;
һәркөн күрәм наданлыклың кара көчен,пычрак төсен:&lt;br /&gt;
хәмер диңгезендә батучы яшьтәшләр,&lt;br /&gt;
берберартлы юлдан язучы иптәшләр,&lt;br /&gt;
акчага табынган мескен бәндәләр без,&lt;br /&gt;
таш йөзле,пыяла күзле җансыз гәүдәләр без.&lt;br /&gt;
Дөреслекне табу авыр-алдау китерә файда,&lt;br /&gt;
Кайда минем бәхет илем кайда?&lt;br /&gt;

==Бушлык патшалары==
Бушлык патшалары.(муз.А.Исламов сүзләр.И.Гараев)

Мин шундый арыдым яңа юллар күзләп,&lt;br /&gt;
Җаваплар эзләп мин шундый алҗадым.&lt;br /&gt;
Бик зур биеклектән чумдым күңелемә-&lt;br /&gt;
Җиттем таш төбенә тик берни тапмадым,&lt;br /&gt;
Максатлар тулы мәгънәдә батмадым...

Озак булмас бу мәңгелек төн,&lt;br /&gt;
Әммә көн дә булмас аннары.&lt;br /&gt;
Без беркем тугел-нибары&lt;br /&gt;
Бушлык патшалары-&lt;br /&gt;
Вакытның билгесез саннары...

Мин салдым күңелемә иксез-чиксез галәм-&lt;br /&gt;
Әүлияләр белән күк моңын тыңладым...&lt;br /&gt;
Бик зур биеклектә мине һәрбер җисем белә-&lt;br /&gt;
Бушлык көе генә нигәдер тынмады,&lt;br /&gt;
Мәңгелек миңа ялгызлык юрады...

Озак булмас бу мәңгелек төн,&lt;br /&gt;
Тирә-юнне яңграта тынлык.&lt;br /&gt;
Сөйлә миңа ниләр тора&lt;br /&gt;
Синең йөрәгең?&lt;br /&gt;
Сөйлә безне үтергәнче бушлык...

==Балалар==
Балалар (А. Исламов муз, И. Гараев сүз.)

Куш санагыңны чык тизрәк инетка&lt;br /&gt;
Әйдә сөйләшәбез электрон контентта,&lt;br /&gt;
Без бит киләчәкнең манрасыз патшалары,&lt;br /&gt;
Әни, китер акчаңны! Без clubstyle балалары&lt;br /&gt;

Смартфон ята кесәдә-акыл нигә кирәк,&lt;br /&gt;
Җибәр берәр таблетка-булыр рәхәтерәк.&lt;br /&gt;
Төнге клуб безне дәшә,кара күпме кызлар,&lt;br /&gt;
Dj яңа Бетховен ә без чибәр йолдызлар&lt;br /&gt;

Изге рокны алыштырып&lt;br /&gt;
Черек гламур канунына,&lt;br /&gt;
Исерткечләр салыштырып&lt;br /&gt;
Яшь тәнебез карынына...&lt;br /&gt;

Безнең кызлар ирләрнең серләрен беләләр&lt;br /&gt;
Стильны нечкә сизәләр-ундүрткә җитәләр,&lt;br /&gt;
Купләребез кызларны бөтенләй яратмыйлар-&lt;br /&gt;
Әнә зәңгәр экранда матур итеп җырлыйлар

Поп-йолдызлар өйрәткән надан фәнне укып&lt;br /&gt;
Белдек тормышның нигезен-рәхмәт,теле-дулкын!&lt;br /&gt;
Күгәргән күңел өстеннән ялтрыйк күлмәк киеп,&lt;br /&gt;
Әткәй биргән машинада борыннарны чөеп&lt;br /&gt;
Йөрибез төнне яңгратып эзләгәндәй мәгънә&lt;br /&gt;
Билгеле максат юк бездә,ә төп фикер менә:&lt;br /&gt;
Изгеләр дә сатыла,ришьвәт ныклы терәк,&lt;br /&gt;
Әй,әби, синең динең хәзер кемгә кирәк!

Изге рокны алыштырып&lt;br /&gt;
Черек гламур канунына,&lt;br /&gt;
Исерткечләр салыштырып&lt;br /&gt;
Яшь тәнебез карынына...


[[Төркем:Җырлар]]</text>
      <sha1>2g6o91bsqoe57gqh4lqzzm8b0c65ogs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Заһир Бигиев - Өлүф, яки Гузәл кыз Хәдичә.pdf</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2098</id>
    <revision>
      <id>3869</id>
      <parentid>3861</parentid>
      <timestamp>2010-08-31T12:15:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat Vildanov</username>
        <id>404</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>3869</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73" sha1="qxmrze19jj9mwsedhyqcg49wdj0sbzz" xml:space="preserve">Заһир Бигиев - Өлүф, яки Гүзәл кыз Хәдичә</text>
      <sha1>qxmrze19jj9mwsedhyqcg49wdj0sbzz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Заһир Бигиев - Өлүф, яки Гузәл кыз Хәдичә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2099</id>
    <revision>
      <id>3862</id>
      <timestamp>2010-08-31T05:32:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mansur321</username>
        <id>403</id>
      </contributor>
      <comment>[[Файл:Заһир Бигиев - Өлүф, яки Гузәл кыз Хәдичә.pdf]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>3862</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="pneca2te6l5q30qog0a3bhabj0sn04r" xml:space="preserve">#yünältü [[Файл:Заһир Бигиев - Өлүф, яки Гузәл кыз Хәдичә.pdf]]</text>
      <sha1>pneca2te6l5q30qog0a3bhabj0sn04r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Заһир Бигиев - Меңнәр, яки Гузәл кыз Хәдичә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2100</id>
    <redirect title="Файл:Заһир Бигиев - Өлүф, яки Гузәл кыз Хәдичә.pdf" />
    <revision>
      <id>4982</id>
      <parentid>3863</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:06:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Файл:Заһир Бигиев - Өлүф, яки Гузәл кыз Хәдичә.pdf]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4982</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="lgaoskd8h72lt2vldshkyaimkz8pc6g" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Файл:Заһир Бигиев - Өлүф, яки Гузәл кыз Хәдичә.pdf]]</text>
      <sha1>lgaoskd8h72lt2vldshkyaimkz8pc6g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Заһир Бигиев - Меңнәр, яки Гузәл кыз Хәдичә.pdf</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2101</id>
    <revision>
      <id>3864</id>
      <timestamp>2010-08-31T05:33:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mansur321</username>
        <id>403</id>
      </contributor>
      <comment>[[Файл:Заһир Бигиев - Өлүф, яки Гузәл кыз Хәдичә.pdf]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>3864</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="pneca2te6l5q30qog0a3bhabj0sn04r" xml:space="preserve">#yünältü [[Файл:Заһир Бигиев - Өлүф, яки Гузәл кыз Хәдичә.pdf]]</text>
      <sha1>pneca2te6l5q30qog0a3bhabj0sn04r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Заһир Бигиев Зур гөнаһлар.pdf</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2102</id>
    <revision>
      <id>3865</id>
      <timestamp>2010-08-31T05:58:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mansur321</username>
        <id>403</id>
      </contributor>
      <comment>Заһир Бигиев - Зур гөнаһлар</comment>
      <origin>3865</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" sha1="msngvzi73nkshfbwe8aifkuwmym3laa" xml:space="preserve">Заһир Бигиев - Зур гөнаһлар</text>
      <sha1>msngvzi73nkshfbwe8aifkuwmym3laa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Заһир Бигиев - Зур гөнаһлар</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2103</id>
    <revision>
      <id>3867</id>
      <parentid>3866</parentid>
      <timestamp>2010-08-31T06:01:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mansur321</username>
        <id>403</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Файл:Заһир Бигиев Зур гөнаһлар.pdf]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>3867</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="76" sha1="nu1krx2dm7cuiurl11zhbebd5dwp3fa" xml:space="preserve">#yünältü [[Файл:Заһир Бигиев Зур гөнаһлар.pdf]]</text>
      <sha1>nu1krx2dm7cuiurl11zhbebd5dwp3fa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Заһир Бигиев - Зур гөнаһлар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2104</id>
    <revision>
      <id>3868</id>
      <timestamp>2010-08-31T06:01:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mansur321</username>
        <id>403</id>
      </contributor>
      <comment>[[Файл:Заһир Бигиев Зур гөнаһлар.pdf]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>3868</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="76" sha1="nu1krx2dm7cuiurl11zhbebd5dwp3fa" xml:space="preserve">#yünältü [[Файл:Заһир Бигиев Зур гөнаһлар.pdf]]</text>
      <sha1>nu1krx2dm7cuiurl11zhbebd5dwp3fa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Искәрмәләр</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2105</id>
    <revision>
      <id>6753</id>
      <parentid>3912</parentid>
      <timestamp>2017-04-12T05:34:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</comment>
      <origin>6753</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="354" sha1="f4uftoqqup8eukn4zspbv7qvy4birmt" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;references-small&quot; {{#if: {{{colwidth|}}}| style=&quot;-moz-column-width:{{{colwidth}}}; -webkit-column-width:{{{colwidth}}}; column-width:{{{colwidth}}};&quot; | {{#if: {{{1|}}}| style=&quot;-moz-column-count:{{{1}}}; -webkit-column-count:{{{1}}}; column-count:{{{1}}} }};&quot; |}}&gt;
&lt;references /&gt; &lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>f4uftoqqup8eukn4zspbv7qvy4birmt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пар ат</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2106</id>
    <revision>
      <id>4968</id>
      <parentid>4967</parentid>
      <timestamp>2011-02-12T11:18:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/178.206.127.124|178.206.127.124]] кулланучысының ([[User talk:178.206.127.124|бәхәс]]) 4967 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>4968</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5826" sha1="sxiotsvm4n3jt4vz8tx828qme5abqkb" xml:space="preserve">&lt;table style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border:#eee solid 1px&quot;&gt;
{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай |Габдулла Тукай ]]
| рәсем =Tuqay_portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Тукаев Габдулла Мөхәммәтгариф улы
| һөнәр =     шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}&lt;/table&gt;
====Пар ат&lt;ref&gt;(&quot;Пар ат&quot;. (Чыганак: Тукай Г. Сайланма әсәрләр: 2 томда/Габдулла Тукай. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2006 (1 т.: Шигырьләр, поэмалар/Төз.: Н.Хисамов, З.Мөхәммәтшин. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2006. – 271 б.))&lt;/ref&gt;====


Җиктереп пар ат, Казанга туп-туры киттем карап;

Чаптыра атларны кучер, суккалап та тарткалап.

Кич иде. Шатлык белән нурлар чәчеп ай ялтырый;

Искән әкрен җил белән яфрак, агачлар калтырый.

Һәр тараф тын. Уй миңа тик әллә ни җырлый, укый;

Нәрсәдәндер күз эленгән һәм тәмам баскан йокы.

Бер заман ачсам күзем, бер төрле яп-ят кыр күрәм;

Аһ, бу нинди айрылу? Гомремдә бер тапкыр күрәм.

Сау бул инде, хуш, бәхил бул, и минем торган җирем,

Мин болай, шулай итәм дип, төрле уй корган җирем.

Хуш, гомер иткән шәһәр! инде еракта калдыгыз;

Аһ! таныш йортлар, тәмам күздән дә сез югалдыгыз.

Эч поша, яна йөрәк, хәсрәт эчендә, уйда мин;

Ичмасам иптәш тә юк ич, тик икәү без: уй да мин.

Аһ, гөнаһым шомлыгы, бу кучеры бик тын тагын,

Җырламыйдыр бер матурның балдагын йә калфагын!

Әллә нәрсәм юк кеби; бер нәрсә юк, бер нәрсә ким;

Бар да бар, тик юк туганнар, мин ятим монда, ятим.

Монда бар да ят миңа: бу Миңгали, Бикмулла кем?

Бикмөхәммәт, Биктимер — берсен дә белмим, әллә кем!

Сездән айрылып, туганнар! — җайсыз, уңгансыз тору;

Бу тору, әйтергә мөмкиндер, кояш-айсыз тору.

Шундый уйлар берлә таштай катты китте башларым;

Чишмә төсле, ихтыярсыз акты китте яшьләрем.

Бер тавыш килде колакка, яңгырады бер заман:

Тор, шәкерт! Җиттек Казанга, алдымызда бит Казан”.

Бу тавыш бик ачты күңлем, шатлыгымнан җан яна;

«Әйдә чап, кучер, Казанга! Атларың ку: на! на-на!»

Әйтә иртәнге намазга бик матур, моңлы азан;

И Казан! дәртле Казан! моңлы Казан! нурлы Казан!

Мондадыр безнең бабайлар түрләре, почмаклары;

Мондадыр дәртле күңелнең хурлары, оҗмахлары.

Монда хикмәт, мәгърифәт һәм монда гыйрфан, монда нур;

Монда минем нечкә билем, җәннәтем һәм монда хур...


''Гыйрфан — аң-белем, мәдәният.''
''«Фикер» газетасының 1907 елгы 17нче (6 май) санында һәм «Әлгасрел-җәдит» журналының шул ук елгы 5нче (25 май) санында, аннары (соңгы юлындагы «нечкә билләр» «нечкә билем»гә үзгәртелеп) 3нче дәфтәрдә (1907) басылган. Беренче мәртәбә өчтомлыкка кертелгән. Текст 3нче дәфтәрдән алынган.''

''«Пар ат» Җаек шәһәрендә язылып, Г.Тукайның туган ягын сагыну истәлеге булып тора, чөнки инде ун ел чамасы гомерен читтә уздырган кешедә туган ягын кайтып күрү тойгысы гаҗәп зур була. Габдулла Тукайга шагыйрь булып тагын да күтәрелү өчен инде борынгы Казан һәм татар халкының үзәгендә булу зарур.''

''Тукайның әлеге шигыре «Фикер»дән алынып Петербургтан нәшер ителүче «Нур» газетасы битләрендә басылып, әдәбиятыбызны баетучы уңышлы шигырь дип тәкъдим ителә.''

''«Пар ат» шигыре инглиз теленә дә тәрҗемә ителеп, Англиядә чыга торган «Россияне күзәтү» исемле журналда, Тукайның кыскача биографиясе белән бергә басылып чыккан (1914. — №1. — III том)).''

===Искәрмәлә===
{{Искәрмәләр}}
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>sxiotsvm4n3jt4vz8tx828qme5abqkb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кияү (Рабит Батулла)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2112</id>
    <revision>
      <id>5203</id>
      <parentid>3881</parentid>
      <timestamp>2011-06-27T14:21:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Рабит Батулла - Кияү]]» бите «[[Кияү (Рабит Батулла)]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5203</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11500" sha1="8akepb054etl81skaqvvuvvbp6bue6f" xml:space="preserve">'''Батулла'''
==КИЯҮ==
Кем эте бу? — дип, кырыкмаса кырык тапкыр кабатлады кондуктор.

Ләкин бер кеше дә аның соравына җавап бирмәде. Эт, үзе турында сөйләгәнне аңлап, бөек бер өмет белән пассажирларга карый. Ләкин бер генә күздә дә миһербан чаткысы очрата алмыйча, гаҗиз булды бичара. Шулчак эт күзләре белән аның карашы очрашты. Кеше әлеге этнең карашында, сатма мине, адәм, сатма, әйт, бу эт минеке, диген, кебек мәгънә күрде.

— Кем эте бу, әллә сезнекеме? — диде кондуктор, әлеге кешегә төртеп.

— Ие, минеке! — диде дә ул, этне сыйпый башлады.

Эт канәгать рәвештә ялманып алды, миһербанлы кешенең аяк очына сузылып ятты.

— Ярамый транспортта эт йөртергә! — дип кычкырды кондуктор.

— Фу, эт исе килә!

— Борынчык та кигезмәгән, мөнсез!

— Үз машинаңа утыртып йөрт яки такси ялла! — дип кычкыра башладылар әйләнә-тирәдә.

— Авызына су капканмыни! Дәшмичә бара, түлә этең өчен дә! — дип, кондуктор янаулы кыяфәт белән әлеге кешегә таба атлаган иде, эт сикереп торып, гәүдәсе белән яңа хуҗасын каплап, тешләрен ыржайтып, шундый ырлады, кондуктор алгы ишеккә чаклы атылып китте.

Кеше эт өчен түләде дә автобустан төшеп калды, эт тә аның артыннан тротуарга сикерде. Автобус кычкырыш, ызгыш, ләгънәт төяп китеп барды.

— Җә! — диде кеше эткә.— Нишлибез, агайне!

— Мин алай яман эт түгел! — диде маһмай.— Мин барын да аңлыйм, әйтеп кенә бирүе кыен... Сукбай эт мин, йортсыз-хуҗасыз...

— Һәй, маһмайкай! Мин сине өйгә алып кайта алмыйм шул... Шулай бер тапкыр ике мәче, бер гарип күгәрчен алып кайткан идем, хатынның ни кыланганнарын белсәң, исең китәр, милициягә кадәр барып җитте. Минем хатын эттән дә яманрак, белдеңме?!

— Беләм, синең ул кәнтәй хатының — минем кыз кардәшем...

— Кичер, дускай.

— Ә мин сиңа үпкәләмим... Без —эт халкы — күнеккән инде... Күпме типке, күпме кыен күрдек, дус кеше. Эт тормышы, дип, тикмәгә генә әйтмиләр бит...

— Бер дә яхшы тормыш күрергә насыйп булмадымыни соң, дускай?

— Күрдек, яхшысын да күрдек... Яхшысы тиз онытылды... Көчек чакта бәхетле идем. Мине сөяләр, үбәләр иде, хәтта хуҗа балалары белән бергә йоклый идем. Татлы хыял гына хәзер... Менә синдәй миһербанлы кешеләр очрап тора. Бар, туган, яхшы кешеләр дөньяда. Ләкин яхшы ирләрнең хатыннары кабахәт була шул...

— Әйдә, ни булса да булыр, киттек безгә! Хатын белән ике эт булырсыз.

— Ә, юк, бармыйм. Ату, өере белән көчек тудыра башласам, хатының сине дә, мине дә өерттереп чыгарыр. Яхшы сүзеңә рәхмәт. Синнән шәп эт чыгар иде дә...

— Мактавың өчен рәхмәт!

— Гафу... Исеңнән чыгарма, синең хатының — минем сеңлем. Әйт син аңа, син бит эттән туган нәрсә, диген, атаң Сукбай, анаң дүрт көчек китергән, икесен малайларга биргәннәр, сине базарда сатканнар, диген... Ә менә мин исән әле... Хуҗаларым яңа фатирга күченделәр дә, мине алырга теләмәделәр. Җә, хуш, җегет!

— Хуш, дускай!

Эт үз юлы белән, кеше үз юлы белән китеп барды. Алар тагын очрашты. Ләкин җәмәгать урынында түгел, шәһәр читендә, чүп өемнәре арасында очраштылар. Этләр өере туй ясарга җыена иде. Ә кешеләр өере бите-башы канга баткан адәмне куып йөри иде.

— Тыгып ал! — дип кычкыра башлыклары.

Яралы кешене бастырып килә торганнарның берсе пычак чыгарды. Этләр, үлем-кан исе сизеп, сагайдылар. Кәләш-кәнтәй канга баткан кешене танып алды. Бу — автобустагы дусты булып чыкты.

— Бите канлысы яхшы адәм, аны тегеләрдән яклагыз! — дип әмер бирде кәләш-эт.

Эт өере кеше өеренә ташланды. Кияү-эт иң беренче булып куып килүчеләргә ыргылды һәм шунда ук аның корсагын пычак умырып төшерде. Башта этләр пычаклының беләген, балтырларын умыра башлады. Бусы белән эшне бетереп, эт өере бүтәннәр артыннан томырылды. Кешеләрнең кайберәүләре качып өлгерде, әмма бугазлары умырылганнары сугыш кырында аунап калды.

Чәйнәлгән бугазлардан бераз читгәрөк эчәге капчыгы ишелеп чыккан кияү-эт ята. Кияү-эт үлем белән озак тарткалашты, улый, улый да чиный бичара, улый, улый да чиный җанвар, күзләрен мөлдерәмә тутырып үзе коткарган кешегә карый. Кеше, эткә ярдәм итә алмавына үрсәләнеп, үкереп җылый...

Эт җан биргәч тә кеше озак кына китмәде. Шулчак кәләш-эт килеп танавы белән кешенең балтырына төртте. Кеше дустын танып алды.

— Сине яклап каһарманнарча һәлак булды! — диде кәләш-эт.— Аңардан да батыр эт юк иде. Дустым, кал аның урынына, Өер башы булып. Кешеләр арасында эт булганчы, этләр арасында кеше булырсың!

Шулай итеп, ул этләр өеренә баш булды...

Өер башы этләрне тиздән сүтеләчәк, ташландык бер йорт ишегалдына алып керде. Этләр, бер-берләренә сыенышып, төнге йокыга талды. Ләкин Өер башын гына йокы алмый. Күңелдә нидер сыза: бу йортка таба килгәндә, каршыга аның элеккеге хатыны очрады. Хатын аны таныды булса кирәк. Өер башы кеше йөрәге белән, эт сиземләве белән үлем якынлашуын тойды. Үлем исенә чыдый алмыйча, Өер башы улый башлады.

Эт улавын ишетеп, кешеләр күңеленә шом төште.

Күрше йортларның берсендә ике кеше йокламый иде.

Беренче катта, почмак фатирда, карт бер солдат җан бирә алмыйча җәфалана.

Бер кат өстә Өер башының элеккеге хатыны ятагында борсаланып ята.

Таң беленер-беленмәстә хатын энесенә шалтыратырга булды. Аның энесе, хуҗасыз этләрне атып, тамак туйдыра иде.

Таң аткач, почмак фатир ишегенә табут капкачы сөяп куйдылар.

Улый-улый Өер башы этләрне уятты.

— Азык эзләргә таралыгыз! — диде Өер башы.

Ләкин ул әмерен тәмамлый алмады, дары-мылтык исе сизеп туктады.

— Качыгыз! — дип боерды Өербашы.

Әмма соң иде инде, капка авызында ике кеше күренде. Икесенең дә кулында икешәр көпшәле мылтык. Өер башы үзенең каенишен таныды.

Этләр, мескеннәр, койрыкларын бот арасына кысып, әбрәкәй артындагы аралыкка кереп өелделәр.

— Чәчелегез! — диде Өер башы.

Этләр төрлесе төрле якка ыргылдылар. Бер-бер артлы дүрт шартлау яңгырады. Өер башы янында гына дүрт эт кар туздырып чабалана башлады.

Өер башы каенише белән бергә-бер калды. Каенише, сүнгән тәмәкесен теле белән әле бер, әле икенче якка күчерә-күчерә, мылтыгын күтәрде, ике көпшә берьюлы ике ут төкерде, кайнар ядрә кеше йөрәген тишеп, Өер башының калак сөяген умырып алып чыгып китте. Шартлау белән бермәлне үк Өер башы туп-туры үтерүчегә ташланды. Мәргән читкә тайпылып өлгерде, яраланган эт гәүдәсе биек койма аша сикереп чыкты да кар өстенә сузылып ятты. Икенче мәргән тимер кыскыч белән Өер башының койрыгыннан эләктереп, сөйрәп алып килде дә, машина әрҗәсенә күтәреп ыргытты.

Үләр алдыннан ул аңына килде һәм кемнеңдер сөйләнгәнен ишетте: — Карале, нишләп бу кеше мәете этләр янына эләкте икән соң?..

1978
[[Төркем:Рабит Батулла әсәрләре]]</text>
      <sha1>8akepb054etl81skaqvvuvvbp6bue6f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Без Сине шундый сагындык...</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2113</id>
    <revision>
      <id>4905</id>
      <parentid>4238</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T13:57:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4905</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25740" sha1="an4l80zpiuar8k281vfu981ywi6xfui" xml:space="preserve">Минем  җырым — Сагыш,  
 Моң һәм  Сөю — 
Яшел Яшьлек — Яшәү турында!
(Фирая Зыятдинованың тууына 65 ел тулуга багышланган әдәби-музыкаль кичә)
Максат. Якташ шагыйрәбез Фирая Зыятдинованың тормыш юлын һәм иҗатын өйрәнү; шигырьләрен укуга кызыксыну уяту; аның әсәрләре аша укучылар күңелендә горурлык хисе, уңай сыйфатлар тәрбияләү.
Җиһазлау. Фирая Зыятдинованың портреты, китап күргәзмәсе, әсәрләренә карата укучылар ясаган рәсемнәр, матбугат материаллары, аның шигырьләренә язылган җыр язмалары.
1 нче алып баручы: 
Таңнар саен хәерле көн телим,
Аяз күкләр телим Җиремә.
Кояшлы көн телим бар кешегә,
Һәм иминлек телим илемә.
2 нче алып баручы:
Хәерле көн телим һәр бөҗәккә,
Хәерле көн телим гөлләргә.
Сөйкемлелек телим яшь кызларга,
Һәм сабырлык телим ирләргә.
1 нче алып баручы:
Юлчыларга хәерле юл телим,
Чәчәкләргә карап елмаям.
Һәрбер кеше якын кардәш сыман,
Үз балам күк тоела һәр бала...
2 нче алып баручы:
Таңнар саен хәерле көн телим,
Аяз күкләр телим Җиремә.
Кояшлы көн телим бар кешегә,
Һәм иминлек телим илемә!              “Хәерле көн телим...”

1 нче алып баручы: – Хәерле көн, хөрмәтле укытучылар, кадерле укучылар! Без бүген бирегә якташыбыз шагыйрә Фирая Зыятдинованы искә алу кичәсенә җыелдык. Әгәр исән булса, быел аңа 65 яшь тулган булыр иде.

2 нче алып баручы: Сайлап алып дигәндәй, табигатьнең иң гүзәл почмагына кереп сыенган, кечкенә генә булса да, балаларын зур кешеләр итеп, канат куеп очырган  челтер чишмәле Мамыш авылы бар безнең төбәктә. Ул әнә шул авылның моңлы сандугачы ул. «Мин туганмын сугыш беткән елны...» — ди ул шигырь¬ләренең берсендә. Булачак шагыйрә мәктәптә укыганда ук иҗат белән шөгыльләнә, вакытлы матбугатта беренче шигырьләрен башлангыч сыйныфларга йөргәндә бастыра. 

Фирая апаның авылдашы 8 нче сыйныф укучысы  Халикова Ләйлә башкаруында шагыйрәнең туган авылына багышланшган шигыре “Авылым”:
Авылымның таулары бар,
Тау астында талы бар.
Челтерәп аккан чишмәләре, 
Сызылып аткан таңы бар.

Бөдрә башлы каеннары, 
Зифа нарат, чыршылар...
Аяк баскан эзләреңдә
Чишмә түгел, җыр чыга.

Ак көннәре, хәтфә төне,
Кояшы бар, ае бар.
Чәчкә тулы тугайлары
Һәм җырчы тургае бар.

Күге биек, җиле назлы,
Яш кызлары сөйкемле...
Җирдә берәр авыл бармы
Минем авылым шикелле?

Бер моңаям, бер елмаям,
Уйга калам тагын да:
Бәп-бәләкәй авылыма
Ничек сыйган бары да?
                 * * * 
8 нче сыйныф укучысы Каюмова Ләйсән башкаруында “Туган як сәламе” шигыре укыла:

–	Сез каян болай, әй, назлы җилләр?
–	Туган якларың – гөлләр иленнән!
Сәламнәр алып килдек без сиңа
Җаныңнан газиз күргән җиреңнән –
 Туган якларың – гөлләр иленнән!

Кайчандыр ятып суларын эчкән
Борыла-сырыла аккан инештән;
Төнбоеклардан, зифа камыштан,
Кырларга сыймый үскән арыштан,
Кырларга сыймый үскән арыштан.

Чишмәләр кайнап чыккан урыннан,
Җиләкләр пешкән яшел болыннан;
Сызылып аткан алсу таңнардан,
Сылу каеннар, бөдрә таллардан,
Сызылып аткан алсу таңнардан.      
8 нче сыйныф укучысы Мөхәммәтҗанова Гөлия башкаруында “Татлы сагышым минем”  шигыре укыла:

Кайчандыр кара урманнар,
Тирән елгалар иле
Булгансың син, и Мамышым, –
Туган авылым минем.

Кара урманнар чигенгән,
Тирән елгалар кипкән.
Хәтфә таулар, инеш иле
Булып яшисең күптән.

Мин дә – синең бер инешең –
Югалдым борылмада. 
Нәрсә аерып алды мине
Җиләкле болыннардан?

Канатларым булмаса да,
Мин кошлардан киммени?!
Сагынуга түзәр хәл юк – 
Яшь ул тиккә түгелми...

И Мамышым, куанычым,
Таталы сагышым минем.
Каеннарга сарылып калган 
Йөрәк тавышым минем!..                 
1 нче алып баручы:
Күкләр бездә бигрәк зәңгәр,
Таңнар бездә алсурак.
Бездә тынлык – үзгә тынлык,
Ә чишмәләр ярсурак.
2 нче алып баручы:
Бәбкә үлән нинди йомшак,
Чәчкәләр нинди исле!
Гөлләре дә моңлы итеп
Бер көйгә җырлый төсле.
1 нче алып баручы:
Каеннар ап-ак күлмәктән,
Таллары нечкә билле...
Сагынам туган якларымны,
Сагынам, түзәм инде...          “Сагынам, түзәм инде...”:

7 нче сыйныф укучысы Йосыпова Гөлназ башкаруында “Туган җирдә җаным тыныч” шигыре укыла:

Туган якта битләремнән
Назлап ефәк җилләр исә.
Кошлар минем өчен сайрый,
Гөлләр минем өчен үсә.

Туган якның һавасы да
Тәнгә сихәт, җанга дәва.
Монда минем җаным тыныч – 
Борчуымны җилләр ала.

Таллар – сердәш, чишмә – көйдәш, 
Каеннарым – сеңелләрем.
Онытырлыкмы бер керфеге
Монда үскән сөмбелләрнең?

Монда үскән ал гөлләрнең
Керфегеннән баллар тама.
Монда минем җаным тыныч – 
Борчуымны җилләр ала.          

8 нче сыйныф укучылары башкаруында Луиза Батыр-Болгари көенә “Әтнәм – туган яккаем” җыры:
Хәтфә таулар, яшел үзәннәрем,
 Җир җиләге пешкән болыннар... 
Туган якта мине былбыл иткән 
Үзем генә белгән җырым бар.
Кушымта:
Әй, Ашытым, мин бит гашыйкмын
 Бормаланып аккан суыңа. 
Әтнәм минем — сөеп туймас илем, 
Дәртле моңнар өстә җырыма.
Ничек онытыйм, еракларга китеп, 
Кояшка тиң Әтнә халкын мин? 
Түзә алмам сагыну сагышына,
 Кошлар булып очып кайтырмын.
Кушымта.
Иркәләнеп назлы җилләреңдә, 
Буй үстергән моңлы балаң мин. 
Ташлый алмыйм яшел ярларыңны,
 Гомерлеккә синдә калам мин.
Кушымта.

1 нче алып баручы: 1963 елда кичке урта мәктәпне тәмам¬лаганнан соң ул Казан университе¬тының тарих-филология факультетына укырга керә. 1969 елдан башлап утыз елдан артык Татарстан китап нәшриятында редактор булып эшли, тәрҗемә белән дә шөгыльләнә. Шигырьләре баштарак «Беренче карлы¬гачлар» (1968), «Кызлар җыры» (1984) кебек күмәк җыентыкларда урын алса, 1986 елда «Матур буласым килә» дигән мөстәкыйль шигырь җыентыгы дөнья күрә. 
2 нче алып баручы: «Фираяның шигырьләре исә кайнар хисле, якты моңлы. Ул беркайчан да ялган хис, төче тойгылар белән мавык¬мый, ә реаль кичерешләргә нигезләнә. Чөнки ул аларны үзенең йөрәге аша үткәреп, шәхси тәҗрибәсе, шәхси язмышы, үз буынының шәхси биографиясеннән чыгып бәян итә, укучысы белән үзе һәм үз буыны исеменнән, ягъни халык исеменнән сөйләшә»,— ди шагыйрәнең бе¬ренче җыентыгы турында Әзһәр Габиди. 
1 нче алып баручы: «Язгы ярсу» (1988), «Ташкын» (1992), «Мин кояшка елмаям» (2000) кебек лирик шигырь китапларында да шагыйрә үз иҗа¬тының төп хасиятләрен тагын да үстергән: шигырьләрнең формасы тагын да камилләшкән, эчтәлекләре баеган, моң тирәнәйгән. Әмма якташ шагыйрәбезнең моң катламнары бик тә калын һәм бай шул! “Сүз уңаеннан шунысын да әйтеп үтик: күп композиторларның Фирая Зыятдинова иҗатына мөрәҗәгать итүе үзе үк бу поэзиянең хискә, моңга бай булуы турында сөйли»,— ди танылган тән¬кыйтьче Мансур Вәли-Барҗылы да шагыйрәнең «Мин кояшка елмаям» җыентыгы чыгу уңаеннан язылган мәкаләсендә. 
2 нче алып баручы:
Минем җырым — язгы ләйсәннәрдә, 
Минем җырым — Кояш нурында. 
Минем җырым бере булып тула 
Кушкаенның җылы куенында.
1 нче алып баручы:
Минем җырым — яшел үзәннәрдә, 
Минем җырым — тугай-болында. 
Минем җырым борыла-сырыла аккан 
Инешемнең көмеш чынында.
2 нче алып баручы:
Минем җырым — кошлар сайравында, 
Минем җырым — бөдрә талларда.
 Минем җырым эзләп табар мине,
 Китсәм дә мин әллә кайларга...
1 нче алып баручы:
Минем җырым — дөрли йөрәгемдә,
 Күңелемнең чыңлый түрендә.
 Минем  җырым — Сагыш,   Моң һәм  Сөю — 
Яшел Яшьлек — Яшәү турында!

Луиза Батыр-Болгари көенә “Мин сине шундый сагындым” җырын башкара  китапханәчебез Гөлсинә Әхмәдуллина..

1 нче алып баручы: Аның иҗатына  яшәү мәгънәсе, киләчәк тормышыбыз хакында уйлану хас. Аның шигырьләре туган җиргә, аның табигатенә, кешеләренә мәхәббәт белән сугарылган, ана бәхетенә дан җырлый. Дистәгә якын китапка сыйган язмыш: “Матур буласым килә” (1986), “Язгы ярсу” (1988), “Ташкын” (1991),  “Мин кояшка елмаям!” (2000), “Утның яшисе килә” (2005). Мәктәп китапханәсендә аның изге теләкләре язылган, имзасы сырланган китапларны кадерләп саклыйбыз.
2 нче алып баручы: Фирая Зыятдинова иҗаты төрле буын кешеләрен үзе¬нә җәлеп итә. Аның лирикасы өлкәннәр өчен дә, яшьләр һәм үсмерләр өчен дә бердәй кызыклы. Шагыйрәне ба¬лалар язучысы, өлкәннәр шагыйрәсе дип бүлеп карап булмый да кебек. Балалар дөньясын да нәкъ аларның үзләренчә күргән ул. Шагыйрә нәни дусла¬рыбызга — кече яшьтәге мәктәп балаларына атап махсус әсәрләр дә иҗат итә һәм кайберләре аерым җыентыклар итеп тә чыгарылды. «Айнур» (1995) һәм «Бака туе» (2003) китапларында әдибәнең балалар теле белән сөйлән¬гән, кызыклы һәм гыйбрәтле вакыйгаларга корылган шигырьләре тупланган.
(Башлангыч сыйныф укучылары шагыйрәнең балалар өчен язылган шигырьләрен яттан сөйлиләр) 
1 нче алып баручы:
Ни мәңгелек икән җир йөзендә? – 
Бар да бетә, бар да югала...
Кеше килә, яши. Китеп бара,
Ни кала соң аннан, ни кала?
2 нче алып баручы:
Йолдыз кебек атылып үтә гомер.
Җир йөзендә түгелеп моң кала.
Әйткән сүзләр, кылган эшләр кала,
Яхшы, яман дигән ат кала.
1 нче алып баручы:
Тормыш күкләрендә эз калдырып,
Йолдыз кебек атылып бер үткәч,
Нәрсә калыр бездән кешеләргә,
Ни диярләр икән без киткәч?!       “Ни диярләр икән?”

7 нче сыйныф укучы Гыйниятуллина Гөлинә башкаруында “Иң зур бәхет”
  шигыре укыла:

Җаның-тәнең биреп эшләр эшең булса,
Эштән сине сагынып көтәр кешең булса.
Иң зур бәхет менә шул ул дөньяларда.

Сары сагыш йөзләреңне киптермәсә,
Бала-чагаң сиңа хәсрәт китермәсә,
Иң зур бәхет менә шул ул дөньяларда.

Баш очыңда балкып торган күгең булса,
Алда сине көтеп торган үрең булса,
Иң зур бәхет менә шул ул дөньяларда.

Башта  түбәң, өйдә җылы түрең булса,
Һәрчакта да, һәркайда да үзең булсаң, 
Иң зур бәхет менә шул ул дөньяларда.        
Рөстәм Вәлиев  көенә “Бәхет өчен” җырын башкара 10 нчы сыйныф укучысы Динә Гыйниятуллина.
1 нче алып баручы:
Айкала да күңелем чайкала,
Дулкыннары төсле Иделнең.
Гөлләр иртән суга сусагандай,
Җыр сагына минем күңелем.
2 нче алып баручы:
Бала чактан җырга гашыйк идем,
Җырлыйм дисәң, җырлар күп алар...
Кеше җырлый, Җир, Кояшны мактап,
Яшәү әйбәт, диеп дөньяда...
1 нче алып баручы:
Белеп йөрим яшәү матурлыгын,
Беләм дөньяларның киңлеген.
Шуңа күрә тынгы таба алмый,
Үз җырларын эзли күңелем...     “Күңелем җыр сагына...”

Луиза Батыр-Болгари көенә “Чайкалырмын, түгелермен...” җырын башкара  9 нчы сыйныф укучысы Ралия Шәрәфиева.
1 нче алып баручы:
Таулар да юк бездә, урманнар да,
Инеше дә “чыпчык тезеннән”.
Шул инешне буып, диңгез итеп,
Колач салып күпме йөзелгән!
2 нче алып баручы:
Җир җиләге пешкән калкулыклар
Биек таулар булып күренгән.
Җәен-кышын шушы таучыкларның
Түбәсенә ничә менелгән!
1 нче алып баручы:
Ул таулардан дөня киңрәк булып,
Иркенрәк булып күренгән...
Әй инешем, таучыкларым минем,
Сез һаман да минем күңелдә.
2 нче алып баручы:
Киң  Иделгә мине чыгардыгыз,
Хыялыма канат куйдыгыз. 
Арыганда – арка таянычым,
Ак күңелле юлдаш булдыгыз.
1 нче алып баручы:
Олы юлны сездән башладым мин,
Чыгармадым сезне уемнан.
Ахырында юлның кайтырмын да
Егылырмын сезнең куенга...                  

8 нче сыйныф укучысы Зарипова Гөлфия “Сагынырсың әле...” шигырен сөйли:
Яшел җирне ал гөлләргә төреп
Язлар килер ярсып һәм дулап...
Шул чакларда
Сагынырсың әле,
Сагынырсың әле, мин булмам.

Ә җәйләрен гөлләр керфегендә
Энҗе яшьләр булып чык уйнар.
Шул чакларда
Сагынырсың әле,
Сагынырсың әле, мин булмам.

Кызарыплар кояш чыккан чакта
Күтәрелер күктә ак томан...
Шул чакларда
Сагынырсың әле,
Сагынырсың әле, мин булмам.

Көзләр арты кышлар да көттермәс,
Бөтерелеп уйнар ак буран...
Шул чакларда
Сагынырсың әле,
Сагынырсың әле, мин булмам.  
1 нче алып баручы:
 2006 нчы елның 1 нче  мартында Яңа Шашы урта мәктәбенә очрашуга кайткан иде Фирая Зыятдинова. Бу аның туган якларына соңгы сәфәре булган, күрәмсең: шул ук  елның 22 нче апрелендә ул мәңгелеккә күзләрен йома. 
'''''2 нче алып баручы:''''' 

Олы юлны сездә башладым мин,

Чыгармадым сезне уемнан.

Ахырында юлның кайтырмын да

Егылырмын сезнең куенга, – дип язса да, Фирая Зыятдинованың җәсаде Биектау зиратына җирләнгән. “Туган ягына –  Әтнә районы Мамыш авылына алып кайтмадык. Чөнки  аның балачагы, үсмер  еллары  узган авыл бетеп бара. Кешесез авылның зираты кадерсез була”, – диде шагыйрәнең 42 ел иңгә-иң яшәгән тормыш иптәше галим-язучы, икътисад фәннәре докторы  Фарсель әфәнде Зыятдинов. Аның бу сүзләрен 300 еллык тарихы булган Мамыш авылына вакытыннан алда ясин чыгу кебек кабул иттек. Югыйсә Хәкимҗан ага Халиков шушы авылы зиратына җирләнгән дә бит... 

'''''1 нче алып баручы:''''' 

Кунар таллар эзләп йөрмим,

Китеп әллә кайларга:

Туган якта нечкә билле

Талларым бар сайрарга... – дисә дә язмыш җиле аны туган авылыннан аерып, “киң Иделгә чыгарган”, шагыйрә итеп таныткан. Фирая Зыятдинованың туган ягына багышлап язган шигырьләре шактый. Аларның һәрберсенә сагыну сагышы, якты моң иңгән. 
'''
''2 нче алып баручы:'' 
'''
Тәрәзәмә чиртә язгы яңгыр,

Тамчылары тама күңелгә...

...Хыялымда, яңгыр суын ерып,

Авылыма таба йөгерәм... – ди шагыйрә. Гомер буе туган авылын сагынып яшәгәндер, күрәмсең.

'''''1 нче алып баручы:''''' 

Шагыйрьләрнең күңеле нечкә була,

Шагыйрь күңеле – сабый күңеле.

Шагыйрьләрнең гомере кыска була,

Шагыйрь гомере – чәчәк гомере.

'''''2 нче алып баручы:'''''

Шагыйрьләрнең гомере кыска була,

Бер атылган йолдыз гомере.

Шагыйрьләрнең гомере озын була,

Шигырьләре җиңсә үлемне, – дип язган шагыйрә үзенең “Шагыйрь гомере” исемле әсәрендә. Туган авылы, якташлары үзләренең моңлы '''сандугачын онытмаслар. 
''1 нче алып баручы:''''' 

Үлемсез җырлары исә, халкыбыз күңеленннән җуелмас.Сүзләребез  мәрхүмә Фирая ханым рухына изге дога булып ирешсен.

 ''''' 2 нче алып баручы:'''''

Яратуга шундый сусадым мин,

Тилмереп су көткән гөлләр кебек.

Сула барган күңел гөлләремне

Елмаюың белән терелт, яме, терелт!
'''
''1 нче алып баручы:'''''

Сәерсенмә, яме, күзләремдә

Җан өшеткеч салкын бозлар күреп.

Коткар мине, зинһар, ул бозларны

Җылы сулышың белән эрет, яме, эрет!

'''''2 нче алып баручы:'''''

Яратуга шундый мохтаҗмын мин,

Бөтенләй үк сүнмәгән ич өмет:

Яшәүләрдән әле туймадым мин,

Коткар мине, зинһар, терелт, яме, терелт!     
  “Коткар мине!”

===Луиза Батыр-Болгари көенә “Китмим әле яшьлегемнән” җырын башкара  китапханәчебез Гөлсинә Әхмәдуллина:===

Бер-бер артлы еллар уза,
 
Көмеш встәп чәчләремә; 

Ә шулай да мин ышанам 

Яшен булып яшьнәремә.

Без бит җиргә якты, җылы, 

Ямь өстәргә яратылган.

 Китмим әле яшьлегемнән —
 
Яз гөлләре арасыннан.

Язгы бөре булып тула 

Ак өметләр алтын көздә. 

Хыял канатлары исән — 

Йөрәк һаман унсигездә.

Без бит җиргә якты, җылы,

Ямь өстәргә яратылган.

Китмим әле яшьлегемнән —

Яз гөлләре арасыннан.

Якты кояш, ал гөлләргә 

Килә һаман сөенәсе. 

Елый-көлә, яна-көя 

Яратасы, сөеләсе.

Без бит җиргә якты, җылы,

Ямь өстәргә яратылган.

Китмим әле яшьлегемнән —

Яз гөлләре арасыннан.

Фирая Зыятдинованың шигырьләре һәм аның әсәрләренә язылган җырлар файдаланылды.

Корбанова Гөлнара Фәргать кызы, 
 Әтнә районы Яңа Шашы урта мәктәбе.

[[Төркем:Сценарийләр]]</text>
      <sha1>an4l80zpiuar8k281vfu981ywi6xfui</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Wiki.png</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2114</id>
    <revision>
      <id>4107</id>
      <parentid>4106</parentid>
      <timestamp>2010-09-30T16:50:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Файл:Wiki.png]]» файлының яңа юрамасы йөкләнелде: Возврат к версии от 16:17, 30 сен 2010</comment>
      <origin>4107</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="760" sha1="17et9tqgwbu0foqj4srr88yl5lmpxo3" xml:space="preserve">== ==
{{OldImage}}

==Summary==
{{trademark}}
{{Non-free Wikimedia logo}}

==See also==
*[[m:Logo|Logos used by the Wikimedia Foundation]]
*[[m:Requests for logos]]

[[ar:صورة:Wiki.png]]
[[chr:Image:Wiki.png]]
[[de:Image:Wiki.png]]
[[eo:Image:Wiki.png]]
[[es:Imagen:Wiki.png]]
[[fr:Image:Wiki.png]]
[[fy:Image:Wiki.png]]
[[he:Image:Wiki.png]]
[[ia:Imagine:Wiki.png]]
[[io:Image:Wiki.png]]
[[is:Mynd:Wiki.png]]
[[it:File:Wiki.png]]
[[ja:Image:Wiki.png]]
[[lb:Image:Wiki.png]]
[[mk:Слика:Wiki.png]]
[[my:Image:Wiki.png]]
[[nl:Image:Wiki.png]]
[[no:Image:Wiki.png]]
[[ru:Image:Wiki.png]]
[[simple:Image:Wiki.png]]
[[sk:Image:Wiki.png]]
[[sr:Слика:Wiki.png]]
[[su:Image:Wiki.png]]
[[wa:Image:Wiki.png]]
[[bs:Slika:Wiki.png]]
[[vi:Tập tin:Wiki.png]]</text>
      <sha1>17et9tqgwbu0foqj4srr88yl5lmpxo3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:OldImage</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2116</id>
    <revision>
      <id>3887</id>
      <timestamp>2010-09-15T10:09:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{imbox | type      = style | image     = [[File:Emblem-important-yellow.svg|40px]] | text      = This file was uploaded by a [[:Category:Wikipedia maintenance scripts|maintenance...»</comment>
      <origin>3887</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="629" sha1="pomr6syay4j0geykc456k414y90n2w7" xml:space="preserve">{{imbox
| type      = style
| image     = [[File:Emblem-important-yellow.svg|40px]]
| text      = This file was uploaded by a [[:Category:Wikipedia maintenance scripts|maintenance script]] before the [[Special:Log/upload|file upload log]] existed.  Therefore, it may incorrectly attribute the owner of the image and will not have a normal file history.  Further questions should be addressed to the [[Wikipedia:Media copyright questions|Media Copyright Helpdesk]].
}}&lt;noinclude&gt;[[Category:File maintenance templates|OldImage]]&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;[[Category:Images uploaded by maintenance scripts|{{PAGENAME}}]]&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>pomr6syay4j0geykc456k414y90n2w7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Imbox</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2117</id>
    <revision>
      <id>7384</id>
      <parentid>3888</parentid>
      <timestamp>2025-01-15T23:53:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>2241</id>
      </contributor>
      <comment>→ File replacement: png to svg</comment>
      <origin>7384</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2376" sha1="3w6g7vb76hp3ht7bbink4g9brmnrkqu" xml:space="preserve">&lt;table class=&quot;plainlinks imbox 
{{#switch:{{{type|}}}
| speedy     = imbox-speedy
| delete     = imbox-delete
| content    = imbox-content
| style      = imbox-style
| move       = imbox-move
| protection = imbox-protection
| license    = imbox-license
| featured   = imbox-featured
| notice          &lt;!-- notice = default --&gt;
| #default   = imbox-notice
}}&quot; style=&quot;{{{style|}}}&quot;&gt;
&lt;tr&gt;
{{#ifeq:{{{image|}}}|none
| &lt;!-- No image. Cell with some width or padding necessary for text cell to have 100% width. --&gt;&lt;td class=&quot;mbox-empty-cell&quot;&gt;&lt;/td&gt;
| &lt;td class=&quot;mbox-image&quot;&gt;
  {{#if:{{{image|}}}
  | {{{image}}}
  | {{#switch:{{{type|}}}
    | speedy     = [[Image:Imbox speedy deletion.png|40x40px|alt=|link=]] 
    | delete     = [[Image:Imbox deletion.png|40x40px|alt=|link=]] 
    | content    = [[Image:Imbox content.png|40x40px|alt=|link=]]
    | style      = [[Image:Edit-clear.svg|40x40px|link=|alt=]]
    | move       = [[Image:Imbox move.png|40x40px|alt=|link=]]
    | protection = [[Image:Imbox protection.png|40x40px|alt=|link=]]
    | license    = [[Image:Imbox license.png|40x40px|alt=|link=]]
    | featured   = [[Image:Imbox featured.png|40x40px]]
    | notice          &lt;!-- notice = default --&gt;
    | #default   = [[Image:Information icon4.svg|40x40px|alt=|link=]]
    }}
  }}&lt;/td&gt;
}}
&lt;td class=&quot;mbox-text&quot; style=&quot;{{{textstyle|}}}&quot;&gt; {{{text}}} &lt;/td&gt;
{{#if:{{{imageright|}}}
| &lt;td class=&quot;mbox-imageright&quot;&gt; {{{imageright}}} &lt;/td&gt;
}}
&lt;/tr&gt;
{{#if:{{{below|}}}
| &lt;tr&gt;&lt;td colspan={{#if:{{{imageright|}}}|3|2}} class=&quot;mbox-text&quot; style=&quot;{{{textstyle|}}}&quot;&gt; {{{below}}} &lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
}}
&lt;/table&gt;&lt;!-- Detect and report usage with faulty &quot;type&quot; parameter:
--&gt;{{#switch:{{{type|}}}
|   &lt;!-- No type fed, is also valid input --&gt;
| speedy
| delete
| content
| style
| move
| protection
| license
| featured
| notice     =    &lt;!-- Do nothing, valid &quot;type&quot; --&gt;
| #default   = &lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;This message box is using an invalid &quot;type={{{type|}}}&quot; parameter and needs fixing.&lt;/div&gt;[[Category:Wikipedia message box parameter needs fixing|{{main other|Main:}}{{FULLPAGENAME}}]]&lt;!-- Sort on namespace --&gt;
}}&lt;!--

--&gt;&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{BASEPAGENAME}}|{{SUBPAGENAME}}|{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Template|[[Category:File message boxes]]}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;!--

--&gt;&lt;noinclude&gt;

{{documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>3w6g7vb76hp3ht7bbink4g9brmnrkqu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Trademark</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2118</id>
    <revision>
      <id>3889</id>
      <timestamp>2010-09-15T10:10:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{imbox | type       = license | image      = [[Image:Orange_trademark.svg|52px|alt=&quot;R&quot; in a circle]] | text       = This work contains material which may be subject to '''[[trade...»</comment>
      <origin>3889</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="882" sha1="aylom1568aoerhf37ewpo0pvhjwrrj0" xml:space="preserve">{{imbox
| type       = license
| image      = [[Image:Orange_trademark.svg|52px|alt=&quot;R&quot; in a circle]]
| text       = This work contains material which may be subject to '''[[trademark]]''' laws in one or more jurisdictions. Before using this content, please ensure that it is used to identify the entity or organization that owns the trademark and that '''you have the right to use it under the laws which apply in the circumstances of your intended use'''.  ''You are solely responsible for ensuring that you do not infringe someone else's trademark.'' &lt;br&gt;These restrictions are '''[[:en:WP:SOSUMI|independent of the copyright status]]'''.  See also the Wikipedia [[Wikipedia:General disclaimer#Trademarks|trademark disclaimer]] and [[Wikipedia:Logos]].
}}{{{category|{{image other| [[Category:Images with trademarks|{{PAGENAME}}]]}}}}}&lt;noinclude&gt;

{{Documentation}}

&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>aylom1568aoerhf37ewpo0pvhjwrrj0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Non-free Wikimedia logo</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2119</id>
    <revision>
      <id>3890</id>
      <timestamp>2010-09-15T10:11:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{imbox | type       = license | image      = [[File:NotCommons-emblem-copyrighted.svg|64px|Copyrighted|alt=|link=]] | imageright = [[Image:Wikimedia-logo.svg|64px|The Wikimedia L...»</comment>
      <origin>3890</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1092" sha1="e0a261sfpg4kidxkh9knjldhws8bskf" xml:space="preserve">{{imbox
| type       = license
| image      = [[File:NotCommons-emblem-copyrighted.svg|64px|Copyrighted|alt=|link=]]
| imageright = [[Image:Wikimedia-logo.svg|64px|The Wikimedia Logo|alt=]]
| text       = {{#switch: {{{PartOfAWhole|}}}
  | no = This image is
  | yes = This image contains
  | #default = This image, or parts of it, is
}} an official logo or design used by '''[[wikimedia:|Wikimedia Foundation]]''' or by one of its projects. It is '''[[copyright]]ed''' by the Wikimedia Foundation.

Use of Wikimedia logos and trademarks is subject to the Wikimedia '''[[Foundation:Trademark Policy|trademark policy]]''' and '''[[Wikimedia:Wikimedia visual identity guidelines|visual identity guidelines]]''', and may require permission.
----
'''© &amp; ™ Wikimedia® and Wikipedia® are registered trademarks of Wikimedia Foundation, Inc.&lt;br /&gt;All rights reserved.'''

}}{{image other
| [[Category:Files copyrighted by the Wikimedia Foundation|{{PAGENAME}}]]
}}&lt;!--

{{Non-free media}}
[[Category:Non-free logos]]
[[Category:All non-free logos]]

--&gt;&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>e0a261sfpg4kidxkh9knjldhws8bskf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Image other</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2120</id>
    <revision>
      <id>3891</id>
      <timestamp>2010-09-15T10:11:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#switch:   &lt;!--If no or empty &quot;demospace&quot; parameter then detect namespace--&gt;   {{#if:{{{demospace|}}}    | {{lc: {{{demospace}}} }}    &lt;!--Use lower case &quot;demospace&quot;--&gt;   | {{#i...»</comment>
      <origin>3891</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="459" sha1="epgkuox9pqwfzdyocoorjyvdodox38z" xml:space="preserve">{{#switch:
  &lt;!--If no or empty &quot;demospace&quot; parameter then detect namespace--&gt;
  {{#if:{{{demospace|}}} 
  | {{lc: {{{demospace}}} }}    &lt;!--Use lower case &quot;demospace&quot;--&gt;
  | {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:6}}
    | file
    | other
    }} 
  }}
| file
| image    = {{{1|}}}
| other
| #default = {{{2|}}}
}}&lt;!--End switch--&gt;&lt;noinclude&gt;

{{pp-template|small=yes}}
{{Documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>epgkuox9pqwfzdyocoorjyvdodox38z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Pp-template</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2121</id>
    <revision>
      <id>3892</id>
      <timestamp>2010-09-15T10:12:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{pp-meta |type={{#switch:{{{demolevel|{{#ifeq:{{PROTECTIONLEVEL:edit}}-{{PROTECTIONLEVEL:move}}|-sysop|move|{{PROTECTIONLEVEL:edit}}}}}}}    |semi    |autoconfirmed=...»</comment>
      <origin>3892</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3278" sha1="1ipu65hhems9v0eqwfw22uj8h4w3c9b" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{pp-meta
|type={{#switch:{{{demolevel|{{#ifeq:{{PROTECTIONLEVEL:edit}}-{{PROTECTIONLEVEL:move}}|-sysop|move|{{PROTECTIONLEVEL:edit}}}}}}}
   |semi
   |autoconfirmed=semi
   |administrator
   |full
   |sysop=indef
   |move=move
   |#default=indef&lt;!--fallback value--&gt;}}
|small={{{small|yes}}}
|demospace={{{demospace|}}}
|demolevel={{#ifeq:{{PAGENAME}}/{{NAMESPACE}}|{{SUBPAGENAME}}/{{ns:Template}}|{{{demolevel|undefined}}}|{{#ifeq:{{lc:{{SUBPAGENAME}}}}|sandbox|sysop|{{{demolevel|undefined}}}}}}}
|expiry=&lt;!--not applicable--&gt;
|dispute=no
|icon-text=This {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:6}}|image, included in a high-risk template or message,|high-risk template}} is indefinitely {{#switch:{{{demolevel|{{#ifeq:{{PROTECTIONLEVEL:edit}}-{{PROTECTIONLEVEL:move}}|-sysop|move|{{PROTECTIONLEVEL:edit}}}}}}}
   |semi
   |autoconfirmed=semi-protected from editing
   |move=move-protected
   |administrator
   |full
   |sysop
   |#default=&lt;!--fallback value--&gt;protected from editing}} to prevent vandalism.
|reason-text=This {{#switch:{{NAMESPACE}}
  |{{ns:image}}=image, used in one or more [[Wikipedia:High-risk templates|high-risk templates]]{{#switch:{{{demolevel|{{PROTECTIONLEVEL:edit}}}}}
   |semi
   |autoconfirmed=
   |administrator
   |full
   |sysop=&lt;nowiki&gt; &lt;/nowiki&gt;and/or [[Special:Allmessages|system messages]],
   |#default=&lt;!--fallback value--&gt;}}
  |#default=[[Wikipedia:High-risk templates|high-risk template]]
}} has been [[Wikipedia:This page is protected|{{#switch:{{{demolevel|{{#ifeq:{{PROTECTIONLEVEL:edit}}-{{PROTECTIONLEVEL:move}}|-sysop|move|{{PROTECTIONLEVEL:edit}}}}}}}
   |semi
   |autoconfirmed=semi-
   |move=move-
   |administrator
   |full
   |sysop&lt;!--uses default--&gt;
   |#default=&lt;!--fallback value--&gt;}}protected]]{{#ifeq:{{PROTECTIONLEVEL:edit}}-{{PROTECTIONLEVEL:move}}|-sysop||&lt;nowiki&gt; &lt;/nowiki&gt;from editing}} to prevent [[Wikipedia:Vandalism|vandalism]]. {{#switch:{{{demolevel|{{PROTECTIONLEVEL:edit}}}}}
   |semi
   |autoconfirmed=
   |administrator
   |full
   |sysop&lt;!--uses default--&gt;
   |#default={{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:image}}=&lt;br /&gt;&lt;small&gt;'''Do not move this image''' to [[commons:|Wikimedia Commons]].&lt;/small&gt;}}}}
|categories={{{categories|{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:10}}|{{#switch:{{{demolevel|{{#ifeq:{{PROTECTIONLEVEL:edit}}-{{PROTECTIONLEVEL:move}}|-sysop|move|{{PROTECTIONLEVEL:edit}}}}}}}
   |semi
   |autoconfirmed=[[Category:Wikipedia semi-protected templates|{{PAGENAME}}]]{{#ifeq:{{PROTECTIONLEVEL:move}}|sysop|[[Category:Wikipedia move-protected templates|{{PAGENAME}}]]}}
   |move=[[Category:Wikipedia move-protected templates|{{PAGENAME}}]]
   |administrator
   |full
   |sysop&lt;!--uses default--&gt;
   |#default=[[Category:Wikipedia protected templates|{{PAGENAME}}]]&lt;!--fallback value--&gt;}}}}{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:6}}|[[Category:{{#switch:{{{demolevel|{{PROTECTIONLEVEL:edit}}}}}
   |semi
   |autoconfirmed=Semi-protected
   |administrator
   |full
   |sysop&lt;!--uses default--&gt;
   |#default=Protected&lt;!--fallback value--&gt;}} images|{{PAGENAME}}]]}}}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{pp-template|categories=no}}  &lt;!-- Show the small version --&gt;
{{pp-template|small=no}}      &lt;!-- Show the large version --&gt;
{{Documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>1ipu65hhems9v0eqwfw22uj8h4w3c9b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qör'än:Yäsin süräse</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2122</id>
    <revision>
      <id>932</id>
      <timestamp>2004-10-25T02:52:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.30.245.34</ip>
      </contributor>
      <origin>932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1538" sha1="52da39zzvsj7y3q0a2urw05v1fsg1k6" xml:space="preserve">[[Qör'än]]neñ Yäsin süräse 83 ayätän tora.

: ''Bu sürä eçtälegen xatalarğa qarap çığası bar.''

; Bismillāh-ir-raxmān-ir-raxīm.

1. «Yā sīīn.»

:: Bu kälimäneñ mäğnäsen ber Allahı täğälä üze genä beläder.

2. «Wälqör'änil xäkīm.» 

:: Ant itep äytämen, barça xökemnärne, barça xikmätlärne cíuçı kitaptıp bu siña (Möxämmäd Mostafa gäläyhi wässälämgä) iñderelgän Qör'än.

3. «İnnäkä läminäl mörsälīn»

:: Döreslektä xaqlıqnı añlatu öçen cibärelmeş päygämbärseñ sin.

4. «Gälā sírātím möstäqim»

:: Anıñ turı yulı üzärinä cibärelmeş. Ul yul şäriğät yulı, täwxid yulı (Allahı täğäläne berlämäk), istiqämät yulıdır (Allahı täğäläneñ boyırığın ütäw)

5. «Täñzīīl ğäzīz-ir-raxīm.»

:: Basça närsägä köçle häm miherbanlı bulğan Allahı täğälädän iñderelmeş ul Qör'än.

6. «Litoñzira qäümäm māāöñzira ābāā'öhöm fähöm ğāfilūn.»

:: Sin genä qurqıtırsıñ Allahı täğäläneñ ğazabınnan. Ul qäümgä häm alarnıñ atalarına qurqıtuçı päygämbär kilmäde, bäs alar turı yuldan ğäfillärder, xäbärsezlärder.

7. «Läqädö xäqqäl qäwlö ğälāā äksärihim fähöm lā yör'minūn.»

:: Täxqiq, Allahı täğäläneñ ğazabı xaq, turı buldı turı yuldan barmawçılar üzärinä, bär alar ímanğa kilmäslär (fähemläp qaramaslar).

; ''8.-83. ayätlären östise bar äle''

[[{{ns:Category}}:Qör'än|Yäsin süräse]]</text>
      <sha1>52da39zzvsj7y3q0a2urw05v1fsg1k6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>De Unia Statistic</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2123</id>
    <revision>
      <id>3898</id>
      <timestamp>2010-09-16T08:56:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[De Unia Statistic]]» бите «[[Илләр буенча белешмә]]» битенә күчерелде: татарчалаштыру</comment>
      <origin>3898</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="346hgzu7bqfl1o6y9wrm88tlmplgjnw" xml:space="preserve">#yünältü [[Илләр буенча белешмә]]</text>
      <sha1>346hgzu7bqfl1o6y9wrm88tlmplgjnw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Äğzä tt</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2124</id>
    <revision>
      <id>3905</id>
      <parentid>3903</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T09:10:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Удалено содержимое страницы</comment>
      <origin>3905</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User tt</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2125</id>
    <revision>
      <id>4057</id>
      <parentid>3904</parentid>
      <timestamp>2010-09-26T08:28:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4057</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91" sha1="k1t0ahwhdb9jhcshunask4ll228t8kp" xml:space="preserve">Викиитап әгъзәләре:
[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>k1t0ahwhdb9jhcshunask4ll228t8kp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Книги</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2126</id>
    <redirect title="Төркем:Китаплар" />
    <revision>
      <id>3908</id>
      <timestamp>2010-09-16T09:16:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Китаплар]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>3908</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" sha1="9d7j4814crsrjgawgw6euc5g1lvvfuv" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>9d7j4814crsrjgawgw6euc5g1lvvfuv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Babel</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2127</id>
    <redirect title="Калып:Вавилон" />
    <revision>
      <id>6051</id>
      <parentid>3933</parentid>
      <timestamp>2012-07-17T16:42:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Калып:Вавилон]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>6051</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="blxm7crioefh0h6rnc0x1o0w9ezx6nr" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Үрнәк:Вавилон]]</text>
      <sha1>blxm7crioefh0h6rnc0x1o0w9ezx6nr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Delete</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2128</id>
    <redirect title="Калып:Бетерү" />
    <revision>
      <id>6041</id>
      <parentid>3936</parentid>
      <timestamp>2012-06-20T10:01:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jafeluv</username>
        <id>359</id>
      </contributor>
      <comment>fix redirect</comment>
      <origin>6041</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" sha1="9fqb6cpo4mw0ashx0ulp4bmysxlz20g" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Үрнәк:Бетерү]]</text>
      <sha1>9fqb6cpo4mw0ashx0ulp4bmysxlz20g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Үрнәкләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2129</id>
    <revision>
      <id>6948</id>
      <parentid>4216</parentid>
      <timestamp>2020-05-22T12:02:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Барлык]]</comment>
      <origin>6948</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" sha1="hmjkr9vsa5n12tjx2374l7sfpd2r66p" xml:space="preserve">[[Төркем:Барлык]]</text>
      <sha1>hmjkr9vsa5n12tjx2374l7sfpd2r66p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Рабит Батулла әсәрләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2130</id>
    <revision>
      <id>3938</id>
      <timestamp>2010-09-16T09:33:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>3938</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ярдәм:Яңа мәкалә язу</title>
    <ns>12</ns>
    <id>2131</id>
    <revision>
      <id>6946</id>
      <parentid>3939</parentid>
      <timestamp>2020-05-22T11:55:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Викикитап:Ярдәм]]</comment>
      <origin>6946</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7353" sha1="6384fych16pir3gfmk5omimr3mwb64x" xml:space="preserve">&lt;center&gt;'''Бу сәхифә Сезгә яңа мәкаләне төзүнең төп адымнарын күрсәтер.'''&lt;/center&gt;

==Яңа мәкалә язу==
Яңа мәкалә төзү өчен, аста булган тәрәзәгә мәкаләгезнең исемен языгыз. Шундый мәкалә булса, Сез аны төзәтә аласыз, ә булмаса, аны яза аласыз.


&lt;div style=&quot;text-align: center; font-size: 95%; margin-bottom:.5em;&quot;&gt;&lt;inputbox&gt;
type=search
width=90
buttonlabel=Яңа мәкаләне язу яки булган мәкаләгә күчү
searchbuttonlabel=Тулытекстлы эзләү
break=yes
&lt;/inputbox&gt;
&lt;/div&gt;


'''Теманың исемен дөрес сайлагыз. Теманы Сез, әлбәттә, яхшы белергә тиеш түгел, Сезгә кызык булган темаларны сайлагыз.'''
Теманың исеме баш килештә һәм берлек санында булырга тиеш.

===1 адым: Дөрес итеп башлагыз===
*Викикитап мәкаләләре мәкалә исемен кабат язу һәм билгеләмә белән башланалар. Мәсәлән: ''&quot;Татарстан Республикасы  – Рәсәй Федерациясе белән берләшкән һәм Рәсәй Федерациясе субъекты булган демократик хокукый дәүләт&quot;''. 
*Җәяләр эчендә Сез сүзнең килеп чыгышы турында яисә башка телләргә тәрҗемәсен яза аласыз, мәсәлән: ''&quot;Татарстан Республикасы (рус. Республика Татарстан) – Рәсәй Федерациясе белән берләшкән...&quot;''. 
*Кешеләр турында язылган мәкаләләрдә аларның туган һәм үлгән даталары булырга тиеш, мәсәлән: ''&quot;Эратосфен (иске грекча – Ἐρατοσθένης; '''276 ел–194 ел безнең эрага кадәр''') – Греция математигы, астроном, географ һәм шагыйрь.&quot;''. 
*Исемнәр язган вакытта, башта Исем, аннары, ата исеме белән Фамилия куелырга тиеш, мәсәлән: ''&quot;Минтимер Шәрип улы Шәймиев&quot;'' (тулырак мәгълүмат өчен [[Wikipedia:Шәхес исемнәре язу кагыйдәләре|шәхес исемнәре язу кагыйдәләре]] битен карагыз).

===2 адым: Мәкалә языгыз===
Мәкалә һәркемгә аңлаулы булырга тиеш.  500 символдан ким язмаска тырышыгыз. Ике төп кагыйдәне онытмагыз:
#'''Объектив булу''';
#'''Автор хокукларын бозмау''';
[[Сайланган мәкаләләр]]дә иң яхшы мәкаләләр җыелган. Аларны карап, үрнәк алыгыз.

===3 адым: Кулланылган әдәбият===
*Мәкаләне тәмамлагач, ахырда &quot;Кулланылган әдәбият&quot; бүлеген эшләгез. Анда Сез нинди әдәбиятны кулланганыгызны языгыз. 
*&quot;Моны да карагыз&quot; бүлегендә якын темалы мәкаләләргә сылтамалар куя аласыз.

===4 адым: Мәкаләгезне бизәгез, рәсмиләштерегез===
Википедиядә бөтенесе бик җиңел:
* Калын язылышлы булсын өчен өч тапкыр куш тырнакларны &lt;code&gt;( ' )&lt;/code&gt; куегыз, мондый рәвештә: &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;«'''Калын язылышы'''»&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;. Калын шрифт мәкаләнең исеменә һәм иң әһәмиятле терминнарга куела.
* Авышлы язу өчен ике куш тырнак куярга кирәк: &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;«''курсив''»&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;. Курсив авыр укыла, шуңа күрә аны күп куймагыз.
* Мәкалә бүлекләре исемнәре аерым юлда языла, һәм = символы белән күрсәтелә. Бүлекне билгеләү өчен = тамгасы икешәр мәртәбә бүлек исеме алдыннан һәм бүлек исеменнән соң куела, ә бүлек эчендә бүлек эшләр өчен = тамгасы өч тапкыр куела, мәсәлән ===4 адым: Мәкаләгезне бизәгез, рәсмиләштерегез===
* Абзац эшләр өчен бары тик буш юлны калдырырга кирәк.
* Басым билгесе – &lt;nowiki&gt;́&lt;/nowiki&gt;. Бу үрнәктәге́ сыма́н.
* Исемлек эшләр өчен * символын куегыз. Нумерацияләнгән исемлек ясау өчен # символын куярга кирәк.
* Эчке сылтамалар (Википедиянең башка мәкаләләренә) болай эшләнә: «&lt;nowiki&gt;[[Мәкалә исеме|Сылтаманың күренгән өлеше]]&lt;/nowiki&gt;». Сылтама тексты мәкаләнең исеме белән бер үк булса, болай эшләгез: &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;[[Австралия]] - кыйтга һәм дәүләт&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;.
* Тышкы сылтамалар (Башка сайтларга) болай эшләнә: &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;[http://URL-адрес Күренгән текст]&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;. Мәсәлән, &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;[http://www.azatliq.org/ Азатлык радиосы]&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;. Түләүле ресурсларга сылтамалар бирергә ярамый! Википедиядә реклама тыела!

===5 адым: Мәкаләгезне категорияләгез===
Җиңел эзләү өчен Википедиядә төркемнәр бар. Мәкаләне төркемгә теркәү өчен, мәкалә ахырында буш урын калдырып, &lt;nowiki&gt;[[Төркем:Төркем исеме]] язырга кирәк, мәсәлән [[Төркем:Китаплар]]&lt;/nowiki&gt;.

===6 адым: Башка телдәге мәкаләгә сылтама куегыз===
Викикитап – Халыкара китаплар җыентыгы, шуңа күрә Сез язган мәкалә тагын башка йөз телдә була ала. Башка телдәге шул ук мәкаләгә сылтама эшләр өчен мәкаләнең иң ахырында &lt;nowiki&gt;[[телнең коды:мәкалә исеме]]&lt;/nowiki&gt; языгыз. Мәсәлән: &lt;nowiki&gt;[[ru:Си++]]&lt;/nowiki&gt;. Бу сылтама Русча Викикитапның Си++ мәкаләсенә алып барыр.

Тел кодларын сез [[Илләр буенча белешмә|бу биттән]] карый аласыз.


''Файдалы сылтамалар:''
* [[Җәмгыять үзәге]]
* [[Wikipedia:Форум]]
* [[Ярдәм:Эчтәлек|Ярдәм]]


[[Төркем:Викикитап:Ярдәм]]</text>
      <sha1>6384fych16pir3gfmk5omimr3mwb64x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ярдәм:Эчтәлек</title>
    <ns>12</ns>
    <id>2132</id>
    <revision>
      <id>3942</id>
      <timestamp>2010-09-16T09:50:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: « {| cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;10&quot; style=&quot;width:100%; border:2px #CCAC90 solid; background:#F7DEC8; text-align:center;&quot; |- |style=&quot;width:50%;&quot;|&lt;big&gt;'''[[Викитап бәхә...»</comment>
      <origin>3942</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8991" sha1="bndw65md9qawl6lnehmr7mso5fuoi05" xml:space="preserve">
{| cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;10&quot; style=&quot;width:100%; border:2px #CCAC90 solid; background:#F7DEC8; text-align:center;&quot;
|-
|style=&quot;width:50%;&quot;|&lt;big&gt;'''[[Викитап бәхәсе:Җәмгыять үзәге|Бәхәслектә сорау бирү]]'''&lt;/big&gt;
|style=&quot;width:50%;&quot;|&lt;big&gt;'''[[Викикитап:Еш бирелә торган сораулар|Еш бирелә торган сораулар]]'''&lt;/big&gt;
|}

Бу сәхифәдә Викикитап буенча ярдәм.

* [[Ярдәм:Яңа мәкалә язу|Яңа мәкалә язу]]
* [[Ярдәм:Үзгәртү|Мәкаләләрне бизәү]]
* [[Ярдәм:Катнашучы битен_бизәү|Катнашучы битен бизәү]]
* [[Ярдәм:Комлык|Комлык]], [[Ярдәм:Күнекмә бүлеге|Күнекмә бүлеге]]
* [[Викикитап:Кагыйдәләр|Викикитап кагыйдәләре]]
* [[Ярдәм:Рәсемнәр|Рәсемнәр]]

{| cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;0&quot;  style=&quot;margin:auto; width:100%; border:2px #a3b1bf solid;&quot;
|-
| colspan=&quot;2&quot;  style=&quot;text-align:center; background:#cee0f2; text-align:center; border-bottom:1px #a3b1bf solid;&quot;|
&lt;h2 style=&quot;margin:.1em 5em; border-bottom:0; font-weight:bold;&quot;&gt;'''Викикитап буенча ярдәм'''&lt;/h2&gt;
&lt;div style=&quot;align:left&quot; &gt;
----
&lt;/div&gt;
|-
&lt;!-- БЕРЕНЧЕ ЮЛ --&gt;
&lt;!-- СУЛ ТАРАФ --&gt;
|  style=&quot;width:50%; background:#f5faff; padding:0.5em; text-align:center; text-align:center; vertical-align:top;&quot;|
&lt;big&gt;'''[[Ярдәм:Викикитапка рәхим итегез!|Рәхим итегез!]]'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;
''[[Викикитап|Викикитап нәрсә ул?]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Викикитап:Сүзлек|Сүзлек]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Викикитап:Менюга аңлатма|Менюга аңлатма]]''
&lt;!-- УҢ ТАРАФ --&gt;
|  style=&quot;width:50%; background:#f5faff; border-left:1px solid #cee0f2; padding:0.5em; text-align:center; text-align:center; vertical-align:top;&quot;|
&lt;big&gt;'''[[Викикитап:Белешмәләр|Белешмәләр]]'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;
''[[Викикитап:5 кагыйдә|5 кагыйдә]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Викикитап:Кагыйдәләр|Кагыйдәләр]]''
|-
&lt;!-- ИКЕНЧЕ ЮЛ --&gt;
&lt;!-- СУЛ ТАРАФ --&gt;
|  style=&quot;width:50%; background:#f5faff; padding:0.5em; text-align:center; text-align:center; vertical-align:top;&quot;|
&lt;big&gt;'''[[Ярдәм:Викикитапны ничек кулланырга|Викикитапны ничек кулланырга]]'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;
''[[Викикитап:Эзләү|Мәкаләләрне эзләү]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Викикитап:Теркәлү|Нәрсә өчен һәм ничек теркәлергә?]]''
&lt;!-- УҢ ТАРАФ --&gt;
|  style=&quot;width:50%; background:#f5faff; border-left:1px solid #cee0f2; padding:0.5em; text-align:center; text-align:center; vertical-align:top;&quot;|
&lt;big&gt;'''[[Викикитап:Аралашу|Проектта аралашу]]'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;
''[[Викикитап:Контактлар|Контактлар]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Викикитап бәхәсе:Җәмгыять үзәге|Бәхәслек]]''
|-
&lt;!-- ӨЧЕНЧЕ ЮЛ --&gt;
&lt;!-- СУЛ ТАРАФ --&gt;
|  style=&quot;width:50%; background:#f5faff; padding:0.5em; text-align:center; text-align:center; vertical-align:top;&quot;|
&lt;big&gt;'''[[Викикитап:Мәкаләләрне ничек төзәтергә|Мәкаләләрне төзәтү]]'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;
''[[Ярдәм:Яңа мәкалә язу|Яңа мәкалә язу]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Ярдәм:Үзгәртү|Мәкаләләрне бизәү]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Ярдәм:Күнекмә бүлеге|Күнекмә]]''
&lt;!-- УҢ ТАРАФ --&gt;
|  style=&quot;width:50%; background:#f5faff; border-left:1px solid #cedff2; padding:0.5em; text-align:center; text-align:center; vertical-align:top;&quot;|
&lt;big&gt;'''[[Викикитап:Җәмгыять үзәге|Җәмгыять үзәге]]'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;
''[[Викикитап:Конфликтларны чишү|Конфликтларны чишү]]''
|-
&lt;!-- ДҮРТЕНЧЕ ЮЛ --&gt;
&lt;!-- СУЛ ТАРАФ --&gt;
|  style=&quot;width:50%; background:#f5faff; padding:0.5em; text-align:center; text-align:center; vertical-align:top;&quot;|
&lt;big&gt;'''[[Ярдәм:Сылтамалар|Сылтамалар ясау]]'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;
''[[Викикитап:Тышкы сылтамалар|тышкы]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Викикитап:Эчке сылтамалар|эчке]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Викикитап:Искәрмәләр|Искәрмәләр]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Викикитап:Интервики|Интервики]]''
&lt;!-- УҢ ТАРАФ --&gt;
|  style=&quot;width:50%; background:#f5faff; border-left:1px solid #cee0f2; padding:0.5em; text-align:center; text-align:center; vertical-align:top;&quot;|
&lt;big&gt;'''[[Ярдәм:Эшне җиңеләйтү|Эшне җиңеләйтү]]'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;
''[[Ярдәм:Төзәтү кораллары панеле|Төзәтү кораллары панеле]] &lt;tt&gt;|&lt;/tt&gt; [[Төркем:Үрнәкләр|Үрнәкләр]]''
|}


[[Төркем:Викикитап:Ярдәм]]

[[af:Wikipedia:Hulp]]
[[als:Wikipedia:Hilfe]]
[[am:እርዳታ:ይዞታ]]
[[an:Wikipedia:Aduya]]
[[ang:Help:Innung]]
[[ar:مساعدة:محتويات]]
[[arz:مساعدة:محتويات]]
[[ast:Aida:Conteníos]]
[[ay:Ayuda:Contents]]
[[az:Kömək:Mündəricat]]
[[ba:Wikipedia:Белешмә]]
[[be:Даведка:Змест]]
[[be-x-old:Дапамога:Зьмест]]
[[bg:Уикипедия:Първи стъпки]]
[[bn:সাহায্য:সূচী]]
[[br:Skoazell:Skoazell]]
[[bs:Pomoć:Sadržaj]]
[[ca:Viquipèdia:Ajuda]]
[[ckb:یارمەتی:ناوەڕۆک]]
[[cs:Nápověda:Obsah]]
[[cy:Wicipedia:Cymorth]]
[[da:Hjælp:Forside]]
[[de:Wikipedia:Hilfe]]
[[diq:Help:Contents]]
[[dsb:Pomoc:Pomoc]]
[[el:Βικιπαίδεια:Βοήθεια]]
[[en:Help:Contents]]
[[eo:Helpo:Enhavo]]
[[es:Ayuda:Contenidos]]
[[et:Juhend:Sisukord]]
[[eu:Laguntza:Edukiak]]
[[fa:راهنما:فهرست]]
[[fi:Ohje:Sisällys]]
[[fiu-vro:Oppus:Abi]]
[[fo:Hjálp:Innihald]]
[[fr:Aide:Sommaire]]
[[fy:Wikipedy:Help]]
[[ga:Vicipéid:Cabhair]]
[[gl:Wikipedia:Axuda]]
[[gn:Pytyvõ:Pytyvõhára]]
[[he:עזרה:תפריט ראשי]]
[[hi:विकिपीडिया:सहायता]]
[[hr:Pomoć:Sadržaj]]
[[hsb:Wikipedija:Pomoc]]
[[hu:Wikipédia:Segítség]]
[[hy:Օգնություն:Գլխացանկ]]
[[ia:Adjuta:Contento]]
[[id:Bantuan:Isi]]
[[ilo:Help:Dagiti Linaon]]
[[io:Helpo:Helpo]]
[[is:Hjálp:Efnisyfirlit]]
[[it:Aiuto:Aiuto]]
[[ja:Help:目次]]
[[ka:ვიკიპედია:დახმარება]]
[[kk:Анықтама:Мазмұны]]
[[km:ជំនួយ:មាតិកា]]
[[kn:ಸಹಾಯ:ಪರಿವಿಡಿ]]
[[ko:위키백과:도움말]]
[[ksh:Wikipedia:Hilfe]]
[[ku:Wîkîpediya:Alîkarî]]
[[kw:Wikipedia:Gweres]]
[[ky:Help:Contents]]
[[la:Vicipaedia:Praefatio]]
[[lad:Ayuda:Contents]]
[[lb:Wikipedia:Hëllef]]
[[li:Wikipedia:Gebroekersportaol]]
[[lmo:Wikipedia:Jütt]]
[[ln:Bosálisi:Contents]]
[[lo:ຊ່ວຍເຫຼືອ:ເນື້ອໃນ]]
[[lt:Pagalba:Turinys]]
[[lv:Vikipēdija:Īsa lietošanas pamācība]]
[[map-bms:Wikipedia:Bantuan]]
[[mi:Whakamārama:Kuputohu]]
[[mk:Помош:Содржина]]
[[ml:സഹായം:ഉള്ളടക്കം]]
[[mr:विकिपीडिया:सहाय्य पृष्ठ]]
[[ms:Bantuan:Kandungan]]
[[mt:Għajnuna:Kontenut]]
[[my:Help:Contents]]
[[nap:Wikipedia:Ajùto]]
[[nds:Wikipedia:Hülp]]
[[nds-nl:Hulpe:Wikipedie]]
[[ne:सहायता:विषयसूचि]]
[[new:ग्वाहालि:धलःपौ]]
[[nl:Portaal:Hulp en beheer]]
[[nn:Hjelp:Innhald]]
[[no:Hjelp:Portal]]
[[oc:Ajuda:Somari]]
[[os:Википеди:Æххуыс]]
[[pa:ਮਦਦ:ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ]]
[[pl:Pomoc:Spis treści]]
[[pms:Agiut:Agiut]]
[[pt:Ajuda:Página principal]]
[[qu:Wikipidiya:Yanapana]]
[[rm:Help:Cuntegn]]
[[ro:Ajutor:Cuprins]]
[[ru:Викикитап:Справка]]
[[scn:Aiutu:Cuntinuti]]
[[sco:Help:Contents]]
[[se:Help:Contents]]
[[sh:Wikipedia:Pomoć/Sadržaj]]
[[simple:Help:Contents]]
[[sk:Pomoc:Obsah]]
[[sl:Pomoč:Vsebina]]
[[sq:Wikipedia:Ndihmë]]
[[sr:Помоћ:Садржај]]
[[stq:Hälpe:Hälpe]]
[[su:Wikipedia:Pitulung]]
[[sv:Wikipedia:Hjälp]]
[[sw:Wikipedia:Msaada wa kuanzisha makala]]
[[szl:Pomoc:Půmoc]]
[[ta:விக்கிப்பீடியா:உதவி]]
[[te:సహాయం:సూచిక]]
[[th:วิกิพีเดีย:ความช่วยเหลือ]]
[[tl:Wikipedia:Tulong]]
[[to:Help:Contents]]
[[tr:Yardım:İçindekiler]]
[[tw:Help:Contents]]
[[ug:Help:Contents]]
[[uk:Вікіпедія:Довідка]]
[[ur:معاونت:فہرست]]
[[uz:Vikipediya:Yordam]]
[[vi:Trợ giúp:Mục lục]]
[[vls:Ulpe:Wikipedia]]
[[wa:Wikipedia:Aidance]]
[[yi:װיקיפּעדיע:הילף אינהאַלט]]
[[zh:Help:目录]]
[[zh-classical:Help:凡例]]
[[zh-min-nan:Help:Bo̍k-lio̍k]]
[[zh-yue:Help:目錄]]</text>
      <sha1>bndw65md9qawl6lnehmr7mso5fuoi05</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Җәмгыять үзәге</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2134</id>
    <revision>
      <id>5136</id>
      <parentid>3944</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:45:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Викикитап:Җәмгыять үзәге]]» бите «[[Wikibooks:Җәмгыять үзәге]]» битенә юнәлтү өстеннән күчте</comment>
      <origin>5136</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14053" sha1="bs5idetb33b5hhf8xti03fv9t76q31j" xml:space="preserve">{| cellspacing=&quot;3&quot; width=&quot;100%&quot;
|-
|width=&quot;100%&quot; colspan=&quot;2&quot;|
{|
|-
|style=&quot;padding-right: 1em;&quot;| Викикитапка рәхим итегез! Викикитап - ул ачык эчтәлекле китаплар җыентыгы. Сез Викикитап битләрен хәзер үк [[Ярдәм:Үзгәртү|үзгәртә]] һәм [[Ярдәм:Яңа мәкалә язу|башлый]] аласыз.

Җәмгыять үзәге сезнең өчен ярдәм булып тора. Монда сез мәкаләләрне ничек дөрес язарга һәм үзгәртергә кирәк икәнен, кайсы мәкаләләрдә ярдәм кирәк икәнен, ничек булыша алганыгызны һәм башка сорауларга җавап таба аласыз.
&lt;!--and our [[Wikipedia:Policies and guidelines|policies]], [[Wikipedia:Contact us|contact]] other [[Wikipedia:Wikipedia'çılar|Wikipedia'çılar]], and keep track of [[Wikipedia:Goings-on|'''what's going on''']].  If you haven't already, you may want to [[Special:Userlogin|create an account]] ([[Wikipedia:Xísap ni öçen yasísı?|ni öçen?]]).  --&gt;
|valign=&quot;top&quot; style=&quot;border-left: 1px solid #ccc; padding-left: 1em;&quot;|
&lt;small&gt;[[#Татар Википедиясе эшчәнлегендә катнашабыз|Татар Википедиясе эшчәнлегендә катнашабыз]]&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;
&lt;small&gt;[[#Соңгы хәбәрләр|'''Соңгы хәбәрләр''']]&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;
&lt;small&gt;[[#Еш бирелә торган сораулар|'''Еш бирелә торган сораулар''']]&lt;/small&gt; 
|}
|-
|width=&quot;50%&quot; valign=&quot;top&quot; style=&quot;border: 1px solid gray; padding-left:1em;&quot;|

==Википедия==
===Яңа әгъза өчен===
[[Рәхим итегез|Рәхим итегез!]] –
[[Ярдәм:Күнекмә бүлеге|Күнекмә бүлеге]] –
[[Ярдәм:Эчтәлек|Ярдәм]] –
[[Википедия:Еш бирелә торган сораулар|Еш бирелә торган сораулар]]

===Элемтә тоту===
'''[[Wikipedia:Бәхәслек|Бәхәслек]]'''

===Төрле мәгълүмат=== 
[[Википедия|Википедия турында]]

===Хисапка кагылышлы===
[[Ярдәм:Катнашучы битен бизәү|Катнашучы битен бизәү]]&lt;!-- do not leave a blank line here --&gt;
|width=&quot;50%&quot; valign=&quot;top&quot; style=&quot;border: 1px solid gray; padding-left:1em;&quot;|

==Ярдәм==
[[Räsem:Crystal_help_index.png|30px]]
Мәкаләләрне язырга теләсәң, башта төзү тәртибен өйрән. 
*Төп мәкалә: [[Ярдәм:Эчтәлек]];

*[[Белешмәләр]];
#[[5 кагыйдә]]
#[[Еш бирелә торган сораулар]]
*[[Кагыйдәләр]];
*[[Ярдәм:Яңа мәкалә язу|Башлаучыга ярдәм]];
*[[Күнекмә өчен алан]]
*[[Ярдәм:Үзгәртү|Мәкаләләрне бизәү]]

==Бу көн киңәше==
[[Татар Википедиясендә мәкалә язу нәрсәгә кирәк?]]
|- valign=&quot;top&quot;
|style=&quot;border: 1px solid gray; padding-left:1em;padding-right:0.1em;padding-top:0.5em;&quot;|

==Татар Википедиясе эшчәнлегендә катнашабыз==
===Эшләргә кирәк:===
[[:Törkem:Бу мәкалә эшләп бетерелмәгән|Эшләп бетерелмәгән мәкаләләр]]

''Монда син эшли алган мәкаләләр:''
#[[Википедия:Проект:Татар язучылары|Татар язучылары буенча проект]]
#[[Рәсәй өлкәләре|Рәсәй өлкәләре буенча проект]]
#[[Википедия:Проект:Татар фильмнары|Татар фильмнары буенча проект]]
#[[Википедия:Проект:Аурупа дәүләтләре]]
''Кыйтгалар буенча мәкаләләр өстендә эш алып барыла:''
#[[Авразия]]
#[[Африка]]
#[[Төньяк Америка]]
#[[Көньяк Америка]]
#[[Австралия кыйтгасы]]
#[[Антарктида]];

===[[:Эчтәлек]]: ===
'''[[:Төркем:Әдәбият|Әдәбият]] - [[:Төркем:Мәдәният|Мәдәният]] - [[:Төркем:Дин|Дин]] - [[:Törkem:География|География]] - [[:Төркем:Тарих|Тарих]] - [[:Törkem:Җәмгыять|Җәмгыять]] - [[:Төркем:Фән|Фән]]'''
&lt;!-- do not leave a blank line here --&gt;
|valign=&quot;top&quot; style=&quot;border: 1px solid gray; padding-left:1em;padding-right:0.1em;padding-top:0.5em&quot;|

===Проектлар:=== 
'''[[Википедия:Проект:Татар язучылары|Татар язучылары]] - [[Рәсәй өлкәләре|Рәсәй өлкәләре]] - [[Википедия:Проект:Татар фильмнары|Татар фильмнары]] - [[Википедия:Проект:Аурупа дәүләтләре|Аурупа дәүләтләре]] - [[Википедия:Проект:Татар җырчылары|Татар җырчылары]] - [[Википедия:Проект:Азия дәүләтләре|Азия дәүләтләре]]'''

===Бәхәсләр:===
'''[[Сайланган мәкаләгә кандидатлар]] - [[Тавыш бирүләр]] - [[:Törkem:Бу мәкалә эшләп бетерелмәгән|Язып бетерелмәгән мәкаләләр]] - [[Wikipedia:Кагыйдәләр бәхәсе|Кагыйдәләр бәхәсе]] - [[Äğzä bäxäse:231013-a/Latin yazılışı|Латин/Кирил бәхәсе]];'''
*[[Википедия:Латин әлифбасы]]

===Порталлар:=== 
[[:Төркем:Википедия:Порталлар|Порталлар]]

===Татар Википедиясен популярлаштыру===
* [http://www.odnoklassniki.ru/dk?st.cmd=userMain&amp;tkn=7258#st.cmd=altGroupMain&amp;st.directLink=on&amp;st.groupId=okzwptfbmbjdyvooav0rkxxzqcbjnjhmsdulf&amp;st._aid=NavMenu_AltGroup_Main Одноклассники (Сыйныфташлар) сайтында Татар Википедиясе төркеме]
* [http://www.facebook.com/group.php?gid=130687413645880 Facebook сайтында Татар Википедиясе төркеме]  
* [http://vkontakte.ru/club9643209 Вконтакте (Элемтәдә) сайтында Татар Википедиясе төркеме]
* [[Пресс-релиз|Пресс-релиз бите.]]

===Телләр===
[[Wikipedia:Telara idärä|Википедия башка телләрдә]] – 
'''[[Wikipedia:Интерфейс тәрҗемәсе|Интерфейс тәрҗемәсе]]''' – 
[[ВП:Сүзлекләр|Сүзлекләр]]

===Инструментлар===
[[Wikipedia:Роботка эш|Роботка эш кушу]]

&lt;!-- do not leave a blank line here --&gt;
|- valign=&quot;top&quot;
|valign=&quot;top&quot; style=&quot;border: 1px solid gray; padding:0.5em;padding-right:0.1em;padding-top:0.5em;padding-bottom:0.5em;&quot;|

==Башка Википедияләрдә эш==
*Инглиз Википедиясендә татарлар һәм Татарстан турында мәкаләләр:
*Рус Википедиясендә татарлар һәм Татарстан турында мәкаләләр: [http://ru.wikipedia.org/wiki/Татарстан Татарстан]
*Төрек Википедиясендә татарлар һәм Татарстан турында мәкаләләр:
* [[Википедия:Башка проектларны үстерү]]
|valign=&quot;top&quot; style=&quot;border: 1px solid gray; padding:0.5em;padding-right:0.1em;padding-top:0.5em;padding-bottom:0.5em;&quot;|

== Соңгы хәбәрләр ==
* 31.08.10 — [[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov-ка]] Татар Википедиясе идарәчесе [[Википедия:Идарәче статусын алу/Marat Vildanov|статусы бирелде]].
* 11.08.10 — Татар Википедиясендә 7 мең мәкалә!
* 22.06.10 — [[Кулланучы:Himiq Dzyu|Himiq Dzyu]] үзе [http://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%83%D1%87%D1%8B_%D0%B1%D3%99%D1%85%D3%99%D1%81%D0%B5%3A%D0%A0%D0%B0%D1%88%D0%B0%D1%82_%D0%AF%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%BE%D0%B2&amp;action=historysubmit&amp;diff=293513&amp;oldid=289433 теләк белдереп], идарәче вазыйфасыннан [http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests%2FPermissions&amp;action=historysubmit&amp;diff=2015753&amp;oldid=2015573 азат ителде].
* 11.06.10 — 6 500 мәкалә =)
* 14.04.10 — Татар Википедиясе 6 мең мәкалә чиген узды! 
* 12.04.10 — Dolphin исемле идарәче үз вазыйфасыннан [[Википедия:Администратор вазыйфасыннан азат итү: Dolphin, Март 2010|азат ителде]].
* 28.02.10 — [[Кулланучы:Albert Fazlî|Albert Fazlî]] исемле идарәче һәм бюрократ үз вазыйфасыннан [[Википедия:Администратор вазыйфасыннан алып-ату: Albert Fazlî, Февраль 2010|азат ителде]].

([[Wikipedia:Җәмгыять үзәге/Яңалыклар архивы|Архив]])
__NOTOC__
&lt;!--_ _NOEDITSECTION__--&gt;

[[{{ns:Category}}:Wikipedia eşkärtü]]

[[af:Wikipedia:Gebruikersportaal]]
[[als:Wikipedia:Gemeinschafts-Portal]]
[[an:Wikipedia:Comunidat]]
[[ang:Wicipǣdia:Gemǣnscipe Ingang]]
[[ar:ويكيبيديا:بوابة المجتمع]]
[[ast:Uiquipedia:Portal de la comunidá]]
[[ay:Wikipedia:Jayma punku]]
[[az:Vikipediya:Güncəl hadisələr]]
[[bat-smg:Vikipedėjė:Kuolektīvs]]
[[be:Вікіпедыя:Супольнасць]]
[[be-x-old:Вікіпэдыя:Суполка]]
[[bg:Уикипедия:Портал]]
[[bi:Wikipedia:Community Portal]]
[[br:Wikipedia:Porched ar gumuniezh]]
[[bs:Wikipedia:Vrata zajednice]]
[[ca:Viquipèdia:Portal]]
[[ce:Википедийа:Джамаат]]
[[ceb:Wikipedia:Tubaan]]
[[ch:Fanhaluman komunida]]
[[co:Wikipedia:Purtone di a cumunità]]
[[cr:Wikipedia:Community Portal]]
[[cs:Wikipedie:Portál Wikipedie]]
[[csb:Wiki:Pòrtal wëcmaniznë]]
[[cv:Википеди:Портал]]
[[cy:Wicipedia:Porth y Gymuned]]
[[da:Wikipedia:Forside]]
[[de:Wikipedia:Autorenportal]]
[[dv:ވިކިޕީޑިއާ:އާންމު ހޮޅުއަށި]]
[[dz:Wikipedia:Community Portal]]
[[el:Βικιπαίδεια:Πύλη Κοινότητας]]
[[en:Wikipedia:Community portal]]
[[eo:Vikipedio:Komunuma Portalo]]
[[es:Portal:Comunidad]]
[[et:Vikipeedia:Kogukonnavärav]]
[[eu:Wikipedia:WikiMediari buruz gaurkotasun-albisteak]]
[[fa:ویکی‌پدیا:درگاه کاربران]]
[[fi:Wikipedia:Ajankohtaista]]
[[fj:Wikipedia:Soqosoqo toso]]
[[fo:Wikipedia:Forsíða]]
[[fr:Wikipédia:Accueil]]
[[fy:Wikipedy:Mienskip]]
[[ga:Vicipéid:Lárionad comhphobail]]
[[gd:Wikipedia:Doras na coimhearsnachd]]
[[gl:Wikipedia:Portal da comunidade]]
[[gn:Vikipetã:Tekohapegua]]
[[got:Wikipedia:Baurgs Gawi]]
[[gv:Wikipedia:Ynnyd y phobble]]
[[he:ויקיפדיה:שער הקהילה]]
[[hi:विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ]]
[[hu:Wikipédia:Közösségi portál]]
[[ia:Wikipedia:Portal del communitate]]
[[id:Portal:Komunitas]]
[[io:Wikipedio:Komuneso-portalo]]
[[is:Wikipedia:Samfélagsgátt]]
[[it:Portale:Comunità]]
[[ja:Wikipedia:コミュニティ・ポータル]]
[[jv:Wikipedia:Gapura Komunitas]]
[[ka:ვიკიპედია:საზოგადოების გვერდები]]
[[kk:Портал:Қауым порталы]]
[[kl:Wikipedia:Community Portal]]
[[ko:위키백과:사용자 모임]]
[[kv:Wikipedia:Йитчӧм портал]]
[[la:Vicipaedia:Porta communis]]
[[lb:Wikipedia:Kommunautéitssäit]]
[[lt:Vikipedija:Bendruomenė]]
[[mdf:Википедиесь:Пуромксонь вальма]]
[[mg:Wikipedia:Accueil]]
[[mi:Wikipedia:Tomokanga hapori]]
[[mk:Википедија:Портал]]
[[ml:വിക്കിപീഡിയ:വിക്കി സമൂഹം]]
[[ms:Portal:Komuniti]]
[[my:Wikipedia:Community Portal]]
[[myv:Википедиясь:Вейтьсэнь вальма]]
[[na:Wikipedia:Community Portal]]
[[nap:Wikipedia:Porta d&quot;a cummunetà]]
[[nds:Wikipedia:Portal]]
[[nds-nl:Wikipedie:Gebrukerspertaol]]
[[new:विकिपिडिया:सतः फल्चा]]
[[nl:Portaal:Gebruikersportaal]]
[[nn:Wikipedia:Arbeidskontoret]]
[[no:Wikipedia:Portal]]
[[oc:Wikipèdia:Comunautat]]
[[pl:Wikipedia:Portal wikipedystów]]
[[pt:Wikipedia:Portal comunitário]]
[[qu:Wikipidiya:Ayllupaq p'anqa]]
[[ro:Portal:Comunitate]]
[[ru:Википедия:Портал сообщества]]
[[rw:Wikipedia:Community Portal]]
[[sc:Wikipedia:Community Portal]]
[[scn:Porta dâ Cumunitati]]
[[sco:Wikipedia:Commonty Yett]]
[[si:Wikipedia:ප්‍රජා ද්වාරය]]
[[simple:Wikipedia:Community Portal]]
[[sk:Wikipédia:Portál komunity]]
[[sl:Wikipedija:Portal občestva]]
[[sr:Википедија:Радионица]]
[[su:Portal:Panglawungan]]
[[sv:Wikipedia:Deltagarportalen]]
[[ta:விக்கிப்பீடியா:சமுதாய வலைவாசல்]]
[[th:วิกิพีเดีย:ศาลาประชาคม]]
[[tl:Wikipedia:Puntahan ng pamayanan]]
[[tn:Wikipedia:Patlelo ya setšhaba]]
[[tr:Vikipedi:Topluluk portalı]]
[[ts:Wikipedia:Community Portal]]
[[udm:Wikipedia:Портал]]
[[uk:Вікіпедія:Портал спільноти]]
[[ve:Wikipedia:Community Portal]]
[[vi:Wikipedia:Cộng đồng]]
[[vo:Vükiped:Komotanefaleyan]]
[[xal:Wikipedia:Community Portal]]
[[xh:Wikipedia:Community Portal]]
[[yi:װיקיפּעדיע:פארלאמענט]]
[[yo:Wikipedia:Èbúté Àwùjọ]]
[[za:Wikipedia:FORUM]]
[[zh:Wikipedia:社区主页]]
[[zh-classical:維基大典:市集]]
[[zh-min-nan:Wikipedia:Siā-lí mn̂g-chhùi-kháu]]
[[zh-yue:Wikipedia:社區大堂]]</text>
      <sha1>bs5idetb33b5hhf8xti03fv9t76q31j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Infobox</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2135</id>
    <revision>
      <id>3946</id>
      <timestamp>2010-09-16T15:52:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;table class=&quot;infobox {{{bodyclass|}}}&quot; cellspacing=&quot;5&quot; style=&quot;width: 22em; text-align: left; font-size: 88%; line-height: 1.5em; {{{bodystyle|}}}&quot;&gt;&lt;!--  Caption --&gt;{{#if:{{{title...»</comment>
      <origin>3946</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19754" sha1="1v4pa6wbyjlzibvv7j7r0aduxai8tf8" xml:space="preserve">&lt;table class=&quot;infobox {{{bodyclass|}}}&quot; cellspacing=&quot;5&quot; style=&quot;width: 22em; text-align: left; font-size: 88%; line-height: 1.5em; {{{bodystyle|}}}&quot;&gt;&lt;!--
 Caption
--&gt;{{#if:{{{title|}}}|&lt;caption class=&quot;{{{titleclass|}}}&quot; style=&quot;font-size: 125%; font-weight: bold; {{{titlestyle|}}}&quot;&gt;{{{title}}}&lt;/caption&gt;}}
&lt;!--
 Header
--&gt;{{#if:{{{above|}}}|&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot; class=&quot;{{{aboveclass|}}}&quot; style=&quot;text-align:center; font-size: 125%; font-weight: bold; {{{abovestyle|}}}&quot;&gt;{{{above}}}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;}}&lt;!--
 Subheader 1
--&gt;{{#if:{{{subheader|{{{subheader1|}}}}}}|&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot; class=&quot;{{{subheaderclass|}}}&quot; style=&quot;text-align:center; {{{subheaderstyle|}}}&quot;&gt;{{{subheader|{{{subheader1|}}}}}}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;}}&lt;!--
 Subheader 2
--&gt;{{#if:{{{subheader2|}}}|&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot; class=&quot;{{{subheaderclass|}}}&quot; style=&quot;text-align:center; {{{subheaderstyle|}}}&quot;&gt;{{{subheader2}}}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;}}&lt;!--
 Image 1
--&gt;{{#if:{{{image|{{{image1|}}}}}}|&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot; class=&quot;{{{imageclass|}}}&quot; style=&quot;text-align:center; {{{imagestyle|}}}&quot;&gt; {{{image|{{{image1|}}}}}} {{#if:{{{caption|{{{caption1|}}}}}}|&lt;br /&gt;
&lt;span style=&quot;{{{captionstyle|}}}&quot;&gt;{{{caption|{{{caption1|}}}}}}&lt;/span&gt; }}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;}}&lt;!--
 Image 2
--&gt;{{#if:{{{image2|}}}|&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot; class=&quot;{{{imageclass|}}}&quot; style=&quot;text-align:center; {{{imagestyle|}}}&quot;&gt; {{{image2}}} {{#if:{{{caption2|}}}|&lt;br /&gt;
&lt;span style=&quot;{{{captionstyle|}}}&quot;&gt;{{{caption2}}}&lt;/span&gt; }}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;}}&lt;!--

--&gt;{{Infobox/row
 |header = {{{header1|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label1|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data1|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class1|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header2|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label2|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data2|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class2|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header3|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label3|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data3|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class3|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header4|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label4|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data4|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class4|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header5|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label5|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data5|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class5|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header6|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label6|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data6|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class6|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header7|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label7|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data7|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class7|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header8|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label8|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data8|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class8|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header9|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label9|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data9|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class9|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header10|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label10|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data10|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class10|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header11|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label11|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data11|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class11|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header12|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label12|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data12|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class12|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header13|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label13|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data13|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class13|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header14|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label14|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data14|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class14|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header15|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label15|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data15|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class15|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header16|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label16|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data16|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class16|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header17|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label17|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data17|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class17|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header18|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label18|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data18|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class18|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header19|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label19|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data19|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class19|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header20|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label20|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data20|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class20|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header21|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label21|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data21|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class21|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header22|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label22|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data22|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class22|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header23|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label23|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data23|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class23|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header24|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label24|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data24|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class24|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header25|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label25|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data25|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class25|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header26|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label26|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data26|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class26|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header27|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label27|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data27|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class27|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header28|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label28|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data28|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class28|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header29|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label29|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data29|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class29|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header30|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label30|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data30|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class30|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header31|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label31|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data31|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class31|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header32|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label32|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data32|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class32|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header33|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label33|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data33|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class33|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header34|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label34|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data34|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class34|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header35|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label35|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data35|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class35|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header36|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label36|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data36|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class36|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header37|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label37|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data37|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class37|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header38|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label38|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data38|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class38|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header39|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label39|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data39|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class39|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header40|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label40|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data40|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class40|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header41|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label41|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data41|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class41|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header42|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label42|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data42|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class42|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header43|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label43|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data43|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class43|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header44|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label44|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data44|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class44|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header45|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label45|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data45|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class45|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header46|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label46|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data46|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class46|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header47|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label47|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data47|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class47|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header48|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label48|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data48|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class48|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header49|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label49|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data49|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class49|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header50|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label50|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data50|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class50|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header51|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label51|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data51|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class51|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header52|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label52|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data52|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class52|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header53|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label53|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data53|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class53|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header54|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label54|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data54|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class54|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header55|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label55|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data55|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class55|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header56|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label56|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data56|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class56|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header57|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label57|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data57|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class57|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header58|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label58|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data58|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class58|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header59|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label59|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data59|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class59|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header60|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label60|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data60|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class60|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header61|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label61|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data61|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class61|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header62|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label62|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data62|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class62|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header63|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label63|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data63|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class63|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header64|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label64|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data64|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class64|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header65|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label65|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data65|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class65|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header66|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label66|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data66|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class66|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header67|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label67|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data67|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class67|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header68|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label68|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data68|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class68|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header69|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label69|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data69|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class69|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header70|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label70|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data70|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class70|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header71|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label71|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data71|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class71|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header72|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label72|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data72|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class72|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header73|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label73|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data73|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class73|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header74|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label74|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data74|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class74|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header75|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label75|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data75|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class75|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header76|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label76|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data76|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class76|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header77|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label77|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data77|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class77|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header78|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label78|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data78|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class78|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header79|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label79|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data79|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class79|}}}
}} {{Infobox/row
 |header = {{{header80|}}}  |headerstyle = {{{headerstyle|}}}
 |label  = {{{label80|}}}   |labelstyle  = {{{labelstyle|}}}
 |data   = {{{data80|}}}    |datastyle   = {{{datastyle|}}}
 |class  = {{{class80|}}}
}}&lt;!--
 Below
--&gt;{{#if:{{{below|}}}|&lt;tr&gt;&lt;td colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; {{{belowstyle|}}}&quot;&gt;{{{below|}}}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;}}&lt;!--
 Navbar
{{#if:{{{name|}}}|&lt;tr&gt;&lt;td style=&quot;text-align:right;&quot; colspan=&quot;2&quot;&gt;{{navbar|{{{name}}}|noedit={{{noedit|0}}}}}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;}}--&gt;
&lt;/table&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>1v4pa6wbyjlzibvv7j7r0aduxai8tf8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Infobox/row</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2136</id>
    <revision>
      <id>3947</id>
      <timestamp>2010-09-16T15:53:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#if:{{{header|}}}  |&lt;tr&gt;&lt;th colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; {{{headerstyle|}}}&quot;&gt;{{{header|}}}&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt;  |{{#if:{{{data|}}}{{#ifeq:{{{name|}}}|{{#titleparts:{{PAGENAME}}|1...»</comment>
      <origin>3947</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="443" sha1="7nwtg4b2ytztkdrzduse1r93cwlrioj" xml:space="preserve">{{#if:{{{header|}}}
 |&lt;tr&gt;&lt;th colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; {{{headerstyle|}}}&quot;&gt;{{{header|}}}&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt;
 |{{#if:{{{data|}}}{{#ifeq:{{{name|}}}|{{#titleparts:{{PAGENAME}}|1}}|example}}
  |&lt;tr&gt;{{#if:{{{label|}}}
   |&lt;th style=&quot;{{{labelstyle|}}}&quot;&gt;{{{label|}}}&lt;/th&gt;
    &lt;td class=&quot;{{{class|}}}&quot; style=&quot;{{{datastyle|}}}&quot;&gt;
   |&lt;td colspan=&quot;2&quot; class=&quot;{{{class|}}}&quot; style=&quot;text-align:center; {{{datastyle|}}}&quot;&gt;
  }}{{{data|}}}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
 }}
}}</text>
      <sha1>7nwtg4b2ytztkdrzduse1r93cwlrioj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Infobox/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2137</id>
    <revision>
      <id>3949</id>
      <parentid>3948</parentid>
      <timestamp>2010-09-16T16:01:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3949</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2053" sha1="2v6kga4t29suze2l9do7rq9bi0boyhq" xml:space="preserve">Бу шаблон башка шаблоннарны ясау өчен ярдәмче шаблон (мета-шаблон) булып кулланыла.

==Мисал==
&lt;table style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border: #99B3FF solid 1px&quot;&gt;
{{Infobox
|name         = Infobox/doc
|bodystyle    = 
|title        = Infobox шаблоны
|titlestyle   = 

|image        = [[File:example.png|200px|alt=Example alt text]]
|imagestyle   = 
|caption      = Мисал рәсеме язуы.png
|captionstyle = 
|headerstyle  = background:#ccf;
|labelstyle   = background:#ddf;
|datastyle    = 

|header1 = Башлык
|label1  = 
|data1   = 
|header2 = 
|label2  = Язу
|data2   = 
|header3 =
|label3  = 
|data3   = Эчтәлек
|header4 = Барысы бергә (Башлык)
|label4  = Барысы бергә (Язу)
|data4   = Барысы бергә (Эчтәлек)
|header5 =
|label5  = Язу һәм эчтәлек (язу)
|data5   = Язу һәм эчтәлек (эчтәлек)

|belowstyle = background:#ddf;
|below = Астагы текст
}}
&lt;/table&gt;
&lt;pre&gt;
&lt;table style=&quot;float: right; margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border: #99B3FF solid 1px&quot;&gt;
{{Infobox
|name         = Infobox/doc
|bodystyle    = 
|title        = Infobox шаблоны
|titlestyle   = 

|image        = [[File:example.png|200px|alt=Example alt text]]
|imagestyle   = 
|caption      = Мисал рәсеме язуы.png
|captionstyle = 
|headerstyle  = background:#ccf;
|labelstyle   = background:#ddf;
|datastyle    = 

|header1 = Башлык
|label1  = 
|data1   = 
|header2 = 
|label2  = Язу
|data2   = 
|header3 =
|label3  = 
|data3   = Эчтәлек
|header4 = Барысы бергә (Башлык)
|label4  = Барысы бергә (Язу)
|data4   = Барысы бергә (Эчтәлек)
|header5 =
|label5  = Язу һәм эчтәлек (язу)
|data5   = Язу һәм эчтәлек (эчтәлек)

|belowstyle = background:#ddf;
|below = Астагы текст
}}
&lt;/table&gt;
&lt;/pre&gt;</text>
      <sha1>2v6kga4t29suze2l9do7rq9bi0boyhq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Автор</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2138</id>
    <revision>
      <id>4616</id>
      <parentid>4198</parentid>
      <timestamp>2010-12-28T13:45:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4616</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1490" sha1="e2q0u65k5d59jg5xl1m5sdd6d2nfgsr" xml:space="preserve">{{ infobox
| bodyclass  = biography vcard
| bodystyle  = width:{{#if:{{{box_width|}}}|{{{box_width}}} |22em}}; font-size:95%; text-align:left;
| above      = '''{{{исем|{{PAGENAME}}}}}'''
| aboveclass = fn
| abovestyle = text-align:center; font-size:125%; background:#eee;
| image      = {{#if:{{{рәсем|}}}|[[Image:{{{рәсем}}}|{{#if:{{{рәсем_зурлыгы|{{{imagesize|}}}}}}|{{{рәсем_зурлыгы|{{{imagesize}}}}}}|225px}}|alt={{{alt|}}}]]}}
| imageclass = {{image class names|{{{рәсем}}}}}
| imagestyle = padding:4pt; line-height:1.25em; text-align:center; font-size:8pt;
| caption    = &lt;div style=&quot;padding-top:2pt;&quot;&gt;{{{рәсем язуы|}}}&lt;/div&gt;
| labelstyle = padding:0.2em 1.0em 0.2em 0.2em; background:transparent; line-height:1.2em; text-align:left; font-size:90%; background:#eee;
| datastyle  = padding:0.2em; line-height:1.3em; vertical-align:middle; font-size:90%;

| label1     = 
| data1      = 
| label2     = Тулы исеме
| class2     = nickname
| data2      = {{{тулы исем|}}}
| label3     = Һөнәре
| data3      = {{{һөнәр|}}}
| label4    = Бүләк һәм премияләре
| data4     = {{{бүләк һәм премияләр|}}}
| label5    = Сайт
| data5     = {{{сайт|}}}
| label6    = Башка мәгълүмат
| data6     = {{{башка мәгълүмат|}}}
}}
&lt;noinclude&gt;
{{doc}}&lt;!---Please add metadata to the &lt;includeonly&gt; section at the bottom of the /doc subpage---&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>e2q0u65k5d59jg5xl1m5sdd6d2nfgsr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Автор/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2139</id>
    <revision>
      <id>7383</id>
      <parentid>4199</parentid>
      <timestamp>2024-11-29T07:31:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.121.81</ip>
      </contributor>
      <origin>7383</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1515" sha1="hp67r5wapxbfgcgyszmc9703ouodqxn" xml:space="preserve">&lt;pre&gt;{{Шәхес
| исем =
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| туу датасы = 
| туу җире = 
| гражданлык = 
| милләт = 
| үлем датасы = 
| үлем җире = 
| әти =
| әни =
| ир =
| хатын =
| балалар =
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}&lt;/pre&gt;
==Мисал==
{{Автор
| исем = Билл Гейтс
| рәсем = Bill Gates 2004 cr.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы = ИТ форумда Даниядә
| тулы исем = William Henry Gates III
| бүләк һәм премияләр =
| сайт = http://www.microsoft.com/
| башка мәгълүмат =
}}
&lt;pre&gt;{{Автор
| исем = Билл Гейтс
| рәсем = Bill Gates 2004 cr.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы = ИТ форумда Даниядә
| википедиядә автор турында = William Henry Gates III
| һөнәр = санак программалары, [[Microsoft]]
| бүләк һәм премияләр =
| сайт = http://www.microsoft.com/
| башка мәгълүмат =
}}&lt;/pre&gt;</text>
      <sha1>hp67r5wapxbfgcgyszmc9703ouodqxn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Көтегез</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2140</id>
    <revision>
      <id>3964</id>
      <timestamp>2010-09-17T11:23:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;[[File:Symbol wait.svg|20px|Көтегез]]&amp;nbsp;'''{{{1|Көтегез...}}}'''&lt;/span&gt;&lt;noinclude&gt; *Моны да карагыз: {{tl|Эшлә...»</comment>
      <origin>3964</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="249" sha1="l4w6h46zjy0f4a8hvhp6t2lfwjyzma7" xml:space="preserve">&lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;[[File:Symbol wait.svg|20px|Көтегез]]&amp;nbsp;'''{{{1|Көтегез...}}}'''&lt;/span&gt;&lt;noinclude&gt;
*Моны да карагыз: {{tl|Эшләнде}} and {{tl|Эшләнмәгән}}

[[Category:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>l4w6h46zjy0f4a8hvhp6t2lfwjyzma7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Эшләнде</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2141</id>
    <revision>
      <id>3965</id>
      <timestamp>2010-09-17T11:24:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;[[File:Yes check.svg|20px|Эшләнде]]&amp;nbsp;'''{{{1|Эшләнде}}}'''&lt;/span&gt;&lt;noinclude&gt; *Моны да карагыз: {{tl|Көтегез...»</comment>
      <origin>3965</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="244" sha1="hwuin6v7rn1jrtulxkili5dih7lot8v" xml:space="preserve">&lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;[[File:Yes check.svg|20px|Эшләнде]]&amp;nbsp;'''{{{1|Эшләнде}}}'''&lt;/span&gt;&lt;noinclude&gt;
*Моны да карагыз: {{tl|Көтегез}} and {{tl|Эшләнмәгән}}

[[Category:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>hwuin6v7rn1jrtulxkili5dih7lot8v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Эшләнмәгән</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2142</id>
    <revision>
      <id>3966</id>
      <timestamp>2010-09-17T11:25:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;[[File:X mark.svg|20px|Эшләнмәгән]]&amp;nbsp;'''{{{1|Эшләнмәгән}}}'''&lt;/span&gt;&lt;noinclude&gt; *Моны да карагыз: {{tl|Эш...»</comment>
      <origin>3966</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="247" sha1="1t1iz6re2njrfy0aoqqsveyuiqoegl4" xml:space="preserve">&lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;[[File:X mark.svg|20px|Эшләнмәгән]]&amp;nbsp;'''{{{1|Эшләнмәгән}}}'''&lt;/span&gt;&lt;noinclude&gt;
*Моны да карагыз: {{tl|Эшләнде}} and {{tl|Көтегез}}

[[Category:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>1t1iz6re2njrfy0aoqqsveyuiqoegl4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User tt-N</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2144</id>
    <revision>
      <id>4222</id>
      <parentid>3973</parentid>
      <timestamp>2010-10-24T16:34:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4222</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" sha1="hf66hw8ulpk62x296wft2lohmlsejvt" xml:space="preserve">[[Төркем:Кулланучылар]]</text>
      <sha1>hf66hw8ulpk62x296wft2lohmlsejvt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы оештыру турындагы декрет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2145</id>
    <revision>
      <id>5200</id>
      <parentid>4224</parentid>
      <timestamp>2011-06-27T14:06:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы оештыру турындагы дикрет]]» бите «[[Автономияле Татарстан Социалистик Совет Ре...</comment>
      <origin>5200</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8429" sha1="neq5x65sv40yjbxkug5ie7lsznlveae" xml:space="preserve">20 елның 27 мае

Бөтенроссия Үзәк Башкарма Комитеты һәм Халык Комиссарлары Советы карар итәләр:

1. Россия Социалистик Федератив Совет Республика­сының бер өлеше буларак Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасын бар итәргә һәм аның составына кертергә:

а) Казан губернасыннан: Казан, Лаеш, Мамадыш, Свияжск, Чистай, Тәтеш һәм Спас өязләрен – Жидяев һәм Йорт-күл волостьларыннан башка. Алабуга өязенең Черкас һәм Салавыч волостьларын, Краснококшай өязенең Күлле Киме һәм Кышлау волостьларын;

б) Уфа губернасыннан: Мин­зәлә өязен;

в) Самара губернасыннан: Бөгелмә өязеннән Азнакай, Александровка, Әлки, Әлмәт, Баулы, Богоявленский, Варварино, Югары Карамалы, Каратай, Кузайкино, Ивановка, Мәсәгүт, Микулино, Мордовское Афонькино, Мордовская Ивановка, Мордовская Кармалка, Түбән Чыршылы, Яңа Писмән, Салих, Спас, Спиридоновка, Стәрлетамак, Сумарохово, Тымытык, Урсалы һәм Чиканас волостьларын;

г) Вятка губернасыннан: Мал­мыж өязенең Кошкино, Носы, Арбор, Янгул, Сәрдекбаш, Нижне-Четаево һәм Шуда волостьларын;

д) Сембер губернасыннан: Сембер өязенең Сөендек, Олы Тархан һәм Б.Цильна волостьларын, Буа өязенең Ста­ро-Студенец, Янтуган, Шыгырдан, Яңа Кәкерле, Чүпрәле, Мәчәле, Борындык, Рунга, Тим­бай, Убей һәм Городище волостьларын.

Искәрмә: Татарстан Социалистик Совет Республикасы составына Уфа губернасының Бәләбәй һам Бөре өязләрен кертү мәсьәләсен әлеге өязләр хезмәт ияләре үз ихтыяҗларын белдергәнгә кадәр ачык калдырырга.

2. Автономияле Татарстан Социалистик Совет Рес­­пуб­ликасының дәүләт власте аппараты, РСФСР Кон­ституциясендә каралганча, җирле депутатлар Советларыннан, Үзәк Башкарма комитетыннан һәм Татарстан Социалистик Совет Республика­сының Халык Комиссарлары Советыннан хасил була.

3. Автономияле Татарстан Социалистик Совет Рес­публикасының эшләрен идарә итү өчен түбәндәге Халык комиссариатлары булдырыла: 1) эчке эшләр – почта һам телеграф идарәсе белән, 2) юстиция, 3) мәгариф, 4) сәламәтлек саклау, 5) социаль тәэминат, 6) игенчелек, 7) азык-төлек, 8) финанс, 9) халык хуҗалыгы Советы – хезмәт һәм элемтә юллары бүлекләре белән һәм 10) эшче-крестьян инспекциясе.

Искәрмә: Чит ил эшләре һәм тышкы сәүдә тулаем РСФСРның Үзәк органнары карамагында кала бирә. Хәрби эшләр белән турыдан-туры якындагы Округ хәрби комиссариатына буйсынган Татарстан хәрби комиссариаты шө­гыльләнә. Контрреволюция бе­лән көрәш Бөтенроссия Гадәттән тыш Комиссиясе Татарстан Халык Комиссарлары Советы белән килештереп оеш­тырган Бөтенроссия Гадәттән тыш Комиссиясе органнары карамагында кала.

4. РСФСРның финанс һәм хуҗалык сәясәтенең республиканың бөтен территория­сендәге бербөтенлеген саклап калу максатында Татарстан Социалистик Совет Республикасының азык-төлек, финанс, халык комиссариатлары, халык хуҗалыгы Советы, хезмәт һәм элемтә юллары эшче-крестьян инспекциясе бүлекләре, эчке эшләр халык комиссариаты каршындагы почта һәм телеграф идарәсе тиешле РСФСР Халык комиссариат­ларының турыдан-туры буйсынуында калалар, алар­ның фәрманнарын һәм ин­струкцияләрен үтәргә тиеш булалар.

5. Татарстан Социалистик Совет Республикасының эчке эшләр (почта һәм телеграф идарәсеннән башка), юстиция, мәгариф, сәламәтлек саклау, социаль тәэминат һәм игенчелек Халык комиссариатлары үз эш-гамәлләрендә мөстә­кыйльләр һәм турыдан-туры ТССР Үзәк Башкарма комитеты алдында җаваплы.

6. Казан Советы Рәисе Татарстан Халык Комиссарлары Советы составына хәлиткеч тавыш хокукы белән керә.

7. Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы бөтен кирәкле финанслар һәм техник чаралар бе­лән РСФСРдан тәэмин ителә.

8. Татарстан Социалистик Совет Республикасының 1 нче съезды чакырылганга кадәр Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасында хәзерге положениедә күрсәтелгән чикләрдә хакимият бөтен тулылыгында Татарстан Социалистик Совет Республикасының Бөтенсоюз Үзәк Башкарма Комитеты тарафыннан бар ителгән Вакытлы революцион комитеты кулында була. Әлеге комитетның иң әүвәлге бурычы Татарстан Социалистик Совет Республикасының 1 нче Советлар съездын чакыру һәм революцион комитетның Татарстан Социалистик Совет Республикасының бу положениенең З нче пунктында күрсәтелгән бүлекләренә тәңгәл килгән бүлекләрен оештырудан гыйбарәт.

9. Эчке эшләр Халык Комиссариатына һәм Милләтләр эшләре Халык Комиссариатына Татарстан Социалистик Совет Республикасының чикләрен җентекләп билгеләгәндә туарга мөмкин мәсьәлә­ләрне хәл итү өчен катнаш комиссия оештыру йөкләнә.

Бөтенроссия Үзәк Башкарма Комитеты рәисе             М. Калинин

Халык Комиссариатлары Советы рәисе         В. Ульянов (Ленин)

Бөтенроссия Үзәк Башкарма Комитеты секретаре      А.Енукидзе
[[Төркем:Документлар]]</text>
      <sha1>neq5x65sv40yjbxkug5ie7lsznlveae</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы турында Бөтенроссия Үзәк Башкарма Комитеты һәм Халык Комиссарлары Советы декреты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2146</id>
    <redirect title="Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы оештыру турындагы декрет" />
    <revision>
      <id>6005</id>
      <parentid>6002</parentid>
      <timestamp>2012-04-22T09:22:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы оештыру турындагы декрет]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>6005</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="161" sha1="6hu57ju151dmjcr1fvh0mm4cnrwqbjr" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы оештыру турындагы декрет]]</text>
      <sha1>6hu57ju151dmjcr1fvh0mm4cnrwqbjr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Рәхим итегез</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2147</id>
    <revision>
      <id>6517</id>
      <parentid>3990</parentid>
      <timestamp>2015-03-01T13:29:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dexbot</username>
        <id>1208</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: removing existed iw links in Wikidata</comment>
      <origin>6517</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4658" sha1="tekl1ymkj9v6ql4a3t5d8hz3z63p9n1" xml:space="preserve">{| style=&quot;width:100%; background:transparent;&quot;
| style=&quot;background: #E0F0FF; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft: 18px; -moz-border-radius-topright: 0px; font: 90%;&quot; width=&quot;20%&quot; height=30 align=left | &amp;nbsp;&amp;nbsp; [[Räsem:Help-browser.svg|18px]] [[Wikibooks:Дәреслек |Дәреслек ]]
| style=&quot;background: #6495ED; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft: 0px; -moz-border-radius-topright: 18px;&quot; width=&quot;80%&quot; height=30|&amp;nbsp;&amp;nbsp;&lt;font style=&quot;color: white; padding: 0.5em; text-align:center; font: 120%;&quot; &gt;&lt;big&gt;Викикитапка рәхим итегез, [[Äğzä:{{BASEPAGENAME}}|&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;{{BASEPAGENAME}}&lt;/span&gt;]]!&lt;/big&gt;&lt;/font&gt;
|-
| style=&quot;background: #E0E6FF; border:1px solid silver; -moz-border-radius: 0px; font: 90%;&quot; width=&quot;20%&quot; height=30 align=left | &amp;nbsp;&amp;nbsp; [[Räsem:Crystal_Clear_app_ktip.png|18px]] [[Ярдәм:Яңа_мәкалә_язу|Башлаучыга ярдәм]]
| rowspan=7 style=&quot;background: #FFFFF0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft: 0px; -moz-border-radius-bottomright: 18px; padding: 0.5em; font: 90%;&quot; valign=&quot;top&quot; width=&quot;80%&quot; | Википедиянең катнашучылар исеменнән Сезне татар бүлегендә сәламлим! Сезгә проекта катнашу ошар дип өметләнәбез.

Катнашуның төп принципларына игътибар итегез: [[Wikibooks:Курыкмыйча төзәтегез|курыкмыйча төзәтегез]] һәм [[Wikibooks:Яхшы ният белән языгыз|яхшы ният белән языгыз]].

Онытмагыз, язганда әдәби телне куллану сорала. Сез кирилл һәм латин графикасын куллана аласыз.

[[Räsem:Signature button.png|thumb|шулай имзагызны калдырып була]] Википедиядәге мәкаләләрднең авторлары юк, аларны һәркем төзәтә ала. Ләкин Сез форумнарда яисә сәхифәләр бәхәсләрендә язганда имзагызны калдырырга кирәк. Аның өчен мондый символны куерга кирәк: (&lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt;), яисә кораллар панелендә кирәкле рәсемгә басырга.

Сез үз битегезне бизи аласыз. Анда үзегез турында мәгълүмат калдырып була, мәсәлән [[Törkem:Үрнәкләр|телләр белү өлгеләре]].

Әгәрдә Сезне сорауларыгыз булса Сез [[Wikibooks:Идарәчеләр|идарәчеләргә]] мөрәҗагать итә аласыз. 

Тагын бер тапкыр Рәхим итегез! {{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}}}
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;border-bottom:1px solid #eeeeee;padding-top:0.17em;padding-bottom:0.5em;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;font: 85%;&quot;&gt;''Hello and welcome to the Tatar Wikibooks! We appreciate your contributions. If your Tatar skills are not good enough, that’s no problem. We have an [[Wikibooks:Embassy|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!''&lt;/div&gt;
|-
| style=&quot;background: #F9E0FF; border:1px solid silver; -moz-border-radius: 0px; font: 90%;&quot; width=&quot;20%&quot; height=30 align=left | &amp;nbsp;&amp;nbsp; [[Räsem:View-refresh.svg|18px]] [[Wikibooks:Мәкаләләрне ничек төзәтергә|Мәкаләләрне ничек төзәтергә]]
|-
| style=&quot;background: #FFE0F1; border:1px solid silver; -moz-border-radius: 0px; font: 90%;&quot; width=&quot;20%&quot; height=30 align=left | &amp;nbsp;&amp;nbsp; [[Räsem:Accessories-text-editor.svg|18px]] [[Wikibooks:Кагыйдәләр|Кагыйдәләр]]
|-
| style=&quot;background: #FFE0E6; border:1px solid silver; -moz-border-radius: 0px; font: 90%;&quot; width=&quot;20%&quot; height=30 align=left | &amp;nbsp;&amp;nbsp; [[Räsem:Crystal_Clear_app_lphoto.png|18px]] [[Wikibooks:Рәсемнәр|Рәсемнәр]]
|-
| style=&quot;background: #FFE5E0; border:1px solid silver; -moz-border-radius: 0px; font: 90%;&quot; width=&quot;20%&quot; height=30 align=left | &amp;nbsp;&amp;nbsp; [[Räsem:Green_copyright.svg|18px]] [[Wikibooks:Автор хокуклары|Автор хокуклары]]
|-
| style=&quot;background: #FFEFE0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft: 18px; -moz-border-radius-bottomright: 0px; font: 90%;&quot; width=&quot;20%&quot; height=30 align=left | &amp;nbsp;&amp;nbsp; [[Räsem:Nuvola apps bookcase.svg|18px]] [[Wikibooks:Глоссарий|Глоссарий]]
|}

&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]

&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>tekl1ymkj9v6ql4a3t5d8hz3z63p9n1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Мәгълүмат</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2153</id>
    <revision>
      <id>3995</id>
      <parentid>3994</parentid>
      <timestamp>2010-09-19T18:31:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3995</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2116" sha1="l7pkqaews5eiu7qkv40vs676wqe80hy" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{heavily used template}}&lt;/noinclude&gt;{| class=&quot;toccolours vevent&quot; style=&quot;width: 100%; direction: {{Dir|{{{lang}}}}};&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; vertical-align: top; padding-right: 0.4em; width: 15%&quot; id=&quot;fileinfotpl_desc&quot; |{{int:wm-license-information-description}}
|&lt;span class=&quot;summary&quot; style=&quot;display:none&quot;&gt;{{PAGENAME}}&lt;/span&gt;
{{ #if: {{{description|{{{Description|}}}}}} | {{{description|{{{Description|}}}}}} | {{Description missing}} }}
|- valign=&quot;top&quot;
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; padding-right: 0.4em; white-space: nowrap&quot; id=&quot;fileinfotpl_date&quot; | {{int:wm-license-information-date}}
| 
{{ISOdate|{{{date|{{{Date|}}}}}}}}
|- valign=&quot;top&quot;
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; padding-right: 0.4em&quot; id=&quot;fileinfotpl_src&quot; | {{int:wm-license-information-source}}
|
{{ #if: {{{source|{{{Source|}}}}}} | {{Parse source|{{{source|{{{Source|}}}}}}}} | {{Source missing}} }}
|- valign=&quot;top&quot;
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; padding-right: 0.4em&quot; id=&quot;fileinfotpl_aut&quot; | {{int:wm-license-information-author}}
|
{{ #if: {{{author|{{{Author|}}}}}} | {{{author|{{{Author|}}}}}} | {{Author missing}} }}
|- valign=&quot;top&quot;
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; padding-right: 0.4em&quot; id=&quot;fileinfotpl_perm&quot; | {{int:wm-license-information-permission}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[{{int:wm-license-information-permission-reusing-link}}|{{int:wm-license-information-permission-reusing-text}}]])&lt;/small&gt;
|
{{ #if: {{{permission|{{{Permission|}}}}}} | {{{permission|{{{Permission|}}}}}} | {{int:wm-license-information-permission-see-below}} }}{{#switch: {{{other_versions|{{{Other_versions|{{{other versions|{{{Other versions|}}}}}}}}}}}}
|   =
| - =
| none =
| #default = &lt;tr valign=&quot;top&quot;&gt;&lt;td style=&quot;background: #ccf; text-align: right; padding-right: 0.4em; font-weight: bold&quot; id=&quot;fileinfotpl_ver&quot;&gt;{{int:wm-license-information-other-versions}}&lt;/td&gt;&lt;td&gt;
{{{other_versions|{{{Other_versions|{{{other versions|{{{Other versions|}}}}}}}}}}}}&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;}}
{{{other_fields|{{{Other_fields|{{{other fields|{{{Other fields|}}}}}}}}}}}}
|}&lt;noinclude&gt;

&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>l7pkqaews5eiu7qkv40vs676wqe80hy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Heavily used template</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2154</id>
    <revision>
      <id>3997</id>
      <parentid>3996</parentid>
      <timestamp>2010-09-19T18:32:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>3997</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44" sha1="srpxbp2x6rdoi6qx7g6wibyqzcika7s" xml:space="preserve">{{autotranslate|base=Heavily used template}}</text>
      <sha1>srpxbp2x6rdoi6qx7g6wibyqzcika7s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Autotranslate</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2155</id>
    <revision>
      <id>3998</id>
      <timestamp>2010-09-19T18:32:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{{{{base|}}}/{{Fallback|{{{base|}}}}}|1={{{1|}}}|2={{{2|}}}|3={{{3|}}}|4={{{4|}}}|5={{{5|}}}|6={{{6|}}}|7={{{7|}}}|8={{{8|}}}|9={{{9|}}}}}{{#ifeq: {{FULLPAGENAME}} |...»</comment>
      <origin>3998</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="269" sha1="duewl67nk922ivyahuxcuau75bhxmqu" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{{{{base|}}}/{{Fallback|{{{base|}}}}}|1={{{1|}}}|2={{{2|}}}|3={{{3|}}}|4={{{4|}}}|5={{{5|}}}|6={{{6|}}}|7={{{7|}}}|8={{{8|}}}|9={{{9|}}}}}{{#ifeq: {{FULLPAGENAME}} | Template:{{{base|}}} | [[Category:Autotranslated templates|{{PAGENAME}}]]}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>duewl67nk922ivyahuxcuau75bhxmqu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Fallback</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2156</id>
    <revision>
      <id>3999</id>
      <timestamp>2010-09-19T18:33:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#ifexist: Template:{{{1|}}}/{{#if: {{{2|}}} |{{{2}}}|{{int:Lang}}}} | {{#if: {{{2|}}} |{{{2}}}|{{int:Lang}}}} | {{#ifexist: Template:{{{1|}}}/{{GetFallback|{{#if: {{{2|}}} |{{{2...»</comment>
      <origin>3999</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="436" sha1="2x3lognrgqidy4fhe99lfy2hhr3qvib" xml:space="preserve">{{#ifexist: Template:{{{1|}}}/{{#if: {{{2|}}} |{{{2}}}|{{int:Lang}}}} | {{#if: {{{2|}}} |{{{2}}}|{{int:Lang}}}} | {{#ifexist: Template:{{{1|}}}/{{GetFallback|{{#if: {{{2|}}} |{{{2}}}|{{int:Lang}}}}}} | {{GetFallback|{{#if: {{{2|}}} |{{{2}}}|{{int:Lang}}}}}} | {{#ifexist: Template:{{{1|}}}/{{GetFallback2|{{#if: {{{2|}}} |{{{2}}}|{{int:Lang}}}}}} | {{GetFallback2|{{#if: {{{2|}}} |{{{2}}}|{{int:Lang}}}}}} | {{CONTENTLANGUAGE}} }} }} }}</text>
      <sha1>2x3lognrgqidy4fhe99lfy2hhr3qvib</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Heavily used template/tt</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2157</id>
    <revision>
      <id>4000</id>
      <timestamp>2010-09-19T18:34:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Heavily used template/layout |text='''Note:''' This template is used on a lot of pages. In order not to put too much load on the servers, edits should be kept to a bare minimum....»</comment>
      <origin>4000</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1340" sha1="0mrbh0zkbilnkidtehabhrg4o34t5f8" xml:space="preserve">{{Heavily used template/layout
|text='''Note:''' This template is used on a lot of pages. In order not to put too much load on the servers, edits should be kept to a bare minimum. Please '''discuss proposed changes on [[{{TALKPAGENAME}}|the talk page]]''' first.&lt;small&gt;
* Editing a template causes '''all pages that use the template to be re-rendered'''. If the template is used often, this can put a lot of load on the servers since it fills up the [[mw:Manual:Job queue|job queue]].
* Keep in mind that templates that are used on file description pages also '''show up on other wikis'''.
|autoconfirmed=* This page is semi-protected from editing to prevent vandalism. Only established users can edit this template. &lt;div class=&quot;topicon&quot; id=&quot;protected-icon&quot; style=&quot;display:none; right:10px;&quot;&gt;[[File:Padlock-silver-medium.svg|20px|link=Commons:Page protection|This page is semi-protected against editing.]]&lt;/div&gt;
|sysop=* This template has been protected from editing to prevent vandalism. Only administrators can edit this template. Get their attention by placing {{tl|edit protected}} at the talk page.&lt;div class=&quot;topicon&quot; id=&quot;protected-icon&quot; style=&quot;display:none; right:10px;&quot;&gt;[[File:Padlock.svg|20px|link=Commons:Page protection|This page is protected against editing.]]&lt;/div&gt;
|lang=tt
}}&lt;noinclude&gt;
{{Translated tag|marker}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0mrbh0zkbilnkidtehabhrg4o34t5f8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Heavily used template/layout</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2158</id>
    <revision>
      <id>4001</id>
      <timestamp>2010-09-19T18:34:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{| style=&quot;border:2px solid #F7D436; margin-left:auto; margin-right:auto; width:80%; padding:3px; direction:{{Dir|{{{lang|}}}}}&quot; | | style=&quot;padding:3px; vertical-align:center; widt...»</comment>
      <origin>4001</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="415" sha1="gkmyjeady23cjllgg194cklns2fgnjm" xml:space="preserve">{| style=&quot;border:2px solid #F7D436; margin-left:auto; margin-right:auto; width:80%; padding:3px; direction:{{Dir|{{{lang|}}}}}&quot; |
| style=&quot;padding:3px; vertical-align:center; width:60px;&quot; | [[File:Dialog-warning-orange.svg|link=|55px]]
|{{lang|{{{lang|}}}|{{{text|empty}}}
{{#switch:{{PROTECTIONLEVEL:edit}}
|autoconfirmed={{{autoconfirmed|}}}
|sysop={{{sysop|}}}
}}}}&lt;/small&gt;
----
{{Heavily used template/lang}}
|}</text>
      <sha1>gkmyjeady23cjllgg194cklns2fgnjm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Lang</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2159</id>
    <revision>
      <id>4002</id>
      <timestamp>2010-09-19T18:35:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;span lang=&quot;{{{1}}}&quot; xml:lang=&quot;{{{1}}}&quot; class=&quot;description {{{1}}}&quot;&gt;{{{2}}}&lt;/span&gt;»</comment>
      <origin>4002</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82" sha1="kcr0xci9tp41eh2ltuemnpznnrtpo7l" xml:space="preserve">&lt;span lang=&quot;{{{1}}}&quot; xml:lang=&quot;{{{1}}}&quot; class=&quot;description {{{1}}}&quot;&gt;{{{2}}}&lt;/span&gt;</text>
      <sha1>kcr0xci9tp41eh2ltuemnpznnrtpo7l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Heavily used template/lang</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2160</id>
    <revision>
      <id>4003</id>
      <timestamp>2010-09-19T18:35:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;span style=&quot;font-size:x-small;line-height:140%&quot; class=&quot;plainlinks&quot;&gt;&lt;!-- --&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/an}} {{#language:an}}]&amp;nbsp;| &lt;!-- --&gt;[{{fullurl:Template:Hea...»</comment>
      <origin>4003</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2422" sha1="lsykjjokpxrvkkwgmyrtl4d3c6wcg6w" xml:space="preserve">&lt;span style=&quot;font-size:x-small;line-height:140%&quot; class=&quot;plainlinks&quot;&gt;&lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/an}} {{#language:an}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/ast}} {{#language:ast}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/bar}} {{#language:bar}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/be-tarask}} {{#language:be-tarask}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/cs}} {{#language:cs}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/de}} {{#language:de}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/de-formal}} {{#language:de-formal}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/en}} {{#language:en}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/es}} {{#language:es}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/et}} {{#language:et}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/fi}} {{#language:fi}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/fr}} {{#language:fr}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/gl}} {{#language:gl}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/hu}} {{#language:hu}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/hy}} {{#language:hy}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/it}} {{#language:it}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/ko}} {{#language:ko}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/mk}} {{#language:mk}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/mzn}} {{#language:mzn}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/nn}} {{#language:nn}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/pl}} {{#language:pl}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/pt}} {{#language:pt}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/ro}} {{#language:ro}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/ru}} {{#language:ru}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/sv}} {{#language:sv}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/vi}} {{#language:vi}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/zh-hans}} {{#language:zh-hans}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;[{{fullurl:Template:Heavily used template/zh-hant}} {{#language:zh-hant}}]&amp;nbsp;| &lt;!--
--&gt;{{edit|Template:Heavily used template/lang}}
&lt;/span&gt;</text>
      <sha1>lsykjjokpxrvkkwgmyrtl4d3c6wcg6w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Edit</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2161</id>
    <revision>
      <id>4004</id>
      <timestamp>2010-09-19T18:35:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;small class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[{{fullurl:{{{1}}}|action=edit}} +/−]&lt;/small&gt;»</comment>
      <origin>4004</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73" sha1="fb7eko3a9x853cftuwh7p3b2otlywn7" xml:space="preserve">&lt;small class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[{{fullurl:{{{1}}}|action=edit}} +/−]&lt;/small&gt;</text>
      <sha1>fb7eko3a9x853cftuwh7p3b2otlywn7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зур гөнаһлар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2162</id>
    <revision>
      <id>6896</id>
      <parentid>6874</parentid>
      <timestamp>2019-06-13T11:40:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Тимерхан</username>
        <id>1412</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/84.18.116.142|84.18.116.142]] кулланучысының ([[User talk:84.18.116.142|бәхәс]]) 6874 үзгәртүеннән баш тарту. Вандализм</comment>
      <origin>6896</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="130308" sha1="tip0hk7usbjtkgfmynqfc2t4kld1pa9" xml:space="preserve">&lt;table style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border:#eee solid 1px&quot;&gt;{{Автор
| исем =[[w:Заһир Бигиев|Заһир Бигиев]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Заһир Бигиев, Мөхәммәдзаһир
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
&lt;/table&gt;
ЗУР ГӨНАҺЛАР (Гөнаһе кәбаир)
Роман (1890)
==I==
Хикәябезгә Габделгафурның катнашы булганлыктан, аның кем һәм ниндирәк кеше икәнлеген язып үтик. Габделгафур Мансуров - мулла-имам баласыдыр. Атасының исемен фаш итмичә, романыбызда аны Нәкәс мулла дип кенә йөртербез. Нәкәс мулла угылы Габделгафурның төп ватаны-Нижгород губернасы Сергач өязе авылларыннан бер авылдыр. Нәкәснең чын исемен язмаган кебек, әлеге авылның исемен дә, тулысынча язмыйча, фәкать &quot;К&quot; хәрефе белән генә атап йөртербез.

&quot;К&quot; авылы кешеләренең тормыш өчен а+сыл хезмәте игенчелек хисапланса да, күпчелеге башка шәһәрләргә - мәсәлән, Нижний, Казан, Мәскәү, Петербург һәм Ростов-Дон кебек җирләргә китеп, сәүдә һәм башка төрле хезмәтләр белән шөгыльләнә иде.
Югарыда әйтелгән авылда өч мәчет һәм дүрт имам бар иде. Башкаларында эшебез юк, Нәкәс мулла исә байтак заманнардан бирле &quot;К&quot; авылында имам булып, хәйләи шәргый[1] һәм хәрам кәсепләр, ришвәт һәм риба юлы белән мал казанып, хәзерге вакытта авылның башка имамнары белән чагыштырганда шактый бай тормышта яшәгән, ике хатынга ир һәм биш балага ата булган бер кеше иде. Без бәян итәчәк унҗиде яшьлек Габделгафураның өлкән баласыдыр, кискен бер угландыр.

* * *

Җомга көн. Җомга намазы вакыты җитеп килә. Нәкәс мулла мәхәлләсе кешеләре берәм-берәм мәчеткә җыелалар. Араларында гаять фәкыйрь кыяфәтле кешеләр дә күптер. Шуларның берсе-Габдеррәзак бабай. Ул, тәһарәтләнеп, аягына кияргә булмаганлыктан, яланаяктан гына мәчеткә барырга чыккан. Әмма юл бик пычрак-баткак, шуңа күрә ул, мәчет ишеге төбенә килеп җиткәч, комган хезмәтен үтәгән бер савыт белән су китереп, иң элек аягындагы пычрак-туфракны тазартып юды, шуннан соң гына мәчеткә керде.
Болай Хода юлында йөргән намуслы фәкыйрьләр булган шикелле, әлеге авылда мордар һәм намазсыз фәкыйрьләр дә аз түгел. Намазга, җомгага, тәравихка&lt;ref&gt;Тәравих - уразада кич белән укыла торган намаз.&lt;/ref&gt;барырга чакырсаң, алар сиңа:

- Алла кием һәм байлык бирсен, шуннан соң мәчетегезгә, намазыгызга да барырбыз,-дип җавап бирәләр, җүнсезләр.

Азан әйтелде, кешеләр намазга тәмам әзер, тик Нәкәс мулла гына юк. Биш-ун минуттан, ниһаять, ул да килде. Килде дә, намазга керешеп, вәгазь-нәсыйхәт әйтү кайда, хотбә &lt;ref&gt;Xотбә - вәгазь, нотык.&lt;/ref&gt; урынына: &quot;Әлхәмделиллаһ, әлхәмделиллаһ, әлхәмделиллаһе раббел-галәмин&quot;[4], - дип, намазны тиз генә тәмамлап та куйды.
Намаздан чыккач, мәчет янында мулла белән ике кеше кул биреп күрештеләр. Болар &quot;К&quot; авылы кешеләреннән булып, әле генә Ростов-Доннан кайтканнар иде. Мулла бу акчалы кешеләрне шундук үз өенә чәйгә чакырды. (... )

==II==

Якшәмбе көн җитте. Бүген

Габделгафурның Казанга китәчәк. көне. Ир-ат иртәнге намазны укып әле генә мәчеттән кайткан. Габделгафурны мәдрәсәгә озатырга дип өйгә туган-кардәш һәм якын-белешләр җыелган. Озатырга килүчеләрнең берсе - гаять кечелекле, тыйнак табигатьле, мөлаем һәм тәмле телле икенче мәхәллә имамы карт хәзрәттер. Карт хәзрәтнең Габделхак исемле угылы өч-дүрт елдан бирле Казанда мәдрәсәдә булып, атасының сүзенә караганда, уңышлы рәвештә гыйлем эстәвен дәвам иттерә иде. Хәзер исә карт хәзрәт угылы Габделхакка чәй-шикәр һәм биш сум көмеш акча җибәрергә дип килгән. Габделгафурга кечкенә төен һәм биш сум акчаны биргәндә ул:

- Менә, энем-карендәшем Габделгафур, бу әманәтләрне угылыма тапшыр һәм сәламнәребезне әйт, - диде.
Габделгафур, сузылган әманәтләрне кулына алып:

- Бик яхшы, тапшырырмын, - диде.
Берникадәр вакыт үткәч, карт хәзрәт, Габделгафурга карап, сүзен дәвам итте:

- Ярый, энем, сау-сәламәт бул, Аллаһы Тәбарәкә вә Тәгалә сәфәрегезне мөбарәк кылсын... Угылыма һәркайсыбыздан сәлам әйт, икегез яхшы дус булып яшәгез. Вакытыгызны әрәм итеп, гомерегезне бушка уздырмагыз, җилгә очырмагыз! Үзегездән кече оланнарга ихсан-ярдәм... Хәер, Казан мәдрәсәләре бөек вә олугъ мәдрәсәләрдер. Анда сездән кечек кемсә, валлаһе әгъләм[5], табылмас та. Үзегездән олугъ вә бөек оланларга һәрвакытта вә һәр урында әдәп һәм инсаф белән тәгъзыйм -хөрмәт күрсәтегез. Иншалла[6], үзегез дә олугъ булырсыз. Казан мәдрәсәләре алар зур мәдрәсәләр -анда һәр гыйлем булган кебек, шәкертләренең дә төрлесе буладыр... Начар -яман шәкертләр белән дуслык кылмагыз, мәҗлестәш булмагыз - шул вакыт аларның яманлыкларыннан сезгә, затыгызга зарар тимәс. Әмма шәкертләрнең шул мордарлары белән мәхәббәт вә дуслык итсәгез, гыйлем алу бер тарафта калып, яманлык вә бәднамыгыз[7] шундук мәйданга чыгар. &quot; Адың чыкканчы, җаның чыксын!&quot;  - дип картларыбызның әйткән сүзләре бик тә тугъры. Бер вә ничә мең чакрымнарга сәяхәт вә сәфәр бер хәтъвә -адым белән башланган кебек, яманлык та бер кечкенә гөнаһ вә кечкенә яманлыктан башланып, аз -азлап арта барып, соңыннан &quot;зур гөнаһлар&quot;га әвереләдер. Менә, гыйбрәт күзе белән кара әле син безнең авылның хәзердәге хәленә вә илле ел элек булган хәленә. Без ул вакытта сезнең кеби япь -яшь егет идек, ул вакытта, хәзердәге кебек, авылыбызда мәйханә -кабаклар юк иде. Түгел аракы эчәргә, чәйне дә ул вакытта бик аз кешеләр генә белә иде. Хәзер исә унбиш -егерме яшьлек угъланнан башлап алтмыш -җитмеш яшенә якынлашкан картларыбызга кадәр, Аллаһ сакласын, аракы өчен җанын фида кылыр, туганын үтерер, атасын кыйнар... Хатыннарыбызның да аракы вә башка исерткеч эчемлекләрне сөйгәннәре юк түгел. Әмма бу &quot;зур гөнаһлар&quot;  -яманлык вә бозыклыкларыбыз безнең өскә бердән килеп төшмәделәр. Ана карыныннан болай исерек вә сәрхуш булып тугмадык. Бер кечкенә нәрсәдән аз -азлап башланып, әйткәнем кеби, яманлыкларыбыз күбәеп вә куәтләнеп, бәрәкәт күтәрелде. Аллаһ сакласын, уттан вә хатыннан курыккан кеби, шул исерткечләрдән сакланыгыз вә куркыгыз! (... )

Карт хәзрәтнең Габделгафурга укыган бу нәсыйхәтләре тәмамланып килгәндә җигүле ат та тәмам әзер иде инде.
Габделгафур, һәркем белән куллар биреп саубуллашып, эченнән: &quot;Яңа тормыш һәм сәфәремә изге ярдәмеңне бир, Ходаем!&quot; дия-дия, мөәзин белән бергә арбага чыгып утырды да Казанга юл алды.

==III==

...Маһруйның атасы Гали Ваһабов -даими Казан шәһәрендә яшәп, алыш -биреш сәүдәсе белән шактый күп мал -акча казанган алтмыш биш яшьләрендәге яхшы күңелле, тәкъва һәм юмарт бер кеше иде. Ул, гыйбадәт белән мәшгуль диндар адәм будып, галим -голяманы һәм инсафлы шәкерт халкын олылап хөрмәт итә, аларга һәрвакыт мадди ярдәмен күрсәтә  - кыскасы, Казан шәһәренең дәүләтле һәм могтәбәр картларыннан санала иде.
Гали Ваһабовның хатыны Мәрьям абыстай да, яхшы ата баласы булып, алтмыш яшьләренә җитеп килгән суфый һәм намазчыл бер хатын иде. Гали бабай белән Мәрьям абыстайның югарыда телгә алынган Маһруйдан башка бүтән балалары юк иде.
Без, Маһруйның бишектәге һәм сабый бала чагындагы хәлләренә күз салмыйча, аның унсигез яшеннән соңгы тормышына тукталырбыз.
Исеме җисеменә муафикъ дигәндәй, Маһруй[8] шулкадәр зифа -чибәр кыз иде ки, аның матурлыгын каләм белән язып тасвирларга да мөмкин түгел. Шулай да, героинябызны мактау өчен, чын исеме Маһруй булмаса да, без аны шул исем белән атадык.
Хәмзә Агиев -уртача дәүләтле, алтмыш яшенә җиткән яхшы карттыр. Хәмзә бабайның илле яшенә якынлашкан хатыны һәм Җиһангир исемле егерме биш яшьлек улы бар иде.

Җиһангир Агиев, хикәябезнең героинясы Маһруй кызның акылы һәм тәрбиясенә хәйран, гүзәллегенә гашыйк булып, ахырда аңа өйләнү уена килде. Аталар һәм кыз тарафыннан ризалык алынып, Җиһангирның теләк-морадына ирешкән һәм бәхетле булган көне-нәкъ менә бүгенге кичәдер. Бүген яшьләрнең никах мәҗлесе булды.

==IV==

Җиһангир белән Маһруйның никах мәҗлесеннән соң бу көнгә кадәр өч ай вакыт уйды.
Бүген - сентябрьнең унбере, кич сәгать җиде. Хәмзә Агиев өендә кечкенә генә бер мәҗлес җыелган. Катнашучылар - &quot;К&quot; авылыннан мөәзин Госман, Нәкәс мулланың улы Габделгафур, өй хуҗалары Хәмзә бай белән Җиһангир әфәнде һәм казанлы Шәфигулла абзый.
Габделгафур белән мөәзин Госман хәзрәтләре әле бүген генә Казанга килеп төшкәннәр иде. Юл әйберләрен мөсафирханәдә калдырып, алар күрешер өчен шундук Хәмзә бай өенә юнәлделәр. (... )

Хәмзә бай исә, түбәнчелекле, юмарт һәм кунакчыл кеше буларак, мөсафирләрне камил ихтирам белән, олылап каршылады.
Инде менә ашъяулык җәюле табын әйләнәсендә үзара сөйләшә-сөйләшә чәй эчеп утыралар. Хәмзә бай, мөәзин әфәндегә таба карап, сорашуын дәвам итте:
- Бик яхшы иткәнсез, хәзрәт, егетне мәдрәсәгә алып килеп, бик яхшы иткәнсез. Мулла баласы дип әйтәсез, әткәсенең исеме ничек соң?
- Әйе, әткәсе безнең мәхәлләнең имамы, Нәкәс хәзрәт, - диде мөәзин.
- Кайсы мәдрәсәгә кертмәкче, кайсы мәдрәсәдә укытмакчы буласыз?
- Сез, Хәмзә абзый, ничек мәслихәт кыласыз? Кайсы мәдрәсәгә керсә яхшы булыр икән?

- Әткәсе нәрсә әйтте, кайсы мәдрәсәгә мәслихәт кылды?-дип, сорауга сорау белән җаваплады Хәмзә бай.

- Хәер, әткәсе катгый өзеп бер сүз дә әйтмәде... Безнең авылның карт хәзрәт угылы Габделхак монда укый, сезгә дә килеп йөри бугай, ул фәлән мәдрәсәдә, -дип, мөәзин карт хәзрәтнең улы Габделхакның кайсы мәдрәсәдә укыганын һәм ул мәдрәсә мөдәррисенең исемен атап әйтте.-Без дә менә бу егетне-Габделгафурны шул мәдрәсәгә куймакчы булабыз.
Хәмзә бай берникадәр вакыт үзалдына уйланып торды.

- Хәер, безнең Казанда һәр мәдрәсә яхшы, - диде ул, аннары, сүзен дәвам итеп. -Һәркайсысында, мәдрәсәләрдә, күп төрле гыйлем укытыла. Ләкин мин үз тарафымнан бу шәкерткә дамелла Габделкәрим хәзрәт мәдрәсәсенә керергә мәслихәт кылыр идем. Аны Күл буе мәдрәсәсе дип йөртәләр. Ул мәдрәсә, без наданнарча әйткәндә, кадимнән бирү[9] олуг мәдрәсә булып киләдер... Ничә вә ничә дана[10] вә галим мөдәррисләр шул мәдрәсәдән гыйлем алып чыкканнар. Бу мизгелгә кадәр әңгәмәгә колак салып, тын гына тыңлап утырган Шәрифулла абзый да, телгә килеп, мөәзиннән Габделгафур хакында сорашты. &quot;Ниндирәк кеше, баймы?&quot;-дип атасы турындагы соравына &quot;юк&quot; дигән җавапны ишеткәч, Казан байларына тел озайтып, гайбәтләренә төште:

- Гаять кешелексез байлар... Араларында яхшы гына бай, маллы кешеләр күп булса да, фәкыйрь шәкертләргә яки башка хосуста мохтаҗ булганнарга ярдәм вә изгелек кылганнары һич тә юк. Чиксез саран-комсыз, ач күзле, көнче үзләре,
мәңгелек суы эчкән кемсәләр кеби кыланып, көн-төн дөнья малын арттыру кайгысында йөриләр, халык файдасы, дин куәте, дөнья рәхәте өчен гамь чигеп, зарарыбызның муҗибе-сәбәбе булган нәрсәләрне төзәтүгә ярдәм вә тырышлык кылганнары күренми. Араларында шундый комсызлары бар ки, түгел шәкерткә яки башка мохтаҗ кемсәгә ярдәм кылу, үзләре үк шул фәкыйрьләрнең кулыннан икмәкләрен тартып алырга тырышалар. Хәер, шәкертләр үзләре дә Мәкәрҗә вакытында...

Шәфигулла абзый байларга шулай тел озайтып утырганда дивар сәгате унике тапкыр &quot;күк-кү&quot; дип кычкырды. Кунаклар, хәер-догалар кылып, Хәмзә байның өеннән чыгып киттеләр.

Хәмзә бай, мөсафирләрне озатып, ярты сәгать үткәч, йокларга ятты. Җиһангир белән Маһруйның бүлмәләрендә исә төнге сәгать икегә кадәр ут сүнмәде.
* * *

Бу кичәдән соң өч көн узды.

Нәкәс мулла угылы Габделгафур, дамелла Габделгалләм мәдрәсәсенә кермичә, &quot;К&quot; авылындагы карт хәзрәт угылы Габделхак укый торган мәдрәсәгә урнашты.
==V==

Яздыгыбыз вакыйгалардан бу көнгә кадәр ике ел кичте. Җиһангир Агиевның атасы Хәмзә бай һәм анасы Хәлимә абыстай, хаҗ кылу нияте белән сәфәр чыгып китеп, берсе - Мәккәй Мөкәррәмәдә һәм берсе Мәдинәи Мөнәүвәрәдә[1] дөнья куеп, шул шәһәрләрдәге Җәннәте Мөгаллә һәм Җәннәте Бәкыйга исемле зиратларга дәфен кылындылар. Маһруйның атасы Гали Ваһабов та, безнең шикелле, мәңгелек суын эчкәннәрдән булмыйча, бер авыруга очрап, ике атна чамасы хаста булып ятты да фани дөньядан мәңгелеккә китеп барды.
Хәзерге вакытта исәннәр - Маһруйның әнкәсе Мәрьям абыстай, Маһруй үзе, Маһруйның кызы Фәридә һәм Җиһангир-дүртесе бер өйдә яшәп яталар. Хәмзә байның үлеменнән соңгы еллар гаять авыр булып, сәүдә һәм кәсептә күп зарар күрү һәм күп мал югалту аркасында, Җиһангирның дәүләт һәм байлыгына зур кимчелек килде. Хәзер исә Җиһангир, Казанда булмыйча, коммерция-сату-алу хезмәтләре белән Себер тарафына алты-җиде айлык сәфәргә чыгып киткән иде.

==VI==

Ибраһим белән Ягъкуб, ике бертуган, мәрхүм Габделмән байның балалары Галиевләрдер. Ибраһимы - утыз биш яшендә, өйләнгән, ике бала атасы, олуг юрист, мәкерле һәм фетнәчел кеше. Ягъкубы исә егерме җиде яшьлек өйләнмәгән егет булып, азгын һәм тәүфикъсыз бер адәмдер. Ике туган һәм школа учительләреннән Әхмерский исемле берәү Галиевләр өендә бергәләп чәй эчеп утыралар иде.
Ибраһим Галиев, кунак учитель Әхмерскийдан тормыш хәлләре һәм яңалыклар
турында белешмәкче булып:

- Ни хәлләр, нинди хәбәрләр бар? Сәламәтлекме? - дип сорады.

- Аллага шөкер әле, сау һәм сәламәтбез... Прогресс һәм просвещениедән башка хәбәрләр юк.
Галиевләр Әхмерскийның &quot;прогресс&quot;, &quot;просвещение&quot; сүзләрен бик өнәп бетермәделәр.

- Без немецча, французча әйтелгән сүзләрнең күбесен аңламыйбыз, безгә тугъры татарча сөйлә,-диде Ибраһим әфәнде, елмая төшеп.
Ягъкуб әфәнде исә, чәй касәләренең берсен-кунак алдына, ә икенчесен Ибраһим уңына куеп:

- Җә, ашка да, чәйгә дә кәрәм боерыңыз!-дип ашарга-эчәргә кыстый башлады. Учитель Әхмерский бераз тын гына утырганның соңында:

- Хәбәр, хәзердәге хәбәрләр сезгә мәгълүм, - дип, имам-муллаларның русча укый-яза белүенә мәҗбүр итүче яңа тәртип турында сөйләп, патша хәзрәтләренең шул турыдагы фәрманын укырга кереште. (... )
Учитель Әхмерский падишаһ фәрманын укып тәмам итәр вакытта, ишек ачылып, бүлмәгә Галиевләрнең приказчигы килеп керде. &quot;Әссәламе галәйкем&quot; дип исәнләшкәннән соң ул, Ибраһим әфәндегә мөрәҗәгать итеп, сәүдә хәлләреннән хисап бирергә кереште:

- Алафузовка мең сигез йөз данә ат тиресе, дүрт йөз сиксән данә сыер тиресе бирдек,-диде ул һәм, ат тиресе фәләнчә хактан, сыер тиресе фәләнчә хактан дип, тиреләрнең нинди бәһагә сатылганлыгын әйтте.
Ибраһим Галиев, &quot; тире&quot; сүзен ишеткәч, бөтен игътибарын приказчигына юнәлтеп, падишаһ фәрманын бөтенләй онытты.

- Әйдә, кантурга керик, хәзер хисап-счетлар бирермен,-диде ул приказчикка һәм, табын яныннан торып, &quot;кантуры&quot; урнашкан күрше бүлмәгә таба атлады. Ибраһим Галиев китүгә, аның алты-җиде яшьлек улы Мостафа, бүлмәгә кереп һәм Әхмерский белән Ягъкуб утырган табын янына килеп, Ягъкуб әфәндегә бер конверт-хат сузды.
Ул арада, тире алу-сату хисапларын тәмамлап, Ибраһим әфәнде дә контор бүлмәсеннән чыкты һәм табын янындагы әүвәлге урынына килеп утырганда улы Мостафаны күреп:

- Нихәл, мелла Мостафа? Мәдрәсәдән кайттыңмы? Сабакны яхшы белдеңме?-дип, улына сораулар яудыра башлады. Аннары, Әхмерскийга таба борылып:-Угылым сабакны бик яхшы укый, бик мелла[12] булды,-диде дә янәдән улына эндәште:-Җә, кил әле, менә абзаңа укып кара.
Әхмерский да, Мостафага карап, елмаеп:

- Җә, кил, нәрсә укыйсың? Китапларың кайда? Кил!-диде. Мостафа, &quot;Һәфтияк&quot;[13] белән &quot;Аллаһ дигел бәдәвам&quot;[14] китапларын алып кереп, Әхмерский каршына килеп басты һәм, әгузе бисмилласын да әйтмичә, &quot;Һәфтияк&quot;тән сабагын укырга кереште.

- Бигрәк җегет икән угылың! - диде Әхмерский, Мостафаны әтисенә мактап.
Мостафа бу мактау сүзләре сөйләнгән арада бер юллык сабагын укып тәмам итте.
Шуннан соң әтисе аңа:

- Җә, китабыңны да укып кара, - диде.
Мостафа, &quot;Бәдәвам&quot; китабын кулына алып, әсәрнең баш өлешеннән - утыз тугызынчы юлыннан башлап укырга кереште:

''Имансызны дуст тотма, Аңа син яхшылык итмә, Андыйн һәм яхшылык көтмә, Аллаһ дигел бәдәвам&quot;.
Шул рәвешчә сабакны укып һәм үзләштереп, мактау сүзләре дә ишеткәч, Мостафа, сабак китапларын махсус урынга җыеп куеп, табын янына утырып чәй эчәргә башлады.

Ягъкуб әфәнде исә, Мостафа китергән хатны укыгач, тиз генә җыенып өйдән чыгып китте.
VII

Ягъкуб Галиев, хатны укып, мәҗлесне калдырып, өйдән ашыгып чыгып киткәннән соң, ун-унбиш минут эчендә Воскресенский дигән урамга барып җитте.

Воскресенский урамы, Казанның иң зур, иң яхшы урамнарыннан булып, казанлылар анда кышын да, җәен дә саф һава суларга һәм тамаша кылырга чыга иде.

Воскресенский урамыннан бер-ике әйләнгәч, Ягъкуб әфәнде Пассажга[15] керде. Пассажда бер яшь хатын янына туры барып, аның белән саулык-сәламәтлек сорашырлык кадәр генә сүз алышты да, Пассажның Черек күл[16] бакчасы тарафына караган ишегеннән чыгып, беренче туры килгән ямщикны туктатты һәм, Пассажда очрашкан теге хатын белән шул ямщикның атына утырып, Балык базарындагы[17] мәгълүм кунакханәләрнең берсенә илтергә кушты.

Ягъкуб белән бергә кунакханәгә китеп барган бу ханым Җиһангир Агиевның хатыны - героинябыз Маһруй иде. (... )
&quot;Яшь гомерне бушка уздырырга ярамый&quot; дигән сылтау белән, бер карчык, бу ике яшь арасында тылмачлык һәм арадашлык итеп, аларның яшь гомерләрен әнә шулай &quot;рәхәттә&quot; һәм &quot;кирәкле эштә&quot; уздырттыра башлады.'' (&quot;Яшь гомерне бушка уздырырга ярамый&quot; диюче мондый карчыклар һәм шул кагыйдәне тотучы хатыннар Казанда аз түгелдер.)''

Бүген октябрьнең егерме җидесе. Җиһангирның Казаннан китүенә нәкъ сигез ай, ә Маһруй белән Ягъкубның беренче күрешүләренә җиде ай тулган көн. Маһруй бу җиде айның беренче аенда ук йөккә узды. Маһруйның үзеннән һәм
сәбәпчесе Ягъкубтан кала, бу нашәргый хәмел[18] хакында беркем дә белми иде.

Ягъкуб әфәнде, кунакханә номерына кереп, ишек ябылуга ук Маһруйны битәрләргә тотынды:

- Мин сиңа ничә тапкыр әйттем, миңа хат язма дип... Мин юк вакытта хатыңны китереп бирерләр дә, икенче кеше кулына төшеп, Алла сакласын, бу хәлләребездән хәбәрдар булырлар... Җә, әйдә сөйлә, шулкадәр ашыгыч нинди йомыш бар? Нигә хат белән чакырттың?
Маһруй, Ягъкуб әфәндегә елмаеп карап, янына сыеныбрак утырды да, кулын аның җилкәсенә куеп:

- Бик шатлыклы хәбәр бар, шул сәбәптән хат язып чакырдым... Җук нәрсәләргә ачуланып маташма,-диде.

- Җә, сөйлә тизрәк, нинди хәбәр ул?.. Озак утырырга вакытым юк. Маһруй, бер минут чамасы дәшми торганнан соң, кесәсеннән бер конверт чыгарды да Ягъкуб әфәндегә сузды:

- Менә бу хатны укы... Нинди шатлыклы хәбәр икәнен белерсең. Ягъкуб, хатны кулына алып:

- Нинди хат соң бу?-дип сорады.

- Бүген генә почтадан алдым, ирем-хуҗам җибәргән,-диде Маһруй.
Ягъкуб әфәнде хатны акрын гына кычкырып укый башлады. (...) Ягъкуб хатны укып тәмам иткәч, Маһруй, янәдән әүвәлге кебек елмаеп:

- Менә шатлыклы хәбәр ич!-дип куйды.-Ике ай эчендә кайтырмын дип язса да, өч айсыз да кайта алмый ул... Мине хәсрәттә калдырмас өчен, күңелемне юатыр өчен генә шулай ике айдан кайтырмын дип яза. Чынында, өч айсыз да кайта алмаячак. Ул миңа Себер җагына киткән чакта да өч-дүрт айдан кайтып җитәрмен дип әйткән иде. Менә инде Казаннан киткәненә сигез ай булды, әле һаман кайтканы юк. Җә, бик яхшы, ике-өч ай кайтмаса, бала табар вакытым җитеп, бала тапканнан соң кайтып килсә, бер нәрсәдән дә хәбәре булмый калыр. Шулвакыт кунакханә хадиме соралган нәрсәләрне поднос белән күтәреп кереп, өстәл өстенә куйды. Хадим чыгып киткәч, Ягъкуб Галиев:

- Әйе, дөрес, шатлыклы хәбәр икән, - диде һәм сүзен болай дип дәвам итте:-Әлбәттә, Җиһангирның безнең бу хәлләребездән хәбәрсез калуы синең өчен дә, минем өчен дә файдалы, бигрәк тә синең өчен... Йөкле булмасаң, бүген кайтса да бер нәрсә дә белә алмас иде. 
Алла сакласын, белә калса, хәлең бик мөшкел булыр. Йөгең кемнән икәнлеге беленсә, миңа да яхшы булмас. Ничек кенә булса да, кешегә белгертмичә, йөгеңнән котылу юлын тап, һичкем шикләнерлек булмасын. Минем дә бу кичә синең белән аулакта ахыргы күрешүем булсын... Хатлар язып мәшәкатьләнмә, чөнки ике-өч көннән мин үзем дә йомышларым белән Мәскәүгә китәмен. Бер йә ике айсыз Казанга кайта алмам. Мин кайтканчы, бәлкем, ирең дә кайтып төшәр. Әгәр дә бу эшләребезне беркем дә белми калса, соңыннан, җае туры килгән чакларда, очраша торырбыз. Инде дә, йөгеңнән котылганчыга кадәр, күрешергә вакыт булмас, бу кичәбез ахыргы
кичәдер.

Маһруй Ягъкубтан мондый салкын сүзләр ишетергә уйламаган иде. Гаять дәрәҗәдә гаҗәпләнгән һәм көенечле бер хәлдә, ул җиде-сигез ай буе &quot;бушка узмаган&quot; гомеренең нәтиҗәсе һәм җимеше юк нәрсә түгел икәнлеген төшенә башлады.

==VIII==

Бала туар көннәр якынлашкач, Маһруй үзенең әнкәсенә: &quot;Мин бер-ике атнага авылга кунакка барып кайтам &quot;,-дип, өй чыгымнары өчен биш-ун сум акча бирде дә, әнкәсен һәм кызын калдырып, китеп барды. Кунак булып төшәрдәй туган-тумачалары берничә авылда булуына карамастан, Маһруй, авылга китмичә, Пеләтәндә (Казанның бер төбәге) бер карчыкның өенә урнашып, бала туар көнне көтә башлады. ''(Яшерен рәвештә бала табучы хатыннарга урын биргән һәм соңыннан балаларын тәрбия кылырга алынган мондый карчыклар Казанда юк түгелдер.)''

Ниһаять, бала табу көне җитеп, әлеге карчыкның ярдәме белән, Маһруй бер ир бала дөньяга китерде.

Бала тапканнан соң берникадәр вакыт үткәч, әлеге карчык Маһруйга болай диде:

- Җә инде, кызым, әлхәмделиллаһ, сәламәтләнеп киләсең... Балаңны-угылыңны ни кылырга, кая куярга уйлыйсың? Әгәр дә теләсәң, мин балаңны васпитателни йортка тапшыра алам, яки башка җиргә дә ташларга мөмкин. Хәер, васпитателнига минем беркемнең дә баласын илткәнем юк... Алла сакласын, анда кем баласы булсын - чукындыралар.
Маһруй, бераз дәшми торганнан соң, карчыкка:

- Башка җиргә дә ташларга мөмкин дип әйтәсең. Кая башка җиргә ташларбыз икән? - диде. - Йа Алла, әстәгъфирулла! Нишләрбез икән? Зәүҗем[19] кайтмадымы икән? Син, абыстай, зинһар, кемгә дә сиздерми генә бүген белеп килсәнә, ирем кайтмадымы икән? Ух!..

- Яхшы, бәбкәм, яхшы, кызым, белеп кайтырмын... Менә узган елда да бер кыз минем өемдә бала тапкан иде. Аның баласын мунчага алып бардым да, мунчага кергәч, җуынгач-чабынгач, бала бик еглый башлаган иде, мунча эчендәге бер карчыкка: &quot; Абыстай, зинһар, шул баланы кулыңда тотып торсана, мин әнкәсен чакырып китерим әле&quot;, - дип, баланы карчыкта калдырып, тиз-тиз киемнәремне кидем дә мунчадан чыгып киттем. Әле дә, бүгенгә кадәр, баланың әнкәсен чакырып китерәм... Синең балаң белән дә шулай эшләрбез. Бу бик саваплы эш. Мин күп кешеләргә-хатыннарга шулай ярдәм итәмен.

- Мин, абыстай, үзем дә шулай-кемнең дә булса ишеге төбенә баланы ташлап китәрмен дип уйлый идем. Ләкин хәзердә кеше ишеге төбенә ташлап китүдән дә бик куркам. Яхшы, әгәр дә баланы кабул итеп, үз балалары шикелле итеп тәрбия кылсалар. Әмма, кабул итмичә, әлеге, син әйткән васпитателни йортка юлласалар, Алла сакласын, харап булыр. Гөнаһсы да бик зур ич... Менә,
абыстай, мин баланы болай итәргә теләр идем, - дип, Маһруй сүзендә дәвам итте:-Әгәр дә син кабул итсәң, мин баланы синең өеңдә калдырыр идем... Син яхшы гына тәрбия кылыр идең. Мин үзем дә форсат булган вакытларда килеп карар идем; ни дисәң дә үз күз алдымда булыр иде. Алла сәламәтлек биреп, ике йә өч яшенә кадәр синең өендә торса, аннан соң, Хода ризалыгы өчен бер ятим баланы алган кебек, бу баламны мин үз өемә дә ала белер идем. Менә, әгәр дә син разый булсаң, шулай кылсак яхшы булыр иде. Ни әйтәсең, абыстай, разый буласыңмы?

- Шулай син әйткәнчә кыла алсак, кызым, бик, бик яхшы булыр иде, кызым,-диде карчык һәм сүзен болай дип дәвам итте:-Мин бик разый буламын. Балаң минем өемдә калсын, үзем тәрбия кылырмын... Балаңны кайчан алу ягын үзең карарсың, сәламәт булса, теләгән вакытта алырсың. Ләкин бу эш бик авыр хезмәттер. Миңа хезмәт хакы күпме, никадәр бирерсең икән соң?.. Менә өемә килеп бала таптың, берәү дә белмәде, шулай ук бу көннән соң да, инша Аллаһ, берәү дә белмәс. Балаң да үз кулыңдагы кебек тәрбияләнер, һәрвакыт килә-китә, күрә торырсың. Синең хуҗаң малдар[20] кеше, сездән күп сорарга да мөмкин, ләкин мин бу эшләрне савап өчен эшлим. Сиңа да бер ярдәмем булсын, бәбкәм.

- Мин, абыстай, инша, Аллаһ, сине разый кылырмын, ләкин хәзердә кулымда бер дә акчам юк, актык егерме биш сумны да сиңа бирдем. Хәзергә һичбер кайдан акча алыр җирем юк. Хуҗам кайтканчы сабыр ит, никадәр кирәк булса да яшерми әйт; ирем кайткач, инша Аллаһ, тапшырырмын,-дип, Маһруй сүзен тәмам иткәч, баланы тәрбиягә алырга ризалыгын биргән карчыгыбыз әйтә куйды:

- Син, бәбкәм, әлбәттә, минем хакымны үтәрсең, хыянәт кылмассың, ләкин иреңнең акчасын мондый җирләргә сарыф итү сиңа бер дә лаек түгел... Гөнаһы булыр, бәбкәм. Бу баланың үз атасы да бардыр ич, баланы тәрбия кылырга акчаны син, әнәтерә, баланың үз атасыннан сорап ал, аннары миңа бирерсең. Бу бик мәшәкатьле хезмәт... Әгәр дә миңа ике йөз сум көмеш акча бирсәгез, икегез дә, өчегез дә бөтен-бөтенәйгә котылырсыз.

Маһруй, бераз уйланып торгач, карчыкка:

- Белмим шул. Баланың атасын, инде бер-ике ай булыр, күргәнем дә юк. Акча бирерме икән?!-диде.

- Акча бирми чарасы булмас. Атасы кем, бай кешеме?

- Баланың атасы болай яхшы гына дәүләтле кеше, ләкин арабызга бераз салкынлык төшкән иде. Күптән күргәнем дә юк, белмим, хәзердә Казандамы икән. Аны нинди юл белән күрсәм яхшырак булыр икән?

- Җә, кызым, миннән бер дә яшереп торма, кем бу баланың атасы? Әйдә, сөйлә. Казанда барлыгын-юклыгын да үзем белермен, икегезне күрештерергә дә тырышырмын.

- Белә дә торгансың, абыстай, Ягъкуб Галиевне, менә шул җегет инде баланың атасы була.

- Җә, Ягъкуб Галиевне бик яхшы беләмен. Узган җылда бер кыз минем өемдә
бала тапкан иде дип әйттем ич. Ул кыз да шул йөзе кара Ягъкубтан йөккә узган иде. Ул Ягъкуб Галиев бик мордар кеше. Теге кызны да бик җәберләгән иде. Ягъкуб хәзер дә Казанда, төнәгенәк Печән базарында[21] күрдем,-дип, карчык тагын сүзендә дәвам итте:-Менә, нәрсә эшләрбез. Син Ягъкубка, &quot;Сине күрергә йомышым бар&quot;, дип хат яз. Мин ул хатны үз кулым берлән илтеп бирермен. Күрешергә нинди урын билгеләсә, бүген кич шунда очрашырсыз... Акча бирми чарасы булмас,-дип, карчык, утырган җиреннән торып, Маһруйга каләм-кәгазь китереп бирде. (... )
==IX==

Әби-анай, акушерка карчык, Маһруйның хатын Ягъкуб Галиевкә тапшырды. Ягъкуб, шатлыктан бигрәк ризасызлык күрсәтебрәк, Маһруй белән күрешергә вакыт һәм урын билгеләде.
Билгеләнгән кич һәм сәгать якынлашты. Караңгылык төшеп, гашыйкларга юл ачылу белән, Маһруй очрашу урыны билгеләнгән җиргә ашыкты.
* * *

Ягъкуб Галиевнең мәетен арбага салып Ибраһим Галиевнең өенә алып киткән вакытта романыбызның героинясы, кулга алынып, полициягә озатылган иде. Үтерү җинаятеннән соң Маһруйны полициягә китереп, &quot;секретный&quot; бүлмәгә ябып куйдылар. Бүтән гади &quot;секретный&quot;лар кебек үк, кечкенә генә бер бүлмә иде бу. Тимер рәшәткәле кечкенә тәрәзәсеннән яктылык аз кергән кебек, анда сулар өчен саф һава да юк иде. Маһруйның, ике газиз баласыннан, әнкәсе һәм иреннән, дәүләте һәм рәхәт тормышыннан, туган-кардәшләре һәм дусларыннан аерылып, үтерүче сыйфатында кабер шикелле тар, караңгы бүлмәгә ябылуы әйтеп бетергесез авыр вакыйга булып, Аллаһе Тәгалә аңа сабырлык һәм түземлек бирсен диюдән гайре сүзебез юктыр.

Ярты төн үтеп, полиция янәшәсендәге чиркәүдә тиз-тиз чаң кага башлауга күзеннән йокысы качкан Маһруй шәһәрнең кай төшендәдер янгын чыкканын абайлады. Бераздан полиция ихатасында да янгын атларын тиз-тиз җигеп, кешеләрнең ашыгып янгын сүндерергә китүләре ишетелде. Маһруйны шундук шомлы фикерләр биләп алды. &quot;Әстәгъфирулла, янгын чыккан бугай! Кайда яна икән? Бәлкем, безнең йортыбыз яна торгандыр? Бәлкем, әнкәем, балам шул янгын эчендә яна торганнардыр?&quot; - дип, ул, чынлап та баласы яна торган кеше кебек, тәмам куркуга төште; янгынның ялкыннары һәм шул ялкыннар эчендә калган әнкәсе һәм баласының &quot;Әнкәй!&quot;, &quot;Кызым!&quot;, &quot;Тизрәк, ярдәм ит!&quot; дип ачыргаланып кычкырган тавышлары колагына ишетелә һәм ут капкан гәүдәләре күзенә күренә шикелле булды. (... )

==XII==

Ягъкубның абыйсы Ибраһим Галиевнең мәкерле һәм фетнәчел кеше икәнлеген язган идем. Энесе Ягъкубның үтерелүен ишеткәч, ул бу җинаятьне кем һәм ни
өчен эшләвен, Ягъкубтан туган баланың бер карчык тәрбиясендә булуын һәм ул карчыкның торган җирен сорашып белеште дә, икенче көнне үк, кояш баер алдыннан, шул карчыкны эзләп китте.
Ибраһим Галиев, үзе эзләгән йорт янына килеп җитеп, капкадан чыгып килүче бер хатынга очрады да аңа: &quot;Абыстай, фәлән карчык кайсы өйдә тора?&quot; - дип, акушерка карчыкның исемен әйтте.

- Ул карчык нигә кирәк, Ибраһим абзый? - диде хатын һәм бераздан: - Мин буламын ул карчык. Әйдә, рәхим ит, Ибраһим абзый, - дип, олуг юристны өенә алып керде. (...)

- Мин, абыстай, сиңа зур йомыш белән килдем, - диде Ибраһим әфәнде, карчыкның өенә кергәч. - Монда өйдә бүтән кеше юкмы?
Карчык, Ибраһимның сүзләреннән шөбһәгә калып, курка-курка гына ишекне япты да:

- Җук, җук, Ибраһим абзый, бер кемсә җук, әйдә сөйләгез. Тыңлыйм, ни җомышыгыз бар?-дип, Ибраһим әфәнде янәшәсенә урындыкка утырды. Ибраһим әфәнде, бераз тын гына утыргач, карчыкка карап сүзгә кереште:

- Менә, абыстай, йомышым үзегезгә дә мәгълүм... Озаклап сөйләшергә вакытым юк. Шул, энем Ягъкубның баласы хакында килдем...

- Баланы ни кылмакчы буласыз? - диде карчык Ибраһим әфәндене сүзеннән бүлеп.

- Әйе, Ягъкубның Маһруйдан туган баласы хакында килдем, - дип кабатлады Ибраһим әфәнде. - Аны ир бала дип әйткәннәр иде. Ул баланы Маһруй синең өеңдә тудырган икән. Кичә Ягъкуб белән Маһруй күрешеп сөйләшкәннәр. Баланы тәрбияләр өчен Маһруй Ягъкубтан ике йөз сум көмеш акча сораган. Шул хакта килдем. Бала Ягъкубныкы булгач, әлбәттә, тәрбиясе дә Ягъкуб өстендәдер. Ләкин, абыстай, син бу хәлне беркемгә дә сөйләмә, кешегә ишетелсә, үзең беләсең, яхшы түгел.

- Бик яхшы, Ибраһим абзый, баланы мин үзем тәрбиягә алам... Минем өемдә туды-кемсә белмәде, моннан соң да беркем белмәс. Үз баламны тәрбия кылган кебек тәрбия кылырмын. Бик саваплы эш ич, Ибраһим абзый... Тик минем хакымны бирерсез, - диде карчык һәм кулына шәм алып: - Әйдәгез, баланы да күрсәтим, - дип, Ибраһим әфәндене икенче бүлмәгә - бала янына алып кереп китте.
Өч-дүрт минуттан алар, бала яткан бүлмәдән чыгып, яңадан әүвәлге урыннарына килеп утырдылар.

- Менә, абыстай, баланы тәрбия өчен ике йөз сум көмеш акчаны ал, - дип, Ибраһим кесәсеннән мөбарәк акчаларын чыгарды. - Ләкин, абыстай, баланың тәрбиясе өчен шушы акчаны миннән алганлыгыңа бер язу бир. Чөнки Маһруй хәзер үз өенә кайтты, синең өйгә бүтән килеп йөрмәячәк... Ул: акчаны абыстайга бирсәгез, кулыннан язу алыгыз, дип әйтте. Безнең сүзебезгә генә ышанмас, баланың тәрбиясе өчен акчаны алдым дип язу язсаң, ул язуны укыгач, эшнең уңай хәл ителүен белеп, Маһруй үзе дә сөенер... Язу яза белә торгансыңдыр
бит?-дип сүзен тәмамлады Ибраһим әфәнде.

- Җә, Ибраһим абзый, ни сөйлисең, язу яза белмәскә буламыни? Яшь вакытымда балаларга сабак укыттым. Шәкертләремә гарәп, фарсы китаплары да укыта идем. Маһруйны да укырга-язарга мин өйрәттем. Маһруй - минем шәкертем ич! Балалар укыту бик саваплы эш ич! - дип, акушерка карчык, утырган җиреннән торып, каләм-кәгазь алып килде дә: - Нәрсә языйм? - дип, Ибраһим әфәнденең боерык сыман әйткән сүзләрен язарга кереште.

Язу язылып беткәч, Ибраһим Галиев аны арыслан гайрәте белән сузылып алып кесәсенә яшерде. Шул арада карчык та, бая Ибраһим бай өстәл өстенә кесәсеннән чыгарып куйган акчаларга күзләрен майландырып карап һәм: &quot;Ибраһим абзый, бик саваплы эш ич!&quot; - дип кабатлый-кабатлый, акчаларны ашыгып үз кесәсенә күчерде.
Акча һәм язу шул рәвешчә кесәләргә кереп урнашкач, олуг юрист Ибраһим Галиев болай дип сүз башлады:

- Минем бу эштә беркадәр шөбһәм бар иде. Ләкин Маһруйның сүзләре хак икән... Кардәшем Ягъкубны, бер мәслихәттә булып, икәү бергә үтергәнсез икән! Карчык, Ибраһимның сүзләрен аңлап бетермичә, гаҗәпләнеп:

- Ни сөйлисең, Ибраһим абзый, нинди үтерү?! - дип сорады.

- Нинди үтерүме?.. Бер дә белмәгән сыман кыланасың... Кичә Маһруй Ягъкубны үтергән. Хәзер Маһруй ябылуда, хөкем тикшерүе астында,-диде Ибраһим.
Шуннан соң ул, тәфсилле һәм тагы да шомлырак итеп, Маһруйның ничек Ягъкубны үтерүен һәм бу җинаятьне тәфтиш[22] вакытында аның тикшерүчегә сөйләгән сүзләрен, &quot;Ягъкубның баласы кайда?&quot; дигән сорауга фәлән җирдә, фәлән карчыкта дип җавап бирүен, Ягъкуб Галиевкә хат язарга киңәш итеп, карчыкның шул хатны Ягъкубка илтеп бирүен һәм, бала тәрбиясенә акча бирмәсә, шулай ит, болай ит дип Маһруйны котыртуын - һәммәсен сөйләп бирде.

Ибраһим Галиевнең сүзләреннән акушерка карчыкның күзләре, чынаяктай зураеп, дүрт булды.

- Савап эш дип кылган эшләреңнең нәрсә икәнен Себергә катр киткәч белерсең,-дип куркытуын дәвам иттерде олуг юрист.

Шул вакытны ишек шакыган тавыш ишетелде. Карчык утырган урыныннан торды да, өйалдына ашыгып чыгып:

- Кем бар, нәрсә кирәк?-дип ишекне ачты.

Ишектән бераз сәрхуш кыяфәтле мөселман бутышнигы - городовой керде.

Керде дә:

- Исәнме, сәламәтме, абыстай? Көчкә эзләп таптым,-диде.

- Нихәл, углым, ни йомыш бар?

- Ни булсын, абыстай, - диде бутышник, исерекләрчә елмаеп. - Ни хәл булсын, беләсең ич, без яхшы йомыш, яхшы хәбәр белән килмибез... Следовательдән җәлебнамә-повестка китердем... Менә карт көнендә үзеңне... Менә бу кәгазьне
укып нинди хәл икәнен белерсең,-дип, һаман елмайган килеш, карчыкның кулына язулы бер кәгазь тоттырды.-Абыстай, бер ун капик акча бирсәң, ямщиккә утырып кайтыр идем...
Карчык бер кулы белән кәгазьне алып, икенче кулы белән кесәсеннән раст килгән акчаны чыгарып, солдатның учына төртте.

- Җә, Ибраһим абзый, зинһар... зинһар, карт көнемдә юк нәрсәләр белән хәүфләндермә. Ни кылыйм, слидуателгә ничек җавап бирергә мәслихәт кыласың?.. Әгәр дә мөмкин булса, зинһар, карт көнемдә бу нахак бәладән коткар. Әстәгъфирулла! Ходаем, үзең кичер! - дип, карчык яңадан еларга башлады.

- Дөньяда мөмкин булмаган нәрсә юк. Сива-л-ваҗиби вәлмөмтәнигый-һәр нәрсә мөмкин. Елама, менә минем әйтәчәк сүзләремне тыңлап, минем мәслихәтемчә эшләсәң, котылырсың,-дип, олуг юрист сүзен болай дәвам итте:-Синең бу фетнәдән котылу юлың шул: следователь каршына баргач, ул синнән: &quot;Маһруй синең өеңдә бала тудырдымы? Баланың кемнән булуын беләсеңме? Ягъкубка хат язарга котырттыңмы?&quot;-дип сораса, син, бу вакыйгадан һич хәбәрең булмаган кеше кебек: &quot;Маһруйның йөккә узуын Һәм кемнән йөккә узуын һич тә белмимен, минем өемдә аның бала тудырганы юк. Ягъкуб Галиевкә хат язарга Маһруйны котырту түгел, Ягъкуб белән Маһруйның араларында булган хәлләрне бөтенләй белмим&quot;,-дип җавап бирсәң һәм Маһруйның әйткән сүзләрен дә, кичергән хәлләрен дә - барсын да инкяр итсәң, 
Маһруйның бар сөйләгәннәре низам-закон каршында расланмыйча һәм кабул ителмичә, синең котылып калачагың шөбһәсез. Ләкин һәммәсен мин мәслихәт иткәнчә сөйлә; Маһруй ни әйтсә дә, юк, юк, дип ялганга чыгар.

- Бик яхшы, Алла разый булсын,-диде карчык, олуг юристның сүзе белән килешкәндәй итеп. Аннары:-Әгәр дә Маһруй үз сүзләренең хаклыгын шушы, миндә булган бала белән исбатласа? Яки шушы баланы минем өемнән эзләп тапсалар, нишләрмен, ни әйтермен? - диде.

- Менә, менә, минем сүзләрем-мәслихәтем беткәне юк әле,-диде Ибраһим Галиев һәм мәслихәтнең төп максатын ачып салды:-Син ул баланы ничек булса да бу кичтә тәмам кыл!.. (...)
Һәм, чыннан да, фетнәчел Ибраһим әйткәнчә, әлеге мордар карчыкка баланы &quot;тәмам&quot; итү өчен авыр мәшәкать кирәк булмады. Галиев чыгып киткәннән соң ике сәгать чамасы вакыт үтеп, кич тәмам караңгылангач, карчык сабый баланы алып өеннән чыкты да туры Кабан күленә таба юнәлде. Ике данә кирпечне һәм баланы бер капчыкка салып, Кабан күлендә беренче туры килгән бәкегә капчыкны әкрен генә төшереп җибәрде-шул рәвешчә баланы &quot;бөтен-бөтенәйгә тәмам&quot; кылды.

Маһруйдан туган баланың Ягъкуб Галиев баласы икәнлеге исбат ителеп, шәригать алдында Ягъкубның мал-мөлкәтенә варис була күрмәсен һәм Галиевләрнең яманаты чыкмасын дип, Ибраһим Галиев, карчык-акушерканы алдалап һәм аны җинаятькә гайрәтләндереп, әнә шулай сабый баланың гомерен өздерде.

==XIII==

Акушерка карчык, хөкем йортыннан җибәрелгән җәлебнамә-повестканы алып, чакырылган көн, билгеләнгән сәгатькә суд тикшерүчесе каршына килгән шикелле, Маһруй да бу вакытта &quot;секретный&quot;дан тикшерүче мәхкәмәсенә китерелгән иде.
Карчыкка гадәттәге сорауларны биреп, нинди мәсьәлә буенча хөкем йортына чакырылганлыгын әйткәннән соң, тикшерүче:

- Маһруй синең өендә бала тудырдымы? Бала хәзер синең өйдәме? Баланың Ягъкубтан булганын төгәл беләсеңме? Маһруйны Ягъкуб Галиевкә хат язарга күндереп, хатны Ягъкуб Галиевкә син илтеп бирдеңме?.. Кыскасы, бу эш хакында нәрсә беләсең, берсен дә яшермичә сөйләп бир!-диде. Тикшерүченең бу сорауларына җавап бирергә дип карчык авызын ачкан гына иде, Маһруй күз яшенә чыланган йөз, ялварулы тавыш белән карчыкка эндәшеп:

- Алла хакына... ярдәм кыл... Кара, нинди хәлгә төштем? Ярдәм кыл, коткар мине. Синнән башка беркем дә минем хәлемнән хәбәрдар түгел, бер Алла белә дә, икенчесе - син, - диде дә, аяк өсте басып торырга хәле калмыйча, урындыкка чүкте һәм үксеп еларга кереште.
Мордар карчык, бу вакыйгадан бер дә хәбәре юк сыман, гаҗәпләнгән булып:

- Йа Алла, әстәгъфирулла! - дип чәчрәп чыкты. - Мин бу эшләрне һич тә белмимен... Минем өемдә беркем дә бала тудырганы җук. Ягъкуб Галиевне дә, бу хатынны да, араларында булган хәлләрне дә - берсен дә белмим. Ягъкубның үтерелүен яңа ишетәм, бу хатынны да беренче күрүем, ул нинди хатын - һич хәбәрем җук.
Карчыкның бу җавапларын ишеткәч, Маһруй:

- Йа Рабби! Минем балам шушы карчыкта! - диде һәм үз сүзләренең хаклылыгын Ягъкубтан булган баласы белән исбатларга теләп: - Карчык өендә тентү ясалсын! - дигән үтенечен әйтте.

- Теләсәгез биш кат тентү ясагыз, минем өемнән бер нәрсә дә таба алмассыз. Мин андый карчык түгел, мин һәрвакыт тугрылык җулында, һичбер вакыт җалган сүз сөйләмим. Әгәр минем өемдә бала тудырган булсаң, мин аны бер дә яшермичә хөкем каршында әйтер идем. Әйе, яшерен рәвештә бала тудырырга теләүче хатыннарга ярдәм итәмен, ләкин синең нинди хатын икәнеңне дә белмим.
Карчыкның бу сүзләреннән соң Маһруй ни кылсын, баласы барлыгын ничек исбат итсен? Һәм, баланың Ягъкубтан булуы исбат ителсә дә, аның, Маһруйның, җинаяте гафу кылынырмы?

Шул сораулардан башы әйләнгән Маһруй, шашкан кеше кебек:

- И Алла! Кайда мин? Балам, балаларым, анам, кайда сез?! Сез кемнәрсез?! Минем белән ни кыласыз?! Ни өчен баламны бирмисез?! Ни өчен дөресен сөйләмисез?! Йа Рабби! Юкса әллә өнем түгел, төшемме бу?! Йа Аллаһ! Йа Аллаһ!.. - дип сөйләнергә һәм кычкырынырга тотынды. (...)

''(XIV бүлекнең эчтәлеге болай: Җиһангир Агиев Себердән кайтышлый Түбән Новогород шәһәрендә туктала. Чәйханәдә тамак ялгап утырганда, Казанда бер чибәр хатын Галиевне үтергән, ире сәүдә һәм акча дәрте белән, яшь хатынын калдырып, Себер тарафына киткән булган, дип сөйләшүләрне ишетә. Сөйләшеп утыручылар Җиһангирның үз фамилиясен -&quot;Агиев&quot;ны да телгә алалар.-Төз. Ш.
С.)''

==XV==

Бу хәбәрнең хакыйкатен белә алмыйча, Җиһангир, юлга чыгып, кирәк кадәр вакыт үткәннән соң Казанга кайтып җитте. Ишеткән хәбәрләрнең һәркайсы хата булыр дигән өмет белән, үз-үзен юатырга тырышып, ул ашыга-ашыга өйгә керде дә үзен каршы алган каенанасы белән:

- Саумы, әнкәй?-дип, кулын үбеп күрешкәннән соң:-Кызым, хатыным Маһруй кайда? Өйдәме? Сәламәтләрме?-дип сорады.

- Белмим... Анда,-диде әни кеше, башы белән өй эченә таба ишарәләп. Алар шулай, башка сүз сөйләшмичә, бергәләп өйнең бүтән бүлмәләренә керделәр. Җиһангир әфәнде иң беренче булып хатыны Маһруй бүлмәсенең ишеген ачты-буш! Хатыны юк!.. Икенче бүлмәгә кергәч, кызы Фәридәне күрде. Кечкенә бала, үз әткәсен танып, шатланып, каршысына йөгереп килде- Әткәй! Әткәй! - дип, куллары белән муеныннан кочаклап, йөзен һәм башын үбәргә тотынды.

- Анаң кайда?-дип сорады Җиһангир.

Бала, әнисен искә төшерүгә, балаларча түгел, ә олыларча тыелгысыз бер үксү белән елый башлады.

- Ни булды, кызым? Нигә елыйсың?

- Әнкәбез юк!..

- Кайда соң әнкәгез?

- Белмибез... - диде кечкенә бала. Ул, тирән кайгы кичергән хәлдә, һаман үксеп елавында дәвам итә иде.

Кызы авызыннан бу җавапны ишеткәч, Җиһангирның куллары салынып, күз алды караңгыланып китте. &quot;Йа Рабби!.. Юлда ишеткән хәбәр хакмы икән әллә?&quot;

- дип уйлады ул һәм каенанасыннан:

- Әнкәй, ни булды?.. Маһруй кайда? - дип сорады.
Маһруйның әнкәсе, бу сорауга җавап бирмичә, сабый балалардан да катырак тавыш белән кычкырып елый башлады. Фәридә исә, әбкәсенең елаганын күреп, әүвәлгедән дә артыграк яшьләр түгеп, әткәсенең кочагына сарылды. Җиһангир әфәнде үзе дә, бу &quot;рәсемгә&quot;-күренешкә түземлеге калмыйча, күзләреннән ихтыярсыз аккан яшьләрен тыя алмады. Өйдәге өч кешенең өчесе дә яшь
урынына кан коялар иде. (... )

==XVI==

...Тикшерүче яныннан кайткан көнне Маһруй ашамады-эчмәде. Кич булгач та, күзенә йокы кермичә, ярты төнгә кадәр йокламады. Маһруйның йокысыз үткәргән шул кичне аның ире Җиһангир да, Казаннан өч-дүрт сәгатьлек ераклыкта булып, йокысыз һәм тынычсыз бер хәлдә, ямщик атлары белән өенә кайтып килә иде.

Инде Маһруйга нишләргә? Хөкем алдында хурлыкка калудан һәм түбәнлеккә төшүдән, аннары Себергә каторга хезмәтенә китүдән аны нәрсә генә коткара ала соң? &quot;Юк, Аллам сакласын, бу рәхәт, мул тормыштан Себер китеп, каторга хезмәтенә тарыганчы, күпергә барып, күпер өстеннән суга ташлану биш мәртәбә хәерлерәк. Юк, юк, кабер хәерлерәк. Бу кадәр авырлык һәм кимсенүләргә сабыр итәр, чыдар хәл калмады. Әҗәл... ләхет биш мәртәбә хәерлерәк. Ул әҗәлне нинди юл белән табыйм? Ничек итеп үз-үземне тәмам кылыйм?&quot;-кебек фикерләр эчендә берникадәр вакыт гасабиланып утырганнан соң, Маһруй, өстенә кигән ике итәкле күлмәген салып, шул күлмәкнең бер итәген ертып алып һәм телгәләп, бау-аркан үрергә тотынды. Ярты сәгать эчендә ике аршин озынлыгындагы бау үрелеп, бауның бер очына элмәк ясады һәм, шул элмәкне муенына киеп, асылынып үлү максаты белән, бауның икенче очын беркетер өчен дөм-караңгыга чумган &quot;секретный&quot; бүлмәнең дивары-стенасыннан, кулы белән капшап, берәр кадак-мазар юк микән дип эзләргә тотынды. Ләкин бернәрсә дә таба алмады. Ахырда: &quot;Алла боерса, таң аткач нәрсә булса да табармын&quot;, - дип, муеныннан элмәкне чыгарып, бауны баш астына салды да төрле уйлар эчендә бик озак ятканнан соң гына - төнге өч сәгать ярымда йокыга китте.

Биш сәгать үлгән кеше кебек йоклагач, иртәнге сәгать сигезләрдә, өстенә кайнар су коелган кеше сыман, Маһруй яткан җиреннән янә сикереп торды. &quot;Берәрсе күрмәсен&quot;,-дип, ашыгып-кабаланып, янә бүлмә диварыннан берәр кадак-чөй юкмы дип эзли башлады. Утлы күзләрен шулай дивар буенча йөрткәндә, аның игътибарын кечкенә тәрәзә-төннеккә куелган тимер рәшәткә җәлеп итте. Бу рәшәткә булганда кадакның кирәге юк иде инде. Һәм Маһруй, кулына бауны алып, бүлмәдәге кечкенә өстәлне тәрәзә буена китереп куйды да, өстәл өстенә менеп, бауның элмәксез очын рәшәткәгә бәйләде, ә элмәкле башын муенына киде. Шуннан соң өстәлне аягы белән тибеп аударды да, бауда асылынып калып, гаять авыр мәшәкатьләр белән әҗәл газабы кичерә башлады. Нәкъ шул вакытта ишек ачылып китеп, &quot; секретный&quot; бүлмәгә Җиһангир әфәнде белән бер солдат килеп керде. Җиһангир, хатыны Маһруйны асылынган кыяфәттә күреп, үз-үзен белешмәс бер халәттә өстәл өстенә сикереп менде дә, кесәсеннән пәке чыгарып, тиз генә элмәкле бауны кисте - шуның белән Маһруйны коткарып калды.

==XVII==

Җиһангир әфәнде Маһруй ябылган бүлмәгә тикшерүченең рөхсәте белән килгән иде. Тикшерүче, Җиһангирга Маһруй белән күрешергә рөхсәт бирүе өстенә, тагын Маһруйның җинаятьче-үтерүче булуын, шәһитләрнең күрсәтүләрен, Маһруйның әйткән сүзләрен һәм акушерка карчык белән күзгә-күз куеп сорау алу-тәфтиш ясалуын - кыскасы, Маһруй эшен тәфсилле рәвештә сөйләп биргәнгә, Җиһангир, үзенең хатынын үлем элмәгеннән коткарып калганнан сон, аңардан бернәрсәне дә сорашып-белешеп тормады: табиб килеп, кирәкле дәваларны биргәч, &quot;секретный&quot;дан китеп барды.

Инде аңа нишләргә? Маһруйны хөкемнән коткару өчен, көченнән килгән кадәр гайрәт-тырышлык күрсәтеп, берәр төрле ярдәм чарасына керешергәме? Әллә, иренә хыянәте өчен, &quot;эзләгәнен үзе тапты&quot; дип, мөмкин булган ярдәмне дә күрсәтмәскәме?

&quot;Юк, - диде ул, - Маһруйның миңа хыянәт итеп эшләгән җинаяте һәм гаебе никадәр зур булса да, минем тарафтан аңа мөмкин ярдәмне күрсәтмәү кешелексезлек, хайванлык булыр иде. Минем никахлы хатыным буларак, аның миннән ярдәм һәм булышлык көтәргә хакы бар&quot;.
Ул, шундый уйлар уйлап, полициянең &quot;секретный&quot; бүлмәсеннән чыккач, туп-туры акушерка карчыкның өенә юнәлде. (... )

Әмма, бернигә ирешмичә, карчык бүлмәсеннән чыгып, капкага таба барганда ул әлеге йортны карап торучы хезмәтчегә очрады. (... )

- Кара әле, иптәш, - дип эндәште Җиһангир хезмәтчегә, - син күптәнме бу йортта торасың?

- Күптән, хуҗам бу йортны сатып алганнан бирле шушында торам. Өчме-дүртме ел булды инде, - диде хезмәтче, аннары: - Ни өчен аны сорыйсың? Берәр йомышың бармы? - дип өстәде.

- Йомышым шул: мондагы карчыкның кайчаннан бирле бу йортта торуын беләсем килгән иде,-диде Җиһангир һәм акушерканың исемен әйтте.

- Ул карчыкмы?.. Кыскасы, ул карчык әле минем хатыным исән чакта ук монда күченгән иде... Мәрхүмә хатыным бик әйбәт кеше иде... Аллаһы Тәгалә... Кыскасы, хатыным үлгәнгә, мәрхүмәгә, ике ел булды. Менә шулай ике ел инде хатынсыз торамын. Мәрхүмә белән унтугыз ел гомер сөрдем. Тиз үлеп китте, мәрхүмә. Менә без яшь вакытыбызда... - дип сөйләнә башлады хезмәтче.

- Алайса, ул карчык ике елдан бирле сезнең йортта тора икән, - дип хезмәтчене сүзеннән бүлде Җиһангир, һәм аңардан әлеге карчыкның кәсебе һәм шөгыле турында сорады.

- Кәсебе... Юк, кәсеп кылганы бер дә сизелми. Күп вакыт яшь-яшь хатыннар белән кайнаша. Ни өчен аны сорыйсыз? - диде тагын хезмәтче. - Әле күптән түгел генә бер хатын килеп, карчык бүлмәсендә бер-ике атна кунак булган иде... Хәер, бик яшеренеп торды, һич тә бүлмәсеннән чыкмый иде. Ахырда шул хатын бер бала тапты... Карчык менә шундый эшләр белән кәсеп итә... Хәер, безгә фатир өчен акча бирсә, без башка нәрсә сорамыйбыз.

- Бала тапкан хатын хәзер кайда соң? Әле дә бу карчыкта торамы? - дип сорады Җиһангир.

- Юк, юк, хәзер күренгәне юк, дүрт-биш көн булды. Киткәндер, ахрысы. Мин һәр көн шулай, тәрәзә аша булса да, һәркайсын карый-күзәтә торам. Хезмәтебез шул ич.

- Хәзер баласы кайда? Карчыктамы?

- Әлбәттә, карчыкта булыр, башка кайда булсын, - диде хезмәтче. - Нигә син миннән шундый нәрсәләр сорыйсың?

Шуннан соң Җиһангир әфәнде, хезмәтчегә җавап рәвешендә, хатыны Маһруйның шушы соңгы вакытларда карчык өендә бала тапканын һәм бала тапканнан соң булган хәлләрне сөйләп, Маһруйның төс-кыяфәтен дә тасвирлап бирде һәм хезмәтчедән:

- Мин тасвир иткән хатын белән син карчык өендә күргән хатын арасында охшашлык юкмы?-дип сорады.

- Әйе, сез тасвир иткәнгә туры килә, ләкин мин ул хатынны бик сирәк, бары кичләрен, тәрәзә аша гына күрә идем. Бик яшерен торды, шулай да, күрсәм, мин хәзер дә ул хатынны таныр идем.
Җиһангир, хезмәтче авызыннан мондый файдалы сүзләр ишеткәч, күзләренә яшьләр килеп, үзенең кайгы-хәсрәтен сөйләп бирде.

- Әгәр дә шушы миңа сөйләгән сүзләрне тикшерүче алдында сөйләсәң, иншалла, Маһруйга файдалы булыр иде, шунда сине дә риза кылыр идем.

- Сез баланы Ягъкуб Галиевтән дип әйтәсез... Ләкин... Хәер, мин ул кадәресен белмимен. Ләкин дүрт-биш көн моннан элек Ибраһим Галиев тә йәстү намазы [23] вакытында бу карчыкка килгән иде. Ни йомыш белән килгәндер-белә алмадым. Ләкин мин бу эшнең асылына төшәрмен. Үз хезмәтләрем бар иде, үткән көнне төннә мин монда юк идем-ни йомыш беләндер политсә ияртеп слидуател дә килгән булган, тик нигә килгәннәрен генә белә алмадым. Хезмәтченең бу сүзләреннән Җиһангирның өстеннән авыр таш төшкәндәй булды, ничектер хәле җиңеләеп китте.

- Мин, тикшерүчегә барып, синнән бу эш хакында сорау алуларын үтенермен, повестка җибәрттерермен. Зинһар, бар белгәнеңне аларга сөйләп бир, иншалла, моннан соң да ризалатырмын үзеңне, - дип, Җиһангир кесәсеннән бер данә &quot;ак&quot; кәгазь акча чыгарды да хезмәтчегә сузды.

Хезмәтче, гаять шатланып һәм гаҗәпләнеп:

- Иншалла, кадәри хәл тырышырбыз. Алла разый кылсын,-дип, акчаны кулына алып, кесәсенә тыгып куйды.
Җиһангир әфәнде, хезмәтченең исем-фамилиясен язып алып, үз юлы белән китеп барды.

==XVIII==

- Кара, ниндәй аз хезмәт өчен никадәр күп акча-егерме биш сум бирде. &quot;Хода бирсә колына, китереп бирерләр кулына&quot; дигән мәкаль бик хак икән. Менә инде бай абзыйның сәламәтлеге өчен тиз генә барып берәрне кәгеп килсәң дә ярый, бераз буыннар да куәтләнер,-дип, хезмәтче туп-туры якындагы мәйханәгә юнәлде.

Ярым сәгатьләр вакыт үткәч, бер-бер артлы ике бөтен савытны каплаган хезмәтче тәмам &quot;бай&quot; булып кайтты. Йортка кайткач, туп-туры карчык фатирына керде.

- Исәнме, саумы, абыстай?

Карчык, хезмәтченең болай вакытсыз һәм исерек килеш керүенә гаҗәпләнеп:

- Әлхәмделиллаһ, саулык хәзергә. Нихәл, нигә кердең? Ни йомыш?-диде.

- Нигә кердең?-дип карчыкның сүзен кабатлады хезмәтче.-Мин хуҗа ич бу йортта... Бай мине бу йортка хуҗа итеп куйган ич... Менә... менә карарга кердем, өйне яхшы тотасыңмы икән, - дип, якында булган бер урындыкка утырды.
Карчык исә, хезмәтченең мондый кыланышларына ризасызлык күрсәтеп, өстенә киемнәрен кия-кия:

- Әйдә чык... Эшләрем бар, базарга, Печән базарына барамын,-диде һәм хезмәтчене куа башлады.

- Яхшы, яхшы, чыгармын. Хәзер чыгарсаң да... менә слидуател каршына баргач күрербез... Вакыт булыр, чакырырсың да, кермәбез !-диде хезмәтче, урыныннан кузгалып.-Ярар, слидуател хозурында сөйләшербез. Мин, исерек булсам да, сезнең эшләрегезнең һәркайсын беләм.

- Җә, сабыр ит, ник юк сүзләр сөйлисең? Нәрсә беләсең, ниндәй эшләрне беләсең?-дип, хәвефкә калып сорады карчык.

- Менә слидуател каршына баргач сөйләшеп карарбыз, нәрсә белгәнемне белерсең... Ягъкуб Галиевнең баласын кая куйдыгыз?.. Исерек... исерек булсам да, һәркайсын беләм... Бүген генә монда - бу өйдә торасың. Иртәгә сиңа да, Ибраһим Галиевкә дә - икегезгә дә &quot;акчасыз фатир&quot; бирерләр. Менә миңа Җиһангир бай хәзер генә күпме акча бирде!-дип, кесәсеннән берәрлек, өчәрлек һәм бишәрлек бер уч кәгазь акчалар чыгарып күрсәтеп, хезмәтче ишеккә таба атлады.

- Җә, сабыр ит, кая чыгасың?.. Утыр, Әхмәди абзый, - дип, карчык, хезмәтчене туктатып, эшнең төбен белергә теләсә дә, хезмәтче, карчыкның сүзләрен гүя ишетмәгәндәй, аның тарафына кулын бер селтәде дә, өйдән чыгып, &quot;буыннарны куәтләндерү&quot; өчен янә әүвәлге мәйханәгә юнәлде.

Хезмәтче авызыннан шундый куркынычлы сүзләр ишетеп коты очкан акушерка исә, олуг юрист, мәкерле һәм фетнәчел Ибраһим Галиев янына ашыгып барып, аңа бөтен булган хәлне сөйләп бирде.

==XIX==

...Өч ел вакыт эчендә Габделгафур әфәнде бер мәртәбә дә &quot;К&quot; авылына кайтмады, Казанда гел укуда булып, зирәклеге аркасында өч елда биш-алты еллык гыйлем тәхсыйль итеп[24], бу артык зур-бөек булмаган мәдрәсәнең үзенә күрә бер оста мөназыйры[25] һәм укуда, беренче дәрәҗәдә үк булмаса да, икенче дәрәҗәдәге шәкерте булып танылды. Ләкин Габделгафур әфәнде, яздыгыбыз &quot;К&quot; авылы карт хәзрәтнең нәсыйхәтләренә колак салмыйча, мәдрәсәдәге эшлексез шәкертләр белән мәхәббәт һәм дуслык тотып, кечкенә гөнаһлардан башлап, карт хәзрәт әйткән &quot;зур гөнаһлар&quot;га да җиңел генә барып җитте-аз-азлап исерткеч нәрсәләр һәм аракы эчкәли башлады... (...) Шәкертләр һәм мәдрәсәләр хакында бу сүзләрне язудан максатыбыз -бүтәннәрнең кимчелекләрен фаш итеп, үзебезне ерак күрүче һәм күп белүче итеп күрсәтү түгел; максатыбыз - мәдрәсәләрнең рәисләре, үзләрендә мәдрәсәләргә тиеш тәртип һәм кануннар урнаштырып һәм укытыла торган гыйлемнәрне хисапка алып, әлеге шикелле шәкертләрне баштан ук яхшы карап, яхшы тәрбия кылырга гайрәт итсеннәр иде, ә һәлакәтле юлга баскан угъланнарны мәдрәсәләрдә тотмасыннар иде дип әйтү генә. (... ) Бу куылган шәкерт, ягъни безнең Габделгафур, мәдрәсәгә килгән вакытта шулай эчәргә ярата идеме? дигән сорауга, әлбәттә: &quot;Юк, юк! Мәдрәсәгә килгән вакытта бер дә андый нәрсәләрне белми иде, аракы эчәргә мәдрәсәдә өйрәнде&quot;, -җавабын бирербез.

Алла сакласын, балаңны мәдрәсәгә җибәргәч, анда шушындый &quot;җегетлекләр&quot;гә өйрәнеп яки мәдрәсәдән сөрелеп кайтса, сиңа яхшы, хуш булырмы? Әлбәттә, яхшы булмас. Яхшы булмаса, мәдрәсә башлыклары мәдрәсә шәкертләренең көнкүреш хәлләренә игътибар итсеннәр, дикъкатьләрен көчәйтсеннәр. Гыйбрәт һәм дәлил итеп Габделгафурның хәленә күз салсак, сүзебезнең хаклыгы мәгълүм булыр һәм исбат ителер. (... )
* * *

Габделгафурның мәдрәсәдән куылуыннан алып бу көнгә кадәр бер ай вакыт кичте.

Мөхәммәтгариф чыккач, Габделгафур, &quot;К&quot; авылына кайтмыйча, Печән базарындагы бер хәрчәүнәдә (номер-мөсафирханәне казандылар харчәүнә диләр) бер бүлмә килешеп, Казанда торып калды. Кулында булган дүрт-биш сум көмеш акчасын тотып бетергәч, теге-бу нәрсәләрне, ата-бабасы язган кулъязма китапларны сатып көн күрә башлады. Акча да, сатылырдай нәрсәләр дә беткәч, Габделгафур әфәнде, әлеге бүлмәсен ташлап, икенче бер хәрчәүнәдә мөсафир булып яшәгән дусты Мәмәт әфәнде янына торырга күчте.

Мәмәт әфәнде әүвәлдә Русия дәүләтенә табигъ[26] булып, соңыннан Иран-Персия мәмләкәтенә качкан, ике-өч ел чамасы Мәшһәд һәм Тәһран шәһәрләрендә яшәгән, аннары, Төркия мәмләкәтенә чыгып, госманлы тәбәгасенә[27] күчкән адәм иде.

Госманлы дәүләтенә табигъ булган бу Мәмәт әфәнде кебек шөбһәле затлар Русиядә аз түгелдер. Кайберләренең нәсел-нәсәбәләре, ата-бабалары мәгълүм булмаганга, мондый адәмнәр белән аралашмаган яки диннәре-мәзһәбләре ачык билгеле булмавы аркасында аларга хатын-кыз бирергә теләмәгән кешеләр ялгышмыйлар. Чөнки мондый шөбһәле Мәмәт һәм Әхмәт кебек әфәнделәр арасында русияле чуаш һәм чирмеш адәмнәрне дә, яки Русиядән мөртәд булып китеп,-Ходаем, шулардай саклый күр, - Төркиядә ислам паспортлары алгач, монда мөселман булып кайткан кемсаләрне дә күп күргәнебез бар. Әлбәттә, Русиядән китеп, Төркиядә Әхмәт һәм Мәмәт исемнәрен алган ул кешеләрнең һәммәсен чирмеш һәм мөртәд димибез. Әмма романыбызда хикәя ителгән Мәмәт әфәнде бик шөбһәле адәм булып, аның мөселман баласы, мөселман булуына шәһадәт[28] бирмибез. Паспортына карасаң: яше - утыз дүрт, мәзһәбе-дине - ислам, исеме - Мәмәт Мәхмүд углыдыр.

Мәмәтләр авыр-мәшәкатьле хезмәтләргә өйрәнмәгән һәм караңгы кәсеп белән булса да җиңел тормышта яшәргә омтылган адәмнәр булып, алар керергә ярамый торган урыннарда да табылалар.

Габделгафур мәдрәсәдә вакытта ук Мәмәт белән мәйханәләрдә һәм фәхешханәләрдә күрешеп танышкан һәм дуслашкан иде. Акчасы һәм ашарга-эчәргә азыклары беткәч, Габделгафур кай җиргә барсын да кемнән ярдәм күрсен

- ул туп-туры Мәмәт әфәнденең номерына китте һәм, аның тарафыннан кабул ителеп, менә бер атна инде алар бергә бер номерда торалар иде. Соңгы вакытта Мәмәтнең дә кәсепләре начар булганлыктан, алар, бер көн-ач, бер көн тук хәлдә, хезмәтсез һәм авырлык белән көн кичерәләр иде.

Шулай бер көнне, кайдан акча алырга икән, ничек бай булырга икән дип, ачлык хәсрәте эчендә үзара сөйләшеп утырганда, номер ишеге ачылып, бүлмәгә мәгълүмегез Ибраһим Галиев килеп керде.

- Әссәламе галәйһем!

- Вәгаләйкем әссәлам! - дип, Мәмәт белән Габделгафур, керүчене олылап, утырган җирләреннән тордылар.
Акушерка карчыкның хезмәтче Әхмәдидән ишеткән хәбәрне олуг юрист, мәкерле Ибраһим Галиевкә сөйләгәнен һәм Ибраһим Галиевнең, бу хәбәрне ишетеп, &quot;ярар&quot; дип карчык өеннән чыгып киткәнен унсигезенче бабның ахырында язган идем.
Олуг юрист, өйдән чыккач, киңәш һәм ярдәм эзләп, туп-туры Мәмәт янына ашыкты. Мәмәт әфәнденең Ибраһим әфәндегә мондый эшләрдә, зур акча бәрабәренә булса да, берничә тапкыр ярдәм иткәне бар иде инде. Саулык-сәламәтлек сорашкач, Ибраһим әфәнде Мәмәт әфәндегә:

- Синдә бик, мөһим, үзеңә генә әйтә торган йомышым бар, әйдә, - дип, Мәмәтнең бүлмәдән, Габделгафур яныннан, чыгуын таләп итте. Мәмәт әфәнде исә, Габделгафур әфәндегә карап:

- Зинһар, бер-ике минутка безне... икебезне калдыр,-диде.
Габделгафур бүлмәдән чыгып киткәч, Ибраһим Галиев, кесәсеннән бер кәгазь-акушерка карчык йортындагы хезмәтченең адресы язылган кәгазь кисәген алып:


- Менә шушы язуда әйтелгән кешене... - дип, Мәмәт кулына тоттырды. Шуннан соң алар үзара пышылдап кына биш-ун сүз алышып, Габделгафурны чакырдылар.
Габделгафур бүлмәгә кергәч, Ибраһим әфәнде биш данә йөзлек акча чыгарып, Мәмәт белән Габделгафурның алдына өстәлгә куйды. Мәмәт әфәнде, мөбарәк акчаларны кулына алып карап һәм Габделгафурга күрсәтеп, Галиев әфәндегә:

- Яхшы... Без риза... &quot;Тәмам&quot; кылырбыз,-диде.-Ләкин син безне мондый хезмәткә яллавың турында бер кечкенә кәгазьдә булса да бер язу язып бир. Ахырда безнең генә аркабызга авырлык килмәсен.

- Җә, юк нәрсәләр... Кәгазь нигә кирәк, кем белер?..-диде Ибраһим әфәнде. -Ул бу кичне исерек... дөм исерек... Кычкырырлык та, каршы торырлык та куәте юк, барырсыз да җиңел генә &quot;тәмам&quot; итәрсез...

- Син үткән юлы теге эштә дә бернәрсә дә булмас дип ышандырган идең,-диде Мәмәт, узган бер эшне искә алып.-Ләкин ахырда, вәгъдәңне үтәмәдең дә, мин алты ай төрмәдә яттым. Әгәр язу бирсәң - мөмкин, булмаса - икенче кеше тап.
(... )

* * *

Төн караңгылана төшкәч, Мәмәт белән Габделгафур, акушерка карчыкның йортына килеп һәм карчыктан хезмәтченең яткан җирен сорап, үлек кебек сәрхуш хезмәтчене, йөзенә ярым сәгать чамасы мендәр-ястык каплап торып, җиңел генә &quot;тәмам&quot; кылдылар.
==XX==

Маһруйны ире Җиһангир әфәнде үлемнән коткарып калса да, элмәк һәм хисапсыз авыр хәсрәт сәбәбеннән ул тәмам хәлсезләнгән иде. Хезмәтченең үлеме белән тикшерүченең дә тәфтише төгәлләнгәч, Маһруйны полициядән төрмә-хәбесханәгә күчереп, авыруы сәбәпле, хәбесханәнең хәстәханәсендә ятак бер караватка салдылар. (... )

Шушы хәлендә Маһруй хәстәханәдә ике атналап ятты. Аның авыруы көннән-көн көчәеп, көч-куәте тәмам бетте. Ул көчкә генә сулыш ала, үлеп барган кеше кебек, ихтыярсыз күзләре ябыла иде. Кулын күтәрергә һәм хәрәкәтләндерергә көче-тәкате калмыйча, аның кул-аяклары салкыная башлады. Шул рәвешчә күпмедер вакытлар аңгы-миңге ятканның соңында Маһруй бер көнне каты йокыга китте. Шундый йокыга ки, аның сулыш алуы да, кул тамырының кан тибеше дә ишетелми башлады.

Табиб килде, Маһруйның кан тибешен тикшерде, күзен ачып карады:

- Үлгәнме? - дип сорады аңардан фельдшер.

- Әлбәттә, үлгән. Күрәсең ич, - диде табиб һәм, китәр алдыннан, Маһруйны, мәетләр өчен билгеләнгән бүлмәгә күчерергә боерык бирде.

- &quot;Ни сөйлисез, мин үлмәдем... Мин сәламәт, һәр сүзегезне ишетәм&quot;,-дип, Маһруй кычкырырга теләсә дә, сүз әйтү түгел, иренен дә кыймылдата алмады. &quot;Йокы бу, үлем түгел... Ләкин үзем йокыдан уяна алмыйм. Йокым тәмам булыр, уянырмын&quot;,-дип уйлап, Маһруй хәрәкәтсез ятуында дәвам итте.

Ул арада хәбесханә конторы, рәсми кәгазь язып, имам әфәндегә Маһруйның
вафатын хәбәр итте һәм мәетнең ислам шәригате таләбенчә дәфен кылынуын[29] үтенде.

==XXI==

Икенче көнне икенде намазы вакытында &quot;тере мәет&quot; һәм имам әфәнде каберстанда әзер булсалар да, 1888 - 1889 нчы елларның кышы гаять салкын һәм карсыз килүе сәбәпле, җир бик туңган булып, кабер тәмамланмыйча, нибары бер аршин тирәнлегендә генә казылган иде.

- Ничек булса да күмәргә кирәк. Әйдә, казыгыз,-дип әмер бирде имам хәзрәтләре.
Кабер казучылар имамга кардәш тиешле кешеләр иде.

- Җук, хәзрәт, җук, берничек тә бүген казып бетерә алмабыз. Карагыз, җир теш кадәр генә булып куба, бик туңган. Бүген күмә алмабыз, хәзрәт, - диделәр алар.

- Ничек булса да дәфен кылырга кирәк. Бераз казыгыз да, ярар... ләхет алырсыз...

- Җук, хәзрәт, артык казырга тәкать тә, куәт тә калмады, кич тә җитте. Салкынга һич чыдарлык түгел, көне буе шул салкында торабыз.

- Бүген дәфен кылмасак, мәетне нишләтербез икән? - диде хәзрәт.

- Мәетне монда калдырырбыз. Иртә намаздан соң килеп, каберне казып бетерербез дә күмәрбез.

Шулай дип, кабер казучылар, биш-ун минут эчендә әйбер-коралларын җыеп, атны чанадан тугардылар да, Маһруйны өстенә ябылган иске киемнәре белән чанада калдырып, ахшам намазы вакытында каберстаннан кайтып киттеләр.

* * *

...Маһруйны каберстанда калдырып киткәннән соң ярты сәгать чамасы вакыт үткәч, ул айный-уяна башлады. Биш-ун минут эчендә тәмам уянып бетеп: &quot;Йа Рабби, кабер эчендәменме?!&quot; - дип, бераз хәрәкәтләнеп, кулы белән кәфенен ачты да: &quot; Аллага шөкер! Күмелмәгәнмен икән!&quot; - диде. Бераздан ул торып утырмакчы булды, ләкин хәле-куәте юклыктан, гәүдәсен күтәрә алмады. Бу сәгатькә кадәр көн гаять суык булса да, Маһруй уянган вакытта, хикмәти Хода, һава үзгәреп, тәмам җылынып киткән иде.

Шул рәвешчә тагын ун-унбиш минутлар вакыт үтте. Ниһаять, Маһруй, бөтен көч-куәтен җыеп, яткан җиреннән торды, өстенә ябылган иске киемен зур мәшәкать белән киеп һәм кәфен кисәкләрен аягына чорнап, каберстаннан чыкты да өенә таба юнәлде.

==XXII==

Себер якларында ук чирләгән Җиһангир, авыр кайгыларга түзә алмыйча, хәстәханәдә авырып ята. Дәваланып чыккач, төрмәгә барып, Маһруй турында сораша. Әмма: &quot;Маһруй вафат булды&quot;, дигән җавапны ала. Җиһангир, өенә кайтып, каенанасы һәм кызы Фәридә белән елашалар. - Ш. С.) Болар шулай елашып утырганда, Маһруй, авыр мәшәкатьләр чигә-чигә каберстаннан өйгә кайтып җитеп, җир астыннан чыккан җен кебек, ап-ак кәфенгә төренгән килеш, бикләнми калган ишектән әнкәсе һәм ире утырган бүлмәгә килеп керде.

* * *

Икенче көнне каберне казып бетерергә һәм мәетне күмәргә килгән кешеләр, Маһруйның мәетен кабер янындагы чанадан тапмыйча, этләр-кочыклар алгандыр дип, каберстан буйлап эзләргә тотындылар, һәм, таба алмагач, хәлне имам әфәндегә җиткерделәр. Имам әфәнде йөгерә-чаба шундук каберстанга килеп, курку катыш бер гаҗәпләнү белән: &quot;Йа Аллаһ, әстагъфирулла, харап булдык. Карарга кирәк, шундадыр кайда да булса&quot;,-дип, үзе үк мәетне эзләргә китте. Ләкин, сезгә мәгълүм ки, бер нәрсә дә таба алмады. Шуннан соң имам:

- Мәетне җеннәр алгандыр,-дип, буш каберне күмәргә боерды.

- Алла сакласын... Белә күрмәсеннәр, юкса һәркайсыбызга Себер булыр, - дип сөйләнде имам хәзрәтләре һәм, кулына көрәк алып, каберне күмешә башлады. Кабернең буш - мәетсез күмелүе башка беркемгә мәгълүм булмаган кебек, Маһруйның исән һәм сәламәт калуыннан да һичкемнең хәбәре булмады.

==XXIII==

Габделгафур белән Мәмәт, акушерка карчык йортындагы хезмәтчене &quot;тәмам&quot; иткәннән һәм тотылмыйча иректә калганнан соң, җиңел килгән акчаны җиңел генә туздырырга керештеләр. Ләкин берәр ай үткәч, аларның акчалары бетә -&quot;тәмам&quot; була башлады.
Менә бүген алар, Мәмәт белән Габделгафур, бер касә &quot;кәшша-фелкъолуб&quot;[30] алып, чәйханәнең &quot;сәттарелгойуб&quot;[31] бүлмәсендә утыралар. Габделгафур гаять тә кайгылы кыяфәттә, елар дәрәҗәгә җитеп, күзеннән тамчы-тамчы яшь тама.

- Әйдә боер,-диде Мәмәт, Габделгафурның кулына касәне тоттырып.-Юк нәрсәләр белән башың ватма... Хәзер син әүвәлге Габделгафур түгел. Юк-бар нәрсәләр уйлап, әнкәй-әткәй дип елыйсыңмы? Әнкәң сиңа хәзер ярдәм итә алмый.-Бераз тынып торганнан соң: - Әткәең нәрсә язган? Бир әле хатыңны, карыйм, - дип, Габделгафурның әткәсеннән килгән хатны сорады. Габделгафур кесәсеннән конвертлы хатны чыгарып Мәмәт әфәндегә бирде. (... ) Мәмәт хатны укып бетереп, Габделгафурга кире бирде дә, бераз уйланып торгач:

- Юк, сиңа өйгә кайтырга туры килмәс... Авыл-иген хезмәтенә сәләтең юк. Булса да, мәдрәсәдән куылып өйгә кайту бик хурлыклы эш, - диде. Аннары сүзен болай дип дәвам итте: - Менә мин әйткән эшне &quot;тәмам&quot; кылыйк... Күп акча алырбыз, бик бай урын... Соңыннан - туп-туры Истанбулга һиҗрәт[32]. Алладан ярлыкау сорап, тәүбә кылырбыз да, яхшы кешеләр кебек, чалма һәм хилгат[33] киеп, алыш-бирешсез генә яши башларбыз.

Габделгафур, Мәмәтнең сүзләренә җавап бирмичә, әткәсеннән килгән хатка төбәлеп, кылган эшләре һәм үз хәле турында уйланып утыруында булды. Мәмәт сүзен дәвам итте:

- Бер-ике ел Истанбулда торып, соңра өйгә кайтсаң да ярый. Яшьлектә булган гөнаһларны халык һәм Аллаһы Тәгалә үзе кичерер... Тугры юл - истикамәттә булып кайтырсың. Әткәең урынына имам да булырсың. Ләкин бу килеш өйгә кайтсаң, хәлең бөтенләй башкача булыр. (...)

* * *

Шул кичнең төнендә Мәмәт белән Габделгафур, сөйләшенгән &quot;эшне&quot; тәмамлау өчен, Печән базары мәчете янындагы чиркәү эченә үтеп керделәр дә, анда булган акча, алтын-көмеш әйберләрне алганда кыска гына вакытка ут-шәм кабыздылар. Чиркәү сакчысы, бина эчендә ут яктысы күреп һәм эшнең яхшы булмавын аңлап, городовой белән тагын дүрт-биш кешене ярдәмгә чакырып китерде. Мәмәт белән Габделгафур акча һәм алтын-көмешне урлап чыгып килгәндә, посып-көтеп торган сакчылар, алар өстенә һөҗүм итеп, каракларның икесен дә әйберләре белән тотып алдылар.
==XXIV==

Мәмәт белән Габделгафурны урланган әйберләре һәм урлау кораллары белән бергә чиркәүдән туры полициягә юлладылар. Полициядә, кыска гына сорау алудан соң, каракларның янында һәм кесәләрендә булган нәрсәләрне барлый башладылар. Габделгафурның кесәсеннән 

Габделгафур исеменә бирелгән иске паспорт һәм әткәсеннән килгән хат белән дүрт сум сиксән тиен акча табылды. Мәмәтнең кесәсеннән исә, Мәмәт идеменә бирелгән Госмания паспорты һәм кырык биш сум акчадан тыш, акушерка карчык йортындагы хезмәтчене үтерү шарты рәвешендә Ибраһим Галиевтән алынган язу-кәгазь чыкты. (... )
* * *
Мәмәт, Габделгафур һәм Ибраһимның җинаятен тикшерү тәмам булгач, хәбесханәдә аларның өчесен бергә бер бүлмәгә яптылар. Ябылуларына инде менә өч атна үткән иде. Бүген өчесе бергә бүлмәдә сөйләшеп утыралар. Ибраһим, Мәмәт белән Габделгафурга эндәшеп:

- Эшләребез начар... Тизме окружныйда каралыр икән? - диде.

- Әлбәттә, начар... Безне унбишәр елга каторжный хезмәткә һичшиксез хөкем итәчәкләр, - диде Мәмәт һәм сүзен болай дип дәвам итте: 

- Төрлечә уйлап карадым, әмма каторжный хезмәттән котылырга һич тә бүтән юл таба алмадым. Безнең өчен иң җиңеле, хәерлесе-моннан, хәбесханәдән качу... Юкса хәлебез мөшкел.

- Качарга?! Качу, әлбәттә, яхшы булыр иде, ләкин ничек качарга?!-дип сорады Ибраһим.

- Инша Аллаһ, качып була... Ничек качарга икәнен үзем өйрәтермен, ләкин
моның өчен кырык-илле сум акча кирәк. Синдә акча бармы? - диде Мәмәт.

- Акчадан тоткарлык булмас, тик качарга юл гына тап.
(Ибраһимнан 25 сум акча алгач, Мәмәт, төрмәдә эшләүче буяучылар төшке ашка киткәндә, аларның җитәкчесе Гомәрдән аракы алып килүен үтенә һәм шәһәрдәге бер иптәшенә язу язып җибәрә.-Ш. С.)
XXV

Ике сәгать чамасы вакыт үткәннән соң, Гомәр абзый һәм башка буяучылар хәбесханәгә кире әйләнеп кайттылар. Гомәр абзый Мәмәт әфәндегә әйтелгән өч савыт аракыны да, кәгазьдә язма рәвештә соралганны да алып килгән иде. Гомәр абзый башта Мәмәткә аракыларны бирде, аннары кечкенә генә кәгазь кисәгенә төрелгән нәрсәне тапшырганда:

- Монысының кешесен көчкә таптым, бик ерак тора икән... Моннан чыккач, ашарга да бармыйча, туры аны эзләп киттем,-дип куйды.

- Бик яхшы, бик яхшы... Дуслык шулай була ич... Инша Аллаһ, мин дә сине онытмам, - дип, Мәмәт аракыны һәм әлеге кечкенә кәгазьдәге нәрсәне алды да, ашыгып, Ибраһим белән Габделгафур янына китеп барды.

Буяучы Гомәр абзый исә, бернинди шик-шөбһә тотмыйча, кәгазьгә төрелгән нәрсәнең ни икәнен белмәде дә, кызыксынмады да.
Мәмәт, ябылу бүлмәсенә кайткач, аракы савытларының берсен ачып һәм берике рюмка аракысын эчеп, кулындагы кәгазьдә булган порошокны аракы савытына салды да, яхшы гына селкеп-болгап: &quot;Догада булыгыз !&quot;-дип, шул аракылы савытны алып буяучылар бүлмәсенә юнәлде. Анда кергәч:

- Менә, иптәшләр, аз булса да гаеп итмәссез... Шушы тереклек суын эчеп җибәрегез әле! - диде.
Буяучылар: &quot;Бу зур гөнаһ ич... Без аракы эчмибез&quot;, - дип тормадылар, аракылы савытны дүртесе дә шатлык белән кабул итеп, Мәмәт бүлмәдән чыгып киткәч тә тамчысын да калдырмый эчеп бетерделәр.

Аракы савытына салынган порошок йоклаткыч дару-дурман иде. Аның тәэсире шулкадәр көчле булды ки, биш-ун минут эчендә буяучыларның дүртесе дә, һуштан язып егылган кешеләрдәй, бер-бер артлы аяк өстеннән идәнгә авып, үлем йокысы белән йоклый башладылар.
Алар шулай йокыга талгач, бүлмәгә Мәмәт, Габделгафур һәм Ибраһим кереп, үз киемнәре урынына буяучыларның эш киемнәрен өсләренә киделәр дә, кулларына тегеләрнең коралларын тотып, буяучылар сыйфатында, &quot;Йа, кичерүче Алла! Үзеңә тапшырдык!&quot; дия-дия, хәбесханә бинасыннан чыга башладылар. (... )
Капканы саклаучы солдат алардан:

- Кемнәр сез?-дип сорады.

- Кемнәр сез?! Күрәсез ич: буяучыларбыз... Капканы ач!-диде - Мәмәт.

- Ярар, ярар, сабыр итегез,-диде капка сакчысы һәм: &quot;Әйдә, рәхим итегез, боерыгыз !&quot;-дигәнне аңлаткандай, каерып капканы ачты.

Ялган буяучылар, күңелләреннән Аллага шөкерләр әйтеп, капкадан чыгып җиткәндә генә, арттан тагын:

- Сез буяучылармы?-дип сораган тавыш ишетелде. Качаклар борылып карадылар. Мәмәт, эндәшүченең хәбесханә караучысы икәнен танып:

- Әйе, без буяучылар, - дип җавап бирде.

- Бик яхшы... Эшләрне бетердегезме? Дүрт кеше идегез, берегез кайда?

- Юк, эш бөтенләй үк бетеп җитмәде әле. Без алданрак киттек, мунчага барабыз. Беребез калды, калган эшләрне тәмам итәргә, - диде Мәмәт.

- Менә минем эш бүлмәсендәге тәрәзәләрне буярга кирәк иде... Әйдә кереп карагыз әле.

- Зинһар, безне туктатмагыз, иртәгә карарбыз.

- Юк, юк, бүген карап чыгыгыз. Иртәгә кирәкле буяуларны алып килеп буяп та алырсыз,-диде хәбесханә караучысы, үз сүзендә нык торып.

&quot;Йа Аллаһ, мәдәд[34]!&quot; - дип, буяучылар хәбесханә караучысы белән бергә аның эш бүлмәсенә керделәр. Анда нәрсәләрдер язып хәбесханәнең сәркәтибе утыра иде. Ул, ялган буяучыларны күреп, шөбһәле тавыш белән хәбесханә караучысыннан:

- Болар нинди буяучылар?-дип сорады.

- Болар хәстәханәнең өстәмә бүлмәсендә эшләүче буяучылар,-диде хәбесханә караучысы.

- Юк, юк! Болар ул буяучылар түгел... - диде сәркәтиб. - Ул буяучыларны мин иртә килгән вакытларында күргән идем. Болар ул кешеләр түгел.

Бу сүзләр качаклар өчен шактый куркынычлы булса да, Мәмәт курку-каушау әсәре күрсәтмичә:
- Юк, без иртә якта килгән буяучылар түгел... - дип аңлата башлады. - Алар өйгә ашарга кайткач, хуҗабыз аларны профессор Закталовның өен буярга җибәрде... Алар яхшы, оста буяучылар... Хуҗа безне алар урынына хәбесханәгә юллады, - дигән вакытта хәбесханә сакчыларыннан берәү, бүлмәгә йөгереп кереп:
- Тизегез!.. Тизрәк, әйдәгез!.. Әйдәгез!.. Арестантлар качтылар!..-дип сөрән салды.
- Кемнәр?! Кайчан качтылар?!-диде хәбесханә караучысы, тәмам каушап калып.
- Әйдәгез... үзегез карарсыз...

Сакчының шул җавабыннан соң, хәбесханә караучысы белән сәркәтиб, буяучыларны бөтенләй онытып, куркынычлы хәбәрне китергән сакчы артыннан, кемнәр һәм нинди юл белән качканлыгын белер өчен, ашыгып төрмә бинасына таба элдерттеләр.
Мәмәт, Габделгафур һәм Ибраһим исә, сабырлык белән, ашыкмыйча гына атлап, хәбесханә караучысының бүлмәсеннән туп-туры капкага таба юнәлделәр һәм, Исраил балалары судан коры чыккан кебек, хәбесханәдән &quot;коры&quot; чыгып котылдылар.

==XXVI==

Үлемгә тиң мәрт йокысы аркасында хәбесханәдән котылып калса да, Маһруй электәге авырулары яңарудан һәм каберстанда яткан чагында, аннары аннан өйгә кайтканда салкын тидерүдән, кул-аяклары өшүдән шактый заманнар хәстә булып ятты. Җиһангир белән Маһруй, тәмам терелеп, сәламәтләнеп җиткәч тә, Казанда тору мөмкинлеген тапмыйча, шәһәрдән китеп гаиб булдылар[35]. Кай җиргә, нинди шәһәргә һәм ничек киттеләр-бу эшләр шулкадәр яшерен эшләнде ки, моны &quot;Зур гөнаһлар&quot; исемле романны язучы автор үзе дә белә алмады.
* * *

Олуг юрист, мәкерле һәм фетнәчел Ибраһим Галиевнең һәм Габделгафур белән Мәмәтнең качканнан соң кичергән хәлләрен киләчәктә язачак &quot;Мөртәд&quot; исемле романымда сөйләрмен***.


==Искәрмәләр==
{{искәрмәләр|2}}
&lt;references/&gt;

&lt;!--[7] &lt;ref&gt;Бәднам - яманат.&lt;/ref&gt;

[8] &lt;ref&gt;Маһруй - фарсыча &quot;ай йөзле&quot; дигәнне аялата (маһ - ай, руй - йөз, чырай).&lt;/ref&gt;

[9] &lt;ref&gt;Кадимнән бирү - борынгы заманнардан бирле.&lt;/ref&gt;

[10]&lt;ref&gt; Дана - укымышлы, белгеч.&lt;/ref&gt;

[II] &lt;ref&gt;Мәккәй Мөкәррәмә, Мәдинәи Мөнәүвәрә - Кадерле-газиз Маккә, Нурлы-якты Мәдинә - бөтен дөнья мөселманнарының хәзерге Сөгуд Гарәбстанындагы изге шәһәрләре.&lt;/ref&gt;

[12]&lt;ref&gt; Бу урында &quot;мелла&quot; сүзе &quot;белемле кеше&quot;, &quot;гыйлем иясе&quot; мәгънәсендә. 

[13] &quot;Һәфтияк&quot; - Коръәннең кыскарак сүрәләрен, аятьләрен эченә алган җыентык. Исеме фарсыча &quot;җидедән бере&quot; дигән мәгънәне аңлата. Элекке мәктәп-мәдрәсәләрдә дәреслек буларак та кулланылган. 

[14] &quot;Аллаһ дигел бәдәвам&quot; - &quot;Бәдәвам китабы&quot;, татарлар арасында киң таралган дини-әхлакый эчтәлекле, көйле, тезмә әсәр. Дүрт юллы һәр строфасы &quot;Аллаһ дигел бәдәвам&quot; (&quot;Берөзлексез Аллаһ дип кабатла&quot;) сүзләре белән тәмамлана.&lt;/ref&gt;

[15] &lt;ref&gt;Пассаж - Казанның элеккеге Воскресенский (хәзерге Ленин) урамында 1880 - 1883 елларда төзелгән, кешеләр йөри торган, урта өлеше пыяла белән ябылган зур йорт. Анда кибетләр, кунакханә, концерт залы (соңрак кинотеатр) һ б. урнашкан булган. Хәзер - реставрациядә.&lt;/ref&gt;

[16] &lt;ref&gt;Черек күл - Казанның Ленин урамына параллель (Кремль калкулыгының
көнчыгыш итәгендә) урнашкан уйсулыктагы бакча-парк. Казан ханлыгы чорында бу урында чишмәләр агып, бер-берсенә ермаклар аша тоташкан күлләр тезмәсе булган.&lt;/ref&gt;

[17] &lt;ref&gt;Балык базары - Казанның үзәгендәге Балдак (Кольцо) мәйданы урыны. Элек монда ит, балык, яшелчә ише төрле ашамлыклар белән сату иткәннәр, кунакханәләр булган.&lt;/ref&gt;

[18] &lt;ref&gt;Нашәргый хәмел - шәригатьчә никахсыз (уйнаштан) балага узу.&lt;/ref&gt; 

[19] &lt;ref&gt;Зәүҗем - ирем.&lt;/ref&gt;

[20] &lt;ref&gt;Малдар - бай, маллы, дәүләтле (кеше).&lt;/ref&gt;

[21]&lt;ref&gt; Печән базары - Казанның Иске татар бистәсендә (Болакның көньягында), хәзерге Париж Коммунасы һәм Галиәсгар Камал урамнары арасындагы мәйданны биләп торган базар. Эреле-ваклы кибетләр, сәүдә фирмалары тезелеп киткән бу урын шәһәрдә татарлар сәүдә итә торган төп урын булган. Шушы тирәдә соңрак татар газета-журнал редакцияләре, матбагалар, &quot;Болгар&quot;, &quot;Амур&quot;, &quot;Сарай&quot; кебек кунакханәләр калкып чыга. Печән базары 1930 нчы елларга кадәр яшәп килде.&lt;/ref&gt;

[22] &lt;ref&gt;Тәфтиш - тикшерү, ачыклау.&lt;/ref&gt;

[23] &lt;ref&gt;Йәстү намазы - кояш баегач укыла торган (бишенче) намаз.&lt;/ref&gt;

[24] &lt;ref&gt;Гыйлем тәхсыйль итеп - гыйлем-белем үзләштереп.&lt;/ref&gt;

[25] &lt;ref&gt;Мөназыйр - шәригать кануннары һәм мәсьәләләре буенча диспут
(мөназәрә, бәхәс) остасы, бәхәсләшүче.&lt;/ref&gt;

[26] &lt;ref&gt;Табигъ - буйсынучы, гражданы исәпләнүче.&lt;/ref&gt;

[37] &lt;ref&gt;Тәбәгасенә - буйсынуына, гражданлыгына.&lt;/ref&gt;

[28] &lt;ref&gt;Шәһадәт - таныклык.&lt;/ref&gt;

[29]&lt;ref&gt; Дәфен кылыну - җиргә тапшырылу, күмү.&lt;/ref&gt;

[30] &lt;ref&gt;Кәшшафелкъолуб - күңелләрне ачучы (бу урында &quot;аракы&quot; мәгънәсендә).&lt;/ref&gt;

[31]&lt;ref&gt; Сәттарелгойуб - гаепләрне яшерүче (бу урында &quot;яшерен аерым бүлмә&quot;
мәгънәсендә).&lt;/ref&gt;

[32]&lt;ref&gt; Һиҗрәт - күчеп китү.&lt;/ref&gt;

[33] &lt;ref&gt;Хилгат (хилгъәт) - югары дәрәҗәле кешеләр тарафыннан бүләк ителгән (&quot;кидерелгән&quot;) кыйммәтле өс киеме (халат). [34] Мәдәд - ярдәм, булышлык.&lt;/ref&gt;

[35] &lt;ref&gt;Гаиб булдылар - юкка чыктылар, күздән югалдылар.&lt;/ref&gt;
--&gt;

[[Төркем:Заһир Бигиев]]
[[Төркем:Романнар]]</text>
      <sha1>tip0hk7usbjtkgfmynqfc2t4kld1pa9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Sidebar</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2165</id>
    <revision>
      <id>5144</id>
      <parentid>4346</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:50:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5144</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="306" sha1="g0uoj0m3h8vrz8wfkjjfosym8d00q3p" xml:space="preserve">* navigation
** mainpage|mainpage-description
** Wikibooks:Әкиятләр китабы|Вики-әкият
** Wikibooks:Аш-су серләре|Вики-аш
** recentchanges-url|recentchanges
** Махсус:NewPages|newpages
** randompage-url|randompage
** helppage|help
** sitesupport-url|sitesupport</text>
      <sha1>g0uoj0m3h8vrz8wfkjjfosym8d00q3p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:NUMBEROFBOOKS</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2166</id>
    <revision>
      <id>4013</id>
      <timestamp>2010-09-21T13:36:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#expr: {{PAGESINCAT:Alphabetical/0}} + {{PAGESINCAT:Alphabetical/1}} + {{PAGESINCAT:Alphabetical/2}} + {{PAGESINCAT:Alphabetical/3}} + {{PAGESINCAT:Alphabetical/4}}...»</comment>
      <origin>4013</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2319" sha1="pfamrbdr91ybsgy66u10t32thf442xe" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#expr:
{{PAGESINCAT:Alphabetical/0}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/1}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/2}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/3}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/4}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/5}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/6}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/7}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/8}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/9}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/A}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/B}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/C}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/D}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/E}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/F}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/G}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/H}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/I}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/J}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/K}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/L}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/M}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/N}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/O}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/P}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Q}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/R}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/S}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/T}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/U}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/V}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/W}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/X}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Y}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Z}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/А}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Ә}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Б}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/В}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Г}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Д}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Е}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Е}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Җ}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Ж}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/З}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/И}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/К}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Л}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/М}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Ң}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Н}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Ө}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/О}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/П}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Р}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/С}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Т}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Ү}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/У}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Ф}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Һ}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Х}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Ц}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Ш}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Э}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Ю}} +
{{PAGESINCAT:Alphabetical/Я}} 

}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>pfamrbdr91ybsgy66u10t32thf442xe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Documentation</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2167</id>
    <redirect title="Калып:Doc" />
    <revision>
      <id>4014</id>
      <timestamp>2010-09-21T13:37:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Үрнәк:Doc]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4014</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" sha1="blm03swr8co28lt5gnk33ttawel4jt8" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Үрнәк:Doc]]</text>
      <sha1>blm03swr8co28lt5gnk33ttawel4jt8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Pp-meta</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2169</id>
    <revision>
      <id>4021</id>
      <timestamp>2010-09-23T19:28:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#ifeq:{{#switch:{{lc:{{{type}}}}}   |move=&lt;!--  --&gt;{{#ifeq:       {{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}}         |semi         |autoconfirmed=autoconfirmed         |administ...»</comment>
      <origin>4021</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7003" sha1="q70xiwflrc5xn6fbgz2step2qdnhnuc" xml:space="preserve">{{#ifeq:{{#switch:{{lc:{{{type}}}}}
  |move=&lt;!--
 --&gt;{{#ifeq:
      {{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}}
        |semi
        |autoconfirmed=autoconfirmed
        |administrator
        |full
        |sysop=sysop
        |undefined={{PROTECTIONLEVEL:move}}
        |#default=&lt;!--fallback value: null
   --&gt;}}
      |sysop|yes|no
    }}
  |create=&lt;!--
 --&gt;{{#if:
      {{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}}
        |semi
        |autoconfirmed=autoconfirmed
        |administrator
        |full
        |sysop=sysop
        |undefined={{PROTECTIONLEVEL:create}}
        |#default=&lt;!--fallback value: null
   --&gt;}}
      |yes|no
    }}
|#default&lt;!--includes all other types--&gt;=&lt;!--
 --&gt;{{#if:
      {{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}}
        |semi
        |autoconfirmed=autoconfirmed
        |administrator
        |full
        |sysop=sysop
        |undefined={{PROTECTIONLEVEL:edit}}
        |#default=&lt;!--fallback value: null
   --&gt;}}
      |{{#ifeq:{{#switch:{{lc:{{{disallowlevel|}}}}}
                 |semi
                 |autoconfirmed=autoconfirmed
                 |administrator
                 |full
                 |sysop=sysop
                 |#default=&lt;!--fallback value: null--&gt;}}
         |{{#switch:{{lc:{{{demolevel|undefined}}}}}
            |semi
            |autoconfirmed=autoconfirmed
            |administrator
            |full
            |sysop=sysop
            |undefined={{PROTECTIONLEVEL:edit}}
            |#default=&lt;!--fallback value: null
       --&gt;}}
         |no|yes
       }}
   |no}}
}}|yes|{{#ifeq:{{lc:{{{small|}}}}}|yes|
&lt;div class=&quot;metadata topicon&quot; id=&quot;protected-icon&quot; style=&quot;display:none; right:55px;&quot;&gt;[[Image:{{{image|{{#switch:{{lc:{{{type}}}}}
 |full=Padlock.svg
 |semi=Padlock-silver-medium.svg
 |move=Padlock-olive.svg
 |indef=Padlock-red.svg
 |office=Padlock-black.svg
 |create=Padlock-skyblue.svg
 |#default=Transparent.gif
}}}}}|20px|link={{{icon-link|Wikipedia:Protection policy#{{lc:{{{type}}}}}}}}|{{{icon-text|This {{pagetype|subjectspace=yes}} is {{#switch:{{lc:{{{type}}}}}
 |semi=semi-
 |move=move-
 |indef=permanently&lt;nowiki&gt; &lt;/nowiki&gt;
 |create=creation-
 |office=&lt;!--null, but should this have a special tag?--&gt;
 |full
 |#default=&lt;!--null--&gt;
}}protected{{#ifeq:{{lc:{{{type}}}}}|indef||{{#if:{{{expiry|}}}|&lt;nowiki&gt; &lt;/nowiki&gt;until {{#time:F j, Y|{{{expiry}}}}}}}}}{{#if:{{{icon-reason|}}}|&lt;nowiki&gt; &lt;/nowiki&gt;{{{icon-reason}}}}}.}}}|alt=Page {{#switch:{{lc:{{{type}}}}}
 |semi=semi-
 |move=move-
 |indef=permanently&lt;nowiki&gt; &lt;/nowiki&gt;
 |create=creation-
 |office=&lt;!--null, but should this have a special tag?--&gt;
 |full
 |#default=&lt;!--null--&gt;
}}protected]]&lt;/div&gt;
|&lt;!-- else, not small --&gt;
{{mbox 
| demospace = {{{demospace|}}}
| type = protection
| image = [[Image:{{{image|{{#switch:{{lc:{{{type}}}}}
 |full=Padlock.svg
 |semi=Padlock-silver-medium.svg
 |move=Padlock-olive.svg
 |indef=Padlock-red.svg
 |office=Padlock-black.svg
 |create=Padlock-skyblue.svg
 |#default=Transparent.gif
}}}}}|40px|{{{icon-text|This page is {{#switch:{{lc:{{{type}}}}}
 |semi=semi-
 |move=move-
 |indef=permanently&lt;nowiki&gt; &lt;/nowiki&gt;
 |create=creation-
 |office=&lt;!--null, but should this have a special tag?--&gt;
 |full
 |#default=&lt;!--null--&gt;
}}protected.}}}]]
| text = '''{{{reason-text|{{#switch:{{lc:{{{type}}}}}
 |full=This page is currently [[Wikipedia:This page is protected|protected]] from editing
 |semi=Editing of this {{pagetype|subjectspace=yes}} by [[Wikipedia:User access levels#Autoconfirmed_users|new]] or [[Wikipedia:User access levels#Anonymous_users|unregistered]] users is currently [[Wikipedia:Protection policy|disabled]]
 |move=This {{pagetype|subjectspace=yes}} is currently [[Wikipedia:This page is protected|protected]] from [[Help:Moving a page|page moves]]
 |indef=This page is [[Wikipedia:This page is protected|protected]] from editing ''indefinitely''
 |office=This {{pagetype|subjectspace=yes}} is currently [[Wikipedia:This page is protected|protected]] from editing
 |create=[[Help:Starting a new page|Recreation]] of this {{pagetype|subjectspace=yes}} [[Wikipedia:This page is protected|has been disabled]]
}}{{#ifeq:{{lc:{{{type}}}}}|indef||{{#if:{{{expiry|}}}|&amp;#32;until {{#time:F j, Y|{{{expiry}}}}}}}}}{{{reason&lt;includeonly&gt;|&lt;/includeonly&gt;}}}.}}}'''&lt;br /&gt; {{{explanation-text|{{#ifeq:{{lc:{{{dispute}}}}}|yes|This protection is '''not''' an endorsement of the {{#ifeq:{{{type}}}|move|[{{fullurl:Special:Log|type=move&amp;page={{FULLPAGENAMEE}}}} current title]|[{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|action=history}} current version]}}.}} See the [[Wikipedia:Protection policy|protection policy]] and [{{fullurl:Special:Log|type=protect&amp;page={{FULLPAGENAMEE}}}} protection log] for more details. {{#switch:{{lc:{{{type}}}}}
 |full|indef=Please discuss any changes on the [[{{TALKPAGENAME}}|talk page]]; you may use the {{tlx|editprotected}} template to ask an [[Wikipedia:Administrator|administrator]] to make the edit if it is supported by [[Wikipedia:Consensus|consensus]]. {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:8}}&lt;!--MediaWiki--&gt;||You may also [[Wikipedia:Requests for page protection|request]] that this page be unprotected.}}
 |semi=If you cannot edit this {{pagetype|subjectspace=yes}} and you wish to make a change, you can {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{TALKSPACE}}||[[Template:Editsemiprotected|request an edit]], [[{{TALKPAGENAME}}|discuss changes on the talk page]],}} [[Wikipedia:Requests for page protection#Current requests for unprotection|request unprotection]], [[Special:Userlogin|log in]], or &lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:Userlogin&amp;type=signup &lt;span style=&quot;color:#002bb8;&quot; title=&quot;Sign in / create account&quot;&gt;create an account&lt;/span&gt;].
 |move=The page may still be edited but cannot be moved until unprotected. Please discuss any suggested moves on the [[{{TALKPAGENAME}}|talk page]] or at [[Wikipedia:Requested moves]].  You can also [[Wikipedia:Requests for page protection|request]] that the page be unprotected.  
 |office=If you are able to edit this page, please discuss all changes and additions on the [[{{TALKPAGENAME}}|talk page]] first. '''Do not remove protection from this article unless you are authorized by the Wikimedia Foundation to do so.'''
 |create=Please see the {{#if:{{{xfd|}}}|'''[[{{{xfd}}}|deletion discussion]]''' or the}} [{{fullurl:Special:Log|type=delete&amp;page={{FULLPAGENAMEE}}}} deletion log] for details of why this page was deleted. If you would like to create a page at this title, you must first [[Wikipedia:Requests for page protection|request]] for it to be unprotected, or contact the administrator who deleted the page for the deleted material to be restored. If unsuccessful, you can use [[Wikipedia:Deletion review|deletion review]].
}}}}}
}}
}}|[[Category:Wikipedia pages with incorrect protection templates]]}}&lt;!--End if small--&gt;&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{lc:{{{categories|no}}}}}|no||{{{categories|}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;

{{documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>q70xiwflrc5xn6fbgz2step2qdnhnuc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Image class names</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2170</id>
    <revision>
      <id>4027</id>
      <timestamp>2010-09-23T19:34:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;noinclude&gt;{{pp-template}}  {{template doc}}  [[da:Skabelon:Image class names]]&lt;/noinclude&gt;{{#switch:{{ucfirst:{{{1}}}}}|Replace this image male.svg|Replace this image female.svg|...»</comment>
      <origin>4027</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="453" sha1="5il2mwl4p569c49lqq3vaazr5bn5u3n" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{pp-template}}

{{template doc}}

[[da:Skabelon:Image class names]]&lt;/noinclude&gt;{{#switch:{{ucfirst:{{{1}}}}}|Replace this image male.svg|Replace this image female.svg|Replace this image1.svg|Replace this imageb.svg|[[Image:Replace this imageb.svg|150px]]|Replace this image male.svg|[[Image:Replace this image female.svg|150px]] &lt;!-- Only freely-licensed images may be used to depict living people.  See [[WP:NONFREE]].  --&gt;=metadata dummy}}</text>
      <sha1>5il2mwl4p569c49lqq3vaazr5bn5u3n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Template doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2171</id>
    <redirect title="Калып:Doc" />
    <revision>
      <id>5032</id>
      <parentid>4028</parentid>
      <timestamp>2011-04-23T09:49:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.204.188.112</ip>
      </contributor>
      <comment>[[Үрнәк:Doc]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>5032</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26" sha1="ny3p41srtwhmo8mdxiwzq1gy0vlaalu" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Template:Doc]]</text>
      <sha1>ny3p41srtwhmo8mdxiwzq1gy0vlaalu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Yabingich.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2172</id>
    <revision>
      <id>4030</id>
      <timestamp>2010-09-24T07:03:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat Vildanov</username>
        <id>404</id>
      </contributor>
      <comment>Ябынгыч кигән ир кеше.
source = &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г</comment>
      <origin>4030</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="182" sha1="jslzo46rsjvy5u0xown9lmuvtrkgw29" xml:space="preserve">Ябынгыч кигән ир кеше.
source = &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г</text>
      <sha1>jslzo46rsjvy5u0xown9lmuvtrkgw29</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татар милли киемнәре турында</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2173</id>
    <revision>
      <id>4298</id>
      <parentid>4251</parentid>
      <timestamp>2010-11-04T11:20:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Татар милли киемнәре]]» бите «[[Татар милли киемнәре турында]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>4298</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79220" sha1="88zt2l8yx9nykguag2p2gzpvtljn8ud" xml:space="preserve">Безнең ата-бабаларыбыздан рухи мирас белән бергә матди мәдәният өлкәсенә караган мирас та калган. Шундыйларның берсе — халыкның өс киеме. Өс киеменең бик борынгы төрләре, әлбәттә, безгә килеп җитмәгән. Ә инде җиткән кадәресе халкыбызның кабатланмас иҗади көчкә ия булуын күрсәтә. Гасырлар буена халык бу эшкә үзенең кул көчен генә түгел, бәлки матурлыкка омтылышын, хыялын, эстетик зәвыгын да салган.

Бүгенге көндә безгә мәгълүм традицион-гадәти өс киемнәре — эчке һәм тышкы киемнәр, баш һәм аяк киемнәре, хатын-кызларның бизәнү әйберләре. Элек-электән бирле бер комплекска кергән кием төрләре, формалары һәм колориты буенча үзара яраклашып, бер стильне тәшкил иткәннәр. Гадәти өс киеме шактый тотрыклы булып, аның яңаруы-үсеше халыкның үз гореф-гадәтләренә һәм көнкүрешенә яраклашу төсендә барган. Шуңа күрә кием, гадәттә, кешенең тышкы кыяфәтенә милли төс биргән. Киеменә карап аның кайсы халык яки нинди этник группа вәкиле икәнен белергә мөмкин булган. Көндәлек һәм бәйрәм киеме, бай һәм ярлы кешенең киеме дә бары тик тукымалары, бизәнү әйберләре-нең сыйфаты белән генә аерылган.

[[Рәсем:Kulmek.jpg|thumb|left|250px|Күлмәк кигән малай]]

Төрле җирләргә таралып, шак тый тотрыклы төркемнәр булып яшәүче татарларның киемнәре, әлбәттә, бер төрле генә булып формалашмаган. Һәр төркемнең үзенә генә хас тарихы булган кебек, аларның гадәти киемнәрендә дә үзенчәлекләр бар. Бу үзенчәлекләрнең барлыкка килүенө табигать үзе, икътисади шартлар, дин һәм күрше халыклар белән аралашу бик нык тәэсир итә. Һәрхәлдә, XIX йөзнең урталарына кадәр татар халкының гадәти киеме җирле билгеләрен шактый тотрыклы саклый. Бу бигрәк тә хатын-кызлар киемендә (күлмәкләренең бизәлүендә, баш киеме формаларында) сизелә.

Борынгы өс киеменең уртак билгесе булып аның монументаль сти ле санала: озын һәм киң, тоташ буйлы, җиң төпләренә кештәкләр куеп утырткан озын җиңле күлмәк; киң чабулы, озын тышкы кием һ.б. Ха тыннар өс киемен билгә кадәр төшеп торган укалы изү яки тәңкәле түшлекләр, киң беләзекләр, олы алкалар, катлаулы баш бәйләгечләре бизәгән. Гомумән, бу борын гы кием комплексына катлы-катлы өс һәм баш киеме хас була.

XIX йөзнең икенче яртысында икътисади үзгәрешләр, сәүдә мөнәсәбәтләренең киңәюе, яшь татар буржуазиясенең дөньяга чыгуы (ха лыкның милләт буларак формалашу дәвере) татар халкының гадәти өс киеменә дә үзгәреш кертә. Ул үзенең элеккеге урынчылык бил геләрен җуя башлый. Капиталистик товар алмашу мөнәсәбәтләренә һәм киңрәк аралашуга күчә барган саен төрле җирдә яшәүче татарларның киеме уртак, нормалашкан формаларын кабул итә. Нәтиҗәдә яңа, нәфис стильдәге татар милли киеме барлыкка килә. Моңа фабри ка тукымаларының, бигрәк тә ситсаның киң таралыш алуы да этәргеч була. Бу яңа стиль кием формала рында Аурупа модасына яраклашу сизелсә дә, аларның нигезендә ха лыкның борынгыдан килгән кием төрләре ята. Кайбер төркемнәрдә бу киемгә җирле, ягъни үз җирлегендә барлыкка килгән үзенчәлекле вариантлар да өстәлә. Бу бигрәк тә хатын-кызның өс киемендә си зелә.

Яңа кием стиленә күчү барлык төркемнәрдә дә тигез    булмый. Керәшен татарлары исә яңа кием стилен бөтенләй дә кабул итмиләр. Казаннан ерак яшәгән этник төр кемнәрдә, мәсәлән, Ука-Сура елгалары бассейннарында яшәүче та тарларның (мишәрләрнең) өс ки емнәрендә урынчылык билгеләре XIX йөзнең ахырына кадәр (өлкәнрәк яшьтәге хатыннар киемендә бигрәк тә озак) яшәп килә. Шулай да XX йөз башларына яңа стильдә нормалашкан милли кием татарлар яшә гән барлык төбәкләргә дә таралып өлгерә. (Фәкать керәшен татарларының өс киеме генә борынгы сти лен саклап кала.)

[[Рәсем:Yabingich.jpg|thumb|right|250px|Бишмәт кигән агай]]

Бүген безнең халыкның күпчелеге әнә шул XX гасыр башындагы милли кием төрләрен һәм формаларын гына хәтерли. Аңа кадәр ничәмә-ничә йөз еллар буе яшәп килгән һәм күпме төбәкнең үзенчәлекләрен эченә алган борынгы кием-салым, кызганычка каршы, халык ның хәтереннән чыккан...

Укучылар игътибарына тәкъдим ителгән бу хезмәттә безнең бурыч—төрле төбәкләрдә (Урта һәм Түбән Идел, Ука-Сура бассейнна рында, Уралда һәм Себердә) яшәүче татарларның традицион, шул җөмләдән борынгы стильдә тегелгән кием үрнәкләренең кайберләрен киң җәмәгатьчелеккә, бигрәк тә мәдәният-сәнгать өлкәсендә эшләүчеләргә җиткерү.

Хезмәтнең нигезендә фәнни һәм популяр әдәбият битләреннән, му зей һәм гыйльми учреждениеләр фондыннан алынган һәм күп еллар буена экспедицияләргә йөреп җыелганы материал ята.

Билгеле булганча, халык киеме хакындагы мәгълүмат алай ук аз түгел, шактый. Әйтик, XVI—XVIII йөзләргә караган Аурупа сәяхәтчеләренең (Герберштейн, А. Олеарий, Корнелий де Бруин) язмаларында татарларның өс киемен чагылдырган кайбер мәгълүматлар бар.

XVIII йөзнең икенче һәм өченче чирекләрендә безнең өс киемнәребез хакында белешмәләр фәнни хезмәтләрдә, бигрәк тә Рәсәй халыкларының мәдәни көнкүрешен өйрәнү максаты белән оештырылган академик экспедиция әгьзаларының (Г. Ф. Миллер, И. Георги, И. Лепехин һ.б.) хезмәтләрендә очрый. XIX йөзнең беренче яртысында Казан татарларының өс ки емен тасвирлаган кыйммәтле мате риал К. Фукс, ә XIX йөзнең соңгы чирегендә Ш. Мәрҗани, К. Насыйри, Н. Вячеслов хезмәтләрендә бар.

Совет елларында чыккан хезмәтләр арасында беренче чиратта Н. И. Воробьевның Казан татарла рының матди мәдәниятенә багышланган хезмәтләрен күрсәтергә кирәк: анда халык киеменә һәм хатын-кызларның бизәнү әйберләренә автор зур игътибар бирә. Соңгарак, инде безнең заманда Ка зан татарлары, мишәр, керәшен һәм Пермь, Себер, Касыйм татар ларының этнографиясенә багышланган фәнни хезмәтләр дөнья күрде. Аларда да традицион киемгә шактый зур урын бирелгән. Болардан тыш, Казан татарларының бизәнү әйберләренә һәм, гомумән, декоратив сәнгатен өйрәнүгә багышланган хезмәтләрне дә күрсәтергә мөмкин. Ләкин татар халкының тра дицион, гадәти киемен, аның урынчылык билгеләрен чагылдырган гомум хезмәтнең дөнья күргәне юк әле.

Халыкның өс киеме турында кайбер мәгълүмат популяр әдәбият (альбом, журнал һ.б.) битләрендә дә очрый. Болар рәтендә төрле вакытларда эшләгән рәссамнарның этнографик яктан уңай бәяләнгән мирасларын китерергә була; бигрәк тә XIX йөзнең урталарында иҗат иткән латыш рәссамы К. Гунның рөсемнәрендә бирелгән киемнәр игътибарга лаек. Шулай да популяр әдәбият битләрендә китерелгән материалга сак килергә кирәк. Чөнки рөсемнәрнең кайберләре бөтенләй «паспортсыз», икенчеләре исә гомуми этноним «татар» дип кенә билгеләнә. Шуңа күрә болардан фәкать халык киеменең җирле үзенчәлеген белгән очракта гына файдаланырга мөмкин.

Музей экспонатлары башка чыганаклардан үзләренең тотрыклы, ягъни кулга тотып карарга һәм фотога төшереп алырга мөмкин булулары белән аерылып торалар. Кызганычка каршы, өс киемнәренең иртәрәк дәвергә, хәтта әле XIX йөзнең уртасына караганнары да музей фондларында бик аз. Аларда күбрәк XIX йөз ахыры — XX йөз башына караган кием төрләре очрый. Казан татарларының (мөселман һәм керәшеннәрнең) кием төрләре Татарстан Республикасының Берләштерелгән дәүләт музее (алга та-ба: ТРБДМ) һәм Сынлы сәнгать му зее (алга таба: ТРССМ) фондларын да күп. Фәнни яктан кыйммәтле (уникаль) җирле татар кием төрләрен Петербургтагы Рәсәй халыкларының этнографик музее (алга та ба: РХЭМ) һәм Рәсәй өлкә музейлары фондларында (Түбән Новго род, Пенза, Сарытау, Әстерхан, То бол һ.б. шәҺәрләрдә) да очратырга була.

Югарыда атап узган чыганаклардан тыш, әле тагын төрле елларда үткәрелгән экспедицияләр нәтиҗәсендә җыелган материаллар да бергә тупланды. Бу материаллар шактый гына шиклерәк мәсьәләләргә ачыклык кертергә ярдәм иттеләр.

Соңгы вакытта шуларга таянып татар халык киеме буенча төзелә торган этнографик атласның программасы һәм шул программа бу енча фәнни хезмәт эшләнә.

Ләкин бүгенге көндә халык ки емен гамәли максаттан чыгып өйрәнүнең әһәмияте дә зур. Татар диаспорасының барлык төркемнәрендә дә халык сәнгате, фольклор коллективларының үсә баруы, җирле кием төрләрен һәм кием комплексларын табигый халәттә, үз төсләре белән чагылдырган хезмәтнең булуын таләп итәләр.

[[Рәсем:3.jpg|thumb|left|250px|Җилән кигән имам]]

Татар халкының традицион-гадәти өс киеме күп төрле. Ул эчке һәм тышкы, язгы һәм көзге, җәйге һәм кышкы кием төрләрен үз эченә ала. Һәр төр, кайбер форма үзенчәлекләренә карап, вариантларга бүленә. Мәсәлән, камзулның түбәндәге вариантларын күрсәтергә мөм кин: озын һәм кыска буйлы, җиңсез, терсәктән җиңле, ябык яки ачык изүле, өч, биш, җиде билле һ.б.

Киемдәге төсләр аерымлыгы да вариантлар биргән. Киемнең төсе күбрәк хуҗасының яшенә бәйле булган. Мәсәлән, кара казакига күнеккән ир-ат, олыгая төшкәч, каза кины ак тукымадан да тектерә. Го мумән, ак төс, башка төрки халыклардагы кебек, сафлык һәм картлык билгесе: кызларда ак калфаклар, ак бәрән туннар, кайбер төркемнәрдә ак чикмән булса, өлкәнрәк яшьтәге хатыннарда ак тастар, ак өрпәк, ак кыекча һ.б. киемнәр булган. Кызыл төс—яшьләргә хас. Бу бигрәк тә яшь хатыннар киемендә чагыла. Мәсәлән, кызыл җирлек-ле күлмәкләр, бөркәнчекләр, кушъяулык һ.б. Бүген бу вариантлар сәхнә киемен баету-төрләндерү өчен хезмәт итәргә тиеш. Җирле шартлар таләбеннән чыгып барлыкка килгән кием төрләрен дә шушы ук юнәлештә кулланырга мөмкин булыр иде.

Өс киеменең гадәти өлгеләре ирләр һәм хатыннар өчен дә башлыча бер үк булып, аларның аермасы фәкать өстәмә детальләрендә генә (озынлыгында, төсендә, декоратив алымнарында) чагыла.

Кием комплексының нигезен күлмәк белән ыштан (ирләрдә соңрак — чалбар да) тәшкил итә.

Борынгы стильдәге ирләр күлмәген мамык, җитен, киндер җебеннән тукылган материядән теккәннәр (ефәк күлмәк-ыштан кияргә ирләргә шәригать кушмаган). Гадәттә ирләр күлмәге озын, тоташ буйлы, киң чабулы итеп, җиң төпләренә кештәкләр куеп тегелгән. Изүе күкрәк уртасына туры килеп, муен уемына утыртма яисә кайтарма яка куелган, изү кырыйларына эчке яктан әдеп тотылган һәм муен янына ту ры килә торган җирләренә изү бавы сыярлык элмәкләр беркетелгән яки тишек ясалган. Кияү күлмәгенең яка һәм изү кырыйлары (кайвакытларда җиң һәм итәк очлары да) ука җеп белән чигелгән яисә ука тасма бастырылган. Күлмәк иркен һәм озын булып, ыштан (чалбар) өстенә төшеп торган.

Хатын-кызларның борынгы стиль дәге күлмәге тоташ яки өзек буйлы, такма итәкле итеп тегелгән һәм төрле декоратив алымнар белән бизәлгән. Күлмәкнең төсендә, аны бизәү алымнарында җирле үзенчәлекләр бар. Мәсәлән, XVIII—XIX йөзләрдә Тамбов һәм Рязань губерналарында яшәүче татар (мишәр) хатыннары ак җитен тукымадан тегелгән күлмәкнең изү кырыйларын, җиң һәм итәк очларын чиккәннәр. Пенза губернасының Керенский, Сембер губернасының Курмыш өязе мишәр хатыннары күлмәкләрен күбрәк шакмаклы алачадан теккәннәр. Яшь хатыннар күлмәк изүенә, итәк очына, ә кайвакыт иңбаш турысына да төрле төстәге ситсы кисәкчекләре бастырганнар. Түбән Новгород өлкәсенең Yзәк музеенда элеккеге Сергач өязендәге татарлардан (мишәрләрдән) алынган коллекцияләр арасында оригиналь күлмәкләр бар. Аларның буе, җиңе, итәге төрле төстәге тукымалардан тегелеп, күкрәк турысына һәм итәк әйләнәсенә өч-дүрт почмаклы сит сы кисәкләре бастырганнар. Мондый юле күлмәкне яшь хатыннар ана булырга җыенган вакытта кигәннәр. Ниятләре күз тиюдән һәм төрле зәхмәттән саклану булган. Казан хатыннарының гадәти күлмәк изүенә бастырылган корамалар да шул ук максатны күздә тоткан. Тоташ буйлы күлмәкләрне ефәк ту кымадан теккән очракларда исә күлмәкнең күкрәк өлешенә укадан эшләнгән алынмалы (кирәк чакта икенче күлмәккә дә куярлык) изү беркеткәннәр.

[[Рәсем:Xatyn.jpg|thumb|right|250px|Татар хатын-кыз киеме]]

Хатын-кызларның борынгы киеменә бигрәк тә хас нәрсә — күкрәкчә. Аны хатыннар күлмәк астыннан муеннарына бәйләп калдырганнар. Исеменнән үк билгеле, ул хатын-кызларның күкрәген эчке яктан каплап торган. Күкрәкчәнең бизәү алымнарында да җирле аермалар бар. Бигрәк тә Саратов һәм Пенза мишәрләре хатыннарының күкрәкчәләре үзенчәлекле.

Хатын-кызлар күлмәгенең итәген төрлечә бизәү дә борынгыдан ук килә. Мәсәлән, Казан татарларының өске итәк куеп тегелгән күлмәкләре XVI йөзгә караган мәгълүматларда ук очрый. Күлмәкнең үзен өй тукымасыннан теккән оч ракларда аның өске итәген кызыл, ал, яшел, зәңгәр төстәге фабрика тукымасыннан эшләгәннәр.

Күлмәк итәгенә төрле төстәге тасмалар, ука-чуклар тоту шулай ук хатын-кыз күлмәген бизәүнең борынгы алымы. XIX йөз ахырларында фаб рика тукымасы, бигрәк тә ситсы нык таралган заманнарда хәйран купшы бала итәкләр кую модага керә. Кызлар һәм яшьрәк хатыннар күлмәгенең кысасы билдән генә бу лып, иңгә сыланыбрак тора, ә итәге, киресенчә, киңрәк итеп тегелә. Аның аскы өлешенә тотылган бала итәкләре күлмәкне тагын да киңрәк һәм җиңелрәк итеп күрсәтә.

Керәшен татарлары гадәти күлмәкнең яңаруын үзгәчәрәк кичерәләр. Ирләрдә изүне яннан ярган күлмәкләр (косоворотка) тарала. Алар аны өйдә эшләнгән тукымадан яки сатиннан теккәннәр. Әмма фаб рика тукымасы кулланган тәкъдирдә дә җиң төпләренә кештәкләр куеп эшли бирәләр, янәсе борынгы өлгедән аерылырга теләмиләр. Соңгарак, яңа стильгә хас күлмәк өлгесенә күчкәч тә, ягъни җиң төпләрен уеп (кештәкләр куймыйча) эшләгәндә дә, күлмәкнең борынгы силуэтын үзгәртмиләр: хатын-кызлар күлмәгенең буе әүвәлгечә озын һәм киң булып кала.

Эчке киемнең икенчесе — ыштан. Аның да гадәттәге өлгесе ирләр һәм хатыннар өчен бер булып, безнең халыкның борынгы тормыш-көнкүрешенә (идәнгә, сәкегә аяк бөкләп утыру һ.б.) җайлашкан форманы тәшкил итә. Әүвәлрәк аны өйдә сугылган яки Урта Азиядән китерелгән буй-буй алачадан теккән нәр. Казан арты һәм Урал алды татарларында яшь кияүләр һәм яшь ирләр алмалап яки чуптарлап сугылган өй тукымасыннан эшләнгән ыштаннарны да яратып кигәннәр. XIX йөз ахырында ук ирләрдә кара төстәге фабрика тукымасыннан, Аурупа өлгесенә яраклаштырылып те гелгән чалбарлар урын ала.

Күлмәк-ыштанга якын нәрсә — алъяпкыч. Аны ирләр дә, хатыннар да үз иткән. Казан татарларында, бигрәк тә яшь кияүләр һәм яшь киленнәр өчен ул эш киеме генә түгел, ә көндәлек кием булып та саналган. Мәсәлән, яшь кияү беренче елында көтү каршысына чыкканда кыз бирнәсенә килгән кияү күлмәк-ыштанын киеп, чигешле ак киндер алъяпкыч бәйли торган була. Яшь киленнәрдә һәм җиткән кызларда алъяпкыч өс киеменең, күлмәк шикелле үк, иң матур һәм күзгә бәрелеп тора торган өлешен тәшкил ит кән. Әүвәлрәк аны эре шакмаклы, сөрмәләп, алмалап яки чуптарлап сугылган өй тукымасыннан күкрәкчәле итеп теккәннәр. Алъяпкычның төсе аның белән бергә киелә торган күлмәкнең төсе һәм формасына яраклашкан була. Күлмәк һәм аның декоратив алымнары тагын да ныграк беленеп торсын өчен, алъяп кыч башка төстәге тукымадан эш ләнгән. Бу очракта төсләрнең кон траст хасил итүе, бер-беренә каршы куелуы киемнең гармониясен бозмый, киресенчә, бизәп кенә то ра, күркәмлек кенә өсти.

Борынгырак заманнарда фәкать күкрәкчәле алъяпкычлар гына булса, XX йөз башларында билгә генә бәйләп куела торган, күкрәкчәсез алъяпкычлар да күренә башлый. Бу вакытларда татар хатын-кызлары арасында төрле төстәге фабрика тукымасыннан (ситсы, сатин) эшлән гән яңа формадагы: төрешле, аркалы, култыклы, канатлы һ.б. төрле алъяпкычлар тарала. Ак коленкордан яки кара сатиннан тегелгән алъяпкычларның итәк очын һәм күкрәк өлешен чигеп эшләргә яратканнар. Печән һәм урак вакытларында буй җиткән кызлар һәм яшь киленнәр күлмәк өстеннән чиккән алъяпкыч бәйләп, җиңсә кигәннәр. Керәшен татар хатын-кызлары да бу вакытта алъяпкычны күбрәк ачык төстәге (яшел, ал, зәңгәр) сатиннан таккан итәк куеп һәм итәк очына ике-өч рәт тасма бастырып эшлә гәннәр. Мондый гадәт, ягъни кыз лар алъяпкычын чигү яки аны төр ле төстәге тасмалар белән бизәү бүгенге көндә дә яшәп килә. Ука-Сура бассейнында яшәүче мишәрләрдә, Себер һәм Әстерхан татар ларында исә алъяпкыч (ирендә һәм хатынында) күбрәк эш киеме булып хезмәт итә.

Татар халкының оригиналь киеме — камзул. Ирләр аны өйдә ки гәннәр. Күлмәк-ыштан өстеннән камзул гына киеп, җәмәгать каршына чыгуны яхшы санамаганнар. Элегрәк камзуллар (ирләрдә, хатыннарда) чабулы, ябык күкрәкле, тар утыртма якалы, өч яки биш билле һәм тезгә җитәр-җитмәс озынлыкта булган. Ирләр камзулны карарак төстәге фабрика тукымасыннан, ә хатын-кызлар ачыграк төстәге бәрхеттән, йә булмаса Урта Азиядән китергән әдрәс, бикасаб тукыма сыннан тектергәннәр. Әдрәс кам зуллар керәшен татарларының һәм Ука-Сура, Чепца буенда яшәүче та тар карчыкларының сандыгында бүгенге көндә дә саклана әле.

XIX йөз урталарыннан соң ха тын-кызлар камзулы күбрәк манчестердан (бу вакытларда киң таралган хәтфәдән) тегелгән. Хәтфә камзулның чабу һәм култык кырыйларына, итәк очына ука тасма, ә мөселман хатыннары тар гына итеп җәнлек мехы яисә аккош мамыгы да тотарга яратканнар. Камзулны чигү гадәте безнең халыкта булмаган булуын. Шулай да музей коллекцияләре арасында сирәк кенә тоташы белән бизәкле парчадан тегелгән хатын-кызлар камзулы очрый.

XIX йөз ахыры — XX йөз башларында, яңа кием стиленә күчү дәверендә, ирләр камзулы Аурупа кием төре — жилеткага яраклаша тешә. Ләкин аның арка өлеше элеккегечә кала: аны һаман да өч яки биш билле итеп тегәләр. Казан татар хатын-кызлары арасында билне кысып тора торган биш билле, ачык күкрәкле, кыска камзул-кысма модага керә. Мондый камзулны еш кына күлмәге белән бергә, бер үк төстәге, бизәкле атластан эшләгәннәр һәм кысмалы күлмәк дип атаганнар. Керәшен татарлары бил турысыннан бөргән озын камзулны кулай күреп, кыскасын бөтенләй дә кабул итми.

Әстерхан татар хатын-кызларының җиңел, чабу кырыйларына ука тасмалар тотып тегелгән билле киеме аркалык дип атала. Ул, камзулдан аермалы буларак, озын җиңле, буе тезгә җитәрлек итеп тегелә.

Халкыбызның барлык төркемнәренә дә хас ирләр киеме — казаки (кайбер җирләрдә башкача атыйлар). Ул — озын җиңле һәм озын буйлы, өч билле, ябык күкрәкле язгы һәм җәйге өс киеме. Аны карарак төстәге фабрика тукымасыннан ике катлы итеп теккәннәр. Кайбер төбәкләрдә ул хатын-кыз киемнәре арасында да очрый. XX йөз башларында    ирләр казакины кыска итеп тектерәләр. Андый казакиның озын җиңле камзул дигән атамасы да бар. Яшьрәк кешеләр аны гадәттә карасу тукымадан, ә өлкәннәр җәй өчен ак тукымадан тектергәннәр. Авыл җирләрендә кара җирлеккә аксыл буй төшкән тукымадан тегелгән казакилар да очрый.

Биш билле озын өс киеменә биш мәт диләр. Күбрәк очракларда бишмәт мамык белән сырыла. Шуңа күрә аңа кайбер төркемнәрдә сырма да диләр. Урал төбәкләрендә яшәүче татарлар бишмәт дип мамыксыз тегелгән озын, биш билле киемгә әйтәләр. Урта Идел буе та тарлары хатыннар бишмәтен күбрәк төсле (яшел, шәмәхә, кара чия төсендә) хәтфәдән, эченә юка гына мамык куеп, ачык изүле итеп тек кәннәр.

Татар халкының гадәти өс кием нәре арасында өйдә тукылган киндердән яки җитеннән һәм өйдә баскан туладан эшләнгәннәре дә бар. Шундыйларның берсе, Казан татарларының борынгы киеме — чоба; өч яки биш билле, озын җиңле, бер генә катлы кием. Аны ак җирлеккә буй яки төрле төстәге вак чуптар бизәкләр төшерелгән киндердән теккәннәр. Ирләр чобасын ак кин дердән дә ясаганнар. XX йөз башларында чобаны кайберәүләр эш киеме яки йола киеме буларак кигәннәр.

Туладан тегелгән ее киемен чик мән дип атыйлар. Ул ике төрле: бер се өч билле көндәлек җылы кием, икенчесе туры аркалы, киң итеп те гелә торганы — юл киеме. Беренче төр чикмәннәр XX йөз башларында керәшен татарларында һәм Чепца елгасының югары агымында яшәүче татарларда очрый. Чепца татар лары кызлар чикмәнен ак туладан, чабу кырыйларына кара төстәге тасма тотып эшләгәннәр. Керәшен кызлары биле бөреп тегелгән көрән тула чикмән (әрмәк) кияргә ярат каннар.

Чикмәннең киң, туры аркалы, зур кайтарма якалы һәм озын итеп тегелгән төре барлык татарларда да юл киеме хезмәтен үтәгән. Тик аны төрле җирдә төрле атама бе­лән (зыбын, әҗәм һ.б.) йөртәләр. Кайбер төбәкләрдә фабрика тукы масыннан тегелгән озын буйлы, ту ры аркалы озын һәм тар кайтарма якалы чикмән ирләрнең көндәлек кием хезмәтен үтәгән.

Гомумән, төрки халыкларның, шул исәптән татарларның да, борынгы өс киеменә иркен һәм озын булу хас. Әстерхан татарларында таралган кабтал да туры аркалы, озын буйлы итеп тегелгән.

Казан татарларының оригиналь, ләкин онытылып барган җәйге ки еме җиләннең өлгесе дә туры ар калы була. Ирләр җиләнен кара яки карасу җирлеккә сизелер-сизелмәс кенә буй төшкән тукымадан озын кайтарма якалы, ачык изүле итеп теккәннәр. XX йөз башларын да мондый җиләннәрне Казан арты авылларында өлкән яшьтәге ир-ат кигән. Хатыннар җиләне бу вакыт ларда Алабуга, Зәй һәм Бакалы ке рәшен татарларының гадәти кием комплексында яшәп килә. Санкт-Петербургтагы Россия халыкларының этнография музеенда татар коллекцияләре арасында ак киндер дән, борынгы кием өлгесе белән, ягъни җиң төпләренә кештәкләр куеп эшләнгән бер катлы, терсәктән җиңле хатыннар җиләне бар. Аның чабу кырыйларына һәм җиң очларына кызыл җеп белән вак кына орнамент төшерелгән. Бу борынгы җилән әүвәлге Малмыж өязе керәшеннәреннән алынган. XX йөз башларында мондый җиләннәр инде очрамый. Хатыннар җиләнен анда да кара тукымадан (манчестер һ.б.), чабу кырыйларына, итәк һәм җиң очларына ука тасмалар тотып эшләгәннәр. Баерак хатыннар җиләненең күкрәк турысына махсус киң (кул яссылыгындагы) ука тотылган.

XVIII йөзнең ахыры, XIX йөзнең башларында Казанда яшәп иҗат иткән һәм татарларның этнографиясен яхшы белгән К. Фукс та җи ләннең татар хатын-кызлары киеме комплексында булуын, соңгы вакыт ларда модадан чыгуын һәм укалы камзулларның таралуын яза. Бу оригиналь киемгә шул чорда яшәүче рәссамнар да әһәмият иткәннәр һәм аны үзләренең эшләрендә гәүдәләндергәннәр.

Татар халкының өс-киемнәреннән саналган тун белән толыпны да күрсәтеп китәргә кирәк. Аларны иләнгән сарык яки төлке тиресеннән тукыма белән тышлап эшләгән­нәр. Туннарны өч билле һәм туры аркалы итеп теккәннәр. Тик керә шен татарларында гына бөрмәле туннар очраштыргалый. Аркасы ту ры, тезгә кадәр җитеп торган тунга мөселманнар намаз туны дип әй тәләр. Мөгаен, салкын вакытларда шуны киеп намаз укырга җайлы булгангадыр инде. Толыпны исә гаять озын, киң чабулы, туры аркалы, зур кайтарма якалы итеп теккәннәр.

Ирләрнең тышкы өс киеменә җыйнаклык биреп торучы нәрсә — билбау (әзәр). XX йөз башларында аны барлык төбәкләрдә дә 4—5 метр озынлыктагы кызыл, яшел, зәңгәр, сары ситсыдан эшләгәннәр. Казан, Уфа, Пермь губернасында яшәүче татарлар арасында өйдә суккан билбаулар да киң таралган була.

[[Рәсем:Bilbau.jpg|thumb|left|250px|Кулына билбау тоткан ир]]

Идел — Урал буе татарларының телендә капталы әзәр дигән тер мин да очрый. Мондый әзәрне Әстерхан татарларының XVIII йөзгә караган кием комплексында күрергә була.

Керәшен татарлары әзәр терминын тар күлмәк өстеннән бәйләнә торган шнурга карата да кулланалар. Күрәсең, христиан дине белән бергә урысның киемен дә кабул итеп, аңа борынгы татар киеменең исемен биргәннәрдер...

Татар халкының баш киемнәре дә гаять үзенчәлекле. Борын-борыннан ирләр өйдә түбәтәй кияргә яратканнар. Тик керәшен татарларында гына, христиан динен ка бул иткәннән соң, ислам атрибуты дип каралган түбәтәй аларның кием комплексыннан төшеп калган.

Әрсезгә кия торган түбәтәйләрне карарак төстәге тукымадан, ә бәйрәмнәрдә кияр өчен затлырак тукымалардан (ефәк, бәрхет, парча) эшләгәннәр. Байлар, сәүдәгәрләр энҗеле яки алтын-көмеш җепләр, укалар белән чигелгән түбәтәй киюне дәрәҗәгә санаганнар. Борынгырак заманда түбәтәйләр бераз очлырак булса, XIX йөз ахыры — XX йөз башларында түбәтәйләр башка ятып тора торган яссырак форма ала. Шәһәр зыялылары арасында кара хәтфәдән эшләнгән яссы түбәле түбәтәй — кәләпүшләр тарала. Кәләпүшне бүген дә барлык мөселман татарлар яратып кияләр.

Ир-атның тышкы баш киеме — бүрек. Бүрекләрне дә борынгырак вакытта очлырак, биегрәк итеп теккәннәр. Ш. Мәрҗани һәм башка кайбер авторлар XIX йөзнең урталарында Казан татарларында башкорт колакчыны сыман канатлы, түбәсе очлаебрак тегелгән бүрекләрнең булуын язалар. Ләкин соңга табарак йомры түбәле колаксыз мескен бүрекләр тарала. Аның тышын карасу фабрика тукымасыннан, ә эчен йон белән сырып яки сарык тиресе куеп эшләгәннәр. Кайвакытта мондый бүрекнең кырыена җәнлек мехы (камчат, кондыз, төлке) мехы тотылган була. XX йөз баш ларында кара каракүлдән эшләнгән яссы түбәле тәбәнәк (мәскәүский) бүрекләр тарала. Аның соры төстә ге каракүлдән эшләнгәнен данадар бүрек дигәннәр. Данадар бүрекне күбрәк дин әһелләре һәм зыялылар кигән. Бу яссы түбәле бүрекләр бүген дә мөселманнарның яратып кия торган язгы һәм җәйге баш киеме санала.

Авыл җирләрендә ирләрнең җәйге баш киеме хезмәтен күбрәк эшләпә үтәгән. Аны өйдә ак төстәге сарык йоныннан киез итек басучылар ясаган. Керәшен татарлары ка ра төстәге эшләпә дә кигәннәр. Кайбер мәгълүматларга караганда, Ка зан татарларының йоннан баскан ирләр баш киеменең читләре әүвәл тырпаеп тормаган, бәлки өскә таба кайтарылган була.

Татар хатын-кызларының гадәти баш киеме бигрәк тә күп төрле һәм үзенчәлекле. Кызлар баш киеме хатыннарныкыннан аерылган. Бала чакта кызларга ситсыдан такыя ясаганнар. Аның маңгай өлешенә вак тәңкәләр, төймәләр һәм корт башлары тегелгән була. Тау ягы ке рәшен татарларында (Мәлки төркеме) такыя тоташ тәңкәләр, мәрҗәннәр белән бизәлгән баш киемен тәшкил итә. Аны буйга җиткән кызлар кигән. Калган төркемнәрдә кызлар калфак киеп, маңгайларына ука-чачак бәйләгәннәр.

Калфакның төрләре хәйран күп. XIX йөзнең урталарына кадәр зур, чуклары аркага (яки иңгә) төшеп торган капчык калфаклар була. Аларны төрле төстәге җептән яки тукымадан ясаганнар. Ак җептән бәйләнгән озын калфаклар барлык төркем кызларына да хас була. Ләкин керәшен татарларында бу төр кызлар калфагы бигрәк тә тотрыклы булган. Мондый озын калфакны башка кигәндә аның кырыен бер-ике кат бөкләгәннәр һәм өстән маңгайга ука-чачак бәйләгәннәр. Ә менә кара бәрхеттән яки сатиннан чигеп эшләгән озын калфаклар Мишә буе керәшен татарларында XX йөз башларында да сакланган.

Шәһәрдәге мөселман татар кызлары зур, йомшак капчык калфакларны төрле төстәге ефәк җепләр белән чигеп бизәгәннәр, як-якларына һәм маңгай турысына ука-чуклар тотканнар. Мондый калфакка чачак калфак дигәннәр. Аны кызлар гына түгел, яшь хатыннар да бөркәнчек астыннан кигәннәр. XIX йөзнең икенче яртысыннан (яңа кием стиле барлыкка килгәндә) кечерәгрәк «капчыклы», каты кырпулы хәтфә калфаклар өстенлек ала. Декоратив алымнарына карап аларны энҗеле калфак, кәнитил калфак, тәңкәле калфак дип йөртәләр. Шул ук вакытларда кәләпүш формасындагы такыя калфаклар да шактый киң тарала. Аларның да маңгай турысын, кайвакытларда түбәсен дә энҗе-тәңкәләр белән бизәгәннәр. Yсмер кызлар һәм олы яшьтәге ха тыннар чикмәгән такыя калфак (кәттәши) кигәннәр. Хатын-кызлар бәрхет калфакларны да яулык яки ефәк шәл астыннан киеп йөргәннәр.

Керәшен хатын-кызларына каты кырпулы бәрхет калфаклар кереп өлгермәгән. (Бу төр калфак христианлашу чорыннан соң барлыкка килгән.)

Хатын-кызлар борын-борыннан бүрек тә кигәннәр. Әмма ул баш киеме үз эченә йомшак түбәле мех кырпулы бүрекне дә, кирәчле (каркаслы), кырыйларына тәңкәләр, асыл ташлар куеп эшләнгән яки челтәрләр белән бизәлгән очлы такыя бүрекне дә ала.

Кызлар бүрекне, зур калфаклар кебек үк, яулыксыз-нисез генә кияргә яратканнар; чәч толымнарына тезмә бәйләгәннәр. Хатыннар исә яулык йә булмаса бөркәнчек өстеннән кигәннәр.

Хатыннарның баш киемнәре шактый катлаулы. Аның нигезен аскы яулык яки чәчкап тәшкил иткән. Чәчкап, исеме үк әйтеп торганча, чәчне толымнары-ние белән капларга тиеш була. Нижгород һәм Сембер губерналарының мишәр хатыннары аскы яулыкны сылапцау (сылавыч), әкәй дип тә атаганнар.

Казан хатын-кызларының аскы баш киеме безнең көннәргә килеп җитмәгән. (Аны шактый иртә дүрт почмаклы фабрика яулыклары алыштырган.) Ул Алабуга төбәгендә яшәүче керәшен хатыннарының баш яулыгына охшаш булган булса кирәк. Тик керәшеннәргә христиан дине белән бергә урыс хатыннары ның чәчкабы — мәләнчек кергәч, баш яулыгы аларда да үзенең төп функциясен югалткан.

Хатын-кыз баш киеменең маң гай турысы калкурак булып торсын өчен, аңа каты кырпу яисә кирәч кую хас. Югарыда без аны Казан татарларының каты кырпулы яки мөгез калфакларында күрдек. Ке рәшен мәләнчеге алдына кечкенә, каты калак кую да шул ысулга бәйле. Биек калак (каркас) өстеннән укалы, тәңкәле яки челтәрле маңгайча бәйләү дә борынгы заманга кайтып кала. Мондый маңгайчалар рәтенә керәшеннәрнең маңгай укасы белән маңгай тәңкәсен, мишәрләрнең кашбавын, Себер татарларының сарауцын, Әстерхан татарларының мөезбәгын (мөгез бау) кертергә мөмкин. Этнографик әдәбиятта бу маңгайчаларның кайберләрен бүрек (шапка) дип атыйлар, чөнки алдан караганда алар чыннан да бүректәй калкынып торалар. XX йөз башларында аларның төрле вариантлары очрый. Мәсәлән, Лөмбрә төркеме мишәрләрендә ике төр ле кашпау: тәңкәләр белән бизәлгән косынка формасындагы һәм тәңкәле    бүрек шикеллесе    булган. Исеме үк күрсәтеп торганча, ул маңгайчадан, дөресрәге, каш бавыннан мөстәкыйль баш киеменә әверелгән.

Элегрәк аскы яулык, маңгайчасына карап, төрлечә аталган. Мәсә лән, Әстерхан татар хатыннарында бер үк формадагы аскы бөркәнчек, аның маңгайчасына карап, өч исем белән йөртелә: чембар, шылавыч, кимешек. Чембар мөезбәк белән бәйләнгән; аны кияүгә чыккан хатын биш ел буена бәйләгән. Биш елдан соң бөркәнчекнең маңгай турысына җагалык дип аталган маңгайча беркеткәннәр һәм бөркәнчекне шылавыч яки баштарткыч дип атаганнар. Олыгая төшкәч, тагы да бөркәнчекнең маңгайчасын алыштырганнар: кечерәгрәк кенә ука маңгайча беркеткәннәр һәм бөркәнчекне кимешек дип атаганнар. Башка төбәкләрдәге хатын-кызлар баш киемендә аермалык бик сизелми. Тик аскы баш киеменең маңгай өлешенә бизәлгән маңгайча кую гадәте һәр төркемгә дә хас.

Хатыннар баш киеменә кыекча, өрпәк, тастар һәм төрле яулыклар керә. Аларны аскы яулык-чәчкаплар өстеннән ябынганнар яки бәйләгәннәр.

Кыекча — исеменнән үк күренгәнчә, өч чатлы формадагы зур баш яулыгы. Аны ак тукымадан ясап, маңгай турысына килә торган өлешенә ука тотканнар. XIX йөзнең урталарында кыекча Казан татарлары яшәгән барлык төбәкләрдә дә (керәшен татарларыннан кала) очраган. Шәһәрләрдә һәм шәһәргә якын авылларда яшәүче өлкән яшьтәге хатыннар өрпәк сарганнар. Ул да — кыекча формасындагы зур (гипотенузасы 2,5 м) баш яулыгы (бөркәнчек).    Аның почмаклары төрле төстәге ефәк җеп белән чигелгән була. Маңгай турысына ука битлек (өрпәк битлеге) беркетелә. XIX йөзнең ахыры — XX йөз башларында кыекча һәм өрпәкне зур фабрика яулыклары һәм шәлләре алыштыра. Ләкин традиция бөтенләй онытылмый. Бүген дә татар хатыннары ак дебет җебеннән сирәк итеп бәйләнгөн шөллөрне (паутинкалар) кы екча формасына китереп (диаго наль буенча урталай бөкләп) өч чатлап ябынырга яраталар.

Керәшен хатыннарының баш киеме комплексында өчпочмаклы зур кыекча, өрпәкләр юк. Алар, христи ан дине белән бергә сүрәкә (рус «copoкa»cын) кабул иткәннәр. Сүрәкә зур булмаса да берничә өлештән тора. Аның укалы маңгайчасы, канатлары, киндер түбәсе һәм кара бәрхет яки кызыл тукымадан ясалган «койрыгы» була. Сүрәкәне башка бәйләгәндә аның маңгайчасын мәләнчек калагына кигезәләр. Шуңа күрә сүрәкә маңгайчасының формасы да, мәләнчек калагыныкы кебек, төрле төркемдә төрле: Казан арты яки Мишә буе керәшеннәрендә озынча туры почмаклы, чистайлыларда кечкенә квадрат, ә Алабуга төркемендә дуга формасында түгәрәкләнеп тора. Бәйрәмнәрдә һәм туйларда хатыннар сүрәкә белән бергә вак тәңкәләр белән бизәлгән чигәчә (җилкәлек) һәм олы сырга тагалар.

Яулык һәм тастар терминнары астында төрле формадагы бөркәнчекләр бар. Яулык — борынгы төрки термин. Бу термин белән, югарыда күреп узганча, кечерәк аскы баш яулыгы да һәм зур бөркәнчек кушъяулыклар да атала. Тыштан, ягъни, өстән ябына яки бәйләнә торган яулыкларның төрле борынгы формалары соңгы вакытларга кадәр ке рәшен төркемнәрендә очрый. Шундыйлардан иң оригиналь булганы — түгәрәк яулык. Бу яулыкның нигезен якынча 30 х 60 см зурлыктагы туры почмаклы ак киндер тәшкил итә. Аның кырыйларына, почмакла-рына һәм уртасына кара ефәк җеп белән борынгы орнамент төшерелгән, ә чит-читләренә кызыл ефәк җептән үрелгән чуклар тотылган була. Түгәрәк яулыкны Мишә буе керәшен татарларында яшь килен сүрәкә өстеннән кайнатасы йортына төшкәндә ябынган. Бер елдан соң бу килен сүрәкә өстеннән ак яулык бәйли башлый. Ак яулыкны икенче төрле олы яулык дип тә атыйлар. Ул 30 х 180 см чамасындагы баш-башларына борынгы чигеш төшерелгән ак киндер тукыма. Ак яулыкны сүрәкә өстеннән, буйга бөк ләп, бизәкле очларын чигәләр туры сына китереп, чалма кебек ураганнар.

Чистай керәшеннәрендә 30 х 150 см чамасындагы зәңгәр тукымадан, маңгай кырыена ука кисәге тегеп ясалган хатыннар яулыгы булган. Башка бәйләгәндә аның бу өлеше сүрәкәнең маңгайчасына туры килә, ә очлары артка илтеп беркетелә.

Тастарның төрле формалары оч рый. Аның иң таралганы Ука-Сура бассейнында яшәүче мишәрләрдә һәм Касыйм татарларында сакланган. Ул 30 х 150 см чамасындагы юка тукымадан, ә Касыйм татарларын да ак тюльдән эшләнгән, яннарына 2—3 см киңлектәге кызыл тасма /иң/ тотылган, баш-башлары /кай-бер очракта аркага төшеп торган башы гына/ бизәлгән була. Тастар башларын бизәү алымнарында җирле үзенчәлекләр бар. Мәсәлән, Нижгород өлкәсендә яшәүче мишәрләрнең тастар башы /тастар сапмасы/ төрле төстәге һәм төрле бизәкле ситсы кисәкчекләре /корама/ белән бизәлгән. Пенза һәм Саратов өлкәләрендә яшәүчеләрнең тастар башы ука белән шома чигү, Мордва республикасында яшәүче татарларның — суырып чигү үрнәгендә, ә инде Касыйм татарларыныкы тыгыз тамбур техникасы кулланып чигел гән. Иделнең уң ягындагы керәшен татарларында /Мәлки керәшеннәре/ тастар башы төрле төстәге җепләр белән, вак геометрик формада гы бизәкләр төшереп тукылган; очларына челтәр тотылган була. Бу формадагы тастарны башка бәйлә гәндә аның очлары ияк астыннан /яңакларны һәм муенны каплап/ үтеп, аркага салындырыла. Мордва республикасының Ләмбрә татар хатыннары бәйрәмнәрдә һәм туйларда тастар өстеннән кашбау бәйләгәннәр. Кашбавы булмаган хатыннар тастарның матуррак итеп чигелгән башын тастар инәсе белән ма ңгай өстенә китереп беркеткәннәр. Әстерхан татарларында ике төрле: зур канатлы формадагы һәм аскы бөркәнчегенә (чембар, шылавычка) охшашлы тастар булган. Тас тарның бу ике төре дә юка, ак төстәге     тукымадан     йә    булмаса тюльдән ясалган. Канатлы тастарны күбрәк яшь хатыннар бәйләгән. Аны башка бәйләү ысулы Казан та тар хатыннарының өрпәк саруын хәтерләтә. Икенче төр тастарны чем бар өстеннән мөезбәкнең очына беркетеп, артка салындырып куйганнар.

XIX йөзнең ахыры — XX йөз башларында традицион бөркәнчекләр урынына фабрика эшләп чыгарган яулык һәм шәлләр керә. Ләкин тра дицион баш киеменә хас җирле үзенчәлек билгеләре хатыннарның фа брика яулыгын бәйләү ысулларында бүгенгә кадәр чагыла.

XX йөз башында мөселман татар хатыннарының кием комплексына чуклы ефәк шәлләр керә. Каты кырпулы калфак өстеннән бәйләнгән озын чуклы ак ефәк шәл хатыннар ның милли баш киеменә әверелә.

Хатын-кызларның өс һәм баш киеме белән бизәнү әйберләре дә тыгыз бәйләнгән. Борынгы бабаларыбыздан килгән ювелирлык осталыгы шәһәрләрдә һәм кайбер зур авылларда XX йөзнең башларына кадәр яшәп килә. Катлаулы ысуллар белән (бөтерү, бөртекләү, каралту, гравирлау, инкрустацияләү) зиннәтләп эшләнгән хатын-кыз бизәнү әйберләре төрле музейлардагы татар коллекцияләре арасында бүген дә күп санда сакланган. Аларны өч төркемгә бүлеп карарга була: баш, муен-күкрәк һәм кулга бәйле бизәнү әйберләре.

Беренче төркемгә: колак алкалары, чигәлек (җилкәлекләр), чәч тәңкәләре һәм чулпылар керә. Моңа кадәр хатын-кызларның баш ки еме турында сүз барганда, төрле формадагы (тәңкәле, укалы) маңгайчалар,      чигәчә-җилкәлекләрне әйтеп узган идек. Биредә ювелир осталыгы таләп иткән зиннәтле, маңгайны бизәүче баш хаситәсенә тукталып үтәсе килә. Кызганычка каршы, бу Казан татарларына хас маң гай бизәгенең кем һәм нинди баш киеме комплексында бәйләнгәнлеге ачык түгел. Чөнки ул шактый иртә кулланудан чыккан. Ләкин баш ка татар төркемнәрендә функциясе ягыннан моңа охшаш затлар соңгы чорларда да очрый. Мәсәлән, Себер татар хатыннары көмеш чылбырга вак тәңкәләр беркетелгән маңгайчаны мех бүрек өстеннән бәйләгәннәр; Пенза мишәрләрендә кашбау бәйләмәгән очракларда шундый ук маңгай бизәген тастар иңенең маңгай турысына беркеткән нәр. Казан татар хатыннары баш хәситәсен каты каркаслы, очлы түбәле бүрекләрнең маңгай турысына бәйләгәннәр булса кирәк. Мондый бүрекләр XIX йөзнең беренче яртысында модадан төшеп кала. Аларны калфаклар алмаштыра. Ләкин баш хәситәсе калфак комплексына кермәгән, чөнки кырпулы чигелгән (бизәлгән) калфаклар барлыкка килү белән өстәмә маңгайчаның кирәге калмаган.

Татар хатын-кызларына гына хас колак алкаларын атап әйтү кыен. Чөнки алар арасында төрле ярминкәләрдә һәм кырыктартмачылардан сатып алынганнары, ягъни төр ле җирдән китерелгәннәре дә күп. Шулай да XX йөз башларында мөсел ман татар хатын-кызлары күбрәк кечкенә алкалар (ай формасында, калач алка, тамчылы алка) тагарга яратканнар. Борынгы кием стиленә яраклашкан зиннәтле олы алкалар исә керәшен татар хатын-кызларының баш кием комплексында гына сакланган. Шул ук вакытта зиннәт ле асылташлар куеп эшләнгән һәм мөселман хатыннарга хас чәчүргечләр һәм чулпылар керәшен хатын нарының бизәнү әйберләре рәтеннән төшеп калган. Чөнки алар чәч толымнарын аркага салындырып йөрмәгәннәр, бәлки урыс хатыннары кебек, баш әйләнәсенә урап мәләнчек (волосник) кигәннәр.

Хатыннар башка бәйләгән тас тар, кыекчалар матур торсын өчен аларны махсус челтәрле инәләр бе лән беркетеп куйганнар. Төрле исемдә йөргән (тастар инәсе, кыекча инәсе һ.б.) андый инәләр барлык төбәкләрдә дә очрый.

Муен һәм күкрәкне бизәгән зиннәтле әйберләр дә күп төрле бул ган. Аларның кайсыберләре, әйтик, яка чылбыры — күлмәк изүенең каптырмасы хезмәтен дә үтәгән. Кө­меш тәңкәле һәм көмеш челтәрле күкрәкчәләрне яман күзләрдән саклану өчен дә кигәннәр. Шундыйлар-ның берсе — хәситә. Ул барлык та тар төбәкләрендә очрый. Керәшен хатын-кызларының хәситә-дәвәтләре гел көмеш тәңкәдән генә торган. Аны хатын-кызлар, үзләре тәңкәләрне тишеп яки көмешчедән сабак ясатып, тиешле тәртиптә кара тукыма астарга беркеткәннәр. Мөсел ман хатыннары исә хәситәләрнең астарын кашлы көмеш челтәрләр белән бизәргә яратканнар. Зур каш лы челтәрләрне астарсыз гына, бер-берсенә тупсалар белән тоташтырып эшләгән зиннәтле хәситәләр дә очрый. Ука-Сура бассейнында яшәүче мишәрләр мондый күкрәк бизәгеченә буйбөтү диләр. Исеме үк күрсәтеп торганча, аның аскы кырыена бөти (догалык) кую өчен кесәсе дә була.

XX йөз башларында хатын-кыз ларның бизәнү әйберләре арасын да чын яки ясалма ташлардан эш ләнгән муен төймәләре киң тарала. Кайвакытта төймәләрне тәңкә аралаш тезгәннәр. Соңга таба зиннәтле яка чылбыры һәм каптырма урынына тәңкәле брошкалар куллана башлыйлар.

Татар хатын-кызларының яраткан бизәнү әйберләре — беләзек һәм йөзек. Һәр хатын-кызның кулында ким дигәндә ике, ягъни пар бе ләзек һәм шулкадәр үк, ә кайвакытларда күбрәк тә йөзек була. Безнең халыкка хас ике төр беләзекне аерып әйтергә мөмкин: беренчесе — тоташ, икенчесе — буынлы (тупсалы) беләзекләр. Аларны формаларына һәм бизәү алымнарына карап төрле вариантларга бүләргә була: тар һәм киң, чокып, бөтереп, бөртекләп, оялап эшләнгән һ.б. Оялы беләзекләр өчен фирүзә, якут, то паз, ахак кебек чын ташлар яки төсле пыялалар кулланылган. Му зей коллекцияләрендә чылбырлы һәм энҗеле беләзекләр дө очрый. Ләкин халык арасында тоташ һәм тупсалы (буынлы) беләзекне ешрак кигәннәр. Керәшен хатын-кызлары исә тоташ чокылып (гравирлап) бизәкләр төшерелгән яссы беләзекләрне үзләренеке итеп саныйлар. Андый беләзекләрнең аскы кырыена вак-вак өч тәңкә дә тагылган була.

Йөзекләр дә күп төрле. Мөселман хатын-кызлары бүген дә фирүзә, ахак һәм якут кашлы йөзекләрне яраталар. Керәшен хатын-кыз лары зур ахак (сердолик) кашлы йөзекләрне һәм шома кашлы яки бөтенләй дә кашсыз балдакларны (никах балдаклары) яратып кияләр. Хатыннар балдагының аскы кырыена ике вак тәңкә беркетү гадәте дә керәшеннәргә хас. Гомумән, балдак аларда чиркәү никахының атрибуты буларак таралган булса кирәк.

Татар халкының аяк киемнәре дә күп төрле. Бигрәк тә моны күн аяк киеменә карата әйтергә була. Аның озын һәм кыска кунычлылары яки кунычсыз кәвеш һәм баш мак рәвешендәгесе, йомшак һәм каты табанлылары һ.б. төрләре бар.

Озын кунычлы күн аяк киеменең иң таралган төре — читек. Читекне ирләр дә, хатын-кызлар да кигән. (Керәшен татарлары гына кимәгән.) Ирләр читеге гадәттә кара күннән, йомшак табанлы итеп тегелгән. Балтыры матур торсын очен, аны чолгау бәйләп кигәннәр. Урамга чыкканда читек өстеннән күн кәвеш (ката) яки резин калуш кигәннәр. Бу төр читекне намаз яки мәсех читеге дип атыйлар. Чыннан да, биш вакыт намазын калдырмый торган мөселманнар өчен йомшак та банлы читекләр бик җайлы.

Хатын-кызлар арасында каты табанлы читекләр дә киң таралган була. Яшь хатыннар һәм буй җиткән кызлар күбрәк биек үкчәле каюлы читекләр кияргә яратканнар. XX йөз башларында шәһәр хатын-кыз лары арасында озын балтырлы, ка юлы ботинкалар да очрый. Керә шен хатын-кызлары бер төсле, күбрәк кара күннән эшләнгән каюсыз ботинкалар кигәннәр. Бу вакытларда фабрика эшләп чыгарган көндәлек резин калушлар киелә башлый. Керәшен татарларында һәм башка халыклар белән аралаш яшәгән татарларның аягында каты табанлы күн итекләрне дә еш очратырга бу ла.

Күн кәвеш-каталар да калын күннән, калын олтанлы итеп тегел гән. Аларны йомшак читек, тула яки бәйләгән оек белән кигәннәр. Кәвеш-катаның да ике төре бар: куныч лы һәм кунычсызлары. Урал татарларының эш киеме комплексында башкортларга хас аяк киеме башымлы каталар, башымлы конҗырыклар очрый. Хатын-кызлар кәвешен тәбәнәк яки биек үкчәле, тәбәнәк артлы итеп теккәннәр. Аяк башына гына киелә торган артсыз аяк ки еме башмак була. Халык телендә кәвеш белән башмакның аермасы бик беленми. Еш кына каеп яки алтын-көмеш укалар белән чигеп бизәлгән күн кәвешләрне дө башмак дип атау очраклары бар (каюлы, укалы, энҗеле, бәрхет башмаклар). Артсыз башмакларны гадәттә өй эчендә кигәннәр.

Урта Идел һәм Урал алды буе татарларының эш киеме комплексына юкә аяк киеме — чабата да хас була. Кечкенә башлы, сай чабаталар татар чабатасы диелгән. Чабатаны күбрәк тула оек өстен нән кигәннәр. Чепца елгасының югары агымында яшәүче татарлар җәен чабата белән кияр өчен махсус киндер оеклар булдырганнар.

Татар халкы тышта йөргән аяк-киеме белән өйгә кермәгән. Шуңа күрә ишегалдына яки абзар-кура тирәсенә чыкканда җиңел киелә һәм салына торган агач башмак ки­гәннәр.

Барлык төбәкләрдә дә ирләр һәм хатыннар кышын киез итек ки гәннәр. Итекнең дә ике төре бар: озын кунычлы һәм кунычсыз, кә веш формасында итеп басылганы (киез-ката, бәлүнкәләр). «Бәлүнкә»ләpнe өйдә кию өчен дә басканнар. Итек басучылар итекне төрле төстәге җепләр белән бизәкләп, чуарлап та эшләгәннәр. Безнең ха­лык, бигрәк тә хатын-кызлар һәм өлкән яшьтәге ирләр, кыска балтырлы киез итекләрне яратып кигән.

Традицион-гадәти кием, халык мәдәниятенең үзенчәлекле төре бу ларак, бүген дә безнең тормышта, бигрәк тә сәхнәдә сакланып килә.

Бу хезмәт сәхнә киемен төрләндерү өчен этәргеч булыр һәм, гомумән, аңардан файдаланып рәссамнар, модельерлар, фольклор коллективлары татар халкының традицион-гадәти киеменә яңа яшәеш бирерләр, дип ышанабыз.

Югарыда күрсәтеп узганча, төр ле заманга караган киемнең тулы комплекслары, аның җирле вариантлары, фәнни хезмәтләрдә дә һәм музей фондларында да юк. Безгә аларны, бигрәк тә аларның төсләрен, төссез копияләр (рәсем, фотолар) буенча торгызырга туры килде. Бу очракларда кием төсе ха лык рухына яраклаштырып эшләнде.

Хезмәт Татарстан Республика-сының Мәдәният министрлыгы каршында татар фольклорын җыю, саклау, өйрәнү һәм пропагандалау бу енча оештырылган Дәүләт фольк лор үзәгендә әзерләнде. Таблицалар башлыча, автор эскизлары һәм төссез фотолар нигезендә, фольк лор үзәге рәссамнары тарафыннан башкарылды. Фоторәсемнәрнең, бигрәк тә төсле слайдларның кайсыберләрен фольклор үзәгенең өл кән хезмәткәре Марат Хөснуллин эшләде. Хезмәтне әзерләү процессында Yзәкнең директоры, татар фольклорын җыю, өйрәнү һәм пропагандалауга зур өлеш кертүче, ком позитор Котдус Хөснуллин ярдәме зур булды. Бу хезмәттәшләремә, аларның чын күңелдән күрсәткән ярдәмнәре өчен, зур рәхмәтемне белдерәм.


== Чыганак ==
* &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г
[[Төркем:Уку әсбабы]]</text>
      <sha1>88zt2l8yx9nykguag2p2gzpvtljn8ud</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Kulmek.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2174</id>
    <revision>
      <id>4032</id>
      <timestamp>2010-09-24T07:05:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat Vildanov</username>
        <id>404</id>
      </contributor>
      <comment>Күлмәк кигән малай. 
source = &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г</comment>
      <origin>4032</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="178" sha1="8qjgzwmxs0f440vgef1q8x8l5zh05v8" xml:space="preserve">Күлмәк кигән малай. 
source = &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г</text>
      <sha1>8qjgzwmxs0f440vgef1q8x8l5zh05v8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:3.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2175</id>
    <revision>
      <id>4033</id>
      <timestamp>2010-09-24T07:13:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat Vildanov</username>
        <id>404</id>
      </contributor>
      <comment>Җилән кигән имам.
source = &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г</comment>
      <origin>4033</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="173" sha1="ewhou16z721k70nwgbaskwq5xpbopuf" xml:space="preserve">Җилән кигән имам.
source = &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г</text>
      <sha1>ewhou16z721k70nwgbaskwq5xpbopuf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Xatyn.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2176</id>
    <revision>
      <id>4034</id>
      <timestamp>2010-09-24T07:16:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat Vildanov</username>
        <id>404</id>
      </contributor>
      <comment>Татар хатын-кыз киеме
source = &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г</comment>
      <origin>4034</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="181" sha1="l1i0gw7f9fzb9t3bya441jn5iny301q" xml:space="preserve">Татар хатын-кыз киеме
source = &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г</text>
      <sha1>l1i0gw7f9fzb9t3bya441jn5iny301q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Bilbau.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2177</id>
    <revision>
      <id>4035</id>
      <timestamp>2010-09-24T07:19:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat Vildanov</username>
        <id>404</id>
      </contributor>
      <comment>Кулына билбау тоткан ир. 
source = &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г</comment>
      <origin>4035</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="187" sha1="ktl3vja533s1znn8w6nf5pi3ugowafe" xml:space="preserve">Кулына билбау тоткан ир. 
source = &quot;Татарская народная одежда&quot;. Татарское книжное издательство. Казань, 1997г</text>
      <sha1>ktl3vja533s1znn8w6nf5pi3ugowafe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Tagline</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2178</id>
    <revision>
      <id>4086</id>
      <parentid>4038</parentid>
      <timestamp>2010-09-30T13:22:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4086</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89" sha1="ctdm1s87q8oxe2aflb5wq7q9pnwv2nz" xml:space="preserve">Викикитап, ачык эчтәлекле китаплар җыентыгыннан</text>
      <sha1>ctdm1s87q8oxe2aflb5wq7q9pnwv2nz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Sharedupload-desc-here</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2179</id>
    <revision>
      <id>4039</id>
      <timestamp>2010-09-24T19:15:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{| class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;border:solid #aaa 1px; background:#f9f9f9; font-size:90%; margin:.2em auto; text-align:center; padding:.2em .4em; clear:both&quot; |[[Файл:Commons-logo...»</comment>
      <origin>4039</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="789" sha1="6yw7h806pjxewe7hue79cps9ui2ekyt" xml:space="preserve">{| class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;border:solid #aaa 1px; background:#f9f9f9; font-size:90%; margin:.2em auto; text-align:center; padding:.2em .4em; clear:both&quot;
|[[Файл:Commons-logo.svg|20px|Викиҗыентык тамгасы|link=]]
|&lt;span style=&quot;font-size:larger&quot;&gt;'''[{{#ifeq:{{SERVERNAME}}|tt.wikibooks.org|{{localurl:commons:File:{{PAGENAME}}}}|https://secure.wikimedia.org/wikipedia/commons/wiki/File:{{PAGENAMEE}}}}?uselang=tt Әлеге файл турында мәгълүмат]'''&lt;/span&gt; Викиҗыентыкта урнашкан&lt;sup style=&quot;line-height:0;font-weight:bold&quot;&gt;[[W:Викиҗыентык|?]]&lt;/sup&gt;,  [[W:Викимедия Фонды|Викимедия Фондында]]  куллану өчен рәсемнәр һәм мультимедиа җыентыгы.
|}</text>
      <sha1>6yw7h806pjxewe7hue79cps9ui2ekyt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Edittools</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2180</id>
    <revision>
      <id>4983</id>
      <parentid>4040</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:13:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4983</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3338" sha1="2hvs7ed70b48n5hc72btolthpi1p5bx" xml:space="preserve">&lt;small&gt;&lt;span id=&quot;edittools_wikimarkup&quot;&gt;'''Викикитап таглары:'''&lt;/small&gt;
&lt;charinsert&gt;&lt;nowiki&gt;{{&lt;/nowiki&gt;+&lt;nowiki&gt;}}&lt;/nowiki&gt; &lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;|+&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;[[|+]]&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;[[ел|+]]&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;–&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;br /&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;[[Төркем:+]]&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;#REDIRECT&amp;#32;[[+]]&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;s&gt;+&lt;/s&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;sup&gt;+&lt;/sup&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;sub&gt;+&lt;/sub&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;code&gt;+&lt;/code&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;pre&gt;+&lt;/pre&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;blockquote&gt;+&lt;/blockquote&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;ref&gt;+&lt;/ref&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;nowiki&gt;{{Искәрмәләр}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;includeonly&gt;+&lt;/includeonly&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;noinclude&gt;+&lt;/noinclude&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;nowiki&gt;{{&lt;/nowiki&gt;DEFAULTSORT:+&lt;nowiki&gt;}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&amp;lt;nowiki&gt;+&lt;/nowiki&gt;&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;!-- &lt;/nowiki&gt;+&lt;nowiki&gt; --&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;/charinsert&gt;&amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;&lt;/nowiki&gt;+&lt;nowiki&gt;&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;/charinsert&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;•&amp;nbsp;
&lt;br/&gt;&lt;/span&gt;
&lt;small&gt;&lt;span id=&quot;edittools_symbols&quot;&gt;'''Тамгалар:'''&lt;/small&gt;
&lt;charinsert&gt;«+»&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt; ́ ~ | ¡ ¿ † ‡ ↔ ↑ ↓ • ¶&lt;/charinsert&gt; &lt;/small&gt;&amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt; ¹ ² ³ ½ ⅓ ⅔ ¼ ¾ ⅛ ⅜ ⅝ ⅞ ∞ &lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt; ‘ “ ’ ” &lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt; ¤ ₳ ฿ ₵ ¢ ₡ $ ₯ € ₠ ₣ ƒ ₴ ₭ ₤ ℳ ₥ ₦ № ₧ ₰ £ ៛ ₪ ৳ ₮ ₩ ¥ &lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;/span&gt;&lt;small&gt;&lt;br /&gt;
&lt;small&gt;&lt;span id=&quot;edittools_symbols&quot;&gt;'''Өлгеләр:'''&lt;/small&gt;
&lt;charinsert&gt;{{Delete|}}&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;{{Бетерү}}&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;{{Мәгънәләр}}&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;{{Риза}}&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;{{Каршы}}&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;{{Эшләнде}} &lt;/charinsert&gt;  &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;{{Эшләнмәгән}} &lt;/charinsert&gt;  &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;{{Көтегез}} &lt;/charinsert&gt;  &amp;nbsp;
&lt;charinsert&gt;{{DEFAULTSORT:}}&lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;/span&gt;&lt;small&gt;&lt;br /&gt;
&lt;span id=&quot;edittools_symbols&quot;&gt;'''Татар хәрефләре:''' &lt;/small&gt;
&lt;charinsert&gt; Ә ә Җ җ Н ң Ө ө Ү ү Һ һ &lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;br/&gt;&lt;/span&gt;
&lt;small&gt;&lt;span id=&quot;edittools_symbols&quot;&gt;'''Өстәмә хәрефләр:''' &lt;/small&gt;
&lt;charinsert&gt; Ж ж Ц ц Щ щ Ъ ъ Ь ь &lt;/charinsert&gt; &amp;nbsp;
&lt;br/&gt;&lt;/span&gt;
&lt;div style=&quot;border-width:2px;background-color:;;border-style:solid;border-color:#AAAAAA;padding:6px&quot;&gt;[[File:Anti-copyright.svg|left|70px]]'''Башка сайтлардан, каләмхакы астында булган мәгълүматны, авторыннан рөхсәт алмыйча, зинһар урнаштырмагыз!'''
''Сез'' бу урнаштырыла торган мәгълүмат сезнең яки җәмгыяви ирекле сәхифәдән алынган дип вәгъдә бирәсез булып чыга.

Үзгәртәсе мәкаләнең &quot;Фикер алышу&quot; битенә дә карап алу файдалы була ала.
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>2hvs7ed70b48n5hc72btolthpi1p5bx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Editinginterface</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2181</id>
    <revision>
      <id>4041</id>
      <parentid>2964</parentid>
      <timestamp>2010-09-24T19:43:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4041</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="599" sha1="fpjkzphx8n9rw6n5r9mzke2029khfqa" xml:space="preserve">{|style=&quot;width:100%; ; background-color: #faf6ed; border:1px solid #BDB76B; padding:2px; margin-bottom:1em&quot; cellpadding=0 
|-
|&lt;imagemap&gt;Image:Crystal Clear action run.png|20px
rect 100 100 100 100 [[##]]
desc none&lt;/imagemap&gt;
|&amp;nbsp;'''Игътибар:''' Сез MediaWiki системасының интерфейс битен үзгәртәсез. Бу башка кулланучыларга да тәэсир итәчәк. Тәрҗемә өчен [http://translatewiki.net/wiki/Main_Page?setlang=tt-cyrl translatewiki.net] локализацияләү проектын кулланыгыз. 
|}</text>
      <sha1>fpjkzphx8n9rw6n5r9mzke2029khfqa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Uploadtext</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2182</id>
    <revision>
      <id>5933</id>
      <parentid>4043</parentid>
      <timestamp>2012-01-27T13:25:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo man</username>
        <id>431</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Security fix: [[WMFblog:2011/10/03/native-https-support-enabled-for-all-wikimedia-foundation-wikis/|protocol-relative URLs]] per https://meta.wikimedia.org/?oldid=3197161 ([[m:Stewards' noticeboard|questions?]]).</comment>
      <origin>5933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4874" sha1="au45n1facu1r00kmbuw0bzcxwzy4tuz" xml:space="preserve">__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
&lt;div style=&quot;border:1px solid #2F6FAB; background:#f4fbff; padding:8px 12px; margin:0&quot;&gt;&lt;div style=&quot;font-size:larger; text-align:center&quot;&gt;Зинһар, аста бирелгән кыска шәрехнамәне укыгыз&lt;/div&gt;

=== Куллану ===
Файлның яңа исемен язганда зинһар, бирелгән файлның исеме эчтәлегенә туры килсен
* &lt;span style=&quot;color:#070&quot;&gt;Татартан Җөмһүрияте.jpg&lt;/span&gt; ''(яхшы)''
* &lt;span style=&quot;color:#a00&quot;&gt;353sgHF35dN678cnvb.JPG&lt;/span&gt; ''(начар)''

Файлның исеме «&lt;span style=&quot;color:#a00&quot;&gt;123px-&lt;/span&gt;мисал.jpg». булмавы турында инаныгыз. Әгәрдә ул менә шулай булса, димәк, сез файлның кечерәйтелгән күчерелмәсен йөкләгәнсез.


=== Лицензиясе ===
Бирелгән баганалардан файлның лицензия төрен сайлагыз:
{| style=&quot;background:transparent; margin-top:0;&quot;
| style=&quot;width:43%; border:1px solid #4d5; background:#e2fbf5; padding:8px 16px; vertical-align:top;&quot; |
[[Файл:Commons-logo.svg|28px|right|link=commons:Ба бит]]
&lt;h4 style=&quot;margin:0 45px 0.5em 0.5em; text-align:center;&quot;&gt;Ирекле&lt;/h4&gt;
[[:commons:Commons:Лицензирование|Ирекле лицензияле]] файллар:
* ''җәмәгать милке булган''
* ''үзегезнең тарафтан ясалган''
* ''бастыру яисә бу файлның автор хокукларын ия булсагыз''
'''Мондый файлларны Викиҗыентыкка кертүегез сорала'''.

&lt;div class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:larger; font-weight:bold; margin:0.6em 0.2em 0.2em&quot;&gt;[//commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Upload&amp;wpDestFile={{urlencode:$1}}&amp;uselang=tt Ирекле  лицензиясе булган файлны йөкләү]&lt;/div&gt;
| style=&quot;width:8px;&quot; | 
| style=&quot;width:57%; border:1px solid #ffa500; background:#ffffe0; padding:8px 16px; vertical-align:top;&quot; |
[[Файл:Red copyright.svg|36px|right|link=Википедия]]
&lt;h4 style=&quot;margin:0 50px 0.5em 0.5em; text-align:center;&quot;&gt;Якланган&lt;/h4&gt;
Әгәрдә сез каләм хакы астындагы файлны йөклисегез килсә:
* ''сез үзегез бу файлның авторы түгел''
* ''ирекле лицензия астында булуы шикле файл''
'''Боларның һәрберсе өчен дә  {{nobr|&lt;tt&gt;{{tl|Файл турында}}&lt;/tt&gt;}} үрнәген кулланырга кирәк.


[[Файл:Nuvola apps important.svg|24px|link=|Игътибар!]]  Автор хокуклары һәм кирәксенмәгән файлларны йөкләмәгез.
|}


&lt;div style=&quot;border:1px solid #2F6FAB; background:#f4fbff; padding:8px 12px; margin:10px 0 0&quot;&gt;
=== Куллану ===
Бу форманы кулланып серверга файллар йөкли аласыз. Элегрәк йөкләнелгән файлларны карау өчен [[Махсус:ListFiles|Йөкләнелгән файллар исемлегенә]] мәрәҗәгать итегез. Шулай ук ул [[Махсус:Log/upload|йөкләнмәләр исемлегенә]] һәм [[Махсус:Log/delete|бетерелгән файллар]] исемлегенә дә языла.

Файлны мәкаләгә йөкләү өчен Сез менә бу үрнәкләрне куллана аласыз:

* '''&lt;nowiki&gt;[[Файл:Рәсем.jpg]]&lt;/nowiki&gt;''' файлның тулы юрамасын кую өчен;
* '''&lt;nowiki&gt;[[Файл:Räsem.png|200px|thumb|left|тасвирламасы]]&lt;/nowiki&gt;''' 200 пиксельга кадәр киңлектәге һәм текстның сул ягында, тасвирламасы белән;
* '''&lt;nowiki&gt;[[Медиа:File.ogg]]&lt;/nowiki&gt;''' биттә файлны сүрәтләмичә, бары тик сылтамасын гына кую.
&lt;/div&gt;

=== Тасвирлама ===
Лицензиянең нинди төренә карап аста бирелгән форманы күчермәләп тутырыгыз:
{| style=&quot;background-color:transparent; padding:0; width:100%;&quot;
| style=&quot;width:43%; text-align:right&quot; valign=&quot;top&quot; |
&lt;span id=&quot;insertlink-free&quot; style=&quot;position:relative; top:1em; right:1em; z-index:2; border-bottom:1px dashed #271; color:#271&quot;&gt;өстәү ↓&lt;/span&gt;
&lt;pre id=&quot;imageinfo&quot; style=&quot;border-color:#4d5; margin-top:0; text-align:left; position:relative; top:-2em&quot;&gt;
{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}&lt;/pre&gt;</text>
      <sha1>au45n1facu1r00kmbuw0bzcxwzy4tuz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Nobr</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2183</id>
    <revision>
      <id>4042</id>
      <timestamp>2010-09-24T20:08:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;&lt;span style=&quot;white-space: nowrap;&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/span&gt;&lt;/includeonly&gt;»</comment>
      <origin>4042</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="76" sha1="owficcj36n96cxoaz63mwzbd836a6iq" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;span style=&quot;white-space: nowrap;&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/span&gt;&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>owficcj36n96cxoaz63mwzbd836a6iq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Файл турында</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2184</id>
    <revision>
      <id>4044</id>
      <timestamp>2010-09-24T20:23:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «This image is a '''low-resolution''' crop from a copyrighted image, and the copyright for it is most likely owned by the producers of the image. It is believed that the use  * of ...»</comment>
      <origin>4044</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="892" sha1="ctcwl97xmpivcjqxix46q4786q75zco" xml:space="preserve">This image is a '''low-resolution''' crop from a copyrighted image, and the copyright for it is most likely owned by the producers of the image. It is believed that the use 
* of a '''low-resolution''' image 
* where no free equivalent is available or could be created that would adequately give the same information 
on the Tatar-language Wikipedia, hosted on servers by the '''non-profit''' Wikimedia Foundation, 
qualifies as '''fair use'''. Any other uses of this image, on Wikipedia or elsewhere, may be copyright infringement.


{{Non-free use rationale
| Description       = {{{Description|}}}
| Source            = {{{Source,Autor|}}}
| Article           = {{{Article|}}}
| Portion           = {{{Portion|}}}
| Low_resolution    = {{{Low_resolution|}}}
| Purpose           = {{{Purpose|}}} 
| Replaceability    = {{{Replaceability|}}}
| other_information = {{{other_information|}}}
}}</text>
      <sha1>ctcwl97xmpivcjqxix46q4786q75zco</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Non-free use rationale</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2185</id>
    <revision>
      <id>4045</id>
      <timestamp>2010-09-24T20:23:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{| summary=&quot;The non-free use rationale of this image; see WP:NFURG&quot; class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;width: 100%&quot; cellpadding=&quot;2&quot; ! colspan=2 style=&quot;background: #d8e0ff; text-align: cent...»</comment>
      <origin>4045</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3712" sha1="f4ahhe44skkxgw57qn5n0thmlcgt33p" xml:space="preserve">{| summary=&quot;The non-free use rationale of this image; see WP:NFURG&quot; class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;width: 100%&quot; cellpadding=&quot;2&quot;
! colspan=2 style=&quot;background: #d8e0ff; text-align: center; vertical-align: top; padding-right: 0.4em; width: 15%; font-size: 12pt&quot; id=&quot;rationale_header&quot; |Non-free  use media rationale [http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Non-free_use_rationale_guideline] &lt;!--
--&gt;{{#if:{{{Special_header|}}}| {{{Special_header}}}|}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{Article|}}}|{{#ifexist:{{{Article|}}}|for [[{{{Article}}}]] &lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Image|[[Category:Non-free images with valid backlink|{{PAGENAME}}]]}}&lt;/includeonly&gt;|''- WARNING: &lt;code&gt;{{{Article}}}&lt;/code&gt; does not appear to exist!''&lt;div style=&quot;font-size:smaller&quot;&gt;Check capitalization. Enter only the exact title of a ''single'' article with ''no'' &lt;nowiki&gt;[[link brackets]]&lt;/nowiki&gt; or other formatting. It is also possible the indicated article was deleted.&lt;/div&gt; &lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Image|[[Category:Non-free images with red backlink|{{PAGENAME}}]]}}&lt;/includeonly&gt;}}|''- NEEDS ARTICLE NAME'' &lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Image|[[Category:Non-free images lacking article backlink|{{PAGENAME}}]]}}&lt;/includeonly&gt;}}&lt;noinclude&gt;&lt;!--
--&gt;&lt;div style=&quot;font-size:smaller&quot;&gt;&lt;/noinclude&gt;
|-
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; vertical-align: center; padding-right: 0.4em; width: 15%&quot; id=&quot;rationale_desc&quot; |Description
|
{{{Description}}}
|-
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; vertical-align: center; padding-right: 0.4em&quot; id=&quot;rationale_src&quot; | Source
|
&lt;noinclude&gt;{{{Source}}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;{{#if:{{{Source|}}}|{{{Source}}}|[[Category:Images with unknown source|{{PAGENAME}}]] &lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;'''No source specified. Please edit this image description and provide a source.'''&lt;/span&gt;}}&lt;/includeonly&gt;
|-
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; vertical-align: center; padding-right: 0.4em&quot; id=&quot;rationale_art&quot; | Article
|
[[{{{Article}}}]]
|-
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; vertical-align: center; padding-right: 0.4em; white-space: nowrap&quot; id=&quot;rationale_port&quot; | Portion used
|
{{{Portion}}}
|-
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; vertical-align: center; padding-right: 0.4em; white-space: nowrap&quot; id=&quot;rationale_reduc&quot; | Low resolution?
|
{{{Resolution|{{{Low_resolution}}}}}}
|-
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; vertical-align: center; padding-right: 0.4em; white-space: nowrap&quot; id=&quot;rationale_purp&quot; | Purpose of use
|
&lt;noinclude&gt;{{{Purpose}}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;{{#if:{{{Purpose|}}}|{{{Purpose}}}|&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;'''No purpose specified. Please edit this image description and provide a purpose.'''&lt;/span&gt;[[Category:Images that transclude the Non-free media rationale template with no Purpose specified]]}}&lt;/includeonly&gt;
|-
! style=&quot;background: #ccf; text-align: right; vertical-align: center; padding-right: 0.4em; white-space: nowrap&quot; id=&quot;rationale_repl&quot; | Replaceable?
|
{{{Replaceability}}}
{{#switch: {{{other_information|}}}
| - =# .
# Significance. Non-free content is used only if its presence would significantly increase readers' understanding of the topic, and its omission would be detrimental to that understanding. Non-free media files are not used if they can be replaced by text that serves a similar function.
| none =
| &lt;includeonly&gt;=&lt;/includeonly&gt;
| #default = &lt;tr&gt;&lt;td style=&quot;background: #ccf; text-align: right; vertical-align: center; padding-right: 0.4em; white-space: nowrap; font-weight: bold&quot; id=&quot;rationale_otherinf&quot;&gt;Other information&lt;/td&gt;&lt;td&gt;
{{{other_information}}}&lt;noinclude&gt; (optional)&lt;/noinclude&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;}}
|}&lt;noinclude&gt;
&lt;!-- Add categories and inter-wikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>f4ahhe44skkxgw57qn5n0thmlcgt33p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Шигырьләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2186</id>
    <revision>
      <id>4049</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:17:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>4049</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фән</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2187</id>
    <redirect title="Төркем:Фән" />
    <revision>
      <id>4051</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:23:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Фән]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4051</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="077oal2wkemytmhz2gv1i6mtud3zqfd" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Төркем:Фән]]</text>
      <sha1>077oal2wkemytmhz2gv1i6mtud3zqfd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әдәбият</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2188</id>
    <redirect title="Төркем:Әдәбият" />
    <revision>
      <id>4974</id>
      <parentid>4898</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:04:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Әдәбият]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4974</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" sha1="ge4cdfa0qqibpfw6kuo52qj4kl7icso" xml:space="preserve">#REDIRECT [[:Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>ge4cdfa0qqibpfw6kuo52qj4kl7icso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Әдәбият</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2189</id>
    <revision>
      <id>4913</id>
      <parentid>4912</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T16:55:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/Zahidulla|Zahidulla]] кулланучысының ([[User talk:Zahidulla|бәхәс]]) 4912 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>4913</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User tr-3</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2190</id>
    <revision>
      <id>4058</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:28:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4058</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викикитап әгъзәләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2191</id>
    <revision>
      <id>4059</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:29:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4059</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User en-N</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2192</id>
    <revision>
      <id>4060</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:29:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4060</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User ja</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2193</id>
    <revision>
      <id>4061</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:29:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4061</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User ja-3</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2194</id>
    <revision>
      <id>4062</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:29:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4062</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User ru</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2195</id>
    <revision>
      <id>4063</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:30:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4063</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User ru-3</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2196</id>
    <revision>
      <id>4064</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:30:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4064</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User ru-4</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2197</id>
    <revision>
      <id>4065</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:30:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4065</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User tr</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2198</id>
    <revision>
      <id>4066</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:30:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4066</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User tr-N</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2199</id>
    <revision>
      <id>4067</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:30:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4067</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User vi-N</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2200</id>
    <revision>
      <id>4068</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:30:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4068</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:User vi</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2201</id>
    <revision>
      <id>4069</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:30:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]»</comment>
      <origin>4069</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап әгъзәләре]]</text>
      <sha1>7e985ivkx7z68l7jy9tsylhkpg5cqht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викикитап:Ярдәм</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2202</id>
    <revision>
      <id>4070</id>
      <timestamp>2010-09-26T08:31:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап ]]»</comment>
      <origin>4070</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" sha1="00sdxv5um7wfc3b8n7nfi6zq28abxfd" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап ]]</text>
      <sha1>00sdxv5um7wfc3b8n7nfi6zq28abxfd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2203</id>
    <revision>
      <id>4640</id>
      <parentid>4601</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T07:47:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4640</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80" sha1="3o677kekrv9gaerr3a44a6l30ks9ry5" xml:space="preserve">[[Төркем:Шигырьләр]]
[[Төркем:Габдулла Тукай]]</text>
      <sha1>3o677kekrv9gaerr3a44a6l30ks9ry5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өчпочмак</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2205</id>
    <revision>
      <id>7302</id>
      <parentid>5984</parentid>
      <timestamp>2022-12-20T13:15:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{Википедия|Өчпочмак (ризык)}}</comment>
      <origin>7302</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3551" sha1="284h80buqbj5obdjwgrfk0pj3j4iuof" xml:space="preserve">[[Рәсем:Echpochmak-wiki.jpg|right|200px|thumb|Өчпочмак]]
{{Википедия|Өчпочмак (ризык)}}
==Камыр кую== 
Беренче сортлы яки югары сортлы оннан ачы камыр изәләр. Моның өчен җылы суга сөт өстәп, чүпрә, шикәр комы салалар һәм яхшылап болгаталар, йомырка, эретелгән маргарин, тоз салып тагын болгаталар. Башта камыр каймак куелыгында булырга тиеш, аннары аңа иләнгән он өстәп, камырны куерта төшәргә кирәк. Аны, өстен каплап, җылы урында ачыталар. Бер күпереп менгәч, өстен ачып, баскалап куярга кирәк, бер-ике тапкыр шулай эшләргә мөмкин. 1,5-2 сәгатьтән камыр кирәгенчә әчи.

1 кг камыр өчен: 600-650 г он, 20-25 г чүпрә, 30 г шикәр комы, 1-1,5 йомырка, 50-60 г маргарин, 100-120гсөт, 150-200 г су, 10-15гтоз.
Өчпочмакны ясау. Өчпочмакны зуррак итеп тә, кечерәк итеп тә ясарга мөмкин. Ачы камырны куна өстенә салып бераз баскач, өч бармак калынлыгындагы таяк кебек итеп тәгәрәтәләр, аннары 90 г зурлыгындагы кисәкләргә бүлеп, ике кул белән йомарламнар ясыйлар һәм чынаяк тәлинкәсе зурлыгында 4-5 мм калынлыкта итеп ќәяләр,  өчпочмаклап ябыштыралар да матур итеп сырлыйлар. Урта бер ќирдә бармак сыярлык тишек калдыралар, аны камырдан бөке ясап каплыйлар. Әгәр теләсәң өчпочмак өстенә тугланган йомырка сөртергә мөмкин.

==Өчпочмакка эчлек әзерләү==

Әрчелгән бәрәңгене эрбет чикләвегеннән эрерәк итеп шакмаклап турыйлар, аны ваклап турап майда кыздырылган башлы суган, эретелгән май, тоз, борыч салып әйбәтләп болгаталар.
'''
1 өчпочмакка:''' 60-70 г әрчегән бәрәңге, 30-35 г кыздырган башлы суган, 10-25 г эретелгән май, тоз, борыч. 1 өчпочмакка 50 г чамасыннан исәпләп, вак итеп туралган ит тә салырга мөмкин.

==Өчпочмакны пешерү==
Чиста, майланган табага өчпочмакларны бер-берсенә тидермичә генә тезеп куйганнан соң, бик кызу булмаган мичтә яки газ мичендә пешереп алалар. Бәрәңгесе пешеп ќитәр алдыннан өчпочмакның бөкесен ачып кайнар шулпа салалар. Өчпочмак 35-45 минуттан пешә. Кайнар килеш табынга бирелә. Теләгәндә, өчпочмакның өстен эретелгән май белән майларга мөмкин.

[[Төркем:Аш-су серләре]]
[[Төркем:Татар ашлары]]</text>
      <sha1>284h80buqbj5obdjwgrfk0pj3j4iuof</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Аш-су серләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2206</id>
    <revision>
      <id>4074</id>
      <timestamp>2010-09-30T11:14:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>4074</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Татар ашлары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2207</id>
    <revision>
      <id>4078</id>
      <parentid>4075</parentid>
      <timestamp>2010-09-30T11:17:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4078</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114" sha1="gu40fqv56djj1f9u367h06qck021rgn" xml:space="preserve">[[Төркем:Аш-су серләре]]
#REDIRECT [[Төркем:Татар милли халык ашлары]]</text>
      <sha1>gu40fqv56djj1f9u367h06qck021rgn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Татар милли халык ашлары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2208</id>
    <revision>
      <id>6590</id>
      <parentid>4079</parentid>
      <timestamp>2015-08-21T20:37:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cekli829</username>
        <id>271</id>
      </contributor>
      <origin>6590</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="88" sha1="49xkyft33ibkkhqxel0u1cc1u4906k9" xml:space="preserve">[[Төркем:Аш-су серләре]]
[[Төркем:Татар ризыклары]]</text>
      <sha1>49xkyft33ibkkhqxel0u1cc1u4906k9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Monobook.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2209</id>
    <revision>
      <id>6797</id>
      <parentid>6763</parentid>
      <timestamp>2017-07-24T21:57:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TheresNoTime</username>
        <id>1454</id>
      </contributor>
      <comment>Updated per https://phabricator.wikimedia.org/T162235</comment>
      <origin>6797</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="4303" sha1="0vnmxrr8g4zl70vhxp2enjgcnp1gjjb" xml:space="preserve">/* &lt;source lang=&quot;css&quot;&gt; */

#siteNotice {
    margin-top: 5px;
    margin-bottom: -.5em;
}
#mw-dismissable-notice {
    background: transparent;
}

/* BEGIN LIGHT BLUE SECTION
   Make content area light blue in all namespaces except articles (main namespace). 
   This is done by setting the background color for all #content areas 
   to light blue, and then overriding it back to white for any #content 
   enclosed in a .ns-0 (main namespace). We do the same for the &quot;tab&quot; 
   backgrounds and some other objects. */

#content,
#p-cactions li a:hover, #p-cactions li.selected a,
#content div.thumb {    /* &quot;Margin&quot; for thumbs, padding for galleries */
    background-color: #F8FCFF;   /* Light blue */
}
#p-cactions li a {
    background-color: #F7F9FB;   /* Light blue-gray inactive tabs */
}

.ns-0 #content,
.ns-0 #p-cactions li a:hover, .ns-0 #p-cactions li.selected a, 
.ns-0 #content div.thumb {
    background-color: white;     /* Set back to white for articles */
}
.ns-0 #p-cactions li a {
    background-color: #FBFBFB;   /* Light gray inactive tabs in articles */
}

@media print {
    #content { background: white; } /* White background on print */
}

/* Category lists and diffs transparent instead of white. */
#mw-subcategories table, #mw-pages table,
table.diff, td.diff-otitle, td.diff-ntitle {
    background-color: transparent;
}

/* END LIGHT BLUE SECTION */

/* Talk page tab &quot;+&quot; / &quot;new section&quot;. 
   Sets the same padding as the other tabs have. */
#p-cactions #ca-addsection a {
    padding-left: .8em;
    padding-right: .8em;
}


/* Block quotations */
#content blockquote {
    font-size: 93.75%; /* equivalent of 15px in 16px default */
    margin: 1em 1.6em; /* same indent as an unordered list */
}
#content blockquote p {
    line-height:inherit;
}

/* Display &quot;From Wikipedia, the free encyclopedia&quot; */
#siteSub {
    display: inline;
    font-size: 92%;
    font-weight: normal;
}

/* Bold 'edit this page' link to encourage newcomers */
#ca-edit a { font-weight: bold !important; }

#pt-login {
    font-weight: bold;
    font-size: 110%;
}

p.error {
    font-weight: bold;
}


/* TOC margin in articles (and article previews). */
.ns-0 #wikiPreview &gt; table#toc,
.ns-0 #bodyContent &gt; table#toc {
    margin-top: .5em;
}


/* Class styles */

/* .toccolours added here because version in 
   monobook/main.css wasn't being used by the print style */
.toccolours { 
    border: 1px solid #aaa;
    background-color: #f9f9f9;
    padding: 5px;
    font-size: 95%;
}

/* Don't underline links in portlets/specialchars even with pref &quot;Underline links:Always&quot; */
.portlet a, #editpage-specialchars a  { text-decoration: none; }
.portlet a:hover, #editpage-specialchars a:hover { text-decoration: underline; }

/* For positioning icons at top-right, used in Templates
   &quot;Spoken Article&quot; and &quot;Featured Article&quot; */
div.topicon {
    position: absolute; 
    z-index: 10; 
    top: 10px;
    display: block !important;
}

#coordinates {  
    position: absolute;
    z-index: 1;
    border: none;
    background: none;
    right: 30px;
    top: 3.7em;
    float: right;
    margin: 0.0em;
    padding: 0.0em;
    line-height: 1.5em;
    text-align: right;
    text-indent: 0;
    font-size: 85%;
    text-transform: none;
    white-space: nowrap;
}

/* FR topicon position */
div.flaggedrevs_short {
  position: absolute;
  z-index: 10;
  top: 10px;
  right: 55px;
  float: none;
  margin-left: 0;
}

.portlet li {
    list-style-image: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/18/Monobook-bullet.png&quot;);
}

li.GA {
    list-style-image: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/42/Monobook-bullet-ga.png&quot;);
}

li.FA {
    list-style-image: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/en/d/d4/Monobook-bullet-star.png&quot;);
}

/* Makes the background of a framed image white instead of gray. */
/* Only visible with transparent images. */
div.thumb div a img {
    background-color: #fff;
}

/* Adjust font-size for inline HTML generated TeX formulae */
.texhtml {
  font-size: 125%;
  line-height: 1.5em;
}

/* Blue instead of yellow padlock for secure links. */
#bodyContent a.external[href ^=&quot;https://&quot;],
.link-https {
  background: url('//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/00/Lock_icon_blue.gif') center right no-repeat;
  padding-right: 16px;
}

/* &lt;/source&gt; */</text>
      <sha1>0vnmxrr8g4zl70vhxp2enjgcnp1gjjb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Common.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2210</id>
    <revision>
      <id>6742</id>
      <parentid>6491</parentid>
      <timestamp>2017-03-25T20:30:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Krinkle</username>
        <id>342</id>
      </contributor>
      <comment>Unused</comment>
      <origin>6742</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="6519" sha1="rvrgcbh09d37h5lb8kefoe6k5m6upvc" xml:space="preserve">function LinkFA(){
 var pLang = document.getElementById('p-lang')
 if (!pLang) return
 var list = {
 'fa':'Бу мәкалә сайланган мәкалә булып тора',
 'fl':'Бу портал яисә исемлек сайланганнар рәтендә',
 'ga':'Бу мәкалә яхшы мәкалә'}
 var iw = pLang.getElementsByTagName('li')
 for (var i=0; i&lt;iw.length; i++)
   for (var s in list)
     if (document.getElementById(iw[i].className+'-'+s)){
       iw[i].className += ' ' + s.toUpperCase()
       iw[i].title = list[s] + ' башка теләдә'
     }
}
 
function newSectionLink(){
 var o = document.getElementById('ca-addsection'), n = document.getElementById('add-custom-section')
 if (o &amp;&amp; n) o.firstChild.setAttribute('href', n.getElementsByTagName('a')[0].href)
}

function editZeroSection(){
 var body = document.getElementById('bodyContent')
 if (!body) return
 var h2s = body.getElementsByTagName('H2')
 var h2 = h2s[0]
 if (!h2) return
 if (h2.parentNode.id == 'toctitle') h2 = h2s[1]
 if (!h2) return
 var span = h2.firstChild
 if (!span || span.className != 'editsection') return
 var zero = span.cloneNode(true)
 body.insertBefore(zero, body.firstChild)
 var a = zero.getElementsByTagName('a')[0]
 if (a.href.indexOf('&amp;section=T') == -1 )  a.title = a.title.replace(/:.*$/,': 0')
 else a.title = 'Үзгәртү: 0'
 a.setAttribute('href', mw.config.get('wgScript') + '?title='+encodeURIComponent(mw.config.get('wgPageName')) + '&amp;action=edit&amp;section=0')
}
 
//Collapsiblе: 
 
var NavigationBarShowDefault = 2
var NavigationBarHide = '[яшерергә]'
var NavigationBarShow = '[күрсәтергә]'
 
function collapsibleTables(){
 var Table, HRow,  HCell, btn, a, tblIdx = 0, colTables = []
 var allTables = document.getElementsByTagName('table')
 for (var i=0; Table = allTables[i]; i++){
   if (!$(Table).hasClass('collapsible')) continue
   if (!(HRow=Table.rows[0])) continue
   if (!(HCell=HRow.getElementsByTagName('th')[0])) continue
   Table.id = 'collapsibleTable' + tblIdx
   btn = document.createElement('span')
   btn.style.cssText = 'float:right; font-weight:normal; font-size:smaller'
   a = document.createElement('a')
   a.id = 'collapseButton' + tblIdx
   a.href = 'javascript:collapseTable(' + tblIdx + ');' 
   a.style.color = HCell.style.color
   a.appendChild(document.createTextNode(NavigationBarHide))
   btn.appendChild(a)
   HCell.insertBefore(btn, HCell.childNodes[0])
   colTables[tblIdx++] = Table
 }
 for (var i=0; i &lt; tblIdx; i++)
   if ((tblIdx &gt; NavigationBarShowDefault &amp;&amp; $(colTables[i]).hasClass('autocollapse')) || $(colTables[i]).hasClass('collapsed'))
     collapseTable(i)
}
 
function collapseTable (idx){
 var Table = document.getElementById('collapsibleTable' + idx)
 var btn = document.getElementById('collapseButton' + idx)
 if (!Table || !btn) return false
 var Rows = Table.rows
 var isShown = (btn.firstChild.data == NavigationBarHide)
 btn.firstChild.data = isShown ?  NavigationBarShow : NavigationBarHide
 var disp = isShown ? 'none' : Rows[0].style.display
 for (var i=1; i &lt; Rows.length; i++) 
    Rows[i].style.display = disp
}
 
function collapsibleDivs(){
 var navIdx = 0, colNavs = [], i, NavFrame
 var divs = document.getElementById('content').getElementsByTagName('div')
 for (i=0; NavFrame = divs[i]; i++) {
   if (!$(NavFrame).hasClass('NavFrame')) continue
   NavFrame.id = 'NavFrame' + navIdx
   var a = document.createElement('a')
   a.className = 'NavToggle'
   a.id = 'NavToggle' + navIdx
   a.href = 'javascript:collapseDiv(' + navIdx + ');'
   a.appendChild(document.createTextNode(NavigationBarHide))
   for (var j=0; j &lt; NavFrame.childNodes.length; j++)
     if ($(NavFrame.childNodes[j]).hasClass('NavHead'))
       NavFrame.childNodes[j].appendChild(a)
   colNavs[navIdx++] = NavFrame
 }
 for (i=0; i &lt; navIdx; i++)
  if ((navIdx &gt; NavigationBarShowDefault &amp;&amp; !$(colNavs[i]).hasClass('expanded')) || $(colNavs[i]).hasClass('collapsed'))
     collapseDiv(i)
}
 
function collapseDiv(idx) {
 var div = document.getElementById('NavFrame' + idx)
 var btn = document.getElementById('NavToggle' + idx)
 if (!div || !btn) return false
 var isShown = (btn.firstChild.data == NavigationBarHide)
 btn.firstChild.data = isShown ? NavigationBarShow : NavigationBarHide 
 var disp = isShown ? 'none' : 'block'
 for (var child = div.firstChild;  child != null;  child = child.nextSibling)
   if ($(child).hasClass('NavPic') || $(child).hasClass('NavContent')) 
      child.style.display = disp
}

//Execution
if (mw.config.get('wgCanonicalNamespace') == 'Special'){
   if (/^(Uplo|Sear|Stat|Spec|Abus)/i.test(mw.config.get('wgCanonicalSpecialPageName')))
    importScript('MediaWiki:'+mw.config.get('wgCanonicalSpecialPageName')+'.js')
}else if (mw.config.get('wgAction') != 'history'){
  $(document).ready(editZeroSection)
  $(document).ready(collapsibleDivs)
  $(document).ready(collapsibleTables)
  mw.loader.load(&quot;//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Wikiminiatlas.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript&amp;smaxage=21600&amp;maxage=86400&quot;);
  if (navigator.appName=='Microsoft Internet Explorer' &amp;&amp; document.createStyleSheet)
    document.createStyleSheet().addRule('.IPA', 'font-family: &quot;Doulos SIL&quot;, &quot;Charis SIL&quot;, Gentium, &quot;DejaVu Sans&quot;, Code2000, &quot;TITUS Cyberbit Basic&quot;, &quot;Arial Unicode MS&quot;, &quot;Lucida Sans Unicode&quot;, &quot;Chrysanthi Unicode&quot;;')
  if (mw.config.get('wgNamespaceNumber')==0 || mw.config.get('wgNamespaceNumber')==100)
    $(document).ready(LinkFA)
    /*importScript('MediaWiki:Collapserefs.js')*/
  else {
    /*if (wgNamespaceNumber==4){
      if (/^(Мәкаләләр ясагыч|Инкубатор)/.test(wgTitle)) importScript('MediaWiki:Incubator.js')
      if (wgTitle=='Скриптлар') importScript('MediaWiki:Scripts.js')
    }*/
    $(document).ready(newSectionLink);
  }
  /*if (wgAction=='edit' || wgAction=='submit') importScript('MediaWiki:Editpage.js')*/
}
 
if (mw.config.get('wgUserGroups')){
  for (var i=0; i&lt;mw.config.get('wgUserGroups').length; i++) switch (mw.config.get('wgUserGroups')[i]){
    case 'autoconfirmed': wgAutoConfirmed = true; break
 }
 if (mw.config.get('wgNamespaceNumber')==2 &amp;&amp; mw.config.get('wgTitle').indexOf(mw.config.get('wgUserName'))==0 &amp;&amp; mw.config.get('wgArticleId')==0 &amp;&amp; /\/skin\.(js|css)$/.test(mw.config.get('wgTitle')))
   window.location.href = window.location.href.replace(/skin\.(css|js)$/, skin+'.$1')
}

var withJS = document.URL.match(/[&amp;?]withjs=((mediawiki:)?([^&amp;#]+))/i)
if (withJS) importScript('MediaWiki:'+withJS[3])</text>
      <sha1>rvrgcbh09d37h5lb8kefoe6k5m6upvc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Vector.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2211</id>
    <revision>
      <id>7314</id>
      <parentid>5936</parentid>
      <timestamp>2023-03-02T05:28:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Matma Rex</username>
        <id>943</id>
      </contributor>
      <comment>Remove workarounds for very old bugs in Vector, fixed around 2010: [[bugzilla:19567]]</comment>
      <origin>7314</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="1192" sha1="rezymwrskt9r6rey6c67arhuu3pjroe" xml:space="preserve">#siteSub { display: inline; font-size: 92%; font-weight: normal }


body.page-Баш_бит #siteSub,
body.page-Баш_бит #contentSub,
body.page-Баш_бит h1.firstHeading
{display:none !important}


/* {Link FA} */
.portal li.GA {
    background: url('//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6f/QS_blue_star_small.png') right top no-repeat;
    margin-right: 10px !important;
}
.portal li.FA {
    background: url('//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/33/Small_skew_star.gif') right top no-repeat;
    margin-right: 10px !important;
}
.portal li.FL {
    background: url('//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Purple_star_unboxed.svg/11px-Purple_star_unboxed.svg.png') right top no-repeat;
    margin-right: 10px !important;
}


/*Topicons*/
.topicon {
 position: absolute;
 top: -2em;
 right: 0;
}
#coordinates {  
 position: absolute;
 top: 0;
 right: 9em;
 font-size: 11px;
 white-space: nowrap;
}


/* {Right-uppermost image} */
.floating_object {
 position: absolute;
 right: 0px !important;
 top: -31px !important;
 z-index: 100;
 overflow: hidden;
}
body.ns-0 .floating_object { top: -20px !important }


/* temp fixes */
div.vectorMenu div { z-index:2 }</text>
      <sha1>rezymwrskt9r6rey6c67arhuu3pjroe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Common.css/Special:RecentChanges</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2212</id>
    <revision>
      <id>4825</id>
      <parentid>4083</parentid>
      <timestamp>2011-01-07T13:32:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4825</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="460" sha1="kljconggfmlk7ulyr6m25ig5euqguot" xml:space="preserve">/* &lt;source lang=&quot;css&quot;&gt; */
/** Bytecounter colors **/ 
strong.mw-plusminus-neg { color: #cc0000; }
span.mw-plusminus-neg   { color: #990000; }
span.mw-plusminus-pos   { color: #006600; }

/* Hide [unchecked page] from Flagged Rev */
span.flaggedrevs-unreviewed {
display: none;
}

/* Highlight review link */
span.flaggedrevs-pending {background-color: yellow;}

/* Highlight edit filter tags */
span.mw-tag-markers {background-color: #ffc5c5;}

/* &lt;/source&gt; */</text>
      <sha1>kljconggfmlk7ulyr6m25ig5euqguot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Robots.txt</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2213</id>
    <revision>
      <id>4084</id>
      <timestamp>2010-09-30T13:16:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «#  # robots.txt for http://tt.wikibooks.org/  #  # Please note: There are a lot of pages on this site, and there are  # some misbehaved spiders out there that go _way_ too fast. I...»</comment>
      <origin>4084</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1836" sha1="ifss3y7ck7pnl4pef4rny9tv5v1whar" xml:space="preserve">#
 # robots.txt for http://tt.wikibooks.org/
 #
 # Please note: There are a lot of pages on this site, and there are
 # some misbehaved spiders out there that go _way_ too fast. If you're
 # irresponsible, your access to the site may be blocked.
 # &lt;!--leave this line alone--&gt;&lt;pre&gt;
User-agent: *
Disallow: /w/
Disallow: /trap/
Disallow: /wiki/Special:Random
Disallow: /wiki/Special%3ARandom
Disallow: /wiki/Special:Search
Disallow: /wiki/Special%3ASearch
#
# Don't index anything in the MediaWiki namespace
Disallow: /wiki/MediaWiki:
Disallow: /wiki/MediaWiki%3A
#
# Folks get annoyed when deletion discussions end up
# the number 1 google hit for their name.
Disallow: /wiki/Wikibooks:Votes_for_deletion/
Disallow: /wiki/Wikibooks%3AVotes_for_deletion/
#
# Don't index discussions
Disallow: /wiki/Wikibooks_talk:
Disallow: /wiki/Wikibooks_talk%3A
Disallow: /wiki/Wikibooks%20talk:
Disallow: /wiki/Wikibooks%20talk%3A
Disallow: /wiki/Template_talk:
Disallow: /wiki/Template_talk%3A
Disallow: /wiki/Template%20talk:
Disallow: /wiki/Template%20talk%3A
Disallow: /wiki/MediaWiki_talk:
Disallow: /wiki/MediaWiki_talk%3A
Disallow: /wiki/MediaWiki%20talk:
Disallow: /wiki/MediaWiki%20talk%3A
Disallow: /wiki/Help_talk:
Disallow: /wiki/Help_talk%3A
Disallow: /wiki/Help%20talk:
Disallow: /wiki/Help%20talk%3A
Disallow: /wiki/File_talk:
Disallow: /wiki/File_talk%3A
Disallow: /wiki/File%20talk:
Disallow: /wiki/File%20talk%3A
Disallow: /wiki/Image_talk:
Disallow: /wiki/Image_talk%3A
Disallow: /wiki/Image%20talk:
Disallow: /wiki/Image%20talk%3A
Disallow: /wiki/Category_talk:
Disallow: /wiki/Category_talk%3A
Disallow: /wiki/Category%20talk:
Disallow: /wiki/Category%20talk%3A
Disallow: /wiki/Subject_talk:
Disallow: /wiki/Subject_talk%3A
Disallow: /wiki/Subject%20talk:
Disallow: /wiki/Subject%20talk%3A
#
#&lt;/pre&gt;&lt;!--leave this line alone--&gt;</text>
      <sha1>ifss3y7ck7pnl4pef4rny9tv5v1whar</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Print.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2214</id>
    <revision>
      <id>4085</id>
      <timestamp>2010-09-30T13:17:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «/* CSS placed here will affect the print output, including [?&amp;]printable=yes */  .editlink, .noprint, .metadata, .dablink, .toc, .infobox, #catlinks, .subpages, .navigation, #priv...»</comment>
      <origin>4085</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="334" sha1="2pc5qgxniwo6xq6ydcklhva1natmzh7" xml:space="preserve">/* CSS placed here will affect the print output, including [?&amp;]printable=yes */

.editlink, .noprint, .metadata, .dablink, .toc, .infobox, #catlinks, .subpages,
.navigation, #privacy, #about, #disclaimer {
  display: none !important;
}

div.expand-print { display: block !important; }
span.expand-print { display: inline !important; }</text>
      <sha1>2pc5qgxniwo6xq6ydcklhva1natmzh7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Common.js/Displaytitle.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2215</id>
    <revision>
      <id>6715</id>
      <parentid>6067</parentid>
      <timestamp>2016-11-05T22:00:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Krinkle</username>
        <id>342</id>
      </contributor>
      <comment>Maintenance: [[mw:RL/MGU]] / [[mw:RL/JD]] - addOnloadHook is deprecated</comment>
      <origin>6715</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="1584" sha1="1udqpcaxuzca4517bbbgtftu06zbh99" xml:space="preserve">function change_displaytitle()
{
  var dstitle = document.getElementById(&quot;displaytitle&quot;), text = null;
  
  if ( dstitle ) {
    text = dstitle.getAttribute(&quot;title&quot;) || dstitle.title || null;
    if ( text ) {
      text = text.match(&quot;(?:tab:\\s*([^|]+)\\|?)?\\s*(?:title:\\s*(.+))?&quot;);
    }
  }
  if ( text == null ) {
    return;
  }
  
  if ( text[1] ) {
    var ntab = document.getElementById(&quot;p-cactions&quot;);
    if ( ntab )
      ntab = ntab.getElementsByTagName(&quot;a&quot;);
    if ( ntab &amp;&amp; ntab[0] )
      ntab = ntab[0].firstChild;
    if ( ntab ) {
      if (ntab.nodeValue)
        ntab.nodeValue = text[1];
      else if (ntab.innerText)
        ntab.innerText = text[1];
      else if (ntab.innerHTML)
        ntab.innerHTML = text[1];
    }
  }
  if ( text[2] ) {
    var title = document.getElementsByTagName(&quot;h1&quot;);
    for (var i = 0; i &lt; title.length; i++) {
      if ( !$(title[i]).hasClass('firstHeading' ) &amp;&amp; !$(title[i]).hasClass('pagetitle' ) )
        continue;
      var titlename = title[i].firstChild;
      while (titlename != null) {
        if (titlename.nodeType == Node.TEXT_NODE) {
          if (titlename.nodeValue)
            titlename.nodeValue = text[2];
          else if (titlename.innerText)
            titlename.innerText = text[2];
          else if (titlename.innerHTML)
            titlename.innerHTML = text[2];
          return;
        }
        titlename = titlename.firstChild || titlename.nextSibling || (titlename.parentNode != title[i] ? titlename.parentNode.nextSilbing : null);
      }
      return;
    }
  }
}
 
$(change_displaytitle);</text>
      <sha1>1udqpcaxuzca4517bbbgtftu06zbh99</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Common.css/Autocount.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2216</id>
    <revision>
      <id>4088</id>
      <timestamp>2010-09-30T13:24:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «/* smart counters - allow up to #.#.# levels of counting. */ body { counter-reset: autocount-1 autocount-2 autocount-3; }  .autocount:before, .autocount-list ol li:before { counte...»</comment>
      <origin>4088</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="995" sha1="54fw9mbn2qi4d334xidc6gxcr9gba0a" xml:space="preserve">/* smart counters - allow up to #.#.# levels of counting. */
body { counter-reset: autocount-1 autocount-2 autocount-3; }

.autocount:before, .autocount-list ol li:before { counter-increment:autocount-1; content: counter(autocount-1) &quot; &quot;; color:green; }
.autocount-reset:before { counter-reset: autocount-1; }
.autocount .autocount:before, .autocount-list li ol li:before {
  counter-increment: autocount-2;
  content: counter(autocount-1)  &quot;.&quot; counter(autocount-2) &quot; &quot;;
  color:red;
}

.autocount .autocount .autocount:before, .autocount-list li li ol li:before {
  counter-increment: autocount-3;
  content: counter(autocount-1) &quot;.&quot; counter(autocount-2) &quot;.&quot; counter(autocount-3) &quot; &quot;;
  color:green;
}

.autocount-list ol { margin-left:1.5em; }
.autocount-list ol li { list-style:none; }
.autocount-list ol li:first-child { counter-reset: autocount-1; }
.autocount-list li ol li:first-child { counter-reset: autocount-2; }
.autocount-list li li ol li:first-child { counter-reset: autocount-3; }</text>
      <sha1>54fw9mbn2qi4d334xidc6gxcr9gba0a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Cologneblue.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2217</id>
    <revision>
      <id>4089</id>
      <timestamp>2010-09-30T13:25:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «/* Most changes should be made in [[MediaWiki:Common.css]], unless only Cologneblue skin users should be effected. &lt;nowiki&gt;*/    #pabanner { text-align:left !important; }    /* Bo...»</comment>
      <origin>4089</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="700" sha1="n6pinfs1iygwxrzr5vlk8jr5kbiq6mz" xml:space="preserve">/* Most changes should be made in [[MediaWiki:Common.css]], unless only Cologneblue skin users should be effected. &lt;nowiki&gt;*/
 
 #pabanner { text-align:left !important; }
 
 /* Book infobox display */
 
 .bookInfobox {
   position:absolute;
   z-index:100;
   border:none;
   background:none;
   left: 150px;
   top: 5.0em;
   float:right;
   margin:0.0em;
   padding:0.0em;
   line-height:1.5em;
   text-align:left;
   white-space:nowrap;
 }
 
 .bookInfobox-monobook {
   display: none;
   speak: none;
 }
 
 /* Top-navigation - used in Template:TopNav and several book template */
 
 #top-navigation {
   position:absolute;
   left: 150px;
   top: 5.0em;
 }
 
 /* End of Cologneblue.css &lt;/nowiki&gt;*/</text>
      <sha1>n6pinfs1iygwxrzr5vlk8jr5kbiq6mz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Common.css/Media.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2218</id>
    <revision>
      <id>5924</id>
      <parentid>4090</parentid>
      <timestamp>2012-01-27T13:24:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo man</username>
        <id>431</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Security fix: [[WMFblog:2011/10/03/native-https-support-enabled-for-all-wikimedia-foundation-wikis/|protocol-relative URLs]] per https://meta.wikimedia.org/?oldid=3197161 ([[m:Stewards' noticeboard|questions?]]).</comment>
      <origin>5924</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="1221" sha1="nx3d2qnrepve773spc2ztl4rgf3ikk1" xml:space="preserve">/* Icons for medialist templates [[Template:Listen]],
   [[Template:Multi-listen_start]], [[Template:Video]],
   [[Template:Multi-video_start]]
*/
div.listenlist {
    background:
        url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Gnome-speakernotes.png/30px-Gnome-speakernotes.png&quot;);
    padding-left: 40px;
}
 
/* Style rules for media list templates */
div.medialist {
    min-height: 50px;
    margin: 1em;
    background-position: top left;
    background-repeat: no-repeat;
}
div.medialist ul {
    list-style-type: none; 
    list-style-image: none;
    margin: 0;
}
div.medialist ul li {
    padding-bottom: 0.5em;
}
div.medialist ul li li {
    font-size: 91%;
    padding-bottom: 0;
}

/* audiolink class for links with loudspeaker icon next to them - like in {{Audio}} template */
.audiolink a {
  background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f7/Loudspeaker.png&quot;) center left no-repeat !important;
  padding-left: 16px !important;
  padding-right: 0 !important;
}

/* Put a checker background at the image description page only visible if the image has transparent background */
#file img {background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Checker-16x16.png&quot;) repeat;}</text>
      <sha1>nx3d2qnrepve773spc2ztl4rgf3ikk1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Common.css/toc.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2219</id>
    <revision>
      <id>4091</id>
      <timestamp>2010-09-30T13:28:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «/* When &lt;div class=&quot;nonumtoc&quot;&gt; is used on the table of contents, the ToC will display without numbers */ .toclimit-count .tocnumber, .nonumtoc .tocnumber { display:none; }  /* All...»</comment>
      <origin>4091</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="642" sha1="m8k4nslizyjk3vnau0bqwyrgosyibix" xml:space="preserve">/* When &lt;div class=&quot;nonumtoc&quot;&gt; is used on the table of contents, the ToC will display without numbers */
.toclimit-count .tocnumber, .nonumtoc .tocnumber { display:none; }

/* Allow limiting of which header levels are shown in a TOC; &lt;div class=&quot;toclimit-3&quot;&gt;, for
instance, will limit to showing ==headings== and ===headings=== but no further (as long as
there are no =headings= on the page, which there shouldn't be according to the MoS). */
.toclimit-2 .toclevel-2 {display:none;}
.toclimit-3 .toclevel-3 {display:none;}
.toclimit-4 .toclevel-4 {display:none;}
.toclimit-5 .toclevel-5 {display:none;}
.toclimit-6 .toclevel-6 {display:none;}</text>
      <sha1>m8k4nslizyjk3vnau0bqwyrgosyibix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Common.css/Infobox.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2220</id>
    <revision>
      <id>4092</id>
      <timestamp>2010-09-30T13:29:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «/* Infobox template style */ .infobox { border:1px solid #aaa; background-color:#f9f9f9; color:black; margin:0.5em 0em 0.5em 1em; padding:0.2em; float:right; clear:right; } .infob...»</comment>
      <origin>4092</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="1872" sha1="0xglw4fpcxc58br6galei9g1aw2b560" xml:space="preserve">/* Infobox template style */
.infobox { border:1px solid #aaa; background-color:#f9f9f9; color:black; margin:0.5em 0em 0.5em 1em; padding:0.2em; float:right; clear:right; }
.infobox td, .infobox th { vertical-align:top; }
.infobox caption { font-size:larger; margin-left:inherit; margin-right:inherit; }
.infobox.bordered { border-collapse:collapse; }
.infobox.bordered td, .infobox.bordered th { border:1px solid #aaaaaa; }
.infobox.bordered .borderless td, .infobox.bordered .borderless th { border:0px; }
.infobox.sisterproject { width:20em; font-size:90%; }
.infobox.standard-talk { border:1px solid #c0c090; background-color:#f8eaba; }
.infobox.standard-talk.bordered td, .infobox.standard-talk.bordered th { border:1px solid #c0c090; }
 
/* styles for bordered infobox with merged rows */
.infobox.bordered .mergedtoprow td, .infobox.bordered .mergedtoprow th { border:0px; border-top:1px solid #aaaaaa; border-right:1px solid #aaaaaa; }
.infobox.bordered .mergedrow td, .infobox.bordered .mergedrow th { border:0px; border-right:1px solid #aaaaaa; }

/* Styles for geography infoboxes, eg countries, country subdivisions, cities, etc. */
.infobox.geography { text-align:left; border-collapse:collapse; line-height:1.2em;  font-size:90%; }
.infobox.geography td, .infobox.geography th { border-top:1px solid #aaaaaa; padding:0.4em 0.6em 0.4em 0.6em; }
.infobox.geography .mergedtoprow td, .infobox.geography .mergedtoprow th { border-top:1px solid #aaaaaa; padding:0.4em 0.6em 0.2em 0.6em; } 
.infobox.geography .mergedrow td, .infobox.geography .mergedrow th { border:0px; padding:0em 0.6em 0.2em 0.6em; } 
.infobox.geography .mergedbottomrow td, .infobox.geography .mergedbottomrow th {
  border-top:0px; border-bottom:1px solid #aaaaaa; padding:0em 0.6em 0.4em 0.6em;
}
.infobox.geography .maptable td, .infobox.geography .maptable th { border:0px; padding:0px; }</text>
      <sha1>0xglw4fpcxc58br6galei9g1aw2b560</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User lang</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2221</id>
    <revision>
      <id>4094</id>
      <timestamp>2010-09-30T15:24:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{userbox |id     = {{#if:{{{name|}}}|[[{{{name}}}|{{{lang|}}}]]|{{{lang|}}}}}{{#ifeq:{{{level}}}|N||-{{{level}}}}} |id-c   = {{#switch:{{{level}}} | 0 = #ffb3b3 | 1 ...»</comment>
      <origin>4094</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="961" sha1="r2clnj3n82c69zyrhljza8djd04iuks" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{userbox
|id     = {{#if:{{{name|}}}|[[{{{name}}}|{{{lang|}}}]]|{{{lang|}}}}}{{#ifeq:{{{level}}}|N||-{{{level}}}}}
|id-c   = {{#switch:{{{level}}}
| 0 = #ffb3b3
| 1 = #c0c8ff
| 2 = #77e0e8
| 3 = #99b3ff
| 4 = #ffcf4d
| 5 = #f99c99
| N = #6ef7a7}}
|id-s   = {{#if:{{{size|}}}|{{{size}}}|14}}
|info   = {{{info}}}
|info-c = {{#switch:{{{level}}}
| 0 = #ffe0e8
| 1 = #f0f8ff
| 2 = #d0f8ff
| 3 = #e0e8ff
| 4 = #ffefa6
| 5 = #f9cbc9
| N = #c5fcdc}}
|border-c = {{#switch:{{{level}}}
| 0 = #ffb3b3
| 1 = #c0c8ff
| 2 = #77e0e8
| 3 = #99b3ff
| 4 = #ffcf4d
| 5 = #f99c99
| N = #6ef7a7}}
}}{{#if:{{{nocat|}}}||{{#ifeq:{{SUBJECTSPACE}}|User|[[Törkem:User {{{lang}}}-{{{level}}}|{{PAGENAME}}]]{{#ifeq:{{{level}}}|0||[[Törkem:User {{{lang}}}|{{PAGENAME}}]]}} }}{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Шаблон|[[Törkem:Wikipedia:Шаблонyfh:Телләр буенча катнашучылар|{{{lang}}}-{{{level}}}]]}} }}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>r2clnj3n82c69zyrhljza8djd04iuks</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User lang/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2222</id>
    <revision>
      <id>4095</id>
      <timestamp>2010-09-30T15:25:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;noinclude&gt;{{template navigation}}&lt;/noinclude&gt; == Копияләү өчен әзер текст == &lt;pre&gt;{{User lang | lang =  | name =  | level =  | size =  | info =  }}&lt;/pre&gt;  ==...»</comment>
      <origin>4095</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1246" sha1="gzylm8od8wtqmo8cnw8qxmcvn2zwo8y" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{template navigation}}&lt;/noinclude&gt;
== Копияләү өчен әзер текст ==
&lt;pre&gt;{{User lang
| lang = 
| name = 
| level = 
| size = 
| info = 
}}&lt;/pre&gt;

== Шаблон параметрлары ==
{| class=&quot;standard&quot;
! Параметр
! Сурәтләү
! Үрнәк
|-
| lang
| Кыска (гадәттә 2-хәрефле) тел коды
| en
|-
| name
| Телнең тулы исеме (мәкалә исеме)
| Инглиз теле
|-
| level
| Тел белү дәрәҗәсе. Мөмкин булганнар: 0, 1, 2, 3, 4, N, 5
| 3
|-
| size
| Сул өлеше шрифты зурлыгы. Текстны тимәскә әйбәтрәк.
| 14
|-
| info
| Уң яктагы текст
| This user is able to contribute with an '''[[:Törkem:User en-3|advanced]]''' level of '''[[:Törkem:User en|English]]'''
|-
| nocat
| Битне төркемнәргә кертергә рөхсәт итми.
| 1
|}

&lt;includeonly&gt;
[[Törkem:Wikipedia:Шаблоннар:Телләр буенча катнашучылар| ]]
[[Törkem:Шаблоннар:Шаблоннар өчен|User lang]]
[[en:Template:User lang]]
[[kv:Шаблон:User lang]]
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>gzylm8od8wtqmo8cnw8qxmcvn2zwo8y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Template navigation</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2223</id>
    <revision>
      <id>4096</id>
      <timestamp>2010-09-30T15:26:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;&lt;div class=&quot;toc&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;&gt; {{#ifeq: {{#rel2abs: ..}}/Документация | {{SUBJECTPAGENAME}}  | [[:{{#rel2abs: .. | {{SUBJECTPAGENAME}}}}]] ...»</comment>
      <origin>4096</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="744" sha1="i2xcdi4c1krlphvq9v5cn2paiicfvfk" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;div class=&quot;toc&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;
{{#ifeq: {{#rel2abs: ..}}/Документация | {{SUBJECTPAGENAME}}
 | [[:{{#rel2abs: .. | {{SUBJECTPAGENAME}}}}]] · [[:{{SUBJECTPAGENAME}}|Документация]] · [[{{#rel2abs: .. | {{TALKPAGENAME}}}}|Бәхәс]]
 | [[:{{SUBJECTPAGENAME}}]] · [[:{{SUBJECTPAGENAME}}/Документация|Документация]] · [[{{TALKPAGENAME}}|Бәхәс]] · [[Служебная:Whatlinkshere/{{SUBJECTPAGENAME}}|Кулланылган урыннар]]
 }}
&lt;/div&gt;
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
[[be:Шаблон:Template navigation]]
[[dsb:Pśedłoga:Nawigacija dokumentacije]]
[[eo:Ŝablono:Ŝablona navigado]]
[[hsb:Předłoha:Nawigacija dokumentacije]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>i2xcdi4c1krlphvq9v5cn2paiicfvfk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Userbox</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2224</id>
    <revision>
      <id>4099</id>
      <parentid>4098</parentid>
      <timestamp>2010-09-30T15:28:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4099</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="528" sha1="b5oxwh2fg4wfuc1xqd6z3btxrfqktng" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;float: right; clear: right; border:solid {{{1|{{{border-c|{{{id-c|#999999}}}}}}}}} 1px; margin: 1px;&quot;&gt;
{| cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;width: 238px; background: {{{2|{{{info-c|#eeeeee}}}}}};&quot;
| style=&quot;width: 45px; height: 45px; background: {{{1|{{{id-c|#dddddd}}}}}}; text-align: center; font-size: {{{5|{{{id-s|14}}}}}}pt;&quot; | '''{{{3|{{{id|id}}}}}}'''
| style=&quot;font-size: {{{info-s|8}}}pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em;&quot; | {{{4|{{{info|''info''}}}}}}
|}&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>b5oxwh2fg4wfuc1xqd6z3btxrfqktng</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:User ba-1</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2225</id>
    <revision>
      <id>4100</id>
      <timestamp>2010-09-30T15:29:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{User lang | lang = ba | name = Башҡорт теле | level = 1 | size =  |info=Был ҡатнашыусының '''[[w:Башкорт теле|Башҡорт теле]]''' ...»</comment>
      <origin>4100</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="324" sha1="5ezw04yd2jizl52urd0n3gufz0ohysr" xml:space="preserve">{{User lang
| lang = ba
| name = Башҡорт теле
| level = 1
| size = 
|info=Был ҡатнашыусының '''[[w:Башкорт теле|Башҡорт теле]]''' белеме '''[[:Төркем:User ba-1|башланғыс]]''' дәрәжәһендә.
}}&lt;noinclude&gt;
[[ru:Шаблон:User ba-1]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>5ezw04yd2jizl52urd0n3gufz0ohysr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Sitetitle</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2226</id>
    <revision>
      <id>4101</id>
      <parentid>1637</parentid>
      <timestamp>2010-09-30T15:40:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4101</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18" sha1="1i717b5s9vdd4dxu05i9mqblzbdbgvm" xml:space="preserve">Викикитап</text>
      <sha1>1i717b5s9vdd4dxu05i9mqblzbdbgvm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadgets-definition</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2227</id>
    <revision>
      <id>6914</id>
      <parentid>4102</parentid>
      <timestamp>2019-11-12T13:44:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>WikiBayer</username>
        <id>1640</id>
      </contributor>
      <comment>broken Gadgets without js remove</comment>
      <origin>6914</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="142" sha1="9pqu4xtlwj9o09ke639lpyd6latigbu" xml:space="preserve">== editing ==
* preview[ResourceLoader]|preview.js

== browsing-gadgets ==
* Navigation_popups[ResourceLoader]|popups.js|navpop.css

__NOTOC__</text>
      <sha1>9pqu4xtlwj9o09ke639lpyd6latigbu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-preview.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2228</id>
    <revision>
      <id>7162</id>
      <parentid>7121</parentid>
      <timestamp>2021-02-12T11:35:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ladsgroup</username>
        <id>1435</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Maintenance: Replacing legacy global variable ([[phab:T72470]])</comment>
      <origin>7162</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="4485" sha1="qkq6ifqmvo0p9uklufbnfppoctis4j5" xml:space="preserve">function ajaxPreviewInit(){
 if ((mw.config.get('wgNamespaceNumber') % 2 == 0) &amp;&amp; /\.(js|css)$/.test(mw.config.get('wgTitle'))) return
 if (typeof ajaxPreviewKey != 'string') ajaxPreviewKey = 'p'
 if (typeof ajaxDiffKey != 'string') ajaxDiffKey  = 'v'
 ajaxPreviewPos = window.ajaxPreviewPos || 'right'
 if (ajaxPreviewPos != 'bottom'){
   var tOld = document.getElementById('toolbar') || document.getElementById('wpTextbox1')
   tOld.style.clear = 'none'
   var d = document.createElement('div'); d.style.cssText = 'width:100%; clear:both'
   tOld.parentNode.insertBefore(d, tOld)
   var tNew = document.createElement('div'); tNew.style.cssText = 'float:'+ ajaxPreviewPos
   tOld.parentNode.insertBefore(tNew, tOld)
 }
 addBtn(window.ajaxPreviewButton, 'wpPreview', ajaxPreviewKey)
 addBtn(window.ajaxDiffButton, 'wpDiff', ajaxDiffKey)
 function addBtn(name, id, akey){ 
  var btnOld = document.getElementById(id)
  if (!btnOld) return
  //var
  btn = document.createElement('input'); btn.type = 'button'
  btn.onclick = ajaxPreviewClick;  btn.id = id + 'Live'
  if (!name){ //extract last word from standard buttons
    name = btnOld.value.split(' '); name = name[name.length-1]
    name = name.substring(0,1).toUpperCase() + name.substring(1) 
  }
  btn.value = name;  btn.title = btnOld.value + ' (Ajax)'
  if (ajaxPreviewPos == 'bottom'){
    btnOld.parentNode.insertBefore(btn, btnOld)
    btn.value = btnOld.value
    btnOld.value = '&gt;'
  }else{
    btn.style.cssText = 'height:22px; padding:0 1px'
    tNew.appendChild(btn)
  }
  if (akey){ //reassign acces key
    if (btnOld.accessKey == akey){ 
      btnOld.accessKey = ''
    }
    btn.accessKey = akey
    mw.loader.using('mediawiki.util').then(function () {
      $(btnOld).updateTooltipAccessKeys()
      $(btn).updateTooltipAccessKeys()
    })
  }
  btn.value2 = btn.value
 }
}


function ajaxPreviewClick(){ajaxPreviewRun(this)}

function ajaxPreviewRun(btn){
 var wkPreview = document.getElementById('wikiPreview'), form = document.editform
 var aj = sajax_init_object()
 if (!wkPreview || !form || !aj) return
 var oldHeight = wkPreview.offsetHeight
 var el, htm, isDiff = (btn.id=='wpDiffLive')
 wkPreview.style.opacity = '0.3'; wkPreview.style.color = 'gray'; document.body.style.cursor = 'wait'
 if (el=document.getElementById('wikiDiff')) el.style.display = 'none'
 if (el=document.getElementById('newarticletext')) el.style.display = 'none'
 btn.style.width = Math.max(btn.scrollWidth, btn.offsetWidth) + 'px';  btn.value = '...'
 //prepare
 var txt = form.wpTextbox1.value, action = form.action
 var boundary = '--------123xyz', data = ''
 if (isDiff){
   addData('wpDiff', ''); addData('wpStarttime'); addData('wpEdittime')
   mw.loader.load('mediawiki.action.history.diff');
 }else{
   action += '&amp;live'
   if (form.wpSection &amp;&amp; form.wpSection.value) txt += '\n&lt;br /&gt;&lt;references /&gt;'
 } 
 addData('wpTextbox1', txt); addData('wpSection'); addData('wpSummary')
 //send
 aj.open('POST', action, true)
 aj.setRequestHeader('Content-Type', 'multipart/form-data; boundary='+boundary)
 aj.send(data + '--' + boundary)
 aj.onreadystatechange = function(){
  if (aj.readyState != 4) return
  zzh = aj.responseText // !!!
  wkPreview.style.display = 'block'
  if (isDiff){
    var htm = aj.responseText
    var p1 = htm.indexOf(&quot;&lt;table class='diff'&gt;&quot; )
    var p2 = htm.indexOf('&lt;/table&gt;', p1)
    htm = (p1!=-1 &amp;&amp; p2!=-1) ? htm.substring(p1, p2+8) : 'Error'
  }else{
    htm = aj.responseText.replace(/&amp;gt;/g,'&gt;').replace(/&amp;lt;/g,'&lt;').replace(/&amp;quot;/g,'&quot;').replace(/&amp;amp;/g,'&amp;').replace(/&amp;apos;/g,&quot;'&quot;)
  }
  wkPreview.innerHTML = htm
  btn.value = btn.value2

  if (el = wkPreview.getElementsByTagName('h2')[0]){
    if (el.style.textAlign != 'right') el.innerHML +=  ' (Ajax)'
    el.style.textAlign = 'right'
  }

  if (window.ajaxPreviewScrollTop &amp;&amp; wkPreview.scrollIntoView) wkPreview.scrollIntoView()
  else document.documentElement.scrollTop +=  wkPreview.offsetHeight - oldHeight 

  wkPreview.style.opacity = ''; wkPreview.style.color = ''; document.body.style.cursor = ''
  if (!isDiff) ajaxPreviewFinish(wkPreview)
 }

 function addData(name, value){
   if (!value) value = form[name] ? form[name].value : ''
   data += '--' + boundary + '\nContent-Disposition: form-data; name=&quot;'+name+'&quot;\n\n' + value + '\n'
 }
}


function ajaxPreviewFinish(el){
 collapsibleDivs()
 collapsibleTables()
 sortables_init()
}


if (mw.config.get('wgAction')=='edit' || mw.config.get('wgAction')=='submit') $(ajaxPreviewInit)</text>
      <sha1>qkq6ifqmvo0p9uklufbnfppoctis4j5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өлүф, яки Гузәл кыз Хәдичә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2229</id>
    <revision>
      <id>6747</id>
      <parentid>6746</parentid>
      <timestamp>2017-04-10T15:29:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>84.18.126.122</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 14 */</comment>
      <origin>6747</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="156911" sha1="ncdgrsqipuyeb489ze5ghz42pjshkju" xml:space="preserve">Роман
(1887)
&lt;table style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border:#eee solid 1px&quot;&gt;
{{Автор
| исем =[[w:Заһир Бигиев|Заһир Бигиев]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөхәммәдзаһир Ярулла улы Бигиев
| һөнәр = 	язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}&lt;/table&gt;

 бәлкем, үтерүчесе дә ачыкланыр.

Җыелган халык әнә шул рәвештә төрле сүзләр сөйләвендә дәвам итте.
Бер биш-ун минуттан халык:

– Киләләр! Киләләр! -дип янә шаулашырга тотынды. Килүчеләр-үтерелгән хатын эше буенча мөсафирханәгә чакырган полицейскийлар белән суд тикшерүчеләре иде. Алар, килеп җитеп, җигүле атларыннан төштеләр дә туп-туры мөсафирханәгә кереп киттеләр. Җыелган халык алар артыннан эчкә керергә бик теләсә дә, рөхсәт булмады. Шулай да кешеләр мөсафирханә яныннан таралышмады, нинди хәбәр булыр икән дип, үтә бер кызыксыну, түземсезләнү белән тикшерүчеләр чыкканны көтә башлады.
Инде тикшерүчеләр хәл-әхвәлен языйк.

Алар мөсафирханә ишеген атлап керүгә үк:

– Үтерелгән хатын кайсы номерда? – дип, мөсафирханә хуҗасыннан сорадылар.

Мөсафирханә хуҗасы, Габдуллин дигән кеше:

– Унберенче номерда, – дип җавап бирде.

Шуннан соң тикшерүчеләр, Габдуллин белән бергә ташпулатның икенче катына күтәрелеп, әлеге унберенче номерның ишеген ачып, эчкә керделәр. Ике бүлмәле номер иде бу. Урам тарафына караган өч тәрәзәсе бар. Кыш көнендәге кебек, тәрәзәләр икешәр катлы. Номер эчендә ике өстәл, дүрт урындык, ике кәнәфи, бер диван, бер карават тора иде.
Идән уртасында – үтерелгән хатын мәете. Аның канга буялган башында пуля җәрәхәтенә охшаш яра бар иде. Хатынның яше егерме ике-егерме өчтән дә артык булмаска кирәк, үзе гаять тә чибәр-гүзәл кыяфәтле иде.
Суд тикшерүчесе, мөсафирханә хуҗасына карап:

– Бу хатын сезнең мөсафирханәгездә кайчаннан бирле тора иде?-дип сорады.

– Җомгадан бирле, -дип җавап бирде Габдуллин.

– Исеме ничек?

– Зөләйха, – диде хуҗа әфәнде.

– Хатынның үтерелүен иң әүвәл кем белде? – диде тикшерүче.

– Хезмәтче хатын-хадимә, – дип җавап бирде хуҗа әфәнде.

– Хадимәне монда чакырып китерегез.

Берникадәр вакыттан хадимә килеп җитте. Суд тикшерүчесе аңардан:

– Бу хатынның үтерелгән булуын сез кайчан һәм ничек белдегез? – дип сорагач, хадимә бу рәвешле сөйләп бирде:
– Мин иртән үз хезмәтем белән йөри идем. Бу номер яныннан узып барган чагымда, карыйм, ишек яртылаш ачык тора. Кунак хатынның берәр йомышы юкмы икән дип номерга керсәм, аны шушындый хәлдә күреп, бөтенләй котым очты. Хәтта номердан ничек чыкканымны да белмим.

Хадимәнең җавабы тәмам булгач, тикшерүчеләр бүлмәне карарга керештеләр. Ишек янына килеп карасалар, ишек йозагында ачкыч күреп, гаҗәпләнеп калдылар.

– Бу үтерүче дигәне сәер кеше икән, үзе киткәндә ишекне йозагына бикләргә дә оныткан, хәтта аны яртылаш ачык калдырган.
Әгәр дә ишекне йозагына бикләп киткән булса, хатынның мәете табылуы кичегер, үтерүчегә дә качар өчен форсат артыр иде. Әллә юкса бу хатын үз-үзен үтерде микән?-диде тикшерүчеләрнең берсе.
Икенчесе:

– Юк, үз-үзен үтермәгән. Әгәр дә үз-үзен үтергән булса, янында револьвер һәм үз-үземне үтерәм дигән язуы булыр иде, – дип каршы төште.

Башка тикшерүчеләр дә:

– Әйе, шулай булыр иде,-дип килештеләр.

Шуннан соң швейцарны чакырттылар. Суд тикшерүчесе аңардан:

– Үткән кичтә бу үтерелгән хатын янына кем дә булса килмәдеме?-дип сорады.

– Әйе, мәрхүмә белән бергә бер ир адәм килгән иде,-диде швейцар.

– Ул кеше кайчан килеп, кайчан китте?

– Кич сәгать сигездә килеп, төнге унике сәгатьтә китте,-дип җавап бирде швейцар.

– Төгәл уникедә китүен каян беләсең? – диде тикшерүче.

– Чөнки мәрхүмә белән килгән ул адәм мөсафирханәдән киткәндә миннән: &quot;Сәгать ничә?&quot;-дип сорады. Мин, сәгатькә карап: &quot;Сәгать унике&quot;,-дип җавап бирдем. Шуннан соң ул миңа өч тәңкә чәйлек биреп чыгып китте.

Тикшерүчеләр, швейцардан бу сүзләрне ишеткәч, мөсафирә хатынның үлеме кичке сәгать сигез белән төнге унике арасында булганлыгын аңладылар. Алар шулай ук швейцардан мөсафирә белән бергә килгән ирнең төсе-кыяфәте турында да сораштылар. Бу сорауга швейцар:
– Нечкә адәм, озын буйлы, ак йөзле, кечек сары сакаллы, дип җавап бирде.

Швейцарның мәгълүматларын тыңлаганның соңында тикшерүчеләр номер эчендәге әйберләрне барларга тотындылар. Номер эченнән тикшереп табылган нәрсәләр шулардыр: иң элек, бер сыңар ирләр перчаткасы, сул кулныкы; уң кулныкы юк иде. Әлбәттә, бу табылган сул кул перчаткасы үтерүченең перчаткасы булырга кирәк,-күрәсең, төшереп калдырган. Икенчедән, ике тәрәзә арасыннан ерткалап ташланган бер сурәт – ир кеше портреты табылды. Гәрчә ерткаланган булса да, вак кисәкләрен үз җаена тәртип белән берләштереп каралса, бу сурәтнең нинди кеше икәнлеген танырга мөмкин иде. Швейцарның аңлатуы һәм сөйләвенә таянып, бу табылган сурәтне дә үтерелгән Зөләйха белән үткән кичтә бергә килгән ирнең сурәтедер дип уйларга була иде.

Өченчедән-номер эченнән табылган бер хат. Мөсафирханә хуҗасы үтерелгән Зөләйханың кул язмасын белә икән, аның әйтүенә караганда, бу табылган хат Зөләйха кулы белән язылганга охшый иде. (...)

&quot;Егетләрнең күрке булган Муса әфәнделәренә җан һәм күңел төбеннән чыккан сәламнәребезне күндерәбез. Киң күңеллелек күрсәтеп, бүген кич сәгать сигездә Габдуллин мөсафирханәсенең унберенче номерына килсәгез иде. 2 нче март&quot;.

Тикшерүчеләр, бу хатны укыгач, ул һичшиксез үтерелгән хатын белән үткән кичтә бергә килгән кешегә атап язылгандыр дип гөман кылдылар. Хатның Зөләйха үтерелгән көндә язылганлыгын хаттагы число күрсәтеп тора иде. Үтерелү көне дә, хат язылу көне дә бер үк. Тикшерүчеләргә шулай ук мәрхүмә белән бергә килгән кешенең исеме Муса икәнлеге дә хаттан аңлашылды. (...)
Икенче көнне мәрхүмә Зөләйханың мәетен дәфен1 кылдылар.

== 2 ==
Муса исемле билгесез кешене эзләп табу иң зарур бурыч булганлыктан, тикшерүчеләр бу эшне кәсептәшләре арасында мәшһүр һәм могтәбәр саналган Шубин атлы бер сыщик-шымчыга тапшырдылар. Господин Шубин исә, үткен-зирәк шымчы буларак, өч көн эчендә мәрхүмә Зөләйха белән бергә номерга килгән Мусаның нинди кеше икәнлеген һәм кайда торуын ачыклап та өлгерде.
Сезләргә дә, хөрмәтле укучыларым, Мусаның нинди кеше икәнлеген аңлатып үтим.

Муса әфәнде Казан байларыннан мәрхүм Габдулла байның улы Салихов иде. Петербургта университет тәмамлаган булса да, әткәсе вафатыннан соң ул сәүдә эше белән шөгыльләнергә керешкән иде. Яше егерме биш-егерме алтыдан артык түгел, үзе өйләнмәгән. Инде менә, Казан байлары арасында һәркемгә билгеле мәшһүр бай Әхмәди Хәмитов үзенең Хәдичә исемле кызын йөз мең сум көмеш акча белән кияүгә биргәнлектән, Муса Салихов шул туташны кәләшлеккә ярәшеп йөри һәм тагы бер айдан аларның никах мәҗлесләре булырга тиеш иде. Муса әфәнденең әткәсе белән бертуган абзасы-Нигьмәтулла исемле кардәше бар иде. Муса әфәнде Нигъмәтулла абзасы белән бергә сәүдә кылып, бер үк өйдә тора иде.

Муса Салихов фабрикасындагы хезмәтләрен карап кайтты да кичке сәгать сигездә үз өендә ялгызы чәй эчәргә утырды. Нигъмәтулла әфәнде әле кайтып җитмәгән иде. Гәрчә ялгыз ашау-эчү Муса әфәнденең гадәтендә булмаса да, бу юлы ул бик сусаган иде. Кулында – газета. Газетадан мәрхүмә Зөләйханың Габдуллин номерларында үтерелү хәбәрен укый. Үзе елар дәрәҗәгә җиткән, күзеннән тамчы-тамчы яшь тама. Газета укыганда ул ара-тирә үзалдына сөйләнеп куя. Аның бу үзалдына сөйләшүеннән Муса әфәнденең Зөләйханың җеназа намазында булуы да аңлашыла иде. (...)

Муса әфәнде, бер сүз дә әйтмичә, хәйран калган бер кыяфәттә уйга батып утыра бирде. Шул рәвештә чәйләп утырган вакытта бая самавыр китергән хадим кереп, Муса әфәндегә карап:

– Әфәндем, сезне бер адәм күрергә тели, кертергә рөхсәт булырмы?-дип белдерде.
Муса әфәнде, утырган җиреннән торып, хәвефкә калган кеше сыман, калтыравык тавыш белән:

– Нинди адәм?-дип сорады.

– Белмим, әфәндем, исемен сораган идем, әйтмәде. Бик зур йомышым бар, ди.

– Бар, исемен белеп кер,-диде Муса әфәнде. Хадим чыгып китте. Бераздан яңадан кереп:

– Әфәндем! Сезне күрергә теләгән адәмнең исеме-Иван Иванович Шубин,-диде.

– Шубин?!-дип кабатлап сорады Муса әфәнде, гаҗәпләнеп. Чөнки ул Шубинны күреп белмәсә дә, аның исемен һәм сыщик-шымчы икәнлеген ишетеп белә иде. &quot;Нинди йомышы бар икән?&quot; – дип эченнән уйлап куйды Муса әфәнде һәм хадимгә господин Шубинны кертергә рөхсәт бирде.
Бер-ике минуттан ишекләр ачылып, бүлмәгә урта буйлы, кара сакаллы, озын кара чәчле бер рус килеп керде. Бу рус-мәгълүмегез господин Шубин, Муса әфәндене эзләп табарга боерылган шымчы иде.
Муса әфәнде, господин Шубин белән күрешеп:

– Рәхим итегез,-дип, аңа утырыр өчен урындык күрсәтте.

Господин Шубин, күрсәтелгән урынга утырып, сәламәтлек сорашкач, Муса әфәнде кунакны хөрмәтләү өчен хадимгә чәй китерергә кушты. Аннары, господин Шубинга таба борылып:

– Безгә нинди йомышыгыз төште?-дип сорады.

– Юк, юк! Сездә әллә ни зур йомышым юк. Габдуллин мөсафирханәсендә, унберенче номерда, бер мөсафирә хатынны үтергәннәр, бәлкем, ишеткәнсез дә, шул хакта килдем.

– Әйе, ишеткән идем, менә бүген газетадан да укыдым,-диде Муса әфәнде.
Господин Шубин, хуҗаның күзләренә туры карап:

– Хөрмәтле Муса әфәнде, сез үтерелгән Зөләйханы исән чагында күреп белә идегезме?-дип сорады.

– Юк! Юк! Белми идем,-дип җавап бирде Муса әфәнде. Господин Шубин, бераз уйланып торгач, мәрхүмә Зөләйханың номерыннан тикшерү вакытында табылган хатны кесәсеннән чыгарды да, Муса әфәндегә таба сузып:

– Менә бу хатны Зөләйха тере чагында сезгә язган булган. Бу хат сезнең мәрхүмә Зөләйха белән белеш-таныш булуыгызга дәлил,-диде.
Муса әфәнде хатны кулына алып укыды да:

– Дөньяда Муса әфәнде фәкать бер без генә түгелдер, хатның Муса исемле кешегә язылуыннан гына андый нәтиҗә чыгарып булмый, – дип, хатны кире Шубинга кайтарып бирде.

Господин Шубинның күзе шулчак янындагы өстәл өстендә яткан сыңар перчаткага төште. Перчатка ирләр перчаткасы һәм уң кулныкы булып, ул үтерелгән Зөләйха номерыннан тикшерү вакытында табылган сыңар перчатканы хәтерләтә иде. Номерда табылганы сул кулныкы булса, монысы – уң кулныкы. Төсе һәм үлчәме дә бертөрле.

Господин Шубин, перчатканы өстәл өстеннән кулына алып, Муса әфәндедән:

– Әфәндем, бу перчатка сезнекеме? – дип сорады.

– Әйе, минем перчаткам.

– Икенчесе кайда?-диде Шубин.

Муса әфәнде ачу сизелеп торган тавыш белән:
– Мин мондый сорауларга җавап бирмимен,-дип кырт кисте.

– Әфәндем, хафаланмагыз, сезгә бу эштә бернинди дә зарар булмас, сез бу эштә фәкать шаһит кенә булырсыз.
Господин Шубин телдән шулай дисә дә, күңеленнән бүтәнчә уйлый, ягъни Муса әфәндене Зөләйханы үтерүче дип саный иде. (...)
&quot;Париж&quot;-Казандагы олугь һәм могтәбәр бер чәйханә иде. Бу чәйханәдә господин Шубинны, нинди хәбәр белән килер икән дип, үзе кебек үк сыщик-шымчылар көтәләр иде. Биш-ун минут эчендә атлар господин Шубинны &quot;Париж&quot; чәйханәсенә китереп тә җиткерделәр. Шубин аттан төште дә кучерына:

– Бераз сабыр ит, мин хәзер чыгармын,-дип, чәйханә ишегеннән кереп, югары этажга менеп китте, Шубинны көтүчеләр аны: &quot;Озак, бик озак!&quot; &quot;Нинди хәбәр? Нинди хәбәр?&quot; – кебек сораулар белән каршы алдылар. Господин Шубин хәл-әхвәлне булганынча түкми-чәчми сөйләп бирде. Аның сүзләреннән һәркайсының аңында &quot;Зөләйханы үтерүче-Муса, Муса!&quot; дигән ныклы фикер калды. Шуннан соң господин Шубин, чәйханәдән чыгып, өенә кайтып китте.
== 3 ==
Гыйззәтле укучы, господин Шубинның Муса әфәнде янына югарыда без язып үткән йомыш белән килүе хуҗаларны шулкадәр кайгы-хәсрәткә төшерде ки, алар, төн йокысын йоклый алмыйча, иртәнгә чаклы аһ-ваһ килеп, ни булыр икән дип, хафа эчендә уздырдылар. Иртәнге намаз вакыты җитеп, Нигъмәтулла әфәнде Муса әфәндегә:

– Намаз вакыты җитте, тәһарәтләнергә кирәк, – дисә дә, Муса әфәнде җавап кайтармады. Ул елый иде. Аның елаганын күреп, Нигъмәтулла әфәнденең дә, тәкате бетеп, күзеннән яшьләр чыкты. Мондый хәлдә кеше еламыймы соң? Әлбәттә, елый.

Биш-алты минут чамасы вакыт үткәч, Муса әфәнде, урыныннан торып, тәһарәт алырга чыкты. Аңа ияреп, Нигъмәтулла әфәнде дә 
тәһарәтләнеп керде. Аннары иртәнге намазга утырдылар. Намазны укып багышлагач, хадим самавыр-чәй китерде. Нигъмәтулла әфәнде:

– Иншалла, бер нәрсә дә булмас,-дип, чәй эчү максаты белән табын янына килеп утырды. Муса әфәнде дә:

– Әстәгъфирулла! Әстәгъфирулла! – дип тәкрарлый-тәкрарлый, аның яныннан урын алды.
Нигъмәтулла әфәнде, чәйне касәләргә салып, эчә генә башлаганнар иде, хадим кереп:

– Габденнәсыр әфәнде, рөхсәт бармы?-дип белдерде.

– Рөхсәт, рөхсәт! Керсен, – диде Нигъмәтулла әфәнде, аннары хадим чыгып киткәч, Муса әфәндегә таба борылып: – Мин Габденнәсыр әфәндене кичә иртәнге чәйгә чакырган идем, – дип өстәде.

– Бик яхшы, – дип җавап бирде Муса әфәнде. (...)

Габденнәсыр әфәнде Казан байларыннан Исмәгыйль байның угылы Хәбибуллин иде. Әткәсе Исмәгыйль бай вафат, башка кардәшләре юк иде. Казанда өч-дүрт җирдә ташпулат өйләре бар иде. Габденнәсыр әфәнде гимназиядә курс тәмам иткән, яше егерме өч-егерме дүрттән артык түгел, үзе әле өйләнмәгән иде. Берникадәр вакыт элегрәк Габденнәсыр әфәнде Әхмәди Хәмитовның кызы Хәдичә туташны йөз мең сум көмеш акчасы белән бергә кәләшлеккә алырга ният кылып йөрсә дә, Хәдичә туташны Муса әфәнде кәләшлеккә ярәшүе сәбәбеннән, ул хәзер читкә тибәрелгән иде. Әнә шул Хәдичә аркасында, яки, дөресрәге, аның йөз мең сум көмеш акчасы аркасында, ул Муса әфәндене, тыштан аңа дус булып кыланса да, эченнән бик тә дошман күрә иде. Хәзер Габденнәсыр әфәнде, ялгызлыгы сәбәбеннән үз өендә тормыйча, Габдуллин мөсафирханәсенең тугызынчы номерында яшәп ята иде.

Хадим чыгып: &quot;Рөхсәт, рәхим итегез&quot;,-дигәч, Габденнәсыр әфәнде хуҗалар чәйләп утырган бүлмәгә керде дә:
– Әссәламе галәйкем!-дип сәламен бирде.

Нигъмәтулла әфәнде белән Муса әфәнде зәгыйфь-көчсез тавыш белән:

– Вәгаләйкем әссәлам,-дип кунакның сәламен алдылар.

Нигъмәтулла әфәнде:

– Әйдәгез, рәхим итегез,-дип, Габденнәсыр әфәндегә өстәл яныннан урын күрсәтте.

– Бик яхшы, рәхмәт, – дип, Габденнәсыр әфәнде күрсәтелгән урынга утырды.-Сәламәтләрме торасыз?

– Әлхәмделиллаһи раббелгаләмин2, әлегә сәламәтләрбез, тик менә эшләребез генә бераз начарайды,-дип җавап бирде Нигъмәтулла әфәнде.
Габденнәсыр әфәнде, шактый гаҗәпләнеп:

– Ник алай? Нәрсә булды?-дип сорады.
Нигъмәтулла әфәнде кичә кичен господин Шубинның өйгә килүен тәфсилләп сөйләп бирде һәм сүзен:

– Алла боерса, бер нәрсә дә булмас,-дип тәмамлады.

– Әйе, бер нәрсә дә булмас,-дип килеште Габденнәсыр әфәнде дә. Шулай дисә дә, эченнән ул сөенеп куйды. Чөнки, аның уенча, Муса әфәнде чынлап үтерүче итеп табылса, аны һичшиксез төрмәгә ябачаклар. Әгәр ул тоткын ителә икән, димәк, Хәдичә туташ һәм йөз мең сум көмеш акча Габденнәсыр әфәнденеке булачак.

Ике-өч минут тынлыктан соң Нигъмәтулла әфәнде:

– Чәйгә рәхим итегез, – дип, Габденнәсыр әфәнденең алдына бер касә чәй куйды.
Габденнәсыр әфәнде:

– Бик яхшы, рәхмәт,-дип, чәйне эчә башлады.

Өчесе дә шулай сөйләшмичә генә чәй эчәргә тотындылар. Сөйләшмәсәләр дә, ара-тирә Муса әфәнденең авызыннан кайгылы вакытта әйтелә торган ах-ух авазлары ишетелеп куя иде. Габденнәсыр әфәнде исә, кечек кара мыегын бармаклары белән бөтергәләп, уйга баткан сыман алдына төбәлеп утыра бирде.

Берникадәр вакыттан соң Нигъмәтулла әфәнде, тынлыкны бозып:

– Ашны да ашагыз, иншалла, бер нәрсә дә булмас, бисмиллаһи, -дип, кулын ашлы тәлинкәгә таба сузды.
Габденнәсыр әфәнде, Муса әфәндегә карап:

– Газизем, бу үткән кичтә господин Шубинның сезгә шундый йомыш белән килүен каенатагыз Әхмәди абзый беләме? – дип сорады.

– Үзебез хәбәр иткәнебез юк, белми торгандыр, – диде Муса әфәнде.

– Каен әткәгезгә хәбәр итәргә кирәк. Бер-ике юл язу язып җибәр, – дип киңәш итте Нигъмәтулла әфәнде.
Муса әфәнде:

– Ярар, яхшы,-дип, урыныннан торды да, каләм-кәгазь алу максаты белән, икенче бүлмәгә таба атлады, ләкин шулчак тәрәзәдән каенатасын күреп:-Әнә, үзе дә килә,-дип ишеккә таба борылды.

Габденнәсыр белән Нигъмәтулла әфәнделәр дә, урыннарыннан кузгалып, тәрәзәдән карап, Әхмәди Хәмитовны каршы алырга чыктылар.
Әхмәди байның Муса әфәнделәргә үткән кичтә булган гадәттән тыш вакыйганы ишетеп килүе иде. Хәер, кичәге ул вакыйганы бер Әхмәди бай гына түгел, шәһәр халкының яртысыннан күбрәге ишетеп белә иде инде.

Бераздан Әхмәди бай, үзен каршы алырга чыккан хуҗалар һәм Габденнәсыр әфәнде белән бергә өй эченә кереп, догасын кылып:
– Саулармысез? Сәламәтләрме? – дип сәлам бирде.

– Әлхәмделилла, Аллага шөкер,-дип җавап бирделәр аңа. Әхмәди бай алтмыш яшьләренә җиткән ак сакаллы, калын-юан гәүдәле бер кеше иде. Хәл-әхвәл белешкәч, ул, Нигъмәтулла әфәндегә карап:

– Шундый зур эш була торып, ни өчен безгә хәбәр итмәдегез?-дип сорады.

– Хәзер генә сезгә хат язмакчы идек, менә үзегез килеп кердегез,-диде Нигъмәтулла әфәнде.

Бер мәлгә тынлык урнашты. Аннары Габденнәсыр әфәнде, Әхмәди байга таба борылып:

– Әхмәди абзый, бу эштә Муса әфәндегә бер нәрсә дә булмас, чөнки Муса әфәнде бу эштә шаһит кенә булачак,-диде.
Әхмәди бай, Габденнәсыр әфәнденең сүзләренә җавап кайтармыйча, берникадәр вакыт дәшми торды, аннары, үзалдына карап:
– Хәзер генә безнең өебезгә бер түрә-бояр килгән иде,-диде.-Ул безгә Муса әфәнденең эшендә зур курку бар дип сөйләде. Аңар бу эш бик мәгълүм икән. Бүген Муса әфәнденең эшләре хөкем йортына биреләчәк дип сөйләде. Адвокат – дәгъва вәкиле ялларга мәслихәт кылды. Ялларга кирәк, кирәк!..

Тагын тынып калдылар. Әхмәди байның сүзләренә каршы аһ-ваһтан башка җавап ишетелмәде. Шулай шактый вакыт тын торганнан соң гына Нигъмәтулла әфәнде, Муса әфәндегә таба борылып:

– Адвокатсыз ярамый. Ат җигәргә кушарга кирәк. Господин Андреевка барып кара,-диде.
– Ул хәзердә Казанда юк, Сембергә китте, – дип җавап бирде Муса әфәнде.
– Кайчан кайтыр икән?

– Иртәгә өйлә намазыннан соң, сәгать икеләрдә кайтырга тиеш. Сәламәт булсак, иртәгә барып карарбыз.
Хөрмәтле укучы! Андреев Казанда олуг вә мәшһүр адвокат иде. Муса әфәндегә дус һәм әшнә кеше булып, Петербург университетында алар бервакытта белем алып чыкканнар иде. (...)

== 4 ==
Икенче көн җитте. Муса әфәнде белән Нигъмәтулла әфәнде сәгать уннарда иртәнге чәйне эчеп утыралар иде. Муса әфәнденең бүген кәефе әйбәтрәк-төнлә яхшы төш күргән, хәзер шул төшне абзасына сөйли иде:
– Төшемдә үз-үземне бер караңгы җирдә күрдем дөм караңгы җирдә. Шушы караңгы җирдән чыгарга бик телим икән имеш тә, тик юл таба алмыйм имеш. Ахырда шушы караңгылык эчендә ике кеше күренде. Алар миңа: &quot;Әйдә, без сине моннан чыгарабыз&quot;,-дип, икесе ике кулымнан тотып, тагы да караңгырак җиргә илтеп куйдылар, үзләре исә күздән югалдылар. Соңыннан бер кеше килеп: &quot;Әйдә бире, әйдә бире!&quot; – дип, мине якты җиргә чыгарды...

Муса әфәнде төшен сөйләп бетергәч, Нигъмәтулла әфәнде елмаеп:

– Төшең яхшы, иншалла, бу кайгыдан котылып, Хәдичә туташны кәләшлеккә алырсың. Төшең бик яхшы, иншалла, бер нәрсә дә булмас, котылырсың. Ләкин бүген господин Андреевка барып эшеңне сөйлә, эшегезне бүген хөкемгә тапшыралар. Господин Андреев округ судында адвокатың булыр, иншалла, котылырсың,-диде. (...)

Янә ярым сәгать чамасы үткәннән соң, Муса әфәнде өйдән чыгып җигүле атына утырды да кучерына Воскресенский урамына3 Андреевларга барырга кушты. Биш-ун минуттан кучер атларны Воскресенский урамында яхшы гына бер ташпулат янына китереп туктатты. Бу ташпулат господин Андреевның өе иде.

Муса әфәнде аттан төште дә, ишектән кереп, швейцардан:

– Барин өйдәме?-дип сорады.

– Өйдә, бүген генә Сембердән кайтты. Хәзер менеп рөхсәт сорап төшәм.

Шулай дип, швейцар-хадим баскыч буйлап ташпулатның югаргы икенче катына менеп китте. Бераздан яңадан төшеп:

– Рөхсәт, рәхим итмәгез, – дип белдерде.

Муса әфәнде икенче катка менеп җитер-җитмәс аның каршысына господин Андреев үзе чыкты:

– Әйдәгез, рәхим итегез, әйдәгез, рәхим итегез! Ничек әле болай безне хәтерегезгә төшердегез? Исән-саулармы? Сәламәтлекләр ничек?

– Әлхәмделилла, Аллага шөкер,-диде Муса әфәнде һәм, Андреев белән кул биреп күрешеп, хуҗа артыннан бүлмә эченә узды.

Господин Андреев калку гәүдәле, озын кара чәчле, карап торышка егерме алты-егерме җиде яшьләр тирәсендәге бер кеше иде. Бусаганы атлап кергәч тә ул, өй хезмәтчесен чакырып, берәр касә кофе китерергә кушты.
Хезмәтче-хадим чыгып киткәч, Муса әфәнде, господин Андреевка карап:

– Мин сезгә бер олуг хезмәт белән килдем... Минем белән сөйләшеп утырырга вакытыгыз бармы?-дип сорады.

– Бар! Бар! Нинди хезмәт белән килдегез? Сөйләгез, сөйләгез, – диде господин Андреев.
Муса әфәнде болай дип сөйли башлады:

– Ишеткәнсездер, Габдуллин мөсафирханәсендә Зөләйха исемле бер мөсафирә хатынны үтергәннәр. Шушы эштә миңа шаһит булырга куштылар. Мин инде нишләргә тиеш? Нинди мәслихәт кыласыз?

– Мин нинди мәслихәт кылыйм?-диде Андреев.-Шаһит булсагыз, белгән нәрсәгезне сөйләрсез.
– Юк! Юк! Алай түгел. Минем хәл ике ут арасындагы кебек. Төне буе йокламыйча уйланып яттым, бернинди фикергә дә килә алмадым. Инде миңа синнән ярдәм кирәк. Юкса минем эшем харап.

– Мин һаман бер нәрсә дә аңлый алмыйм әле. Ник эшегез харап? Миннән сезгә нинди эштә ярдәм кирәк?

– Менә ни өчен харап, – дип, Муса әфәнде господин Шубинның, өйгә килеп, тикшереп, сорау алып китүен, аның Зөләйха яшәгән номерда тентү ясаган булуын, тентү вакытында анда ниндидер хат белән сыңар перчатка һәм ике тәрәзә арасыннан бер сурәт табуын, шулай ук мәрхүмә Зөләйха белән янәшә номерларга кереп тикшереп йөрүен-һәммәсен вагы-төягенәчә сөйләп бирде.
Муса әфәнде сөйләп бетергәч, господин Андреев, куркуга төшкән кеше кебек, утырган җиреннән торды.

– Инде аңладым, әфәндем. Эшегез бик әйбәт түгел икән, хәлегез чыннан да ике ут арасында калган кешенеке сыман икән. Бу эштә сез шаһит түгел, тикшерү вакытында табылган нәрсәләр сезне Зөләйханы үтерүче кеше итеп күрсәтә. Әйе, эшегез начар, начар! Бик тә начар! Алла ярдәм бирсен!

Хадим, кофе алып кереп, өстәлгә табын хәзерләде.

– Әйдәгез, рәхим итегез,-диде Андреев, һәм алар кофе өстәле янына килеп утырдылар. Господин Андреев өзелгән сүзен дәвам иттерде: – Әйе, начар! Начар! Начар булса да, кадәри хәл тырышып карарбыз. Бәлки, бер нәрсә дә булмас. Инде кофены эчик.

Алар сөйләшмичә генә кофе эчә башладылар. Ике-өч минут шулай тын гына утырганнан соң господин Андреев Муса әфәндедән:

– Ә сез үтерелгән ул хатынны тере вакытында белә идегезме?-дип сорады.

– Белә идем,-диде Муса әфәнде һәм:-Сез инде, иншалла, беркемгә дә сөйләмәссез,-дип, сүзен бу рәвешле дәвам итте:-Моннан бер ел элек Петербургка барган вакытымда мин &quot;Татарский ресторан&quot; исемле мәшһүр һәм могтәбәр чәйханә-месафирханәнең сигезенче номерына төшкән идем. Күрше җиденче номердан мөселманча сөйләшү ишетеп, мин номер хадимен чакырып, аңардан: &quot;Бу җиденче номерда нинди кешеләр торалар?&quot; – дип сорадым. Хадим: &quot;Бу җиденче номерда мөселманнар торалар&quot;,-дип җавап бирде. &quot;Ничә кеше?&quot;-дидем мин. &quot;Ирле-хатынлы икәү, бер кызлары да бар-барчасы өчәү&quot;, – дип җавап бирде хадим. &quot;Күптәннәнме? Ни вакыттан бирле сезнең номерларыгызда торалар?&quot;-дигәч, ул: &quot;Бер ай булды килүләренә&quot;,-диде. &quot;Нинди йомыш белән килгәннәр?&quot;-дидем. &quot;Кызның әткәсе сырхау, күзләре авырый икән. Петербургка шул сәбәптән килгәннәр&quot;,-дип җавап бирде хадим. Озын сүзнең кыскасы, миңа күрше җиденче номерда торучы әлеге кызны күреп, аның белән танышырга насыйп булды. Гимназиядә курс тәмам иткән, гаять тә гүзәл, Зөләйха исемле кыз иде ул. Кызның әткәсе морза булса да, артык бай кеше түгел иде. Кызны һәр очраткан саен, ул миңа елмаеп карый иде. Кызны шулай бер тапкыр, ике тапкыр, өч тапкыр күреп, мин аңа үлеп гашыйк булдым. Гашыйк булуымны кызга хат аша белдердем. Кыздан да бик яхшы, минем максатыма туры килгән уңай җавап алдым. Хәтта миңа кәләш булырга да разый булуын да язган иде. Мин исә әле ул вакытта Әхмәди Хәмитовның кызына өйләнү турында уйламый идем. Кызны ярәшмәгән идем. Сүзнең кыскасы, мин Зөләйханы аның әткәсеннән үземә хатынлыкка сорадым. Кызның әткәсе, мине яхшы белмәгәнлектән, Зөләйха туташны миңа бирергә разый булмады. Бер җомга үткәннән соң бу минем күршеләрем Кырымга кайтып киттеләр. Киткән вакытларында кыз миннән кайсы җирдән икәнемне, исемемне, фамилиямне сорап язып алды. Инде менә моннан бер җомга элек кенә шәһәр почтасы аша бер хат килеп төште. Хатны ачып укып карасам, шундый сүзләр күрдем: &quot;Бүген кич сәгать сигездә Габдуллин мөсафирханәсенең унберенче номерына кил!&quot; &quot;Мине шулай кем чакыра икән, кем икән?&quot; – дип эчтән гаҗәпләнеп уйлый-уйлый, Габдуллин мөсафирханәсенә барган чагымда артымнан бер хатын куып җитеп: &quot;Исәнме? Сәламәтмесез?&quot; – дип эндәште. Әйләнеп карасам-Зөләйха, әлеге, бер ел элек Петербургта &quot;Татарский ресторан&quot;да күреп танышкан Кырым кызы. Мин бик тә гаҗәпләнеп: &quot;Сез монда ничек килеп чыктыгыз?&quot;-дип сорадым. Ул: &quot;Әйдә, мөсафирханәгә барыйк, анда сөйләшербез. Мин сезгә хат язган идем, шаять, алгансыздыр?&quot;-диде. Шунда гына почта аша килгән хатны Зөләйха язганлыгын аңладым. Мин: &quot;Әйе, алдым&quot;, – дидем. Мөсафирханәгә җиттек, аннары Зөләйханың номерына кердек. Анда кереп утыргач, мин Зөләйха туташтан: &quot;Монда кем белән һәм нинди йомыш белән килдегез?&quot;-дип сорадым. Ул: &quot;Ялгыз килдем&quot;,-дип җавап бирде. &quot;Әткә-әнкәгез сау-сәламәтләрме?&quot;-дип сорагач: &quot;Әткәем моннан өч ай элек дөнья куйды. Әнкәем сау-сәламәт, Кырымда калды&quot;,-диде. &quot;Монда нинди йомыш белән килдегез?&quot; – дип кабат сорадым мин. Зөләйха туташ берникадәр вакыт дәшми торды, аннары елмаеп, йөземә туры карап: &quot;Сезгә килдем. Шаять, Петербургта биргән вәгъдәгезне онытмагансыздыр бит?&quot; – диде. Минем вәгъдәм исә, әйткәнемчә, Петербургта вакытта Зөләйха туташка үлеп гашыйк булуым сәбәпле, аны кәләшлеккә алу иде. Петербургта вакытта мин аңа хат язган идем. Хатымда: миңа кәләш булырга ризалык бирсәгез, мин сезне хатынлыкка алыр идем, дигән идем. Инде нинди җавап бирим икән дип бераз уйга калып торгач, мин, сүзне-озынга сузмыйча, аңа хәл-әхвәлемне сөйләп бирдем: Әхмәди Хәмитовның кызын йөз мең сум көмеш акчасы белән кәләшлеккә алу максатым булганлыктан, Зөләйха туташка өйләнә алмавымны белдердем. Мәрхүмә мине бик тә ярата иде булса кирәк, бу сүземне ишеткәч, кавышу мөмкинлеге юклыгын аңлап, тыела алмыйча, еларга кереште. Ләкин никадәр еласа да, мине хатынлыкка ал дип ялынмады, көчләмәде. Киресенчә: &quot;Бик яхшы, Әхмәди байның кызын йөз мең сум көмеш акчасы белән кәләш итеп ал, Аллаһы Тәбарәкә вә Тәгалә гомерләрегезне озын кылып, мәхәббәтләр бирсен&quot;, – дип хәер-дога укыды. Мин аңа: &quot;Бүген-иртәгә мең сум акча китерермен, өегезгә кайтырсыз&quot;, – дигәч, ул: &quot;Үзең булмагач, акчагыздан миңа файда юк&quot;, – дип, һаман елавында дәвам итте. Күп төрле сүзләр сөйләштек. Икенче көнне килермен дип, Зөләйха туташ номерыннан кичке сәгать уникедә чыгып киттем. Киткән вакытта швейцарга өч сум чәйлек биреп калдырдым. Икенче көнне исә Габдуллин номерларында Зөләйха исемле бер месафирә хатынны үтергәннәр икән дигән хәбәр ишеттем. Менә шул рәвештә иде минем мәрхүмә Зөләйха белән танышлыгым,-дип, Муса әфәнде сүзен тәмамлады.
Господин Андреев әүвәлгечә:

– Да, да, эшегез яхшы түгел, начар!-дип кабатлады, аннары, бераз вакыт дәшми уйланып торганнан соң:-Иншалла, котылырсыз, кадәри хәл тырышырбыз, Алла ярдәмсез калдырмас. Инде кофены эчик, – диде дә, икесе дә, кулларына касәләрен алып, тагы кофе эчәргә керештеләр.
Кофе тәмам булгач, Муса әфәнде китәргә җыенды. Господин Андреев аңа:

– Мин бүген-иртәгә эшләрне белешеп, сезгә барып чыгармын. Шунда эшне ничегрәк тотарга кирәклеге турында да киңәш итешербез,-диде.

– Бик яхшы, килегез, килегез,-диде Муса әфәнде һәм, саубуллашып, господин Андреевның өеннән чыгып китте.
Урамда аны атлары көтә иде. Коляскага утыргач, ул кучерга:

– Әхмәди байның өенә илт,-дип боерды.

– Яхшы,-диде кучер һәм, кузгалып китеп, бер биш-ун минуттан Проломный урамдагы өч катлы бер ташпулат каршысында атларны туктатты. Бу ташпулат Әхмәди Хәмитовның йорты иде.
Муса әфәнде, атыннан төшеп, йортка керде. Әхмәди бай, аны үзе каршы алып:

– Әйдә рәхим итегез, әйдә рәхим итегез,-дип кабатлый-кабатлый, бер бүлмәгә алып керде.
Бу бүлмә гаять биек зур бүлмә иде. Бүлмәнен идәненә кыйммәтле келәм җәелгән: тәрәзәсендәге хуш исле гөлләр һәм башкача өй җиһазларының яхшылыгы Әхмәди Хәмитовның бай адәм икәнлеген дәлилләп торалар иде. (...)

== 5 ==
Өченче көн җитте. Муса әфәнде белән Нигъмәтулла әфәнде иртән сәгать тугызда чәй эчеп утыралар иде. Нигъмәтулла әфәнде Муса әфәндедән:
– Бүген нинди дә булса төш күрдегезме? – дип сорап куйды.

– Бер нәрсә дә күрмәдем.-диде Муса әфәнде. – Сез үзегез күрмәдегезме соң?

– Мин дә бер нәрсә дә күрмәдем,-дип җавап бирде Нигъмәтулла әфәнде, аннары сүзне икенчегә борды:-Господин Андреев ни вакытта килер икән?

– Вакытын тәгаен әйтмәде, кем белсен ни вакытта киләсен... Шулай аны-моны сөйләшеп утырганда хадим кереп, Муса әфәндегә бер хат бирде. Хат господин Андреевтан иде. Ул рус телендә язылган иде. Тәрҗемәсе болайдыр:
&quot;Гыйззәтле Муса әфәнде!
Бүген сәгать унбердә сезгә киләм. Үзегез өйдә булып, Габденнәсыр әфәндене дә чакырыгыз. Андреев&quot;.
Эченнән: &quot;Габденнәсыр нигә кирәк булды икән?&quot;-дип, Муса әфәнде Габденнәсыр әфәндегә язу язды. (...)
Муса әфәнде, ялгызы калгач, тәһарәтләнеп, кәляме шәрифтән4 ясин5 сүрәсен укый башлады. Укып тәмам иткәч, тизме килерләр икән дип, сәгатькә карады. Сәгатьтә янә ун минуттан соң төгәл унбер булачак иде.
Янә биш минуттан соң хадим кереп:

– Габденнәсыр әфәнде килде, керергә рөхсәтме?-дип белдерде. Муса әфәнде:

– Рөхсәт! Рөхсәт! Керсен! – дип, урыныннан торып, Габденнәсыр әфәндене каршыларга чыкты.-Әйдә, рәхим итегез, әйдә, рәхим итегез!
Бераздан алар икәве бергә бүлмәгә керделәр. Муса әфәнде кунакка утырыр өчен урын күрсәтте. Габденнәсыр әфәнде күрсәтелгән урынга утыргач, саулык-сәламәтлек сорашып, хадимне чакырып:

– Безгә берәр касә кофе китерегез,-дип боерды.

– Яхшы, хәзер,-диде хадим.

Хадим чыгып киткәч, Габденнәсыр әфәнде Муса әфәндедән хәл-әхвәл сораштыра башлады. Муса әфәнде аңа үткән көнне үзенең Андреев янына баруын һәм господин Андреевның бүген сәгать унбергә монда киләчәген сөйләде.

Хадим ике касә күтәреп кереп өстәл өстенә куйды.

Муса әфәнде Габденнәсыр әфәндене:

– Кәрәм боерасыз6,-дип, кофе эчәргә чакырды.

Алар, өстәл янына килеп утырып, кофены эчә башладылар.

– Нигъмәтулла әфәнде кайда соң?-дип сорады Габденнәсыр әфәнде.

– Магазинга киткән иде, бераз эшләре бар икән, хәзер кайтыр,-дип җавап бирде Муса әфәнде.

Шулай тегене-моны сөйләшеп кофе эчкән арада Нигъмәтулла әфәнде кайтып та җитте. Ул, өйгә кереп, Габденнәсыр әфәндедән саулык-сәламәтлек сорашкач, Муса әфәндегә карап:

– Хәзер господин Андреев белән Әхмәди бай да киләләр,-диде һәм тәрәзәгә күзе төшеп:-Әнә килеп тә җиттеләр... Чыгып каршы алырга кирәк,-дип өстәде.

Нигъмәтулла әфәнде белән Муса әфәнде яңа килгән кунакларны каршы алырга чыктылар. Бераздан Әхмәди бай белән господин Андреев, бүлмәгә кереп, саулык-сәламәтлек сорашып, өстәл янына утырыштылар. Нигъмәтулла әфәнде, хадимне чакырып алып, тагы берәр касә кофе китерергә кушты. Ике-өч минуттан кофе килеп, аны эчә башлагач, господин Андреев, Габденнәсыр әфәндегә карап:

– Сез, газизем, Габдуллин номерларында торасыз шикелле? – дип сорау бирде.

– Әйе, Габдуллин номерларында торам.-диде Габденнәсыр әфәнде.

Янә бер-ике минут үткәннән соң, господин Андреев, Габденнәсыр әфәндегә карап, болай дип сүз башлады:

– Муса әфәнденең эшен, ягъни мәрхүмә Зөләйханың үтерелүен тикшерүне округ судына тапшырдылар. Зөләйханың үтерелүеннән соң тикшерүдә табылган нәрсәләр Муса әфәндене үтерүче итеп күрсәтәләр. Асылда Муса әфәнде үтерүче булмаса да. Сез, мөхтәрәм Габденнәсыр әфәнде, округ судында Муса тарафыннан шаһит булып, болай дип әйтерсез: Зөләйха үтерелгән көнне Муса әфәнде кич сәгать сигездә минем номерыма килеп, төнге сәгать уникедә кайтып китте дип. Сез хөкем йортында шулай сөйләсәгез, дустыгыз Муса әфәндегә бернинди дә зарар килмәс, ул котылып калыр. Озын сүзнең кыскасы, мәрхүмә Зөләйха үтерелгән кичтә Муса әфәнде минем номерымда иде, диярсез. Шул рәвештә сөйләсәгез, Муса әфәндегә хөкем йортында бер нәрсә дә булмас...

Господин Андреев сүзен тәмам иткәч, Габденнәсыр әфәнде, гәрчә Муса әфәнде ул кичтә аның номерына килмәгән булса да:
– Бик яхшы, – дип, господин Андреев өйрәткән сүзләрне хөкем йортында сөйләргә вәгъдә кылды. (...)

Әхмәди бай да, өенә кайткач, господин Андреев биргән бу гүзәл киңәш турында хатыны белән кызына сер итеп сөйләде. Хәдичә туташ, мондый сөенечле хәбәр ишетеп, кәгазьгә язып бетерә алмаслык дәрәҗәдә шатлык хисе кичерде.

== 6 ==
Господин Шубинның үткен-зирәк шымчы булуын Муса Салиховны тиз арада эзләп табуыннан, шәт, аңлагансыздыр. Господин Андреевның бишенче бүлектә без язып үткән киңәш-мәслихәтеннән соң өч-дүрт көн үткәч, иртәнге сәгать унберләр тирәсендә, Зөләйха үтерелгән номерга тентү ясаган суд тикшерүчесе үзенең өендә, чәй өстәле янында, господин Шубин белән икәүләп, әлеге вакыйга турында сөйләшеп утыралар иде.

– Бу үтерелгән Зөләйханың нинди хатын икәнлеге дә, кайсы шәһәрдән яисә авылдан килгән булуы да безгә мәгълүм түгел бит әле,-диде суд тикшерүчесе.

– Үтерелгән хатынның кайсы шәһәрдән яисә авылдан килгән булуы безнең өчен ул кадәр үк әһәмиятле түгел,-диде господин Шубин.-Безнең өчен иң әһәмиятлесе-Муса Салиховны кулга алу, чөнки Зөләйханы үтерүче ул икәңлегендә бернинди шик-шөбһә юк.
Бераз дәшмичә уйланып торганнан соң суд тикшерүчесе:

– Минемчә, Муса Салихов үтерүче түгел, хатынны бөтенләй башка кеше үтергән булырга кирәк, – диде.
Шубин, кулындагы кофе касәсен өстәл өстенә куеп, гаҗәпләнгән тавыш белән:

– Юк! Юк! Үтерүче Салихов икәнлегендә бернинди шик-шөбһә булырга мөмкин түгел,-дип каршы төште. (...)

Бераз туктап торганнан соң, Шубин сүзен дәвам иттерде: – Үткән кичне бер чәйханәдә ике татар үзара сөйләшә-сөйләшә чәй эчеп утыралар. Берсе әйтә: &quot;Хикмәти хода, ни өчен Муса Салихов ул мөсафирә хатынны үтерде икән?&quot; – ди. Икенчесе моңа болай дип җавап бирә: &quot;Бәлкем, ул хатынны бөтенләй Муса Салихов үтермәгәндер? Әгәр Муса Салиховның үтерүче икәнлеген исбатлый торган ачык дәлилләр булса, аны бу көнгә кадәр кулга алмыйча тотмаслар иде, һичшиксез кулга алган булырлар иде&quot;, – ди. Тегесе тагы: &quot;Юк, Салиховның үтерүче булуында бернинди шик-шөбһә юк, чөнки бөтен Казан халкы авызында бер сүз: Муса Салихов госманлы Төркиясенә качып китә имеш, ди. Үтерүче булмаса, ул госманлы мәмләкәтенә качарга уйлар идемени? Шул, аның үтерүче булуында һичнинди шик-шөбһә юк&quot;. Менә шулай озак кына сөйләшеп утырдылар да, чәйләрен тәмам итеп, чәйханәдән чыгып киттеләр. (...)
Суд тикшерүчесенең өендә господин Шубин үткән кичне чәйханәдә булган әлеге вакыйганы сөйләп бетергәч, суд тикшерүчесе:

– Хәер, ул хакта миңа да үткән көнне шәһәр почтасы аша бер хат килеп төште, – дип, утырган урыныннан торып, язу өстәле, янына барды да, тартмадан бер кәгазь чыгарып, аны Шубинга китереп бирде: – Менә ул хат!

Хат рус телендә язылган иде. Без аны татарчага тәрҗемә итеп бирәбез. Хатның эчтәлеге түбәндәгечә:
&quot;Господин суд тикшерүчесе! Гәрчә тикшерү вакытында сез эзләп тапкан нәрсәләр мәрхүмә Зөләйханы үтерүче Муса Салихов икәнен ачык дәлилләсә дә, ни сәбәбтәндер, сез аны кулга алмыйча торасыз. Күп кешеләрнең сөйләүләренә караганда, Муса Салихов чит илгә качарга җыенып йөри имеш. Хаклык тарафдары&quot;.Хатны язучы, үзенең чын исемен белгертмичә, әнә шулай &quot;Хаклык тарафдары&quot; дигән яшерен имзасын гына куйган иде. Хатны укып чыккач, господин Шубин:

– Әйе, дөрес яза, Салиховны бүгеннән калдырмый кулга алырга кирәк. Юкса чыннан да качып китүе бар, – дип нәтиҗә ясады.

Алар, икесе дә тын калып, берничә минут кофе эчү белән мәшгуль булдылар. Аннары суд тикшерүчесе, господин Шубинга карап:
– Алайса бүген полиция белән барып, Салиховны кулга алырга кирәк булыр,-диде. (...).


Әхмәди байның чакыруы буенча, Муса Салихов, Нигъмәтулла һәм Габденнәсыр әфәнделәр төгәл сәгать бергә Әхмәди байга миһман-кунак булып килделәр. Зал-гүрничә дип аталган зур бүлмәдә табын әзерләнгән иде. Табын янында безнең хикәябезгә кагылышлы сүзләр бик аз булды. Шуңа күрәме, Муса әфәнде, әңгәмәгә катышмыйча, күңелсезләнеп утырды. Аның эче поша, ниндидер билгесез, хәвефле нәрсәдән җаны тырнала иде.

Бу вакыт Хәдичә туташ үз ягында – зал белән янәшә, аңардан такта дивар белән генә аерылган бүлмәдә утыра һәм, Муса әфәндене бик тә күрәсе килгәнгә, берәр ярык-мазар юкмы дип эзләнә иде. Эзләнә торгач, тапты һәм шул ярык аша Муса әфәндене күзләп, теләгенә иреште. Муса әфәнде нәкъ әлеге ярык каршына утырган иде. Кыскасы, Хәдичә туташ, ярык аша Муса әфәнденең моңсу катыш гайрәтле һәм күркәм йөзен күзәтеп, ашкынулы бер ләззәт хисе кичерде. Муса әфәнде үзе дә, башка кунаклар да Хәдичә туташның болай ярыктан карап торуын бөтенләй сизмәделәр.

Әйткәнебезчә, бу мәҗлестә хикәябез өчен зарур сүзләр сөйләнмәде. Мәҗлес сәгать дүртләрдә тәмам булды, шуннан соң һәрбере үз өйләренә кайтып киттеләр. Өйгә кайткач, Муса әфәнде белән Нигъмәтулла әфәнде, тәһарәт алып, икенде намазын укыдылар. Ә кич сәгать җиделәрдә полиция килеп, Муса әфәндене чәй эчеп утырган җиреннән кулга алып, төрмәгә алып китте. (...)

== 7 ==
Муса әфәнде төрмәгә ябылганның икенче көнендә, вакытның бик иртә булуына да карамастан, – иртәнге намаз вакытында ук, – Әхмәди бай, Нигъмәтулла әфәнде, Габденнәсыр әфәнде һәм господин Андреев, тоткын Мусаның хәлен белер өчен төрмәгә килеп, төрмә башлыгының рөхсәте белән, Муса әфәнде ябылган камерага керделәр. Муса әфәнде ялгызы утырган бу камера, гадәттә ат караклары ябыла торган кысан, караңгы, пычрак һәм суык камералардан аермалы буларак, шактый зур, якты һәм җиһазлы бүлмә иде. Өстәл, урындык, карават – һәммәсе бар. Кыскасы, Муса әфәнде асылзатлар камерасына урнаштырылган иде.

Әхмәди бай белән Нигъмәтулла әфәнде Мусага дип алып килгән азык-төлек, аш-суларны өстәл өстенә бушаттылар. Господин Андреев та, башкаларга сиздермичә генә, Әхмәди байның кызы Хәдичә биреп җибәргән хатны Муса әфәнденең кулына сонды.

Муса әфәнде, уйлаганның киресенчә, хәсрәткә баткан кеше булып күренми иде. Күрәсең, ул бу бәладән котылырмын, төрмәдән тиз чыгармын дип уйлый иде. Күрешергә килүчеләр дә әңгәмә барышында аның бу өметен куәтләргә тырыштылар, ә господин Андреев:
– Бер дә хәсрәтләнмәгез, бер нәрсә дә булмас, тиз чыгарсыз! – дип әйтеп үк куйды.

Сизгер укучым! Мин дә Муса әфәндегә бер нәрсә дә булмас, ул төрмәдән тиз котылып чыгар дип өмет итәм. Сезнең уегыз да шулай булса иде! (...)

Муса әфәнде исә, хәл белүчеләр китүгә, Хәдичә туташның хатын ачып укырга тотынды. Хатта түбәндәге сүзләр язылган иде:
&quot;Гыйззәтле Муса әфәнделәре! Сезнең көч-гайрәт балкыган нурлы йөзегезне әүвәл мәртәбә күргәнемнән бирле минем бөтен җаным-тәнем шулкадәр әсәрләнде ки, инде менә ничә көннәр хыялымда шул күрекле йөзегез гәүдәләнә, колагыма сезнең матур-татлы сүзләрегез ишетелә, төннәрендә сез газизләрне төштә күреп күңелем хушлана. Көндезләрендә дә, газизем Муса әфәнде, сез йөрәк бәгъремне күз алдына китереп, юану-зәвекъләнүдән үз-үземне тыярга тәкатем калмады, тәмам гыйшык дәртенә баттым. Шул сәбәпле менә сез газизләргә бер-ике юл хат язарга җөрьәт иттем. Мине бәхетле иткән нәрсә – ул сезнең котылып чыгуыгыз һәм миңа булган мәхәббәтегез! Иншалла, котылырсыз, хәсрәткә бирелмәгез, хәзрәти Йосыф галәйһиссәлам кыйссасын хәтергә төшерегез. Аллаһы Тәбарәкә вә Тәгалә сезләргә һәм безләргә сәламәтлек биреп, көннән-көн мәхәббәтләребезне арттырсын, амин! Җан вә йөрәктән гашыйкаңыз – Хәдичә&quot;.

Муса әфәнде бу хатны укыгач бик сөенде. Чөнки Муса әфәнденең төрмәгә ябылуы Хәдичә туташның аңа булган мәхәббәтен киметмәгән иде-хатны укып, ул шул нәрсәне аңлады. Хәдичә туташ исә Муса әфәнденең төрмәгә ябылуын ишеткәч бик тә кайгырган иде. Хәзер исә, господин Андреев килеп, Муса әфәндегә бер нәрсә дә булмас дип дәлилләп сөйләгәч, аның хәсрәте бермә-бер кимеде, күңеле тынычланып калды. (...)


== 8 ==
Сабырсызланып көткән унбишенче апрель җитте.
Бүген хөкем йортында Зөләйханы үтерү эше карала, күрик, ни булыр?!

Вакытның бик иртә булуына да карамастан, таң белән үк, хөкем йорты янында төрле җенес, төрле милләттән бик күп халык җыелган иде. Татарлар һәм руслар, ирләр һәм хатын-кызлар... Татарлар гел сәүдәгәр халкыннан гына булмыйча, араларында нәфис яки зәгыйфь чырайлы, сары яки нурлы йөзле япь-яшь адәмнәр дә бар иде. Болары-укучылар, мәдрәсә шәкертләре иде. Шулай ук руслар арасында да төрле-төрле халык: офицерлар, студентлар, адвокатлар һәм төрле катлау сәүдәгәрләр күзгә ташлана иде. (...)

Ниһаять, кешеләр җыела башлаудан берничә сәгатьләр вакыт үткәч, ишекләр ачылып, зарыккан халык, бер-берсен баса-кыса, этешә-төртешә, хөкем йорты эченә су кебек агылып керә башлады. Алдан кергәннәр биек мәхкәмә7 залындагы агач эскәмияләрнең алгы сафларыннан урын алу бәхетенә ирештеләр. Соңрак кергәннәр – арттагы эскәмияләргә утырыштылар. Бераздан барлык эскәмияләр тыгызланып утырган кешеләр белән тулды. Эскәмияләрдән урын ала алмый калганнар, дүртәр-бишәр кешеле төркемнәргә бүленеп, саф араларындагы буш урыннарга бастылар. Залга җыелган халык арасында, әлбәттә, Әхмәди бай белән Нигъмәтулла әфәнде дә бар иде.
Менә бер-бер артлы присяжный заседательләр – антлы утырышчылар килә башлады. Хөкем эшләре приставы, секретарь-сәркәтиб ярдәмчесе дә күренде. Соңгысы хөкем барышында кирәк булачак кәгазьләрне тәртип белән өстәл өстенә тезеп куйды.

Җыелган халык сабырсыз бер халәттә утырыш башланганны көтә иде. Кайберәүләр, эш юктан эш булсын дигәндәй, үз белгәненчә Муса әфәндене хөкем итә. Гомум тавыш эчендә һәр кешенең дә ни әйткәнен ачык ишетеп булмый. Әнә алдагы эскәмияләрнең берсендә бер бай белән бер шәкерт янәшә утырганнар да үзара әңгәмә корып җибәргәннәр.
Шәкерт байга:

– Галиәхмәт абзый, инде хөкем тиз башланыр, әнә ахун хәзрәтләре дә килде,-диде. (...)

– Кайда, кайда ахун хәзрәтләре?

– Әнә! – дип, шәкерт икенче бүлмәнең ачык ишегенә таба кулы белән ишарә ясады.
Галиәхмәт бай, ачык ишек аша икенче бүлмәдәге ахун хәзрәтләрен күреп:

– Әйе, ул! Болай булгач, тиз башланыр, – диде.

Бераздан ахун хәзрәт залга чыгып, махсус үзе өчен хәзерләнгән кәнәфигә барып утырды. Ахун хәзрәтләрен залдагы бөтен мөселман җәмәгате аягүрә басып, олылап каршылады һәм үр үз урынына барып утырганга кадәр шулай аяк өсте торды. Ахун хәзрәт кергәнче урын таба алмыйча, урынлы кешеләргә көнләшүле күз карашы ташлап, аптырап басып торган берничә мөселман, ахун хәзрәтне олылап каршылагандагы гомум хәрәкәттән файдаланып, кысыла-тыгызлана, эскәмиядән үзләренә урын алып өлгерделәр.
Ахун хәзрәтләренең өстендә яшел чапан, башында биек ак чалма, үзе озын буйлы, какча гәүдәле, зур ак сакаллы, яше җитмешләргә җиткән мәһабәт һәм кыю карашлы бер карт иде. Залга җыелган бар халык – мөселманнары да, руслары да – ахун хәзрәтнең нурлы йөзеннән күзләрен алмый карап тордылар. (...)

Янә ярты сәгатьләп вакыт үтте. Антлы утырышчылар, һәммәсе җыелып бетеп, урыннарына утырдылар. Халыкның зарыгып-тилмереп көткән минутлары җитте. Хөкем эшләре приставы:

– Җәмәгать, торып басыгыз! Суд килә!-дип боерды.

Халык, бердәм кубып, аягүрә басты. Көмеш якалы хакимнәр-судьялар керде. Алар озын өстәл янына барып утырышкач, залдагы кешеләр дә үз урыннарына иңделәр.

Шуннан соң антлы утырышчыларны сайлау башланды. Бу сайлау беткәч, араларыннан берсен старшина иттеләр. Мөселман шәһитләр белән антлы утырышчыларны ахун хәзрәт ант кылдырды. Рус булганнарын батюшка-поп ант иттерде.
Ниһаять, баш хаким-рәис, хөкем эшләре приставына карап:

– Үтерүдә гаепләнүчене алып керегез!-дип боерды. Пристав шундук залдан чыгып китте. Бер-ике минуттан ишек яңадан ачылды, һәм хөкем залына әүвәл – пристав, аның артыннан мылтыклы ике солдат арасында Муса Салихов килеп керде. Муса әфәнде гаепләнүчеләр эскәмиясенә барып утырды, аның як-ягына, мылтыкларын тотып, әлеге ике солдат сакка басты.
Хөкем башланды. Хаким-рәис, Муса Салиховка мөрәҗәгать итеп:

– Зөләйха исемле хатынны үтерүдә үзегезне гаепле саныйсызмы? – дип сорады

Муса әфәнде, урыныннан торып, көр тавыш белән:

– Юк, мин үтерүче түгел! – дип җавап бирде.

Шуннан соң суд-хөкем сәркәтибе торып басты һәм борыны өстендәге күзлеген җайлабрак куйды да Зөләйханы үтерүдә гаепләнгән Муса Салиховның җинаять эше-гамәле язылган кәгазьне укырга кереште. (...)

Шәһитләрдән сорау алу башланды. Беренче булып швейцар җавап бирде. Ул Муса әфәнденең кич сәгать сигездә мәрхүмә Зөләйха белән бергә мөсафирханәгә килүен һәм төнге сәгать уникедә кире кайтып китүен сөйләде. Киткән чакта үзенә өч сум чәйлек бирүен дә әйтте.
Зөләйханың үле гәүдәсен беренче булып күргән хадимә-хезмәтче хатын да үзенең белгәннәрен түкми-чәчми сөйләп бирде.
Судка мөсафирханә хуҗасы Габдуллин да шаһит буларак чакырылган иде.
Нәүбәт Габденнәсыр әфәндегә җитте.

– Сез бу эштә ниләр беләсез?-дип сорады аңардан хөкем рәисе.
Габденнәсыр әфәнде аз гына уйланып торганнан соң:

– Зөләйха үтерелгән көнне Муса әфәнде кич сәгать сигездә минем номерга килеп, төнге уникедә өенә кайтып китте. Мин шуннан башканы белмим, – диде.

Господин прокурор, утырган җиреннән торып һәм хөкем рәисенә таба йөзе белән борылып:
– Мин шәһиттән сорар идем: ул Муса Салиховның нәкъ кич сигез сәгатьтә килеп, уникедә кайтып китүен ничек шулай төгәл истә калдырды икәң? Бәлки, Муса Салихов кич җиделәрдә килеп, сәгать унберләрдә үк кайтып киткәндер? – дип үзенең шиген белдерде.
Прокурорның соравына каршы Габденнәсыр әфәнде:

– Господин прокурор! Мондый сорау сезнең тарафтан урынлы түгел. Онытмаган булсагыз, мин ярты сәгать элек кенә бу эш хакында дөресен сөйләргә ант иттем. Мин ялганчы түгел!-диде һәм бу җавабы белән адвокат господин Андреевны тәмам куандырып җибәрде.
Шуннан соң хөкемгә рәислек итүче мәрхүмә Зөләйха яшәгән номерның ике катлы тәрәзәсе арасыннан табылган сурәт мәсьәләсенә күчте. Бу ерткаланган сурәт-рәсемнең Муса әфәнде сурәте икәнлеген язган идек инде. Господин Андреев, хөкем рәисеннән рөхсәт алып, Габденнәсыр әфәндегә мондый сорау бирде:

– Сез Зөләйха үтерелгән номерда торган идегезме?

– Әйе, торган идем, – диде Габденнәсыр.

– Кайчан, күптәнме?

– Мин анда мәрхүмә Зөләйха килгәнгә кадәр бер-ике атна элегрәк тордым.

– Әйтегез әле, сез ул номерда торган вакытта гаепләнүче Салиховның нинди дә булса сурәтен ерткалап, номер тәрәзәсенең кече капусы-форточкасы аша урамга ташларга теләмәдегезме? Уйлагыз әле, хәтерегезгә төшмәсме?

Габденнәсыр әфәнде хөкем рәисенә таба йөзен борды:

– Господин председатель! Господин адвокат миннән сорый: мин Муса Салиховның сурәтен ерткалап, номер тәрәзәсе капусыннан – форточкасыннан урамга ташларга теләмәдемме? дип. Белдерәмен: мин андый вак нәрсәләрне бу кадәр вакыт хәтеремдә саклый алмыйм.
Шаһит Габденнәсырдан сорау алу тәмам булгач, судьялар, тәнәфес ясап, ашарга-эчәргә чыгып киттеләр.

Бер ярты сәгатьләп вакыт үткәч, судья-хакимнәр кереп, әүвәлге урыннарына барып утырдылар. Зал тынып калды. Шул тынлыкта прокурор, урыныннан торып, рәислек итүчегә:

– Минем номерлар хуҗасы господин Габдуллинга соравым бар,-диде.

Хаким-рәис мөсафирханә хуҗасы Габдуллинны чакыртты. Ул кергәч, прокурор болай дип сорау башлады:

– Господин Габдуллин! Сез бу эштә шаһит сыйфатында катнашкан Габденнәсыр Хәбибуллинны беләсезме?

– Беләм, бик яхшы беләмен, – диде Габдуллин. – Ул минем мөсафирханәдә инде күптәннән бирле тора.

– Яхшы. Алайса уйлап карагыз әле, бәлки исегезгә төшәр: мөсафирә Зөләйха үтерелгән кичтә Габденнәсыр Хәбибуллин өйдә идеме?
Гаҗәп! Нигә әле господин прокурор мөсафирханә хуҗасына шундый сәер сорау бирә? Хәтта судьялар да моңа ничектер гаҗәпләнеп куйдылар. Әмма, төптән караганда, прокурорның соравы шактый хикмәтле, мәгънәле сорау иде.
&quot;Мөсафирә Зөләйха үтерелгән кичне Габденнәсыр әфәнде өйдә идеме, әллә юкмы?&quot; – дип, берникадәр вакыт үзалдына уйлап торды Габдуллин, аннары, ныклы бер фикергә килеп:

– Юк! Юк, господин прокурор! Ул кичне Габденнәсыр әфәнде өйдә юк иде,-дип җавап бирде.-Өйдә булмау гына түгел, ул гомумән Казанда юк иде. Мин яхшы беләм, ул өйдә юк иде... Кич сәгать алтыда ук ул мөсафирханәдән китеп барды.

Адвокат господин Андреев, урыныннан торып, мөсафирханә хуҗасы Габдуллинга карап:

– Ничек әле сезнең хәтерегезгә төште Габденнәсыр Хәбибуллинның ул кичне өйдә булмавы?-дип сорады.

– Габденнәсыр Хәбибуллинның ул кичне өйдә булмавын бер кәгазь-язу таныклык итә. Теләсәгез, күрсәтә алам, ул кәгазь минем янымда, – дип мөсафирханә хуҗасы, кесәсеннән бер кәгазь чыгарып, хөкем рәисенә илтеп бирде.

Кәгазьдә русча түбәндәге сүзләр язылган иде:

&quot;Мәрхәмәтле Габдуллин әфәнде! Бүген кичен сәгать алтыда мин Кышкарга китеп барам, шул уңай белән миңа яхшы атлардан җигүле бер пар ат хәзерләтсәгез иде. Барып килү хакы күпме булыр, аны минем хисапка языгыз. Габденнәсыр&quot;.

Шуннан соң кәгазьгә язылу вакыты – елы һәм көне куелган иде. Язылу көне мөсафирә хатын үтерелгән көнгә туры килә иде.

– Шаһит Габденнәсыр Хәбибуллинны чакырыгыз! – дип әмер бирде хөкем рәисе.

Залдагы халык, сулыш алырга да җөрьәт итмичә, тынып калды.

Габденнәсыр әфәнде яңадан хакимнәр каршына кереп басты. Хөкем рәисе аңа Габдуллин биргән кәгазьне сузды. Габденнәсыр әфәнде кәгазьдә язылганны берничә кат укып чыкты да, берни дә әйтмичә, аны кире рәискә кайтарып бирде.

– Йә, ни әйтерсез бу хакта? – диде хөкем рәисе. – Монда язылганнар бая сез сөйләгәннәргә каршы килә. Бу язу сезнең кул белән 
язылгандыр бит? Әгәр шулай икән, димәк, сез мөсафирә хатын үтерелгән төндә өйдә булмаган булып чыга. Дөресме шул?

– Монда нәрсәдер буталган булса кирәк, – дип, үзгәргән тавыш белән җавап бирде Габденнәсыр әфәнде. – Язу, әлбәттә, минем кул белән язылган, ләкин ул көнне мин Кышкарга бардыммы, юкмы – ачык кына әйтә алмыйм. Ахрысы, бармадым.
Шулчак гаепләнүче Муса Салиховның:

– Мөсафирә хатын үтерелгән кичне мин Габденнәсыр әфәнде янында булмадым! Мин аның янына үтерешкә кадәр берничә көн алдан барган идем! Габденнәсыр әфәнде көннәр хисабында ялгыша, – дип кычкырып әйткән тавышы яңгырады. Залдагы бөтен халык гаҗәпләнүдән аһ итте.

– Алайса, ул кичне, мөсафирә хатын үтерелгән кичне, сез кайда булдыгыз соң?-дип сорады хөкем рәисе.

– Мин сезнең бу соравыгызга җавап бирергә теләмим, – диде Муса әфәнде.

Адвокат господин Андреев чак кына чәчен йолыкмый, ә прокурор эченнән сөенеп утыра иде.

Шәһитләрдән сорау алу беткәч, гадәттәгечә, прокурор сүз алды. Ул мөсафирә хатынны үтерүдә Муса Салиховның ни рәвешле гаепле икәнен, аның җинаяте нинди дәлилләр белән расланганын шулкадәр ышандырырлык һәм тәэсирле итеп сөйләде ки, тыңлаучыда Муса әфәнде гаепсез табылыр, җәзадан котылыр дигән өметнең әсәре дә калмады.

Прокурордан соң сүз адвокат Андреевка бирелде. Ул да бик озак-бер сәгать чамасы сөйләде. (...)

Антлы утырышчылар киңәшмәсе ярты сәгать чамасы дәвам итте. Ниһаять, зең-зең итеп кыңгырау шылтырады. Бу – антлы утырышчыларның киңәшмәсе тәмамлануына ишарә иде.

Ишектә иң элек судьялар күренде. Алар артыннан антлы утырышчылар кереп, һәммәсе дә озын өстәл янындагы урыннарына барып утырдылар. Старшина дигәне кулына киңәшмә карары язылган кәгазьне тоткан иде.

Залдагы җәмәгать һәм Муса әфәнде, нәрсә укыр икән дип, старшинаның авызына төбәлеп катты. Старшина исә, киеренке тынлыкны юри озаккарак сузарга теләгәндәй, кулындагы кәгазьне әйләндергәләп, бераз вакыт алдына каранып торды. Аннары борынына атландырган күзлеген төзәтте дә ашыкмыйча гына укырга кереште:

– &quot;Казанның почетлы гражданы Муса Салихов Зөләйха исемле мөсафирә хатынны үтерүдә гаеплеме? Әйе, гаепле!..&quot;

Старшина авызыннан &quot;гаепле&quot; дигән сүз чыгуга ук Муса әфәнде, бөтен аяк буыннары йомшарып, ихтыярсыз урынына чүкте.

Антлы утырышчыларның киңәшмәсе мөсафирә хатынны үтерүдә гаепле дип тапкан Муса Салиховка нинди җәза тиешлеге хакында хөкем карары чыгару өчен, судьялар, гадәттәгечә, икенче бүлмәгә кереп киттеләр. Унбиш-егерме минут үткәннән соң алар янәдән залга чыкты. Хөкем рәисе кабул ителгән карарны укыды. Карарның нәтиҗәсе бу иде: &quot;Муса Салиховны ун елга каторга хезмәтенә хөкем итәргә&quot;.
Шулай итеп, хөкем тәмам булды.

Халык һәм хөкем әһелләре тарала башлады. Муса әфәндене залдан үле кешедәй күтәреп алып чыктылар.


Вакыт – кич. Төн уртасы якынлашып килә. &quot;Царьград&quot; чәйханәсендә Габденнәсыр әфәнде белән мөсафирханә хуҗасы Габдуллин чәй эчә-эчә сөйләшеп утыралар. Муса Салиховка хөкем тәмамланганнан соң алар туп-туры монда килгәннәр иде.

Алар килгәндә чәйханәдә беркем дә юк иде. Ләкин дүрт-биш минутлар үткәч, чәйханәгә бер исерек рус килеп керде. Керде дә, Габденнәсыр әфәнделәрдән бер-ике өстәл аша гына урынга утырып, чәйханә хадименнән аракы китерүен таләп итте.

– Әүвәл акчасын бирегез, юкса түләми онытып китәрсез,-диде хадим.

Исерек рус:

– Сез, нәрсә, акчам юктыр дип уйлыйсызмы әллә? Менә күпме акчам бар!-дип, кесәсеннән бер уч көмеш акча чыгарды. – Юк, онытмамын, түләрмен, китерегез.

Ике-өч минут эчендә исерек рус өстәле өстенә соралган кадәр аракы килеп утырды. Бер-ике касә эчкәннән соң ул, тәмам мәлҗерәп, утырган җирендә йоклап та китте.

Габденнәсыр белән Габдуллин әфәнделәр исә, йокыга киткән исерек руска игътибар да итмәстән, үзара сөйләшә-сөйләшә чәй эчүләрендә булдылар.

– Йә, энем, кичә миңа язып биргән язуыгыз эшне ничек үзгәртте, ә? – диде Габдуллин. – Әгәр ул язу булмаса, Муса Салиховны үтерүдә гаепли алмаслар, ул котылып калыр иде. Димәк, Муса әфәндене гаепле иткән төп дәлил сезнең шушы ялган язуыгыз булды. Сез бит ул кичне, үтерү булган кичне, өйдә идегез. Асылда бу – безнең зур гөнаһыбыз. Сезнең ялган язуыгыз аркасында Муса әфәнде нахактан ун еллык каторга хезмәтенә җибәреләчәк.

Габденнәсыр әфәнде аның сүзләренә каршы:

– Бик яхшы, барсы да минем файдага, – дип җавап бирде. – Югыйсә янә бер-ике айдан соң Әхмәди байның кызы белән йөз мең акчасы Муса Салихов милкенә күчәчәк иде. Хәзер исә ул байлык бер-ике ай эчендә минем милкемә керәчәк.

Габденнәсырның бу сүзләреннән соң Габдуллин, нәрсәдер уйлагандай, бераз вакыт дәшми торды, аннары:
– Белеп булмый, Әхмәди бай үзенең кызын, бәлки, сезгә бирмәс,-дип куйды.

– Бирер! Бирер!-дип кабатлады Габденнәсыр.-Күрерсез, ничек кенә бирер әле. Хәзер комачау итәрлек бер нинди киртә калмады. Әхмәди байның гүзәл кызы Хәдичә туташ белән йөз мең сум акчасы – һичшиксез минеке булыр!

Чәй өстәле янында шулай сөйләшә-сөйләшә утырып, Габденнәсыр әфәнде белән Габдуллин өйләренә сәгать берләрдә генә кайтып киттеләр. (...)

Инде &quot;Царьград&quot; чәйханәсенә аракы сорап кергән исерек руска килсәк, ул да гади бер кеше түгел, ә мәгълүмегез шымчы господин Шубин иде. Һәм ул исерек тә түгел иде. Йоклаган булып кыланса да, асылда йокламый да иде. Татарча аңлый-сөйләшә белү генә түгел, татарча укый да, яза да белгән господин Шубин үзенең зирәк акылы белән чәйханәдә Габдуллин һәм Габденнәсыр әфәнде арасында барган әңгәмәнең серле мәгънәсенә, сез укучылар кебек үк, бик тиз төшенде. (...)

== 9 ==
Икенче көнне, иртәнге сәгать унберләрдә, Нигъмәтулла әфәнденең өендә Әхмәди бай белән өй хуҗасы чәй табыны янында сөйләшеп утыралар иде. Алар хәзер генә Муса әфәнденең хәлен белеп кайтканнар. Муса әфәнде сырхауланып киткән икән, шуңа күрә Әхмәди бай белән Нигъмәтулла әфәнденең кәефләре аеруча төшенке; сүз саен: &quot;Йа Аллаһы, әстәгъфируллаһ!&quot;-дип кабатлыйлар; &quot;Бер дә юкка һәлак булды! Ун ел каторга хезмәте бит, ничек түзмәк кирәк! &quot;-дип офтаналар иде.

Шулай кайгырышып утырганда хезмәтче кереп:

– Господин Андреев килде. Рөхсәт бармы? – дип белдерде.

– Рөхсәт, рөхсәт, керсен! – диде өй хуҗасы.

Ярты минуттан ишектә сезгә мәгълүм адвокат – господин Андреевның озын гәүдәсе күренде.
– Сәламәтләрмесез?

– Әлхәмделилла, Аллага шөкер! – диде Нигъмәтулла әфәнде һәм утырыр өчен кунакка өстәл яныннан урын күрсәтте.
Андреев утырды. Бүлмәдә беразга гына тынлык урнашты. Сүзне беренче булып Әхмәди башлап җибәрде.

– Җинаять көнендә Муса әфәнде Габденнәсырга бармаган булгач, кайда булган соң ул?-дип сорады ул господин Андреевтан.-Сезгә, адвокат кешегә, Муса әфәнде бу турыда сер итеп сөйләгәндер бит?

– Дөрес! Дөрес! Муса әфәнде бу хакта миңа барлык серләрен сөйләде. Әмма сер итеп әйтелгәнне башка кешегә фаш итүне мин үзем өчен зур гаеп саныйм. Сезгә фәкать шул кадәресен генә әйтә алам: Муса әфәнде үтерүче түгел! Гәрчә үтерүче буларак гаепләнсә дә.
– Йа Хода! Ни була инде бу? Кешене бер гаепсезгә каторга хезмәтенә озатсыннар имеш! – дип куйды Нигъмәтулла әфәнде, еларга җитешеп.
Әхмәди бай да күз төпләрен сыпырып алды. Бераз вакыт тын гына утырганнан соң, Нигъмәтулла әфәнде господин Андреевтан:
– Инде Муса әфәндегә ярдәм итәрдәй бүтән бер юл да юкмыни?-дип сорады.

– Нишләп булмасын, бар андый юл. Тик аның өчен күп акча кирәк,-диде Андреев.

Нигъмәтулла әфәнде белән Әхмәди бай, утырган җирләреннән дәррәү торып, өсте-өстенә сораулар яудырырга тотындылар:
– Нинди юл ул? Сөйлә, тизрәк сөйлә!

– Акча күпме кирәк булса да, табарбыз!

– Әйе, акчадан тоткарлык булмас!

– Тизрәк сөйлә, нинди юл ул? Господин Андреев:

– Юлы менә мондый,-дип, фикерен аңлата башлады.-Әйткәнемчә, Муса әфәнде Зөләйханы үтерүче түгел. Димәк, безгә хәзер иң мөһиме – чын үтерүчене табу. Чын үтерүче табылгач, Муса әфәнде дә каторга хезмәтеннән котылып, иреккә чыга дигән сүз. Ләкин бу эш өчен күп акча кирәк булыр. Акча бирергә разый булсагыз, мин Зөләйханы үтергән җинаятьчене эзләп табу эшен үз өстемә алам. Мин аны һичшиксез эзләп табачакмын!

Әхмәди бай белән Нигъмәтулла әфәнде Зөләйханы үтергән чын җинаятьчене эзләп табарга күпме акча кирәк булса, шулкадәр акчаны господин Андреевка бирергә вәгъдә кылдылар. (...)

Суд тикшерүчесе белән әңгәмәсе вакытында Андреев, әлбәттә инде, алдагы көнне булган хөкемнең нәтиҗәсе турында сүз кузгатты һәм:
– Муса Салиховны нахактан һәлак иттек, гөнаһысы сезгә төшәр!-диде.

Суд тикшерүчесе исә:

– Гөнаһысы ни өчен миңа төшсен икән? Муса Салиховның каторга хезмәтенә хөкем ителүенә мин сәбәпче түгел ич! – дип җавап кайтарды.
– Бәлки, тулысы белән сәбәпче дә түгелсездер. Ләкин тикшерү вакытында хата юл белән китеп, Муса Салиховны җинаятьче итеп күрсәтә торган нәрсәләрнең һәммәсен сез тупладыгыз бит. Инде, тырышлыгыгызның нәтиҗәсен күреп, бик тә шатлана торгансыздыр. Җинаяте булмаган кеше, үтерүдә гаепләнеп, каторга хезмәтенә китә.

– Гаҗәеп хәл!-диде суд тикшерүчесе.-Хөкем карары дөресме-юкмы, мин моңа сәбәпче түгел. Муса Салиховка бу эштә никадәр ярдәм итәргә теләсәм дә, мин булдыра алмыйм, моның өчен минем дәлилләрем, көч-куәтем юк.

– Алай түгел! Алай түгел! Ярдәм итәргә сезнең көч-куәтегез бар!

– Ничек инде алай көч-куәтем бар?!

– Менә ничек ярдәм итәргә көч-куәтегез бар, – дип кабатлады господин Андреев һәм суд тикшерүчесенә бая Әхмәди бай һәм Нигъмәтулла әфәнде белән булган әңгәмәне сөйләп бирде.-Безгә чын үтерүчене эзләп табарга кирәк. Сез шул эш өчен безгә бер яхшы шымчы бирегез. Без исә чын җинаятьчене эзләп табарбыз. Чын җинаятьче табылгач, Муса Салиховны да азат итәрләр. Йә, сез ни дисез?
– Ни дим, яхшы фикер. Без кадәри хәл ярдәм итәргә тырышырбыз. Тик бу эштә шымчының бик зирәге кирәк булыр. Мин сезгә господин Шубинны тәкъдим итәм, аңа бу эш яхшы ук таныш та.

– Бик яхшы, бик яхшы. Алайса бүген үк господин Шубинны безгә җибәрегез, – дип, господин Андреев саубуллаша башлагач, суд тикшерүчесе, аны туктатып:

– Сабыр итегез, господин Шубин монда, минем өемдә. Күрергә теләсәгез, ул хәзер керер, – диде дә шундук бүлмәдән чыгып та китте.
Бераздан ул, господин Шубинны ияртеп, яңадан господин Андреев янына килеп керде. Суд тикшерүчесе, Шубинга карап:

– Менә господин адвокат әйтә, Зөләйханы үтерүче Муса Салихов түгел, ди. Чын җинаятьчене эзләп табарга теләк белдерә. Чын җинаятьче табылгач, әлбәттә, Муса Салихов азат булачак. Сез шул чын җинаятьчене эзләшергә ризамы? – диде.

– Баш өсте, бик ризамын. Эзләшербез. Йөзгә кара килмәс дип уйлыйм. Җинаятьчене эзләп табарбыз. Миңа инде үтерүченең кем икәне дә мәгълүм. Муса Салихов, бичара, үтерүдә гаепләнеп, хөкем ителсә дә, ул үтерүче түгел.

Господин Шубин авызыннан мондый сүзләрне ишеткәч, суд тикшерүче белән адвокат, гаҗәпләнеп, икесе берьюлы:

– Алайса кем сон Зөләйханы үтерүче? Кем, тизрәк сөйлә?-дип кычкырып җибәрделәр

– Зөләйханы үтерүче – Габденнәсыр Хәбибуллин, башка кеше түгел, – дип җавап бирде Шубин.

Суд тикшерүчесе белән адвокат, ни дияргә дә белмичә, аптырашка калып, берникадәр вакыт дәшми тордылар, аннары господин Шубиннан:
– Зөләйханы үтерүче Габденнәсыр Хәбибуллин икәнен сез каян белдегез? – дип сорадылар.

Господин Шубин хөкем тәмамланган кичне &quot;Царьград&quot; чәйханәсендә булган вакыйганы сөйләп бирде. (...)

== 10 ==
Муса әфәнденең авырып китүен язган идек. Авыру көннән-көн көчәя барганлыктан, Муса әфәндене төрмә камерасыннан төрмә шифаханәсенә күчерделәр. Шулай ук, кайгы-хәсрәттән, Хәдичә туташта да күкрәк авыруы башланган иде. Олуг табиб-докторларның киңәше буенча, аның авыруына дәва-Самара губернасына барып кыргыз кымызы эчү иде. Әхмәди бай, әлеге табибларның киңәшен тотып, җәйне кымыз эчеп уздыру өчен, Самара шәһәреннән биш-алты гына чакрым җирдә аренда хакы түләү шарты белән дача яллаган һәм озакламый бөтен өй җәмәгате-гаиләсе белән шунда китәчәк иде.

Әхмәди бай Самарага киткәндә господин Андреев төрмәдәге Муса әфәнденең сырхавы һәм тикшерү эшләре барышы турында Әхмәди байга атна саен ике тапкыр хат аша хәбәр җибәреп торырга вәгъдә бирде.

Көннәр гадәтчә уза, тикшерүче затларның эшләрендә дә артык дикъкатькә лаек яңалыклар юк иде. Господин Шубин, әүвәлгечә, Зөләйханы үтерүче Габденнәсыр дип гөман кыла иде. Шул сәбәпле, Шубинның киңәше буенча, Габденнәсырның җинаятен төгәл ачыклау өнен, мәгълүмебез шымчы Иванов, аена ун сум көмеш хак белән, мөсафирләргә хезмәт күрсәтүче лакей-хадим сыйфатында Габдуллин номерларына эшкә урнашты.

Господин Шубин кебек үк дәрәҗәдә булмаса да, господин Иванов та зирәк шымчылардан иде.

Габденнәсыр әфәнде исә көннәрен Хәдичә туташ турында уйлап уздырды. Ул хәтта, Хәдичә туташны үзенә кәләшлеккә сорап, Әхмәди байга хат язарга да теләгән иде, тик җөрьәте җитмәде. Яучы-башкода җибәрмәкче булды, ахырда аны да мәгъкуль күрмәде. Ниһаять, уйлана торгач, Самарага үземә барырга кирәк дигән ныклы фикергә килде. Анда үзе барса, аның Әхмәди байга еш-еш кунак булып йөрү мөмкинлеге туачак, шунда, бәлкем, эшләрнең җаена карап, ул Хәдичә туташ мәсьәләсен дә хәл итә алыр. (...)

Самавыр өстәлгә менеп утыргач, Габденнәсыр әфәнде, хезмәтчегә карап:

– Василий, мин иртәгә сездән китәмен, – диде.

– Кая алай китәсез, әфәндем?

– Самарага, кымыз эчәргә китәм.

– Кымыз эчәргә? – дип, гаҗәпләнеп кабатлады хезмәтче. – Сезгә кымыз эчү нигә кирәк? Сез авыру түгел ич!
Габденнәсыр әфәнде елмаеп куйды.

– Әйе, мин авыру түгел. Шулай булса да, һәр елны кымыз эчәм. Башка елларны монда, Казанда гына, эчәдер идем. Инде менә быел Самар ягына барырга булдым.

Шымчы-хадим берәр минут дәшми уйланып торды, аннары:

– Бик хуп эш, хәерле сәфәрләр булсын. Тик минем сезгә бер үтенечем бар иде,-диде.

– Нинди үтенеч ул, әйтегез.

Хезмәтче, янә бераз дәшми торгач:

– Юк, үтенечемне сез кабул итмәссез, – дип куйды.

– Нишләп? Мөмкин булса, кабул итәрбез. Нинди үтенеч? Әйдә, сөйлә.

– Хәер, кабул итмәс булсагыз да, әйтим алайса,-дип, хезмәтче

Габденнәсыр әфәндегә үзенең үтенечен аңлатырга кереште. – Хикмәт шунда: миндә бераз күкрәк хастасы бар. Мине дә Самарга алып бара алмассызмы диюем. Шунда, бергә, мин дә кымыз эчәр идем, бәлки, файдасы тияр иде. Алып барсагыз, мин сезгә бөтенләй түләүсез хезмәт итәр идем. Ашатып-эчертеп торсагыз, аннары, үзегез кайтканда, мине дә Казанга алып кайтсагыз, – шул җитә.

Габденнәсыр әфәнде, хезмәтченең сүзен тыңлап бетерер-бетермәс үк, аны-моны уйламыйча:

– Бик яхшы, бик яхшы!-дип шундук риза булды.-Алып барырмын. Миңа барыбер хезмәтче кирәк ич... (...)

Шулай сөйләшә-сөйләшә чәйне тәмам иткәч, хадим Иванов тизлек белән Шубинның өенә барып, аңа бөтен булган хәлне түкми-чәчми сөйләп бирде. Господин Шубин, ялган хезмәтче Ивановның кыйссасын тыңлап бетергәч:

– Тырышуыбыз, бәлки, бушка китмәс,-дип, хезмәтченең Самарага сәяхәтен хуплап каршы алды.

Иванов, үзенең хадимлек вазифаларын үтәү өчен, мөсафирханәгә кайтып киткәч, господин Шубин, үз нәүбәтендә, Ивановтан ишеткәннәрен шул көнне үк господин Андреевка ирештерде.

Икенче көнне, иртәнге сәгать тугызда, господин Шубин, бер таҗир-сәүдәгәр кыяфәтенә кереп, Габдуллин номерларына килде. Ул, гомумән, тикшерү эшләрендә шымчылык итү өчен һәртөрле кыяфәткә керергә оста һәм бу юлы сәүдәгәр булып кыланырга карар иткән иде.
Господин Шубин, мөсафирханәгә килеп кергәч тә, номерлар хуҗасы Габдуллиннан:
– Буш бүлмәгез бармы?-дип сорады.

– Әлегә буш бүлмә юк, ләкин бер-ике сәгатьтән бер бүлмә бушаячак,-дип җавап бирде Габдуллин.

– Бик яхшы, зарар юк, мин сабыр итәрмен. Ләкин бүлмәне хәзердән үк карарга булмасмы? Миңа яхшырак номер кирәк, чөнки Казанда бер-ике ай чамасы торырга исәбем. Бәлки, әле артыграк та торырмын.

– Алайса бераз гына сабыр итегез,-диде мөсафирханә хуҗасы һәм, йортның икенче катына менеп, Габденнәсыр әфәнде торган номерга юнәлде.

Номер хуҗасы үзендә иде. Габдуллин аңа:

– Газизем Габденнәсыр әфәнде, бер мөсафир килде, номер таләп итә, – дип йомышын аңлатырга кереште. – Башка номерлар буш түгел, һәркайсында мөсафирлар яши. Сез бүген китәсез, мөмкин булса, сезгә хафа булмаса, әлеге мөсафиргә сезнең номерны күрсәтергә ярамасмы?

– Ярый, ярый, керсен, күрсәтегез, – диде Габденнәсыр.

Бер минут үтмәстән, Габдуллин, ялган сәүдәгәрне ияртеп, яңадан Габденнәсыр әфәнде номерына килеп керде. Хуҗа кеше үзе кәнәфигә җәелеп утырган иде. Кәнәфи янында аның яңа хезмәтчесе – шымчы Иванов, хуҗа өйрәткән тәртип белән, чемоданга юл кирәк-яракларын тутыра иде. Артык тырышудан аның маңгаена хәтта тир бәреп чыккан иде.

Ялган сәүдәгәр, номерга кергәч, Габденнәсырга карап:

– Хөрмәтле әфәнде, борчыганым өчен гафу итегез инде, – диде.


– Зарар юк, зарар юк! – дип җавап бирде Габденнәсыр әфәнде һәм билгесез сәүдәгәргә утырырга урындык күрсәтте.

– Рәхмәт! – диде ялган сәүдәгәр, күрсәтелгән урынга утырып. Господин Иванов белән господин Шубин бер-берсен, әлбәттә таныдылар. Ялган сәүдәгәребез, номер эчен җентекле карашы белән күздән кичергәч, Габдуллинга таба борылып:

– Әйе, номер үзе дә, өстәл, урындык, кәнәфи, көзге кебек җиһазлары – һәммәсе дә бик яхшы икән, – дип мактап куйды.
Габдуллин исә:

– Номердагы бар җиһаз да минеке түгел... Аларның кайберләренә мөсафир үзе, Габденнәсыр әфәнде хуҗа,-диде.

– Әгәр дә җиһазларның барысын да кирәк дисәгез, мин үземне кедәрен сезгә сатып калдыра алам,-дип сүзгә катышты Габденнәсыр әфәнде.

– Бик яхшы булыр иде, – диде ялган сәүдәгәр, шатлануын белдереп.

Һәм алар, вакытны сузмастан, шунда ук, һәр әйбернең хакын сораша-белешә, үзара исәп-хисап ясашырга керештеләр. Шул исәп-хисап барышында шымчы господин Шубинның утлы күзләре, бүлмә буенча йөреп, анда булган һәр нәрсәне, бигрәк тә өстәл өстендәге кәгазьләрне дикъкать белән җентекли иде. Шулчак аның күзләре өстәл өстендә яткан револьверны шәйләп алды. Ул урыныннан торды да өстәл янына килде һәм, сабы алтын-көмеш белән бизәлгән револьверны кулына алып:

– Нинди гүзәл, зиннәтле револьвер! Моны да сатып алам, хисап кәгазенә хакын языгыз,-диде.
– Юк, револьверны сатмыйм, үземә кирәк,-диде Габденнәсыр. Аның тавышында ачулы бер аһәң ишетелеп китте.
Господин Шубин, револьверны учында әйләндергәләп караган булып, бүлмәдәге кешеләргә сиздермичә генә кесәсеннән балавыз кисәге чыгарды да, әлеге револьвер көпшәсенең очын балавызга тидереп, тишекнең зурлыгын-биеклеген үлчәп алды. Аннары, револьверны өстәл өстенә кире куеп һәм Габденнәсыр әфәндедән килешеп алган әйберләр өчен тиешле акчаны түләп, номердан чыкты. Ул туп-туры Андреев янына юнәлде. Аңа номерда булган хәлләрне сөйләде һәм ахырда:

– Габденнәсыр әфәнденең өстәле өстендә Зөләйханың үлеменә сәбәп булган револьверны күрдем, – диде.
– Аның нәкъ шул револьвер икәнлеген каян беләсез? Бәлки, Зөләйханың үлеме бөтенләй икенче револьвердан булгандыр?-дип шөбһәсен белдерде Андреев.

– Мин Зөләйханың нәкъ шул револьвердан үтерелүендә һич тә шикләнмим,-дип җавап бирде господин Шубин. – Чөнки Зөләйханың гомерен өзгән пуляның кечкенәлеге ул пуля чыккан револьвер көпшәсенең дә шундый кечкенә тишекле булуын таләп итә. Габденнәсыр өстәле өстендә яткан револьвер нәкъ шундый нечкә көпшәле иде. Менә аның көпшәсенең үлчәме! (...)


Господин Шубин, үз өенә кайткач, чемоданына тиз генә ул-бу әйберләрен төяп, урын-җирләрен алып, ат белән Габдуллин мөсафирханәсенә юл тотты. Аны мөсафирханә ишеге төбендә номер хадиме хезмәтләрен башкаручы шымчы Иванов каршы алды. Ул, үзенә бер тырышлык күрсәтеп, тирләп-пешеп, арбадан әйберләрне бушатты һәм икенче катка-Габденнәсыр әфәндедән бушаган бүлмәгә ташырга кереште. Ялган хезмәтче, соңгы әйберләрне җилкәсенә күтәреп, ялган сәүдәгәр белән баскычтан менеп барганда, тегесе аңардан:
– Габденнәсыр әфәнде әллә китеп тә өлгердеме?-дип сорады.

– Хәзер генә китте,-дип җавап бирде ялган хезмәтче.

– Мөсафирханә хуҗасы үзендәме соң?

– Ул да китеп барды... Габденнәсыр әфәндене озатырга... Шулай сөйләшә-сөйләшә алар номерга керделәр. Иванов әйберләрне җилкәсеннән идәнгә төшерде дә:

– Сез килгәнгә кадәр номер эчен җыймый-тазартмый тордым, – диде.

– Бик яхшы иткәнсең... Ишекне ябып биклә,-диде Шубин. Номер эче эшкә яраксыз нәрсәләр, анда-монда ерткалап-бөгәрләп ташланган кәгазьләр белән тулы иде. Господин Иванов ишекне бикләгәч, господин Шубин:
– Инде эшкә керешик! – дип боерды.

Алар, ашыкмыйча гына, бер-берсенә сүз дәшмәстән, идәндәге кәгазьләрне берәм-берәм карый-тикшерә башладылар. Ярты сәгать чамасы вакыт узгач, ниһаять, Иванов:

– Бу кәгазьләрдән безгә ярардай нәрсә күренмәстер ахрысы,-дип уфтанып куйды.
– Бер нәрсә дә тапмадыңмыни?-дип сорады господин Шубин.

– Юк шул, бер нәрсә дә тапмадым.

– Ә мин менә эшкә яраклы бер кәгазь таптым шикелле,-дип, господин Шубин кулындагы кечек бер кәгазь кисәген селкеп күрсәтте.-Хатын-кыз кулы белән язылган нәрсә. Алай гына да түгел, язуы мәрхүмә Зөләйханың язуына бик охшый...
Господин Шубин кулындагы кәгазьне өстәл өстенә куйды. Иванов та, өстәл яныңа килеп, табылдык кәгазьне карарга кереште. Бу ярым ертык кәгазь кисәге булып, андагы язу да тулы җөмлә түгел, ә берничә сүздән генә гыйбарәт иде. Сүзләр русча язылып, аларның татарчасы болай иде: &quot;Кырым, Бакчасарай, Салачыкта Сөләйман мирза хатыны...&quot;

Язуны кат-кат бергәләп укып чыккач, господин Шубин үзенчә аңлатма биреп:

– Бакчасарай – шәһәр исеме, Салачык – авыл исеме, ә Сөләйман мирза хатыны дигәне, күрәсең, мәрхүмә Зөләйханың әнисе булырга тиеш, – диде. – Безгә бу кәгазьдән күп нәрсә мәгълүм булуы ихтимал.

...Бер атна үткәч, господин Шубин, Габденнәсыр әфәндедән түләп алып калган бүлмә җиһазларын мөсафирханә хуҗасы Габдуллинга арзан бәһагә генә сатып һәм юл чыгымнары өчен кирәкле акчаны Нигъмәтулла әфәндедән алып, әлеге эш белән Бакчасарай шәһәренә чыгып китте. Шулай ук Габденнәсыр әфәнденең яшь хадиме-шымчы господин Иванов та, үз өстенә алган хезмәтчелек вазифаларын үтәү өчен, вәгъдә буенча, Самара шәһәренә юл алды. Хәерле сәфәрләр булсын үзләренә!

== 11 ==
Габденнәсыр әфәнде, Самарага барып җитү белән &quot;Гранд-отель&quot; мөсафирханәсендә бер бүлмә алып, кымыз эчүне башлап та җибәрде. 
Бераздан хадим Иванов та килеп җитте һәм, кымыз эчү белән бергә, Габденнәсырга хезмәт күрсәтү вазифасына кереште. Аның шымчылыгы хакында беркем дә бер нәрсә дә белми иде.

Габденнәсыр әфәнде ара-тирә Әхмәди бай дачасына кунакка барып йөрде. Анда булганда ул Казан хәлләре, Муса әфәнде турында сүз кузгатмаска тырыша иде.

Шулай, Әхмәди бай дачасында булган мәҗлесләрнең берсендә, хуҗа кеше Габденнәсыр әфәндегә:

– Минем сезгә бер соравым бар, – дип мөрәҗәгать итте. – Тик, зинһар, турысын әйтегез. Соравым шул: мөсафирә Зөләйха үтерелгән төндә Муса әфәнде сезнең номерыгызда булмагач, кайда булган соң ул?

– Муса әфәнде ул кичне мәрхүмә Зөләйха номерында иде,-дип, өзеп-кистереп җавап бирде Габденнәсыр әфәнде.

Әхмәди бай, Габденнәсыр әфәндедән мондый җавапны ишеткәч, тирән гаҗәпләнү белән:

– Муса әфәнде чит-ят хатын бүлмәсенә төн вакытында ничек барып керсен икән?-дип сорады.

Шуннан соң Габденнәсыр әфәнде, үзеннән дә ялганнар кушып, Зөләйханың нинди кыз икәнлеген, аның Муса әфәнде белән кайда, ничек танышуларын, араларында нинди мөнәсәбәтләр булуын тәфсилләп сөйләп бирде.

– Алай булгач, кызны үтерүче кем соң?-дип, тагын сорадыр Әхмәди бай.

– Бу соравыгызга туры җавап бирергә минем кодрәтем юк,-диде Габденнәсыр әфәнде.

Габденнәсыр әфәнденең сөйләгәннәре Әхмәди байны шактый борчуга салды. Ул төрлечә юрап карады, хәтта Муса әфәнде чынлап торып гаепле микән дигән шөбһәле уйларга да батты.

Көннәр шулай гадәтчә үтә торды. Әхмәди байга Казаннан – адвокат господин Андреев белән Нигъмәтулла әфәндедән хат-хәбәр әле һаман килгәне юк иде. Муса әфәнденең хәл-әхваленнән аңа бер нәрсәдә мәгълүм түгел иде... Тик бер килешендә Габденнәсыр әфәнде генә аңа:

– Муса әфәнде акылдан язган имеш,-дип әйтеп куйды.

– Аны син каян ишеттең?-дип сорады Әхмәди бай.

– Казанлы бер мөселман сөйләде, – диде Габденнәсыр әфәнде. (...) Май аеның аяз бер көнендә Әхмәди бай үзенең дачасында кунак булып килгән Габденнәсыр әфәнде белән икәүдән-икәү чәй эчеп утыра иде. Шул чәй табыны янындагы әңгәмә вакытында Габденнәсыр әфәнде, җаен туры китереп, үзенең төп максаты булган Хәдичә туташ хакында сүз кузгатты һәм Әхмәди байдан кызны үзенә кәләшлеккә бирүен сорады.
Әхмәди байга Габденнәсыр әфәнденең бу тәкъдиме артык көтелмәгән нәрсә булып тоелмады. Дөрес, аның кызы Муса әфәндегә ярәшелгән иде... Ләкин хәзер хәл үзгәрде: Муса әфәнде үтерүче булып чыкты, ул каторга хезмәтенә озатылачак. Габденнәсыр әфәндедән башка яхшы, күңелгә хуш килерлек бүтән кеше күренми. Шул рәвешчә фикер йөртеп, Әхмәди бай кызы Хәдичә туташны йөз мең сум көмеш акчасы белән Габденнәсыр әфәндегә кәләшлеккә бирергә күңеленнән разый булды һәм егетнең ният-теләгенә:

– Җәмәгатем белән киңәш-табыш итеп, безгә кабат килүегездә катгый карарымны әйтермен, – дип җавап бирде.

Габденнәсыр әфәнде, табигый, бик канәгать булып, инде йөз мең сум көмеш минем кесәдә булыр дип шатланып, мәҗлес тәмамлануга дачадан үзенең мөсафирханәдәге бүлмәсенә кайтып китте. Әхмәди бай исә, Габденнәсыр әфәнде киткәч, хатыны белән киңәш-табыш итеп, Хәдичә туташны йөз мең сум көмеш акчасы белән Габденнәсыр әфәндегә кәләшлеккә бирергә риза икәнлеген күңеленә беркетеп куйды.


Хәдичә туташка килсәк, аның уенда иртә дә, кич тә фәкать Муса әфәнде иде. &quot;Бу кадәр озак ни өчен хаты килми икән?&quot; – дип уфтана иде ул.

Менә шундый уйлар белән яшәгәндә ул әнисе авызыннан үзенең Габденнәсыр әфәндегә кәләшлеккә бирәчәкләрен ишетте. Аны хәсрәт биләп алды. Хәсрәт көннән-көн арта, тирәнәя бара иде. Ул төрле уйларга батты. Ләкин нәрсә генә уйласа да, ни кылсын? Ата-ана теләгенә каршы барсынмыни?!

Габденнәсыр әфәнде, киресенчә, Хәдичә туташны үзенә бирергә риза булулары турында Әхмәди байның катгый карарын ишетеп, иксез-чиксез шатлык хисе кичерде. Ни өчен шатланмасын ди! Ниһаять, морадына иреште – йөз мең сум көмеш акча белән гүзәл кыз ала! Тагы унбиш-егерме көннән Самара шәһәрендә аларның никах мәҗлесе булырга тиеш.

Тик менә, үч иткәндәй, кулында туй мәҗлесе ясарга җитәрлек акчасы гына юк. Нишләргә? Туй мәҗлесенә, мәһәргә, бүләкләр алырга шактый күп акча кирәк! Габденнәсыр әфәнде Казаннан-Габдуллиннан туй чыгымнары өчен акча сорап хат язды. Хатны шымчы хадим Ивановка биреп, Казанга Габдуллинга юллады. (...)

== 12 ==
Господин Шубинның Казаннан Бакчасарай шәһәренә китүен язган идек. Ул, Бакчасарайга килеп җитеп, андагы иң яхшы мөсафирханәләрдән &quot;Госман къәһвәханәсе&quot;8нә төшеп бер бүлмә алды. (...)

Янә ярым сәгатьтән соң господин Шубин инде Салачыкта-Сөләйман морза хатыны Гайшә ханымның өендә иде.
Гыйззәтле укучы!

Кырымдагы ислам җәмәгатенең рус телен начар белүе Кырымда булган кешеләргә сер түгел. Ләкин Гайшә ханым рус телендә иркен сөйләшә генә түгел, русча укырга-язарга да оста иде. Шуңа күрә ул таныш түгел кешене шундук:

– Сез кем буласыз, кайсы җирдән? Монда нинди йомыш белән килдегез?-кебек сораулар белән каршы алды.

– Мин Казаннан, бер сәүдәгәр буламын. Сезгә зур бер эш белән килдем,-дип җавап бирде Шубин һәм йомышын аңлата башлады.-Моннан берничә айлар элек Казан шәһәрендә бер хатынны үтерделәр... Менә шул эшне тикшерү вакытында, ни хикмәттер, сезнең исемегез теркәлгән бер язу-кәгазь табылды.

Гайшә ханым, билгесез бер Казан кешесеннән мондый сүз ишетеп, гаҗәпләнү катыш хәвефле тавыш белән:

– Үтерү кебек эшләрдә минем исемнең нинди катышы булыр икән?! Минем гомеремдә бер тапкыр да Казанга барганым юк. Үтерелүче хатын нинди кеше, исеме ничек? – дип, Шубинның сүзен бүлдерде.

– Үтерелгән хатынның исеме – Зөләйха, үзе гаҗәеп тә гүзәл-сылу хатын булган,-диде господин Шубин.
Шубинның бу соңгы җавабы Гайшә ханымга шулкадәр тәэсир итте ки, аның йөзе, үлек йөзедәй, бердән агарып китте. Ул тетрәнүле тавыш белән:

– Зөләйха!.. Зөләйха!.. Зөләйха!.. – дип берничә тапкыр кабатлады да: – Зөләйха – ул минем кызым! – дип, үкси-үкси еларга тотынды.
Господин Шубин, мәрхүмә Зөләйханың әнкәсен юатырдай чара таба алмыйча, тәмам югалып калды, ни кылырга, ни сөйләргә дә белмәде.
Гайшә ханым исә, үксүдән бераз туктап, күзеннән яшьләрен сөртте дә:

– Әйе, Зөләйха, мәрхүмә Зөләйха минем кызым ул, ләкин сез хата сөйлисез: Зөләйханы үтермәделәр... Зөләйха револьвердан үз-үзен атып үтерде,-дип, тагы елый башлады.

– Гайшә ханым! Мин хата сөйләмим. Мәрхүмә Зөләйханы үтерүче кеше инде тотылып, җинаяте өчен округ суды тарафыннан ун елга каторга хезмәтенә хөкем ителде, – диде господин Шубин.

– Округ суды ялгышкан, – дип аның сүзен бүлде Гайшә ханым.-Ун еллык каторга хезмәтенә бөтенләй гаепсез кешене хөкем иткәннәр. Минем кызымның фаҗигале үлемендә беркем дә гаепле түгел.

Минем кызымның үләр алдыннан миңа язып җибәргән хаты бар, анда ул үз-үземне атып үтерәм дип ап-ачык язган.
Шулай дип, Гайшә ханым тагы да катырак үкси башлады. Хәер, хатын-кызның күп елавы гадәти нәрсә.
Господин Шубин, Гайшә ханым авызыннан башына һич тә килеп карамаган мондый хәбәрне ишеткәч, тырышлыгым бушка китмәде дип, эченнән сөенеп куйды. Бер минутлап тынып торганнан соң ул, Гайшә ханымга карап:

– Кызыгыз үләр алдыннан сезгә язып җибәргән ул хатны күрергә мөмкин булмасмы?-дип сорады.

Гайшә ханым, урыныннан торып, язу өстәле янына барды да, өстәл тартмасыннан бер конверт чыгарып, аны господин Шубинның кулына китереп тоттырды. Шубин, хатны ачып, хатта язылганны тирән бер тетрәнү-гаҗәпләнү белән берничә кат күзеннән кичерде.
Гыйззәтле укучы! Мәрхүмә Зөләйханың мөселманча-татарча укый-яза белмәвен беренче бабта әйткән идек. Аның соңгы хаты да русча язылган иде. Хатның тәрҗемәсе болай:

&quot;Әнкәем, йөрәк бәгърем! Мин сез җәнабе галиләрегез алдында җинаятьлемен! Мәхәббәтле әткәемнең дөнья куюыннан болай да җәрәхәтле күңелегезгә минем сезне ташлап, качып китүем аеруча зур зәһәр булгандыр. Инде менә бер ай үтте сезне ташлап качып китүемә. Әмма кай җиргә, ни сәбәптән качып китүем турында мин сезгә хат аша хәбәр итмәдем... Минем сез газизләргә моңарчы хат язмавым минем тарафтан олуг гаептер. Инде, шәфкатьле әнкәем, хәл-әхвәлемне бәян итеп сезләргә хат язарга мәҗбүрмен. Сөекле әнкәем, үткән елны, мәрхүм әткәемнең күзләре авырган вакытта; Петербургка барып, &quot;Татар рестораны&quot;нда мөсафир булып торган чагыбызда, безнең номер белән күрше номерда бер казанлы яшь егет мине үзенә хәләл җефетлеккә сораган иде. Мәрхүм әткәем һәм сез, сөекле әнкәем, Муса әфәндене яхшы белмәвегез аркасында, мине Муса әфәндегә хатынлыкка бирергә риза булмадыгыз. Инде, миһербанлы әнкәем, Муса әфәндене хәтерегезгә төшердегезме? Бераз уйлап баксагыз, хәтерегезгә төшәр. Мин, сезнең гөнаһлы кызыгыз Зөләйха, Муса әфәндегә гашыйк булуым аркасында, сезнең рөхсәтләрегездән башка, Муса әфәндегә кияүгә чыгу нияте белән Казан шәһәренә килдем. Сезнең рөхсәтләрегездән башка качып китүем сәбәпле, минем Казанга сәфәрем дә хәерле булмады. Мәгъшукым Муса әфәнде, казанлы бер бай кешенең кызын йөз мең сум көмеш акчасы белән үзенә хәләл җефетлеккә алырга йөргәнлектән, миңа өйләнүдән баш тартты. Ярым сәгать элек кенә Муса әфәнде минем номерымда булып китте. Аллаһы Тәбарәкә вә Тәгалә Муса әфәнденең һәм кәләше Хәдичә туташның гомерләрен озын кылып, мәхәббәтләрен көннән-көн артык әйләсен!

Мин инде ни кылыйм?! Бакчасарайга кайтып сезнең күзегезгә күренергә намусым кушмый. Мәгъшукым Муса әфәндедән аерылу газабын кичерергә дә сабыр-көчем калмады. Ни кылыйм?!

Хәерле булырдай бер нәрсә кылырга да куәтем юк! Инде мин үз-үземне револьвердан атып үтерәмен! Һич тә уй-фикер кылынмаганга җәеп эш – шундый яшь килеш, кыз вакытымда үз-үземә кул саламын. Йәнә бер сәгатьтән соң мин, кызыгыз Зөләйха, дөньядан үтеп, мәет-үле булырмын. Дөньяның рәхәтләре миннән калыр. Сез дә, әнкәем, бу юлларны укыганда, җинаятьле кызыгызны шәфкать белән искә төшереп, әлбәттә, егларсыз! Хәзер мин номерның кечек бүлмәсендәмен. Кулымда револьвер, ул шушы сәгатьтә мине дөньядан алып китәчәк. 
Шәфкатьле әнкәем! Әгәр сез хәзер бу номерда, минем янымда булсагыз иде, мин, бәлкем, үз-үземә кул салмыйча, әүвәлгечә, дөньяда торып калыр идем. Ниләр кылыйм соң?! Син дә, сөекле әнкәем, минем янымда юк! Гөнаһларым өчен минем хөкемем тәмам: үз-үземә кул саламын. Сез бу хатны укыганда мин кабер эчендә булырмын. Газиз әнкәем! Сезләргә бер үтенечем бар, үтенечемне кире какмагыз! 
Үтенечем шул: җинаятьләремне гафу итеп, бәддога кылмаенча, хәер-догалар белән искә алыгыз. Минем игелекле эшләрем юк, мин сезнең догаларыгызга мохтаҗмын! Миңа булган хокукларыгыздан ваз кичеп, миннән разый булып яшәдегез, сезләргә Аллаһы Тәбарәкә вә Тәгалә сәламәтлек биреп, ахыр көннәрегезне матур-ямьле әйләсен!

Сөекле әнкәем! Әлбәттә, бу минем хатым сезнең күңелегезгә тирән җәрәхәт ясар, сезне бетмәс кайгыга салыр...

Бәхил булыгыз! Бу хат-минем тарафтан соңгы җинаятемдер, моннан соң мин сезне, әнкәем, язмаларым белән дә, телем белән дә – һичбер төрле юл белән дә рәнҗетмәм. Үз-үземне үтерәмен дәйү номерымда да язу калдырамын. Бәхил булыгыз! Җинаятьле кызыгыз Зөләйха&quot;.
Господин Шубин хатны конверты эченә салып өстәл өстенә куйды. Гайшә ханым, конвертны алып, әүвәлге урынына-өстәл тартмасына яшерә башлагач, Шубин:

– Бу хатны миңа бирмәссезме икән?-дип сорады.

– Бу хатны мин кабергәчә үз янымда саклаячакмын!-диде Гайшә ханым.

Шулай да, күп гозерләр кылып, хатны бер ай эчендә Казаннан почта белән кире кайтарырга вәгъдә иткәч, Гайшә ханым кызының соңгы истәлеген Шубинга биреп җибәрергә риза булды.

– Минем кызым аркасында гаепсез кеше каторга хезмәтләренә озатылмасын, котыла күрсен, – диде ул хатны биргәндә. – Ләкин эшләрегез тәмам булгач, озакка сузмыйча, хатны үземә кайтарыгыз.

Господин Шубин саубуллашып чыгып китәр алдыннан Гайшә ханымга үзенең Казандагы адресын да язып калдырды.

Къәһвәханәгә кайтып кергәч, господин Шубин, Казанга суд тикшерүчесе исеменә телеграм язып, телеграмны къәһвәханә хезмәтчесе Энгель аша телеграф станциясенә күндерде. Телеграмда болай диелгән иде:

&quot;Зөләйханың үлемендә Муса Салихов та, башка бүтән кеше дә гаепле түгел. Зөләйха үз-үзен атып үтергән. Шубин&quot;.
== 13 ==
Әлеге телеграмны юллаганнан соң үткән ун көн эчендә господин Шубин Казанга кайтып җитте.

Муса Салиховның төрмәдә авырып китүе турында язган идек. Шымчы Шубин Бакчасарайдан әйләнеп кайткан арада ул инде тәмам сәламәтләнеп беткән иде.

Господин суд тикшерүчесе, адвокат господин Андреев һәм шымчы господин Шубин мәрхүмә Зөләйханың үләр алдыннан әнисенә язган хатын тотып прокурор каршына бардылар һәм, хатның Зөләйха кулы белән язылганлыгын исбатлап, Муса Салиховның төрмәдән чыгарылуын таләп иттеләр. Өч көннән ул инде төрмәдән иреккә чыккан иде. (...)

Муса әфәнденең төрмәдән котылып чыгуы Казанның бөтен мөселман халкына билгеле булган кебек, күпчелек рус җәмәгатьчелегенә дә мәгълүм булды. Мөсафирханә хуҗасы Габдуллин, Муса әфәнденең төрмәдән ни рәвешле котылуын сорашып белеп, Самарадагы Габденнәсыр әфәндегә: &quot;Муса әфәнде төрмәдән чыкты&quot; дип, кыска гына телеграм сукты.

Муса әфәнде төрмәдән котылып чыкканнан соң ике-өч көн үткәч, өч кеше – Муса әфәнде үзе, Нигъмәтулла әфәнде һәм дә адвокат – господин Андреев Самарага Әхмәди байга кунак булып килделәр. Әхмәди бай үзе дә, гаиләсе дә кунакларны бик шатланып каршы алдылар. Бигрәк тә Хәдичә туташ каләм белән язып бетереп булмаслык дәрәҗәдә сөенде.

Хәдичә туташ гөман кылганча, Муса әфәнде шактый бетерешкән, ябыккан иде.
Әхмәди бай господин Андреевтан:

– Ни өчен Муса әфәнденең хәле, сәламәтлеге турында бер дә хат язмадыгыз? – дип сорагач, Андреев аңа:

– Юк! Без сезгә өч хат язып салдык, тик алар сезгә барып җитмәгәннәр, өчесе дә Габденнәсыр әфәнде кулына эләгеп, аңарда торып калганнар,-дип җавап бирде һәм, кесәсеннән өч хат чыгарып:-Менә бу хатлар сезгә атап язылган иде,-дип, аларны Әхмәди байның кулына тоттырды.

Әхмәди байның сөйләвенә караганда, дачасы Самарадан читтәрәк булуы сәбәпле, Әхмәди бай исеменә килгән хатларны шәһәр почтасыннан алу вазифасы Габденнәсыр әфәндегә тапшырылган булган. Ул, күрәсең, Казаннан Әхмәди байга килгән хатларны ачып укып, иясенә бирмичә, аларны үзендә калдыруны файдалырак тапкан. (...)

== 14 ==
...Муса әфәнде төрмәдә вакытта Габденнәсыр әфәнде Хәдичә туташны йөз мең сум көмеш акчасы белән кәләшлеккә алам дип сөенеп-шатланып йөргән булса, хәзер аны ө&lt;small&gt;&lt;small&gt;Кечкенә текст&lt;/small&gt;&lt;big&gt;&lt;br /&gt;
Зур текст&lt;br /&gt;
&lt;sup&gt;&lt;sub&gt;Дәрәҗәле юл тексты&lt;/sub&gt;
&lt;gallery&gt;
&lt;gallery&gt;
Мисал.jpg|Тасвирлама1
Мисал.jpg|Тасвирлама2
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery&gt;
&lt;gallery&gt;
Мисал.jpg|Т
#ЮНӘЛТҮ [[
#ЮНӘЛТҮ [[Битнең исеме]]
#ЮНӘЛТҮ [[
#ЮНӘЛТҮ [[Битнең исеме]]
#ЮНӘЛТҮ [[
#ЮНӘЛТҮ [[Битнең исеме]]
#ЮНӘЛТҮ [[
#ЮНӘЛТҮ [[Битнең исеме]]
#ЮНӘЛТҮ [[
{| class=&quot;wikitable&quot;
юҗлдңпгше68ә67! Башлыкның исеме !! Башлыкның исеме !! Башлыкның исеме
|-
| Күзәнәкнең тексты || Күзәнәкнең тексты || Күзәнәкнең тексты
|-
| Күзәнәкнең тексты || Күзәнәкнең тексты || Күзәнәкнең тексты
|-
| Күзәнәкнең тексты || Күзәнәкнең тексты || Күзәнәкнең тексты
|}
ĊĊČďğċẠẠḚḚẶḃẹมมพ
[['''|мини''']]
]]
]]
]]
]]
]]
асвирлама1
Мисал.jpg|Тасвирлама2
&lt;/gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;
&lt;/sup&gt;&lt;/big&gt;&lt;/small&gt;метсез бер хәсрәт биләп алды. Хәер, шундый хәлдә кеше ничек хәсрәтләнмәсен? Йөз мең сум көмеш акча белән гүзәл кыз кулдан китә!

Габденнәсыр әфәнденең хәсрәте көннән-көн көчәя-арта барды. Ниһаять, хәсрәте чиктән ашып, аны дәвалап бетерерлек дару-чара тапмыйча, тәмам гаҗиз калып, ул шундый бер эш кылды ки, аның бу эше җинаятьләре өчен тиешле бер җәза төсен алды – кыскасы, Габденнәсыр әфәнде үз-үзен үтерү нияте белән зәһәр-агу эчте һәм ярты сәгать эчендә дөньялыктан китеп тә барды.
Габденнәсыр әфәнденең вафатыннан соң бүлмәсендә, мөсафирханә номерында, түбәндәге бер язу-кәгазь табылды.

&quot;Әхмәди Хәмидовның кызы Хәдичәне йөз мең сум акчасы белән кәләшлеккә алу насыйп булмаганлыктан, мин үз-үземә кул саламын. Минем үлемемдә һичкем дә гаепле булмасын. Муса Салихов Зөләйханы үтерүдә хаксызга гаепләнгән кебек, минем үлемемдә дә кемне дә булса гаепләмәсеннәр өчен, мин үләр алдыннан ишекне эчтән бикләп куямын. Алдан ишекне бикләмичә үз-үземне үтерсәм, полиция килгәнгә кадәр кем дә булса бүлмәгә кереп, берәр төрле явыз уй белән, бу хатымны урлап чыгуы ихтималы бар. Мылтык тавышын ишеткәч, мин аның бикләнми калган ишегеннән бүлмәсенә кердем дә, Зөләйханың үлемендә Муса Салиховны гаепләсеннәр дип, Зөләйханың үзе-үзен атып үтергән револьверы белән &quot;үз-үземне үтерәмен&quot; дип язып калдырган хатын бүлмәсеннән урлап чыктым. Бу эштә мин зур җинаятьләргә бардым. Шулай булса да, максатыма ирешә алмадым-Әхмәди байның кызына һәм йөз мең сум акчасына ия булмадым.

Һәр кешегә үлеме алдыннан тәүбә итү тиеш булганлыктан, мин дә үлемем каршында үз-үземне үтерү нияте белән кулыма бер касә агу-зәһәр алып тәүбә итәмен! (...)

Җинаятьле Габденнәсыр&quot;.


Язылган вакыйгалардан соң бер ай үткәч, Хәдичә туташ тәмам сәламәтләнеп җиткәч, Казанда Әхмәди байның өендә никах мәҗлесе уздырылды; кичерелгән кайгы-хәсрәтләрдән соң туй шатлыгы күрелде.

Туй мәҗлесендә, Муса әфәнде белән Әхмәди байның туган-тумача һәм якыннарыннан башка, адвокат господин Андреев һәм шымчы господин Шубин, шымчы Иванов, шулай ук суд тикшерүчесе дә булдылар.


Инде яшьләребез Муса әфәнде белән Хәдичә туташка килсәк, алар, тәмам теләкләренә ирешеп, бәхетле булып, кәеф-сафада яши башладылар.
Безгә мәгълүм башка кешеләр дә һәркайсы әүвәлгечә үз эшләрендә калдылар.

Бетте. 

[[Төркем:Романнар]]
[[Төркем:Заһир Бигиев]]</text>
      <sha1>ncdgrsqipuyeb489ze5ghz42pjshkju</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бавырсак</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2230</id>
    <redirect title="Бавырсак пешерү серләре" />
    <revision>
      <id>4117</id>
      <timestamp>2010-10-03T18:07:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Бавырсак пешерү серләре]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4117</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58" sha1="c16lnyop18f7qgvp9i0gabdmgobf1t3" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Бавырсак пешерү серләре]]</text>
      <sha1>c16lnyop18f7qgvp9i0gabdmgobf1t3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сөембикә бәете</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2231</id>
    <revision>
      <id>4753</id>
      <parentid>4231</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T13:12:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4753</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14111" sha1="js1bpaac4al1tsiwuoayyg75xzddsxd" xml:space="preserve">'''СӨЕМБИКӘ БӘЕТЕ'''

''(Казанны, алган көйгә)''


Тәкъдирдән бәндә узмый, бер хода түзгәнгә

Әҗрен хода биргүче казага түзгәнгә.

Мең биш йөз унбиштә бу дөньяга килгәнмен,

Ата-ана дәүләтен китмәс диеп белгәнмен.

Ата-ана кулында бер кайгы да күрмәдем,

Бу кайгылар күрермен дип исәпләп тә йөрмәдем.

Сөембикә атым, нугай затым, кайда минем яшь дәүләтем,

Сабый чагым, нурлы йөзем, морза кызы булган вакытым?

Унсигез яшьләрем тулган чакларымда

Хан хатыны булдым мин ата-ана хакларында.

Кырымнан Казанга китерде тәкъдирем,

Казанның яшь ханы Җангали булды ирем.

Җангали хан мәкътул бер залим кулындан,

Бәндәгә казалар очрыйдыр юлындан.

Ханбикә булгачдин, ике ел торгачдин,

Тол калдым кайгылы, хан дөнья куйгачдин.

Сөембикә атым, нугай затым, кайда минем хан дәүләтем,

Сылу чагым, нурлы йөзем, хан бикәсе булган вакытым?

Кырымлы Сафагәрәй Казанга хан булды,

Өч хатыны булса да, дүртенчегә мине алды.

Дөньялар хафалы, замана буталды,

Казанга күрше падишаһлар күз салды.

Казан эче тынычсыз, дошман бары беленә,

Дәүләте бар кешеләр керә кеше теленә.

Сафагәрәй вакытында бик күп булды сугышлар,

Һәркайдан яу килгәчдин авыр булды сулышлар.

Гомерем үтте ундүрт ел Сафагәрәй хан белән,

Казан шәһәре күңелсез юлда түккән кан белән.

Шәһәр тышында сугыш, эчендә тулган афәт,

Шул тынычсыз вакытта Сафагәрәем вафат.

Ике яшьлек угылым, күзем нуры, колыным,

Үтәмешгәрәем калды ятим, былбылым.

Сөембикә атым, нугай затым, кайда минем яшь дәүләтем,

Үзем дә тол, угылым ятим, кайда минем тыныч вакытым?

Мәскәү ханы Казанны алмак була үзенә,

Казанлылар фетнә ача, карамыйлар сүзенә.

Мәскәү ханы үгетли картны, яшьне, егетне,

«Бирелегез миңа», ди, «тотармын җәбер итми».

Морзалар сүз аңламый, көчләре аз сугышка,

Ничә кабат сүз бозып, барды алар солыхка.

Солых шартын тагын да бу морзалар боздылар,

Нугай, Кырым, Казанлылар төрле җиргә туздылар.

Хан урынына хан булып торалмадым пан булып,

Гаҗизләндем морзаларга, йөрәгем, бәгърем кан булып.

Башкара алмыйм эшне, тыңлата алмыйм кешене,

Һәркайсысы белгән булып йөреттеләр эшне.

Хан кабере өстенә кордырдым таш манара,

Дидем: «Үзем үлсәм дә, исемем күп елга бара».

Манараны коргачдин көнләштеләр халемә,

Мәскәүгә хат яздыра шул көндәшем—залимә.

«Сугыш өчен Сөембикә манараны салды», дип,

Тагы язган: «Кырымнан яңа гаскәр алды», дип.

Миндә ул ният булмады, мин сугыш теләмәдем,

Морзаларның юк фикерен күземә дә элмәдем.

Морзаларга мин әйттем, Мәскәү белән белешик,

Һичбер җәбер итмәсә, буйсыныйк та килешик.

Инде алай булмаса, көчле белән көрәшмик,

Солых бозмыйк, мал бирик, сугыш диеп сөйләшмик.

Тыныч торсак, күп еллар каннарыбыз түгелмәс,

Мәскәү берлән сәүдә кылсак, дәүләтебез кимемәс.

Бу сүземне морзалар һич тә кабул күрмәде,

Ни кадәрле әйтсәм дә, бер сүзем дә кермәде.

Мәскәү әйтә: сугышмагыз, мин Казанны алырмын,

Рәнҗемәгез, ахырында яхшы ук җәфа салырмын.

Шуны ишеткәч, Кырымга китәргә дә уйладым,

Күрәчәкләр булганга, кабул түгел теләгем.

Карыштылар морзалар, Мәскәү сүзен алмыйлар,

Каршылыкны Мәскәүләр миннән диеп аңлыйлар.

Казан—Мәскәү арасында тагын бер сугыш булды,

Җиңелгәчтен казанлылар, солыхка киңәш кылды.

Мәскәү соңгы солыхны башкаларга яд кыйлган,

Мине Мәскәүгә озатуны солыхка бер шарт кыйлган.

Казандагы кенәзләр үзе тыныч булырга,

Һәр каюсы кул куйганнар мине әсир кылырга.

(Әмер) булды китәргә, көймәләргә җитәргә,

Күзләремдин нур китте, белмим нихәл итәргә.

Мине тотып ике адәм утырттылар арбага,

Тәхет, бәхет калдырып, көймә янына бармага.

Сөембикә атым, нугай затым, кайда минем хан дәүләтем,

Күңелем моңлы, йөзем сары, күзем яшьле, әсир вакытым.

Күзем салдым халыкка, күбе җылап озата,

Кайсылары: «Мәскәү ханы рәхимле»,—дип юата

Шәһәр тәмам гүлидер, җылау-сыктау тавышы,

Миңа төшкән кайгылар—морзаларның табышы

Уйлап алдым: кыямәт купканмы әллә бүген дип,

Тагы уйладым, җылаучылар минем кебек түгел дип.

Барып җиткәчдин дәрьяга, кереттеләр көймәгә,

Газиз телләрем бәйләнде, белмим ни сүз димәгә

Кайсы әйтәдер «әлвидаг», кайсы әйтәдер «әлфирак»,

Мин әйтәмен: «Бәхил булың, киттем инде бик ерак».

Халык калды җыгылып, һушсыз булып биректә.

Көчле адәмнәр нишләми, булганнары иректә.

Волгига чыкканда, карадым мин калага,

Калды җылап Казаным, охшап үксез балага.

Дидем: «Мескен Казаным, төште таҗың башыңнан,

Калдың бүген дәүләтсез чишмә агар яшеңдән

Кайда калды шатлыгың, кайда сәнең байлыгың?

Күрер күзгә билгеле хәзер кол, гидайлыгың.

Бушап калды сараең, нурың китте үзеңдин»,—

Дип җылап, Казанны югалттым мин күземдин.

Сөембикә атым, нугай затым, кайда минем хан дәүләтем,

Хансарайда торган идек, бүген булдык әсир, ятим.

Манарам күренде күп җирләргә җиткәнче,

Тагын да бер җыладым хәлләрем беткәнче.

Дидем: «Ярабби, манарам, белмисен, канда барам!

Калдырдым инде сәни, тәкъдиргә юкдыр чарам.

Хан өстенә корылдың, таштандыр сәнең җисмең,

Җимерелгәнче йөрермез исемем белән һәм исмең».

Шулай сөйләп барганда, манарам да җугалды,

Җугалуга сәбәп шул—көймә бик күп юл алды.

Сөембикә атым, нугай затым, кайда минем хан дәүләтем,

Күңелем моңлы, күзем яшьле, үзем әсир, угылым ятим.

Көймә китте кузгалып, карчыгадай кошны алып,

Миндәй гарип бичарадин гакылны, һушны алып.

Бара торгач без җиттек Зөя дигән калага,

Килде андагы баяр, морза безне күреп калмага.

Барып җиткәчдин Зөягә, анда без өч көн тордык.

Чыкмадык без бер җиргә, көймә эчендә утырдык.

Андин киттек Мәскәүгә күреп сәфәр михнәтен,

Әсир булып барабыз күрми дөнья зиннәтен.

Күп заманнар баргачдин, Мәскәүгә барып җиттек.

Бу бәхетсез башларга ни була дип без көттек.

«Кызлар мәйданы» дигән бер урынга илттеләр,

Бераз карап торгачдин, безне йортка керттеләр.

Кергән йортка каравыя куйдылар бер ун кеше,

Чыгармыйлар, йөртмиләр һәм кертмиләр бер кеше.

Көн дә уза, төн дә уза, хәсрәтдин тәнем»сыза,

Ике баяр килгән бер көн, берсе: «Айда!»—дип кул суза.

Әсир булгач ни чара? Кузгалдым мин, бичара,

Балам белән икебезне кая алар алып бара?

                                                                                                                           
Барып кердек зур йортка, эчендә аның хансарай,

Күп кешеләр җыелган, барысы да безне карай.

Падишаһ да шунда үзе, миңа әйтә бер сүзне:

«Балаң монда асралыр, иргә бирәм мин сезне»,—

Диеп. Шунда баламны кулымдин да алдылар.

Әсирлектән янган идем, тагын утка салдылар.

Ишеттем мин баламны поплар алганнар диеп,

Гакылы да юк сабыйны диннән чыгарганнар дип.

Сөембикә атым, нугай затым, калды минем хан дәүләтем,

Күңелем моңлы, күзем яшьле, калдым ялгыз, әсир, ятим.

Мин киткәчдин, көндәшем, китте инде дип Сөембикә,

Үзенә ир кайгыртып, булмак булган ханбикә.

Халык белән киңәшеп, Астархандин хан алган,

Яшь кенә кенәз икән, исеме Ядегәр хан булган.

Көндәшем ханга барган Казанны һәм тотам дип,

Дөнья әйткән: «Ашыкма әле, сәни дә утка атам»,—дип.

Шул елны ук мине дә падишаһ бирде бер ханга,

Касимдагы Шәехгали, Казанга дошман җанга.

Мине алгач, сугышка әмер булды барырга,

Мәскәүләр белән бергә Казанны һәм алырга.

Сөембикә атым, нугай затым, кайтса да шул хан дәүләтем,

Казаным юк, күңелем моңлы, онытылмый һич хәсрәтем.

Шәехгалиләр барганлар, Казанны һәм алганлар,

Мине саткан морзаларның башын җиргә салганлар.

Ядегәр белән көндәшем тагы да кулга төшкән,

Мине яндырган утта үзе дә яхшы пешкән.

Гарип балам Үтәмеш тә алты яшенә җитте,

Фани дөньядан үтте, андин бер кайгым бетте.

Дөньяга килгән адәм кайгы күрмичә тормый,

Дөньяда шат йөргәннең дә тупракдыр ахыр урыны.

Сөембикә атым, нугай затым, күзем яшьле, юк рәхәтем,

Күрдем михнәт, чиктем газап, онытылмай һич хәсрәтем.

==Искәрмәләр==

'''тәкъдир'''—язмыш, күрәчәк

'''
мәкътул'''—үтерелде

'''залимә'''—мәрхәмәтсез хатын

'''
дәрьяга'''-елгага

'''әлвидаг, әлфирак'''—хушлашу сүзләре

'''бирентә'''-яр буенда

'''Волгига'''—Идел елгасына

'''гарип бичарадин'''-җәберләнгән, чарасыз калган мескеннәр

'''падишаһ'''—Явыз Иван

'''көндәшем'''-шул ук Хөршид-ана булса кирәк

'''гарип'''-''монда:'' җәберләнгән, кимсетелгән мәгънәсендә

[[Төркем:Татар халык бәетләре]]</text>
      <sha1>js1bpaac4al1tsiwuoayyg75xzddsxd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Mainpage.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2237</id>
    <revision>
      <id>6741</id>
      <parentid>6724</parentid>
      <timestamp>2017-03-25T20:30:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Krinkle</username>
        <id>342</id>
      </contributor>
      <comment>Содержимое страницы заменено на «/* Unused. */»</comment>
      <origin>6741</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="13" sha1="mgdqk70gptipjh7r4ebcnt715pcjhpk" xml:space="preserve">/* Unused. */</text>
      <sha1>mgdqk70gptipjh7r4ebcnt715pcjhpk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Upload.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2238</id>
    <revision>
      <id>7228</id>
      <parentid>6726</parentid>
      <timestamp>2021-12-31T21:31:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>WikiBayer</username>
        <id>1640</id>
      </contributor>
      <comment>ResourceLoader/Migration guide (users) [[:mw:Special:Permalink/4989156#appendCSS]] (global sysop action)</comment>
      <origin>7228</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="7352" sha1="tkqh09qg78c04qmeqhi4fg81vyqjzig" xml:space="preserve">function uploadPage(){
 if (window.wgUploadAutoFill){
  upForm = document.getElementById('mw-upload-form')
  upForm.onsubmit = checkUpForm
 }
 var desc = document.getElementById('wpUploadDescription')
 var tmpl = document.getElementById('imageinfo')
 if (wgUploadAutoFill &amp;&amp; tmpl &amp;&amp; desc &amp;&amp; !desc.value) desc.value = tmpl.innerHTML
  mw.util.addCSS('a.insertlink { text-decoration: none; }')
 var span = document.getElementById('insertlink-free')
 if (!!span) {
  var a = document.createElement('a')
  a.href = 'javascript:addInfoTemplate(&quot;rationale&quot;, &quot;imageinfo&quot;, 8)'
  a.class = 'insertlink'
  span.parentNode.insertBefore(a, span)
  a.appendChild(span)
 }
 var span = document.getElementById('insertlink-unfree')
 if (!!span) {
  var a = document.createElement('a')
  a.href = 'javascript:addInfoTemplate(&quot;imageinfo&quot;, &quot;rationale&quot;, 16)'
  a.class = 'insertlink'
  span.parentNode.insertBefore(a, span)
  a.appendChild(span)
 }
}
function addInfoTemplate(oldId, newId, rows){
 var desc = document.getElementById('wpUploadDescription')
 var oldTmpl = document.getElementById(oldId)
 var tmpl = document.getElementById(newId)
 if (desc &amp;&amp; oldTmpl &amp;&amp; desc.value == oldTmpl.innerHTML){
   desc.value = tmpl.innerHTML
   desc.rows = rows
 }
 else if (desc &amp;&amp; tmpl &amp;&amp; desc.value.indexOf(tmpl.innerHTML.substring(0,8)) == -1){
   desc.value += '\n' + tmpl.innerHTML
   desc.rows = 20
 }
 licList = document.getElementsByTagName('option', document.getElementById('wpLicense'))
 if (newId == 'rationale'){
   licList[licList.length-1].selected='selected'
 }
 else {
   licList[0].selected='selected'
 }
}
function checkUpForm(){
 upForm = document.getElementById('mw-upload-form')
 var desc = document.getElementById('wpUploadDescription')
 var lcns = document.getElementById('wpLicense')
 var wrn = document.createElement('div')
 wrn.innerHTML = ''
 if (lcns.value != '' &amp;&amp; /\{\{(fair ?use ?in|ОДИ|Обоснование добросовестного использования)/i.exec(desc.value))
  wrn.innerHTML += '&lt;li&gt;Вы используете устаревшую схему описания несвободных файлов. Пожалуйста, прочтите инструкцию выше.&lt;/li&gt;'
 if (lcns.value == '' &amp;&amp; /^[^\{\}]*(\{\{(Изображение|Несвободный файл)[^\{\}]+\}\}[^\{\}]*)*$/i.exec(desc.value))
  wrn.innerHTML += '&lt;li&gt;Не указана лицензия. Выберите лицензию в выпадающем списке выше.&lt;/li&gt;'
 if (lcns.value != '' &amp;&amp; lcns.value != 'subst:ET' &amp;&amp; /\{\{Несвободный файл/i.exec(desc.value))
  wrn.innerHTML += '&lt;li&gt;Для несвободного файла выбрана лицензия в выпадающем списке. Возможно, вы где-то ошиблись.&lt;/li&gt;'
 if (lcns.value == '' &amp;&amp; /\{\{Изображение\s*((\|\s*)+[\s\wа-яё]+=\s*)*(\|\s*)*\}\}/i.exec(desc.value))
  wrn.innerHTML += '&lt;li&gt;Не заполнен шаблон {'+'{Изображение}}.&lt;/li&gt;'
 if (lcns.value == '' &amp;&amp; /\{\{Несвободный файл\s*((\|\s*)+([\wа-яё]+\s*)+=\s*)*(\|\s*)*\}\}/i.exec(desc.value))
  wrn.innerHTML += '&lt;li&gt;Не заполнен шаблон {'+'{Несвободный файл}}.&lt;/li&gt;'
 if (lcns.value == '' &amp;&amp; /\{\{Несвободный файл\/ОДИ\s*((\|\s*)+([\wа-яё]+\s*)+=\s*)*(\|\s*)*\}\}/i.exec(desc.value))
  wrn.innerHTML += '&lt;li&gt;Не заполнен шаблон {'+'{Несвободный файл/ОДИ}}.&lt;/li&gt;'
 if (/\{\{(Несвободный файл|Изображение)[^\{\}]*Источник\s*=\s*(из|с|http:\/\/(www\.)?)?\s*(интернет|internet|гугл|google|яндекс|yandex|яху|yahoo|рамблер|rambler)[^\{\}]*\}\}/i.test(desc.value))
  wrn.innerHTML += '&lt;li&gt;«Интернет» или поисковая система не являются источником, подтверждающим лицензионный статус изображения. Укажите более конкретный источник.&lt;/li&gt;'
 if (wrn.innerHTML != ''){
  wrn.innerHTML = '&lt;p style=&quot;text-align:center; font-weight:bold;&quot;&gt;Автоматическая проверка выявила следующие ошибки:&lt;/p&gt;&lt;ul style=&quot;font-weight:bold&quot;&gt;' + wrn.innerHTML
  wrn.innerHTML += '&lt;/ul&gt;&lt;p style=&quot;padding:0.2em 0.8em&quot;&gt;При повторном нажатии на кнопку «Загрузить файл» данное предупреждение будет проигнорировано. Помните, что файлы без лицензии или с некорректной лицензией будут удалены. Если у вас возникли проблемы или вопросы, обращайтесь на &lt;a href=&quot;//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A4%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%BC/%D0%90%D0%B2%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BE&quot;&gt;форум по авторскому праву&lt;/a&gt;.&lt;/p&gt;'
  var oldWrn = document.getElementById('jsUploadWarnings')
  if (oldWrn) {
   return true
  }
  else {
   wrn.style.border = '1px solid red'
   wrn.style.background = '#ffe4e1'
   wrn.id = 'jsUploadWarnings'
   upNode = document.getElementById('mw-htmlform-options').parentNode
   upNode.parentNode.insertBefore(wrn, upNode)
  }
  return false
 }
 else {
  return true
 }
}


/* Hide quick insert */
function uploadHideInsert(){
 qIns = document.getElementById('editpage-specialchars')
 qInsCover = document.createElement('div')
 qInsCover.setAttribute('style', qIns.style.cssText)
 if (typeof(qInsCover.style.setAttribute) == 'function') qInsCover.style.setAttribute('style', qIns.style.cssText) // IE
 qInsCover.innerHTML = '&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;border-bottom:1px dotted gray; cursor:help&quot; title=&quot;Позволяет быстро вставлять символы разметки в поле описания&quot;&gt;Быстрая вставка&lt;/span&gt; (&lt;a href=&quot;javascript:uploadExpandInsert()&quot;&gt;раскрыть блок&lt;/a&gt;)&lt;/small&gt;'
 qIns.style.display = 'none'
 qIns.parentNode.appendChild(qInsCover)
}

function uploadExpandInsert(){
 qInsCover.style.display = 'none'
 qIns.style.display = 'block'
}


/* Ajax Preview */
function uploadPreviewRun(){
 wpUploadPreview.innerHTML = ''
 injectSpinner(wpUploadPreview,'preview')
 var aj = sajax_init_object()
 aj.onreadystatechange = function(){
  if (aj.readyState!=4 || aj.status!=200) return
  removeSpinner('preview')
  wpUploadPreview.innerHTML = eval('('+aj.responseText+')')['parse']['text']['*']
  wpUploadPreview.scrollIntoView()
 }
 aj.open('GET', '/w/api.php?action=parse&amp;prop=text&amp;pst&amp;format=json&amp;text=' 
  + encodeURIComponent(wpUploadText.value), true)
 aj.send('')
}

function uploadPreviewInit(){
 wpUploadText = document.getElementById('wpUploadDescription')
 if (!wpUploadText) return
 var bt = create('input','wpDestFile'); bt.type='button'
 bt.style.cssFloat = bt.style.styleFloat = 'right'
 bt.value = 'Предпросмотр'; bt.onclick = uploadPreviewRun
 wpUploadPreview = create('div','wpLicense')
 function create(type, attachTo){
  var el = document.createElement(type)
  attachTo = document.getElementById(attachTo) || wpUploadText
  attachTo.parentNode.appendChild(el)
  return el
 } 
}


$(uploadPage)
$(uploadHideInsert)
$(uploadPreviewInit)</text>
      <sha1>tkqh09qg78c04qmeqhi4fg81vyqjzig</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Search.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2240</id>
    <revision>
      <id>6725</id>
      <parentid>4134</parentid>
      <timestamp>2017-01-08T02:06:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Krenair</username>
        <id>719</id>
      </contributor>
      <comment>Maintenance: [[mw:RL/MGU]] / [[mw:RL/JD]] - addOnloadHook is deprecated</comment>
      <origin>6725</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="1585" sha1="e4b79kj3tzikdn5spo9j500udaaxrh6" xml:space="preserve">function searchPage() {
 var searchEngines = {
  'Эчке эзләү': false,
  'Wikiwix': 'http://ru.wikiwix.com/?action=%s&amp;disp=article',
  'Google': 'http://www.google.com/custom?q=%s&amp;hl=ru&amp;domains=tt.wikipedia.org&amp;sitesearch=tt.wikipedia.org',
  'Yahoo': 'http://search.yahoo.com/search?p=%s&amp;vs=tt.wikipedia.org',
  'Яндекс': 'http://yandex.ru/yandsearch?text=%s&amp;site=tt.wikipedia.org&amp;site_manually=true&amp;ras=1'
  }
 createOption = function(site, engine) {
   var opt = document.createElement('option')
   opt.appendChild(document.createTextNode(site))
   opt.value = site
   return opt
 }
 var searchForm = document.forms['search'] || document.forms['powersearch']
 if (searchForm.fulltext) searchForm.fulltext.value = 'Найти'
 submit = function() {
   var optSelected = searchEngines[document.getElementById('searchEngine').value]
   if (optSelected) {
     searchInput = document.getElementById('searchText') || document.getElementById('powerSearchText')
     window.location = optSelected.replace(/%s/g, encodeURIComponent(searchInput.value))
     return false
   }
 }
 if (navigator.appName == 'Microsoft Internet Explorer') addHandler(searchForm, 'submit', submit)
 else searchForm.onsubmit = submit
 var selectBox = document.createElement('select')
 selectBox.id = 'searchEngine'
 for (var se in searchEngines)
    selectBox.appendChild(createOption(se, searchEngines[se]))
 searchInput = document.getElementById('searchText') || document.getElementById('powerSearchText')
 searchInput.parentNode.insertBefore(selectBox, searchInput.nextSibling)
}
 
$(searchPage)</text>
      <sha1>e4b79kj3tzikdn5spo9j500udaaxrh6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Pagetitle-view-mainpage</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2241</id>
    <revision>
      <id>4135</id>
      <timestamp>2010-10-16T19:36:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Викикитап - ачык эчтәлекле китаплар җыентыгы»</comment>
      <origin>4135</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82" sha1="fqy1sksc2afzevggukmfengqhs2p7ui" xml:space="preserve">Викикитап - ачык эчтәлекле китаплар җыентыгы</text>
      <sha1>fqy1sksc2afzevggukmfengqhs2p7ui</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Noarticletext</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2243</id>
    <revision>
      <id>4147</id>
      <parentid>4144</parentid>
      <timestamp>2010-10-18T10:06:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4147</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1807" sha1="jmz19e9o211k8gdhsrekm4h4mm0cbn1" xml:space="preserve">&lt;div id=&quot;noarticletext&quot; class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;padding-left: 2em; padding-right: 2em&quot;&gt;
{{#switch: {{lc: {{SUBJECTSPACE}}#{{SUBPAGENAME}} }}
|кулланучы#skin.js|кулланучы#skin.css= 
[[File:Script gear.png|16px]] Үзегезнең файлны [[ВК:Шәхси бизәлеш|шәхси бизәлеш битеннән]] эзләгез ''''''?

Әгәрдә сез  [[Special:Mypage/skin.js]] яки [[Special:Mypage/skin.css]] сылтамалары буенча монда килгән булсагыз:
* сез системада кермәгән булгансыз: [[special:userlogin|керегез]] яисә  [[special:userlogin/signup|теркәлегез]],
* яисә сезнең браузерда [[JavaScript]] сүндерелгән булырга мөмкин, кирәкле файлны [[special:preferences|көйләнмәләрнең]]  «тышкы күренеш» битендә,  «үземнең JS/CSS» сылтамалары бунча таба аласыз.

| #default = 

[[File:Wiki letter w dashed.svg|right|100px]]
Викикитапта '''{{#if:{{NAMESPACE}}|мондый|мондый}}''' исемле мәкалә '''юк'''.
{{#ifexist:{{FULLPAGENAME}})|:Бәлки сез  &lt;strong style=&quot;font-size:135%&quot;&gt;[[{{FULLPAGENAME}})]]&lt;/strong&gt; исемле мәкаләне эзләгәнсез}}
Сез:
* бирелгән исемнең '''[[Special:Search/{{PAGENAME}}|аңлатмасын]]''';
* әлеге биткә юнәлгән [[Special:WhatLinksHere/{{FULLPAGENAME}}|битләрне]] таба аласыз.
----
Сез шулай ук '''[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=edit}} шундый исемле яңа бит төзеп]''' Викикитап проектына ярдәм итә аласыз{{#if:{{NAMESPACE}}|| }}.
}}
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>jmz19e9o211k8gdhsrekm4h4mm0cbn1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Newpages-summary</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2244</id>
    <revision>
      <id>4139</id>
      <timestamp>2010-10-17T08:27:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;border:1px solid gray; padding:0.5em; text-align:center&quot;&gt;&lt;span class=&quot;not-patrolled&quot; style=&quot;border:1px solid yellow&quot;&gt;Сары төс белән&lt;/span&gt; әле тикш...»</comment>
      <origin>4139</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="234" sha1="mhvu06xxb76sii3y1y09mds04gkd2ik" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;border:1px solid gray; padding:0.5em; text-align:center&quot;&gt;&lt;span class=&quot;not-patrolled&quot; style=&quot;border:1px solid yellow&quot;&gt;Сары төс белән&lt;/span&gt; әле тикшерелмәгән битләр күрсәтелә&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>mhvu06xxb76sii3y1y09mds04gkd2ik</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Common.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2245</id>
    <revision>
      <id>5923</id>
      <parentid>4827</parentid>
      <timestamp>2012-01-27T13:24:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo man</username>
        <id>431</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Security fix: [[WMFblog:2011/10/03/native-https-support-enabled-for-all-wikimedia-foundation-wikis/|protocol-relative URLs]] per https://meta.wikimedia.org/?oldid=3197161 ([[m:Stewards' noticeboard|questions?]]).</comment>
      <origin>5923</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="10791" sha1="3inw9k36gqilh5htd4ftiamz8xldcau" xml:space="preserve">/*MediaWiki interface*/
.allpagesredirect, span.redirect-in-category a {font-style:italic}
#file img {background:url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5d/Checker-16x16.png&quot;) repeat;}
#wpSave {font-weight:bold}
#userSummaryButtonsA a {
  white-space:nowrap;
  background: #C2F2FF;
  border: 1px solid #9BD5F5;
  padding: 0 2px;
  margin: 2px;
  cursor: pointer;
  font-size: 80%;
  line-height: 17px;
  color: #5B5B5B
}
#userSummaryButtonsA a:hover {
  background: #B1EBFF;
  border: 1px solid #64BDF0;
  color: black;
  text-decoration: none
}
.mw-tag-markers {
 font: italic 90% sans-serif;
}

.warningbox {
  background: #ff9;
  border: 1px solid #ee0;
  background-image: url('//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Nuvola_apps_important.png/30px-Nuvola_apps_important.png')
}
.informationbox {
  background: #F4FBFF;
  border: 1px solid #D5D9E6;
  background-image: url('//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Information.svg/30px-Information.svg.png')
}
.warningbox, .informationbox {
  padding: 10px 10px 10px 50px;
  background-position: 10px center;
  background-repeat: no-repeat;
  vertical-align: middle;
  font-size: smaller;
}

pre {
 overflow-x: auto;
 overflow-y: hidden;
}

/* rm white border */
div.thumb {border: none}
div.tright {border: none; margin: 0.5em 0 0.8em 1.4em}
div.tleft  {border: none; margin: 0.5em 1.4em 0.8em 0}

/* [[Викикитап:Битләрне бизәү]] */
table.standard, table.wide, table.prettytable
 {border:1px solid #aaa; border-collapse: collapse}
table.standard th, table.wide th, table.prettytable th
 {border:1px solid #aaa; padding-left:0.2em; padding-right:0.2em; background:#eef}
table.standard td, table.wide td, table.prettytable td 
 {border: 1px solid #aaa; padding-left:0.2em; padding-right:0.2em}
table.standard caption, table.wide caption, table.tiles caption
 {font-weight:bold; padding-top: 0.2em; padding-bottom:0.2em}
table.wide {width: 100%}

table.simple {border-color:#aaa; border-collapse:collapse}
table.simple th, table.simple td {border-color:#aaa; padding-left:0.2em; padding-right:0.2em}

table.tiles {border-collapse:separate; border-spacing:2px}
table.tiles th {padding-left:0.2em; padding-right:0.2em; background:#eef}
table.tiles td {padding-left:0.2em; padding-right:0.2em; background:#f0f0f0}
 
table.graytable {background:#f0f0f0; padding:1em; width: 100%}
table.graytable caption {padding-top:0.5em; background:#f0f0f0; font-weight:bold}
table.graytable caption span.subcaption {font-size:80%; font-weight:normal}
table.graytable th, table.graytable td {font-size:80%}


tr.highlight th, table tr th.highlight {background:#eef}
tr.highlight td, table tr td.highlight {background:#ffe; font-weight:normal}
tr.bright th, table tr th.bright {background:#ccf}
tr.bright td, table tr td.bright {background:#fec}
tr.shadow th, tr.shadow td, table tr th.shadow, table tr td.shadow   {background:#f0f0f0}
tr.dark th, tr.dark td, table tr th.dark, table tr td.dark {background:#ccc}
.transparent {background:transparent !important}

table.toccolours th {background:#ccf}

/* {ambox} */
table.ambox {
  width: auto;
  margin: 0 10%;
  border-collapse: collapse;
  background:#FBFBFB;
  border: 1px solid #aaa;
  border-left: 10px solid #1E90FF
}
table.ambox th, table.ambox td {
  padding: 0.25em 0.5em;
}
table.ambox td.ambox-widthhack {
  padding: 0;
}
table.ambox td.ambox-text {
  width:100%;
}
table.ambox td.ambox-text .ambox-text-small {
  font-size:smaller;
}
table.ambox td.ambox-image {
  width: 52px;
  padding: 2px 0 2px 0.5em;
  text-align: center;
}
table.ambox td.ambox-imageright {
  width: 52px;
  padding: 2px 4px 2px 0;
  text-align: center;
}
table.ambox td.ambox-image div,
table.ambox td.ambox-imageright div {width:52px} /* Төрле киңлектәге рәсемнәр өчен */
table.ambox-delete,
table.ambox-serious {
  border-left: 10px solid #B22222
}
table.ambox-content {
  border-left: 10px solid #F28500
}
table.ambox-style {
  border-left: 10px solid #F4C430
}
table.ambox-good {
  border-left: 10px solid #66CC44
}
table.ambox-discussion {
  border-left: 10px solid #339966
}
table.ambox-notice {
  border-left: 10px solid #1E90ff
}
table.ambox-merge {
  border-left: 10px solid #9932CC
}
table.ambox.ambox-mini {
  float: right;
  clear: right;
  margin: 0 0 0.5em 1em;
  width: 20%;
}

.infobox {
  border: 1px solid #aaa;
  background: #f9f9f9;
  margin-bottom: 0.5em;
  margin-left: 1em;
  padding:.4em;
  float: right;
  clear: right;
  font-size: 90%;
  width: 18em;
  vertical-align: middle;
}
.infobox td, .infobox th {vertical-align:top}
table.infobox td p {margin:0} /* temporarily for [[Template:Карточка]]*/

.notice {
  text-align: justify;
  margin: 1em 0.5em;
  padding: 0.5em;
}

.messagebox {
  border: thin solid #aaa;
  background: #f9f9f9;
  width: 88%;
  margin: 0 auto 1em auto;
  padding:.4em;
  vertical-align: middle;
  font-size: 90%
}

blockquote {
  margin:0.7em 0 0.7em 5%;
  padding:0.7em 2% 0.7em 4%;
  background:#F5F5F5;
}

ol.references {font-size:100%}
.references-small {font-size:90%}
/* highlight focused footnotes and references in some browsers */
sup.reference:target, ol.references li:target, .highlight-target:target, cite:target, span.citation:target {background:#DEF}
sup.reference:target {font-weight:bold}
/* scrollable references */
.references-scroll {
 overflow: auto;
 padding: 3px;
}

/* fix for line-breaking references */
sup, sub {line-height:1em}

.plainlinksneverexpand, .plainlinksneverexpand a
  {background:none !important; padding:0 !important}
.plainlinksneverexpand a.external.text:after,
.plainlinksneverexpand a.external.autonumber:after,
.plainlinksneverexpand .urlexpansion
  {display:none !important}

.clickable-image a:hover {text-decoration: none}

.printonly {display:none}

.dablink, .rellink {font-style:italic; padding-left:2em}

#disambig {border-top: 3px double #cccccc; border-bottom: 3px double #cccccc}

/*{TOClimit}*/
.toclimit-2 .toclevel-2,
.toclimit-3 .toclevel-3,
.toclimit-4 .toclevel-4,
.toclimit-5 .toclevel-5,
.toclimit-6 .toclevel-6,
.toclimit-7 .toclevel-7 {display:none}

/* {IPA}, {Unicode} and {Polytonic} */
.IPA { font-family: &quot;Chrysanthi Unicode&quot;, &quot;Doulos SIL&quot;, Gentium, GentiumAlt, Code2000, &quot;TITUS Cyberbit Basic&quot;, &quot;DejaVu Sans&quot;, &quot;Bitstream Cyberbit&quot;, &quot;Arial Unicode MS&quot;, &quot;Lucida Sans Unicode&quot;, &quot;Hiragino Kaku Gothic Pro&quot;, &quot;Matrix Unicode&quot;; font-family /**/:inherit; }
.Unicode { font-family: Code2000, Code2001, &quot;Free Serif&quot;, &quot;TITUS Cyberbit Basic&quot;, &quot;Doulos SIL&quot;, &quot;Chrysanthi Unicode&quot;, &quot;Bitstream Cyberbit&quot;, &quot;Bitstream CyberBase&quot;, Thryomanes, Gentium, GentiumAlt, &quot;Lucida Grande&quot;, &quot;Free Sans&quot;, &quot;Arial Unicode MS&quot;, &quot;Microsoft Sans Serif&quot;, &quot;Lucida Sans Unicode&quot;;  font-family /**/:inherit; }
.polytonic { font-family: &quot;Athena Unicode&quot;, Gentium, &quot;Palatino Linotype&quot;, &quot;Arial Unicode MS&quot;, &quot;Lucida Sans Unicode&quot;, &quot;Lucida Grande&quot;, Code2000;  font-family /**/:inherit; }

/* PDF icon next to external PDF link for Mozilla and Opera and for {PDFlink} template */
a[href$=&quot;.pdf&quot;].external,
a[href*=&quot;.pdf?&quot;].external,
a[href*=&quot;.pdf#&quot;].external,
a[href$=&quot;.PDF&quot;].external,
a[href*=&quot;.PDF?&quot;].external,
a[href*=&quot;.PDF#&quot;].external,
span.PDFlink a {background: url(//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/23/Icons-mini-file_acrobat.gif) center right no-repeat !important; padding-right: 18px !important}

/* Clickable speaker in  {Template:Audio} ... */
.audiolink a {
  background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Loudspeaker.svg/11px-Loudspeaker.svg.png&quot;) center left no-repeat !important;
  padding-left: 16px !important;
  padding-right: 0 !important;
}

/* Medialist templates {Listen}, {Multi-listen_start}, {Video}, {Multi-video_start} */
div.listenlist {
  background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Gnome-speakernotes.png/30px-Gnome-speakernotes.png&quot;);
  padding-left: 40px;
}
div.videolist, div.multivideolist {
  background: url(&quot;//upload.wikimedia.org/wikipedia/en/thumb/2/20/Tango-video-x-generic.png/40px-Tango-video-x-generic.png&quot;);
  padding-left: 50px;
}
div.medialist {
  min-height: 50px;
  margin: 1em;
  background-position: top left;
  background-repeat: no-repeat;
}
div.medialist ul {
  list-style-type: none;
  list-style-image: none;
  margin: 0;
}
div.medialist ul li {
  padding-bottom: 0.5em;
}
div.medialist ul li li {
  font-size: 91%;
  padding-bottom: 0;
}

/* {Навигация} */
table.navigation-box th,
table.navigation-box td {
  vertical-align: middle;
  height: 30px;
}

/* {Навигация табыны} */
table.navbox {
  background: #f9f9f9;
  border: 1px solid #aaa;
  clear: both;
  font-size: 90%;
  margin: 1em 0em 0em;
  padding: 2px;
  width: 100%;
}
table.navbox th {
  background: #ccf;
  padding-left: 1em;
  padding-right: 1em;
  text-align: right;
}


/*{Навигация сызыгы}, {Hider}, ... */
div.Boxmerge,
div.NavFrame {
 margin:0;
 padding:2px;
 border:1px solid #aaa;
 text-align:center;
 border-collapse:collapse;
 font-size:95%;
}
div.Boxmerge div.NavFrame {
 border-style:none;
 border-style:hidden;
}
div.NavFrame + div.NavFrame {
 border-top-style:none;
 border-top-style:hidden;
}
div.NavPic {
 background:#fff;
 margin:0;
 padding:2px;
 float:left;
}
div.NavFrame div.NavHead {
 height:1.6em;
 font-weight:bold;
 font-size:100%;
 background:#efefef;
 position:relative;
}
div.NavFrame p,
div.NavFrame div.NavContent,
div.NavFrame div.NavContent p {
 font-size: 100%
}
div.NavEnd {
 margin:0;
 padding:0;
 line-height:1px;
 clear:both;
}
a.NavToggle {
 position:absolute;
 top:0;
 right:0.2em;
 font-weight:normal;
 font-size:smaller;
}


.messagebox.standard-talk {
  border: 1px solid #c0c090;
  background: #f8eaba
}
.messagebox .floatleft {
  vertical-align: middle;
  clear: both;
  margin: 2px;
  padding: 0
}
.messagebox .image {
  margin: 0;
  padding: 0
}


/* {coord}s */
#coordinates {  
 position:absolute;
 z-index:1;
 right:9em;
 top:3.7em;
 float:right;
 line-height:1.5em;
 text-align:right;
 font-size:85%;
 white-space:nowrap;
}
#coordinates, .coordinates {
 text-transform:none;
 margin:0;
 padding:0;
}
.geo-google, .geo-osm, .geo-yandex {
 font-family:serif;
 font-weight:bold;
 line-height:1em;
}
.geo-geo-dec .geo-dec, .geo-geo-dms .geo-dms {display:inline}
.geo-geo-dec .geo-dms, .geo-geo-dms .geo-dec, .geo-multi-punct {display:none}
.geo-lat, .geo-lon {white-space:nowrap}

.wp-templatelink { color:#9098A0 } /* {tl} */

/* FlaggedRevs */
span.mw-fr-reviewlink {font-weight:normal; font-size:smaller; opacity:0.7} 
.flaggedrevs-unreviewed {background:#fff1e8}
.flaggedrevs-pending {background:#fffbdb}
div.flaggedrevs_short {float:none; padding:1px}
div.flaggedrevs_short_details {width:95%; display:none}

div#vector_bughunt_transition_message, li#pt-prefswitch-link-on {display:none}</text>
      <sha1>3inw9k36gqilh5htd4ftiamz8xldcau</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Tagline/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2246</id>
    <revision>
      <id>4141</id>
      <timestamp>2010-10-18T09:59:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Викикитап, ачык эчтәлекле китаплар җыентыгыннан»</comment>
      <origin>4141</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89" sha1="ctdm1s87q8oxe2aflb5wq7q9pnwv2nz" xml:space="preserve">Викикитап, ачык эчтәлекле китаплар җыентыгыннан</text>
      <sha1>ctdm1s87q8oxe2aflb5wq7q9pnwv2nz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Noarticletext/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2247</id>
    <revision>
      <id>4146</id>
      <parentid>4143</parentid>
      <timestamp>2010-10-18T10:06:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4146</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1807" sha1="jmz19e9o211k8gdhsrekm4h4mm0cbn1" xml:space="preserve">&lt;div id=&quot;noarticletext&quot; class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;padding-left: 2em; padding-right: 2em&quot;&gt;
{{#switch: {{lc: {{SUBJECTSPACE}}#{{SUBPAGENAME}} }}
|кулланучы#skin.js|кулланучы#skin.css= 
[[File:Script gear.png|16px]] Үзегезнең файлны [[ВК:Шәхси бизәлеш|шәхси бизәлеш битеннән]] эзләгез ''''''?

Әгәрдә сез  [[Special:Mypage/skin.js]] яки [[Special:Mypage/skin.css]] сылтамалары буенча монда килгән булсагыз:
* сез системада кермәгән булгансыз: [[special:userlogin|керегез]] яисә  [[special:userlogin/signup|теркәлегез]],
* яисә сезнең браузерда [[JavaScript]] сүндерелгән булырга мөмкин, кирәкле файлны [[special:preferences|көйләнмәләрнең]]  «тышкы күренеш» битендә,  «үземнең JS/CSS» сылтамалары бунча таба аласыз.

| #default = 

[[File:Wiki letter w dashed.svg|right|100px]]
Викикитапта '''{{#if:{{NAMESPACE}}|мондый|мондый}}''' исемле мәкалә '''юк'''.
{{#ifexist:{{FULLPAGENAME}})|:Бәлки сез  &lt;strong style=&quot;font-size:135%&quot;&gt;[[{{FULLPAGENAME}})]]&lt;/strong&gt; исемле мәкаләне эзләгәнсез}}
Сез:
* бирелгән исемнең '''[[Special:Search/{{PAGENAME}}|аңлатмасын]]''';
* әлеге биткә юнәлгән [[Special:WhatLinksHere/{{FULLPAGENAME}}|битләрне]] таба аласыз.
----
Сез шулай ук '''[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=edit}} шундый исемле яңа бит төзеп]''' Викикитап проектына ярдәм итә аласыз{{#if:{{NAMESPACE}}|| }}.
}}
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>jmz19e9o211k8gdhsrekm4h4mm0cbn1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Uploadtex/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2248</id>
    <revision>
      <id>5932</id>
      <parentid>4145</parentid>
      <timestamp>2012-01-27T13:25:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo man</username>
        <id>431</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Security fix: [[WMFblog:2011/10/03/native-https-support-enabled-for-all-wikimedia-foundation-wikis/|protocol-relative URLs]] per https://meta.wikimedia.org/?oldid=3197161 ([[m:Stewards' noticeboard|questions?]]).</comment>
      <origin>5932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4874" sha1="au45n1facu1r00kmbuw0bzcxwzy4tuz" xml:space="preserve">__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
&lt;div style=&quot;border:1px solid #2F6FAB; background:#f4fbff; padding:8px 12px; margin:0&quot;&gt;&lt;div style=&quot;font-size:larger; text-align:center&quot;&gt;Зинһар, аста бирелгән кыска шәрехнамәне укыгыз&lt;/div&gt;

=== Куллану ===
Файлның яңа исемен язганда зинһар, бирелгән файлның исеме эчтәлегенә туры килсен
* &lt;span style=&quot;color:#070&quot;&gt;Татартан Җөмһүрияте.jpg&lt;/span&gt; ''(яхшы)''
* &lt;span style=&quot;color:#a00&quot;&gt;353sgHF35dN678cnvb.JPG&lt;/span&gt; ''(начар)''

Файлның исеме «&lt;span style=&quot;color:#a00&quot;&gt;123px-&lt;/span&gt;мисал.jpg». булмавы турында инаныгыз. Әгәрдә ул менә шулай булса, димәк, сез файлның кечерәйтелгән күчерелмәсен йөкләгәнсез.


=== Лицензиясе ===
Бирелгән баганалардан файлның лицензия төрен сайлагыз:
{| style=&quot;background:transparent; margin-top:0;&quot;
| style=&quot;width:43%; border:1px solid #4d5; background:#e2fbf5; padding:8px 16px; vertical-align:top;&quot; |
[[Файл:Commons-logo.svg|28px|right|link=commons:Ба бит]]
&lt;h4 style=&quot;margin:0 45px 0.5em 0.5em; text-align:center;&quot;&gt;Ирекле&lt;/h4&gt;
[[:commons:Commons:Лицензирование|Ирекле лицензияле]] файллар:
* ''җәмәгать милке булган''
* ''үзегезнең тарафтан ясалган''
* ''бастыру яисә бу файлның автор хокукларын ия булсагыз''
'''Мондый файлларны Викиҗыентыкка кертүегез сорала'''.

&lt;div class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:larger; font-weight:bold; margin:0.6em 0.2em 0.2em&quot;&gt;[//commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Upload&amp;wpDestFile={{urlencode:$1}}&amp;uselang=tt Ирекле  лицензиясе булган файлны йөкләү]&lt;/div&gt;
| style=&quot;width:8px;&quot; | 
| style=&quot;width:57%; border:1px solid #ffa500; background:#ffffe0; padding:8px 16px; vertical-align:top;&quot; |
[[Файл:Red copyright.svg|36px|right|link=Википедия]]
&lt;h4 style=&quot;margin:0 50px 0.5em 0.5em; text-align:center;&quot;&gt;Якланган&lt;/h4&gt;
Әгәрдә сез каләм хакы астындагы файлны йөклисегез килсә:
* ''сез үзегез бу файлның авторы түгел''
* ''ирекле лицензия астында булуы шикле файл''
'''Боларның һәрберсе өчен дә  {{nobr|&lt;tt&gt;{{tl|Файл турында}}&lt;/tt&gt;}} үрнәген кулланырга кирәк.


[[Файл:Nuvola apps important.svg|24px|link=|Игътибар!]]  Автор хокуклары һәм кирәксенмәгән файлларны йөкләмәгез.
|}


&lt;div style=&quot;border:1px solid #2F6FAB; background:#f4fbff; padding:8px 12px; margin:10px 0 0&quot;&gt;
=== Куллану ===
Бу форманы кулланып серверга файллар йөкли аласыз. Элегрәк йөкләнелгән файлларны карау өчен [[Махсус:ListFiles|Йөкләнелгән файллар исемлегенә]] мәрәҗәгать итегез. Шулай ук ул [[Махсус:Log/upload|йөкләнмәләр исемлегенә]] һәм [[Махсус:Log/delete|бетерелгән файллар]] исемлегенә дә языла.

Файлны мәкаләгә йөкләү өчен Сез менә бу үрнәкләрне куллана аласыз:

* '''&lt;nowiki&gt;[[Файл:Рәсем.jpg]]&lt;/nowiki&gt;''' файлның тулы юрамасын кую өчен;
* '''&lt;nowiki&gt;[[Файл:Räsem.png|200px|thumb|left|тасвирламасы]]&lt;/nowiki&gt;''' 200 пиксельга кадәр киңлектәге һәм текстның сул ягында, тасвирламасы белән;
* '''&lt;nowiki&gt;[[Медиа:File.ogg]]&lt;/nowiki&gt;''' биттә файлны сүрәтләмичә, бары тик сылтамасын гына кую.
&lt;/div&gt;

=== Тасвирлама ===
Лицензиянең нинди төренә карап аста бирелгән форманы күчермәләп тутырыгыз:
{| style=&quot;background-color:transparent; padding:0; width:100%;&quot;
| style=&quot;width:43%; text-align:right&quot; valign=&quot;top&quot; |
&lt;span id=&quot;insertlink-free&quot; style=&quot;position:relative; top:1em; right:1em; z-index:2; border-bottom:1px dashed #271; color:#271&quot;&gt;өстәү ↓&lt;/span&gt;
&lt;pre id=&quot;imageinfo&quot; style=&quot;border-color:#4d5; margin-top:0; text-align:left; position:relative; top:-2em&quot;&gt;
{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}&lt;/pre&gt;</text>
      <sha1>au45n1facu1r00kmbuw0bzcxwzy4tuz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тимер юл (повесть)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2249</id>
    <revision>
      <id>4148</id>
      <timestamp>2010-10-18T10:08:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Тимер юл  (Б.Житковның «Мин нәрсәләр күрдем» исемле әсәреннән тәрҗемә)  Вокзал  Мин тимер юлны менә...»</comment>
      <origin>4148</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59810" sha1="h4x81orc0v4ony36mo27f9ukmn2gqam" xml:space="preserve">Тимер юл

(Б.Житковның «Мин нәрсәләр күрдем» исемле әсәреннән тәрҗемә)

Вокзал

Мин тимер юлны менә мондыйдыр дип уйлый идем: ул үзе урам төсле, ә аңа туфрак та, такта да түгел, плитә-дәге төсле тип-тигез тимер җәелгәндер дип күз алдына китерә идем. Әгәр инде вагоннан егылып төштеңме, эшең харап, тимергә бәрелеп, берәр җиреңне бик нык авырттырасың йә бөтенләй үләсең. Менә шуңар күрә дә шул, егылып төшеп кала күрмә, диләр. Вокзалны да мин әлегә кадәр һичбер күргәнем юк иде.

Вокзал ул гади бер зур йорт икән. Өстендә сәгате дә бар. Шәһәрдәге иң дөрес сәгать шушы, дигән була әти. Сәгатьнең стрелкалары шундый зур, әти әйтә, кайвакыт анда кошлар да килеп кунгалыйлар, ди. Ул сәгать үзе пыяладан эшләнгән. Аның артына ут яндыралар. Без вокзалга кич кенә килеп җиттек, ә сәгатьнең бөтен цифрлары ялт итеп күренеп торалар иде.

Вокзалның капка шикелле өч ишеге бар. Аның тирәсендә халык, халык... Кайсы керә, кайсы чыга. Анда сандыклар, чемоданнар күтәргән абыйлар. Зур-зур төенчекләр тоткан апалар ашыга-ашыга эчкә кереп китәләр. Без килеп җитүгә, ак алъяпкыч япкан ниндидер бер абый йөгереп килде дә безнең әйберләрне эләктереп тә алды. Мин «ай!» дип кычкырырга теләгән идем дә, әтинең:

— Носильщик, безгә Москвага бара торган поезд кирәк, сигезенче вагон, — дип әйтүен ишеткәч, тукталып калдым.

Носильщик безнең чемоданнарны тотты да туп-туры ишеккә таба ашыга-ашыга китте. Кулына корзинка тоткан әни, аның артыннан өлгерә алмагач, йөгерергә кереште. Безнең ул корзинкада колбаса, алмалар бар, мин үз күзем белән күрдем, әни анда конфетлар да салды. Халык шундый күп иде, мин бервакыт әнине дә, носильщикны да югалттым. Ишектән кергәч, баскыч буйлап өске катка күтәрелдек һәм кинәт зур, бик зур бер бүлмәгә килеп кердек. Бүлмәнең идәне таш, тип-тигез, ә бер малай да түшәменә тидерерлек итеп таш ыргыта алмас, шундый биек. Һәр урынында түгәрәк фонарьлар яна. Бик якты һәм бик күңелле бу бүлмәдә. Бар әйбер ялтырый, түшәмгә тиярлек булып, яшел кисмәкләрдә зур-зур агачлар үсеп утыралар. Бу агачларның ботаклары юк, бары тик очларында тешле-тешле яфраклары бар. Тагын анда ялтырап тора торган кып-кызыл шкафлар да бар. Әти минем белән туп-туры шул шкаф янына килде, кесәсеннән тыгылып акча алды һәм шкафтагы бер тишеккә шул акчасын салып та җибәрде, ә ул арада аскы тишектән ак билет сикереп чыкты. Мин тагын:

— Ни өчен? — дип сорадым. Әти:

— Бу — касса-автомат. Бу билетны алмасаң, сезне озатырга поезд янына кертмиләр, — диде.


Платформа нинди була

Әти мине җитәкләде дә, чемоданнарын, төенчекләрен күтәреп, бар халык агылган якка таба алып китте. Әни белән носильщик кайда икән дип караштыргаласам да, мин ал арны күрә алмадым. Без бер ишектән кердек, әтинең билетын алдылар да:

— Узыгыз, гражданин, — диделәр.

Мин, бер урамга чыктык, ахры, дип уйлаган идем, аның түбәсе пыяла икән. Менә шуны инде вокзал дип атыйлар. Монда вагоннар кыр казлары төсле тезелешеп торалар. Алар бер-беренә беркетеләләр. Менә шул поезд инде. Ә иң алда паровоз тора. Вагоннар буйлап озын идән сузыла.

Әти:

— Әнә әниең носильщик белән платформада басып тора, — диде.

Шул озын идән платформа икән инде. Без тагын алга-рак киттек.

Арттан кинәт: - Сакланыгыз, сакланыгыз! — дигән тавыш ишетелде.

Без әйләнеп карадык. Мин кечкенә генә тәгәрмәчле тәбәнәк арбаның артыбыздан килүен күрдем. Аңа бер кеше баскан, ә арба борып җибәргән кебек үзе бара. Әни белән носильщик турысына җиткәч, арба туктады. Анда инде ниндидер чемоданнар яталар иде. Носильщик тиз генә безнең әйберләрне дә шулар өстенә куйды. Шул ара без дә килеп җиттек. Әти:

— Онытмадыгызмы? Сигезенче вагон, — диде.

Ә үзе һаман мине җитәкләп торды. Носильщик әтигә карады да, көлемсерәп:

— Кечкенә егетне дә утыртып җибәрергә була бит, — ди. Мине күтәреп алды да арбадагы ниндидер бер төенчек өстенә утыртты.

Әни:

— Нинди юләрлек ул тагын, бала егылып төшәр бит! — дип, безнең арттан йөгерде.

Мин әни безне куып җитәр дә мине арбадан төшерер инде дип курыктым. Ә арбада басып торучы абый:

— Сакланыгыз, сакланыгыз! — дип кычкырып кына барды.

Арба шундый кызу бара, әни аны ничек куып җитә алсын соң!

Без вагоннар ягыннан узып киттек. Аннары арба туктады. Шул арада носильщик, аның артыннан әти килеп җитте һәм мине арбадан төшерде.

Вагонның баш-башларында ишекләр бар. Аңа басып менәргә кечкенә генә баскычлар эшләнгән, крыльцо шикелле үк. Ишек буенда кулына фонарь тоткан күзлекле бер абый басып тора. Аның өстендә хәрби кешеләр киемендәге төсле ялтыравыклы төймәле куртка.

Әни аңа:

— Кондуктор, минем билетым менә, — диде. Кондуктор фонарь яктысында билетны карады.


Мин ничек югалдым

Платформа ягына таба күз салсам, бер апа килә. Үзе чылбыр белән эт тоткан, ә эте чем-кара, йоннары бөдрәләнеп тора. Этнең башында кызларныкы төсле бант та бар. Этнең бары яртысы гына бөдрә йонлы, ә калган яртысы шома, койрыгы пумала шикелле.

Мин:

— Ни өчен бантик такканнар? — дидем дә эт артыннан киттем. Бик әз генә, инә буе кадәр генә киткән идем, кемнеңдер кинәт:

— Әй, сакланыгыз, сакланыгыз! — дип кычкыруын ишеттем.

Безнең носильщик түгел, ә башкасы чемоданнар төягән тачкасын туп-туры минем өскә таба этеп килә. Таптатып үтмәсен дип, мин тиз генә бер читкә йөгердем.

Ул ара каяндыр бик күп кешеләр килеп чыктылар, мине этә-төртә бөтенләй бер читкә үк чыгардылар. Мин әниемне эзләргә йөгердем. Вагоннар барысы да безнеке төслеләр. Мин еларга тотындым. Шул вакыт куркынычлы тавыш бөтен вокзалны яңгыратты:

— Поезд китә... — Тагын нәрсәләрдер әйтте. Шундый каты итеп, шундый куркынычлы итеп, әйтерсең бер великан сөйли.

Мин тагын да ныграк еларга тотындым. Хәзер менә поезд китә, әни дә аның белән китәр. Кинәт яшел фуражкалы хәрби бер абый килеп чыкты да:

— Әйдә, без хәзер әниеңне эзләп табарбыз, — диде. Кәм мине платформа буйлап бик тиз алып китте, аннары кулына күтәрде.

Мин:

— Мине күтәрмәгез, минем әнием кайда? Мин әни янына барырга телим! — дип кычкырдым.

Ә ул:

— Син елама, әниең хәзер килеп җитәр, — диде. Мине бер бүлмәгә алып керде. Бүлмәдә ниндидер апалар бар. Аларның кулларында кечкенә-кечкенә малайлар, кызлар... Кайберләре уенчык атлар белән уйныйлар. Әни анда юк. Хәрби кеше мине диван өстенә утыртты, шулчак миңа бер апа йөгереп килде дә:

— Нәрсә бар, нәрсә? Адаштыңмыни, малай? Елама. Син ни исемле? Син кем соң? — диде.

Мин:

— Мин — Никнигә, ә чын исемем Алеша, — дидем. Хәрби кеше шул вакыт йөгереп бүлмәдән чыгып китте. Апа:

— Син елама, хәзер әниең килер. Әнә кара әле безнең нинди яхшы атыбыз бар, — диде.


Мин ничек табылдым

Мин баягы великанның бөтен вокзалны яңгыратып сөйләвен тагын ишеттем:

— Башына ак матрос шапочка, өстенә зәңгәр куртка кигән малай Алеша-Никнигә хәзерге вакытта ана һәм бала бүлмәсендә.

— Менә ишетәсеңме? — диде теге апа. — Әниең синең кайдалыгыңны белер дә хәзер үк килеп тә җитәр.

Бар малайлар, кызлар минем тирәмә җыелганнар да минем ничек елавымны карап торалар. Мин инде хәзер еламыйм да. Кинәт ишек ачылды, йөгереп әни килеп җитте.

Ә мин:

— Әни! — дип кычкырып, аңар ташландым. Әни инде мине кочаклап, күтәреп үк алды.

Теге апа ишекне бик тиз генә ачты да:

— Ашыкмагыз, вакыт бар әле! —диде. Карыйм — әти дә килеп җиткән. Әни әйтә:

— Яхшы әле радио аша әйттеләр, юкса башым әйләнеп беткән булыр иде, — ди.

Ә әти:

— Бу малай белән тәмам акылыңнан язарсың! — ди. Әни, мине күтәреп, туп-туры вагонга алып барды да

кондуктор абыйга:

— Табылды, табылды... — диде.


Вагон

Вагонның озын коридоры бар, тик ул бик тар. Аннан әни ишекне ачты. Ишекне өйдәге кебек үзенә тартып ачасы түгел, ишек каядыр шунда ян-якка кереп китте, һәм без бүлмәгә кердек. Әни мине диванга утыртты. Кар-шыда да шундый ук диван бар. Тәрәзә янында киштә шикелле өстәле дә бар. Кинәт тәрәзәгә кемдер чиертте. Мин карадым һәм тәрәз каршында басып торучы әтине күрдем. Үзе көлә, үзе миңа бармак яный. Мин, аны яхшырак күрер өчен, торып бастым, ә диван үзе бик йомшак, даган шикелле, атындырып тора. Әни мине өстәл өстеңә мендереп утыртты һәм:

— Диванга бервакытта да аякларың белән менәсең булма, — диде.

Инзол исемле эт

Мин кинәт арттан кемнеңдер керүен ишеттем. Борылып карасам, сары бантлы эт икән, этне чылбыр белән тотып, теге апа да керде. Мин куркып киттем.

— Курыкма, курыкма, ул тешләми! — диде. Ә мин:

— Ни өчен? — дип сорадым.

— Ах, — диде апа, — син әллә теге югалган Никнигә?

Син Алешамы? Радио синең турыда сөйләдеме? Әйе, әйе, шул үзе, ак шапкадан, зәңгәр курткадан...

Шул вакыт безгә, чемодан күтәреп, бер абый да керде. Эт аңар ырылдый башлады.

Эт хуҗасы:

— Инзол, ярамый! — диде.

Кәм эт теге абыйны иснәргә тотынды. Ул абый үзенең чемоданын биеккә, киштәгә куйды. Киштә тактадан түгел, ә ятьмәдән эшләнгән, әйтерсең балалар кроватеннан... Абый утырды да:

- Сез үзегез китәсезме, әллә озатасыз гынамы? - дип сорады.

Теге апа:

— Үзем китәм, — диде. Абый:

— Эт тә безнең белән барамы? Бу малай сезнекеме? — диде.

Апа этнең баруын, аның Инзол исемле булуын, минем әниемнең хәзер киләчәген, минем Алеша-Никнигә булуымны аңар сөйләп бирде.

— Ах, — диде теге абый, — анаңнан калучы синмени ул, ә хәзер әниең синнән качты, ахрысы. Нишлисең инде, менә шушы апаң һәм минем белән китәрсең. Эт тә безнең белән бара, — диде.

Мин кычкырып җибәрдем:

— Теләмим!

Өстәлдән сикереп төштем дә бар көчемә:

— Әни! — дип кычкырдым.

Эт өрергә тотынды. Мин ишеккә таба йөгердем, эт тә минем арттан. Коридорда анда ниндидер ят кешеләр. Карасам, барысын этә-төртә, әни миңа таба йөгерә:

— Ни бар? Нигә җәнҗал куптарасың? Мин бит биредә генә, юләр! — ди. Мине күтәрде дә: — Әнә кара, әтиең, без хәзер китәбез, — диде.


Без ничек кузгалып киттек

Кинәт көчле итеп гудок кычкырды. Артта торучы абый:

- Менә паровоз да кычкыртты, димәк, киттек! — диде.

Тәрәзә каршында торучы әти нидер кычкырды, тик бернәрсә дә ишетеп булмады. Авызын ача, кыймылдата, ә берни дә ишетелми. Аннан идән астында нидер үкерде, платформадагы әйберләр артка таба йөгерә башладылар. Барысы да, кулларын, баш киемнәрен селкеп, безне озаып калдылар. Әти дә кепкасын селкеде, авызын кыймылдатты. Берни дә ишетелмәде. Әни миңа:

— Әтиеңә кул селке! — диде.

Мин кулымны селкергә тотындым, әти көлеп җибәрде. Ә әни һаман әтигә нәрсәдер сөйли, ә үзе:

— Яхшы, яхшы! —ди.

Әтинең нәрсә сөйләвен ул барыбер ишетә алмады. Без бик тиз китеп тә бардык. Әти аз гына йөгерде дә кепкасын селкеде, аннары калды.

Тимер юл нинди була

Без әни белән диванга утырдык. Мин әнидән:

— Безнең юлыбыз тимер булганга, аста шулай үкерәме? — дип сорадым.

Ә теге абый:

— Син юкса такта сыман тимер дип уйлыйсыңмы әллә? Тимер идән шикелле дип? Юк, туган, алай түгел ул, — диде.

Мин аңардан да:

— Ни өчен? — дип сорап куйдым.

— Чөнки анда бары ике тимер рельс кына сузылган, алар үзләре шоп-шомалар һәм бик озыннар. Алар буйлап безнең вагонның тәгәрмәчләре һәм вагоннар ашыгып йөгерәләр.

Мин:

— Ни өчен? — дидем. Әни:

— Абыеңны йөдәтмә! — диде. Ә теге абый әйтә:

— Чөнки алдагы паровоз аларны тартып бара. Паровозның машинасы бар, ул аның тәгәрмәчләрен әйләндерә,— ди.

Мин тагын:

— Ни өчен? — дим.

- Чөнки паровозда пар бар. Аның су тулы казаны бар, анда ут ягалар. Суның пары турыдан-туры машинага бара. Менә иртәгә, берәр станциягә тукталгач, синең белән паровозны карарга барырбыз, — диде. Ә мин әйтәм:

— Әгәр дә тәгәрмәчләр читкә чыксалар? Ә теге абый:

— Рельсларданмы? Кайчак шулай булгалый да. Ах, ул чак белсәң иде нәрсә була! — диде.

Кәм абый сөйләп тә китте: бер мәртәбә ул шулай каядыр барганда, паровоз үзе рельслардан төшкән, тимер юл буйлап бармыйча, турыдан-туры җирдән йөгергән. Машинист поездны туктаткан.

Әни:

— Куркынычлы әйберне сөйләмәгез, мин йоклый алмам, — диде.

Ә теге абый:

— Куркынычлы берни дә булмады. Машинист поездны туктатты, шул гына. Теләсәгез, мин дә поездны туктата алам, — диде.


Поездны ничек туктаттык

Әни һәм теге эт иярткән апа абыйга:

— Поездны туктата алмыйсың, — диделәр. — Теләсәң нишлә, туктата алмыйсың, — диделәр.

Ә абый әйтә:

— Юк, туктата алам, — ди. Әни:

— Фу, нинди юләр сүз сөйлисез, оят түгелме сезгә? — диде.

Мин бу вакыт ул абыйның алдында утырып тора идем. Ул мине идәнгә төшерде дә кинәт сикереп торды һәм бер сапка тотынды. Ә бу сап стенада ялтырап тора, аннан түбәнгә таба кызыл таяк сузылган иде. Ул таяк түгел, ә трубка. Теге абый тартып торып җибәргән иде, кинәт бар да гөрелдәргә тотынды. Әни диваннан чак кына егылып төшмәде, эт теге апаның итәгенә сикереп менде, мин абыйның чалбарыннан эләктереп алдым. Бер дә егылмадым.

Кәм поезд туктады.

Аннан соң поездның паровозы кычкыртырга кереште, коридордагылар барысы да кычкырырга тотындылар. Ә теге абый миннән ычкынды да коридорга чыкты һәм:

-— Берни дә юк, кычкырынмагыз. Поездны мин туктаттым, хәзер кузгалып китәр, — диде.

Һәм без чыннан да кузгалып киттек.

Аннан соң безгә кондуктор килде дә теге абыйдан поездны туктатырга ничек батырчылык итүен сорады. Ә абый үзенең бик зур инженер булуын һәм туктатып буламы, юкмы икәнлеген белергә теләгәнен сөйләде. Аннан кондуктор белән каядыр китте.

Аны кондуктор алып киткәндә, әни бик курыкты, ә теге апа: «Бик зур инженер булса да, юләррәк икән, аңар һичшиксез эләгер», — диде. Берәр кеше, нинди дә булса берәр малай егылып калса гына поездны туктатырга яраганлыгын сөйләде. Ул чак теләсә кем теге саптан тартып поездны туктата ала, аның өчен аңар берни дә булмый.

Теге абый тагын безнең янга килеп керде. Ул бик кызарынган, юри көләргә тырышып, хәзер йокларга вакыт җитүе турында сөйләде, үзе:

— Ярый ла, берни дә юк, киттек, киттек! — диде.

Аны шактый нык орышканнар булса кирәк.

Без ничек йокларга яттык

Аннары шул теге абый безнең диванның арка сөяп утыра торган өлешен астан эләктерде дә өскә таба тартты. Мин аны диванны җимерә икән дип торам. Диванның җилкә терәп утыра торган өлеше өскә таба күтәрелде, ул безнең диван өстендә шүрлек кебек булды. Ә аста безнең диван хәзер өй кебек булды, өстә түбәсе дә бар. Аска төшмәсен өчен, инженер абый аны ниндидер эләктергеч белән эләктереп тә куйды. Аннан соң үзе өскә менде дә:

— Биредә бик шәп икән, минем янга менәсеңме? Кулларыңны суз, — диде. Ул минем кулларымнан эләктереп алды да өскә таба күтәрде. Өстә дә безнеке төсле үк диван килеп чыккан икән. Кондуктор килеп керде дә билетларыбызны тикшерде, эт өчен дә билет сорады.

Теге апа бер билетын этенең авызына каптырды да:

— Инзол, билетыңны кондукторга бир, — диде. — Йә, тиз бул!

Инзол, арт аякларына торып, кондуктор алдына килеп басты да авызындагы билетын аңар сузды. Кондуктор, куркып торса да, барыбер алды. Инзол аны тешләмәде, билетны бирде.

Кондуктор:

— Әллә ул циркта уйныймы? — дип сорады. Инзол хуҗасы:

— Юк, ул кинода уйный, — диде.

Аннан соң әни урын җәйде дә без йокларга яттык.

Без төнлә станциягә ничек килеп җиттек

Безнең идән астында нидер шыгырдаганга мин кинәт уянып киттем. Поезд туктады. Безнең вагон дырк итеп китте. Ә вагон эче караңгы. Зәңгәр лампочка аз гына яктырды. Вагон тагы бер мәртәбә дыркылдады да бөтенләй туктады.

Мин курыктым һәм:

— Әни, әни, көпчәкләр рельстан чыктылар, паровоз җирдән йөри башлады, — дип кычкырып җибәрдем. Мин бик каты кычкырганмын икән, барысы да уяндылар. Эт ырылдарга тотынды.

Ә югарыдагы абый:

— Син нәрсә юләрләнәсең, станция ич бу. Хәзер карарбыз менә, — диде.

Югарыдан төште дә тәрәзәгә таба килде. Ә тәрәзәгә пәрдә корылган, берни күреп булмый. Абый астан аның нәрсәсендер тарткан иде, пәрдә бик тиз өскә таба күтәрелде. Безнең тәрәзә турысында гына яп-якты фонарьлар яналар. Кешеләр йөгерешәләр. Безнең коридорда да кемнәрдер дөп-дөп йөгерештеләр.

Әни миңа:

— Әй син, бик җәнҗаллы малай икәнсең, — диде. Ә теге абый:

— Станциягә җиткәнбез. Бологое станциясе, — диде. Әни мине тәрәзә янына җибәрмәде, ә эт менеп карап

торды. Мин, нәрсәләр күренә дип, теге абыйдан сораштыра идем, әни миңа алма сузды да:

— Аша, тавышланма, — диде.

Алма бик әче иде, мин йоклап киттем.

Вагонда ничек юындык

Мин иртә белән уянганда, барысы да торган иде инде. Әни мине киендерде дә, сабын, сөлге алып:

— Әйдә, юынырга барыйк! — диде.

Поезд бар көченә чаба, безне көлдерерлек дәрәҗәдә бик нык чайкый. Әйтерсең ул юри шулай итә. Ә ул бик тиз барганга күрә шулай. Без коридор буйлап вагонның очына кадәр бардык, ә анда бер ишек һәм кечкенә генә бүлмә бар. Бу — бәдрәф. Анда умывальник та бар. Ул бик зур, үзе тигәнә төсле, үзе фарфордан эшләнгән. Аның өстендә кран тора, кранның бертөрле дә ручкасы юк. Ә астагы кнопканы бассаң, кинәт көчле итеп су сиптерә. Ул биек итеп эшләнгән. Әни мине күтәреп торды, мин үзем юындым. Умывальник алдындагы стенага көзге эленгән, бит юганың барысы да күренеп тора. Шул арада поезд туктый башлады. Кемдер безнең ишекне дөбердәтте дә:

— Эшегезне бетерегез, станцияләрдә ярамый, — диде. Әни ишекне ачты һәм:

— Ә без инде бетердек, — диде.


Безгә ничек кофе китерделәр

Без үз бүлмәбезгә кайткач, мин тәрәзәдән карарга тотындым. Безнең вагон ниндидер бер өй турысына туктаган иде. Нәкъ өй янында платформа сузылган, ә платформаның түбәсе бар. Анда чемодан, төенчек тоткан кешеләр йөриләр.

Ә теге абый, миңа күрсәтеп:

— Әнә басып торучы абыйны күрәсеңме, ул станция начальнигы, кызыл фуражкадан, — диде.

Мин:

— Ни өчен? — дидем.

— Күренебрәк торсын өчен. Начальник кирәк булса, хәзер әйлән дә кызыл фуражканы гына кара. Әнә тегесе — станция, — диде.

Һ.әм абый миңа бер өйне күрсәтте. Шул вакыт аның ишекләре ачылды. Аннан поднос күтәргән бик күп апалар чыктылар. Подносларында стаканнар. Алар поездга таба ашыктылар.

Мин тагын:

— Ни өчен? — дидем. Әни:

— Менә хәзер күрерсең. Йә, өстәлдән төш әле, — диде. Өстәл өстенә тастымал җәйде. Мин төшкән генә идем, ишетәм, артымда сөйләшәләр:

— Кемгә кофе, кемгә чәй кирәк?

— Бутербродлар, сумсалар, алмалар... Кемгә кирәк, кемгә?..

Әни үзенә чәй, ә миңа кофе алды. Аны бер апа безнең вагонга кертеп үк бирде. Бутербродлар да алды әни: миңа колбасалыны, ә үзенә сыр белән. Теге абый да чәй алды. Эткә дә бутерброд сатып алдылар.

Әни:

— Мыштырдама, тизрәк эч, хәзер китәбез, — диде.

Мин тиз эчә алмадым, чөнки эт, кеше шикелле, ике аяклап йөри, алгы аягы белән теге ападан бутерброд сорый иде. Ул, апа биргән бутербродны ашап бетергәч, миннән дә сорый башлады. Мин тиз генә бер кисәген тешләп алдым да калганын эткә бирергә теләгән идем дә, теге апа:

— Инзол, ярамый, ничек оялмыйсың, — дип кычкырмасынмы тегеңәр.

Эт өстәл астына ук кереп качты. Мин шул арада ашап алырга да, эчәргә дә өлгердем. Аннан безгә кофе китергән стаканнарыбызны кире алдылар.

Мин:

— Кайчан Москвага җитәбез? — дип сорадым.

Теге абый миңа: - Тиз җитәбез, — диде.

Шул арада паровоз кычкыртып җибәрде, һәм без кузгалдык. Мин, тәрәзәдән карап, Москваның күренүен көтә башладым.

Ә теге абый:

— Син әнә аска таба кара, әнә шулар инде рельслар,— диде.


Автомобиль ничек итеп безнең поездны узып китәргә теләде

Анда, аста, ике рельс та ашыга-ашыга безнең белән алга чабалар иде. Теге абый әйтә, алар буйлап та поездлар йөриләр, ди. Мин рельсларга карап торганда, кинәт бер куркынычлы нәрсә пошкырырга, үкерергә тотынды, безнең вагон да караңгыланып китте. Мин куркуымнан еларга да өлгерә алмый калдым, тәрәзәдән ниндидер шәүләләр узгалый башлады, һәм миңа безнең өстебезгә таба ниндидер бер куркынычлы машина очып килә кебек тоелды.

Теге абый мине кулы белән тотты да:

— Курыкма, ул безгә каршы килүче поезд гына, — диде. Мин куркырга гына дип торганда, тагын яктырды, һәм

бер поезд безнең яннан үтеп тә китте. Бу поезд безнең белән беррәттән алга таба чабучы рельслар өстеннән үтте.

Тәрәзәдән кыр, аннан арырак агачлар күренә иде. Бик якында гына юл, ә юл буйлап бер автомобиль чаба. Без тиз барабыз, ул да тиз бара. Поезд тагын да тизли, автомобиль дә тизли төшә. Ул хәтта безне куып җитә дә башлады. Ул шундый тиз бара башлады ки, хәтта тәрәзәдән миңа күренмәде дә.

Мин:

— Ни өчен? — дидем. Ә теге абый:

— Ул безне узып китеп, алгарак барып, безнең юл аша чыгып китәргә тели, — диде. Аннан: — Кара әле, кара,— диде.

Мин алда кечкенә генә өйне һәм безнең юлыбыз аша үтә торган юлны күрдем. Ул юл бик зур таяк белән буылып куелган. Аның артында автомобиль көтеп тора. Теге таяк алдында бер абый басып тора, кулларын алга таба сузган, үзе кечкенә бер сары таяк тоткан.

Мин, аны күргәч:

— Ни өчен? Ни өчен? — дип кычкырып җибәрдем.


Сары флаг нәрсә дигән сүз

Ә теге абый, автомобильгә кул селкеп:

— Барыбер өлгерә алмадыгыз, өлгермәдегез, — дип кычкырды һәм, миңа карап: — Әнә күрәсеңме, автомобиль, борылып, безнең юл аша үтәргә теләгән иде. Ә сторож аның юлын бүлде. Юкса автомобиль рельслар аша чыгам дияр иде, поезд аңа килеп бәрелер һәм аны сытып юкка чыгарыр иде, — диде.

Мин:

— Ә ни өчен сторож сары таяк тотып тора? — дип сорадым, шул вакыт әни:

— Нәрсә син кешене йөдәтәсең, ул таяк түгел, ә флаг, ул абый аны таушалмасын өчен, таягына чорнаган гына,— диде.

Ә теге абый каршы төште:

— Юк, алай түгел, флаг чорналган икән, димәк, поезд тулы ход белән бара ала дигән сүз. Әгәр флаг төшерелгән булса, җилфердәсә, димәк, әкрен барырга кирәк, — диде.

Мин һаман алга карадым һәм алда тагын бер будка күрдем. Анысында сторож түгел, ә таягына чорналган флагны тотып, бер апа басып тора иде. Мин аннан алгарак күз төшердем: анда флагны, теге абый әйткәнчә, җилфердәтеп тотучы кешене күрдем, һәм без бик акрын бара башладык.


Елга аша ничек чыктык

Аннары мин мылтыклы кызылармеецның басып торганын күрдем. Аннан тагын бер мылтыклы кеше күренде.

Кинәт тәрәзә алдында бик калын рельслардан ясалган рәшәткә астында су күренде, анда көймәләр йөзеп йөриләр.

Әни сикереп торды да:

— Күперме, күпер? Без күпер аркылы чыгабыз икән. Ах, нинди кызыклы! — дип куйды.

Ә мин әнигә әйттем:

— Ә син флагны күрмәдең.

Аста, көймәдә, малайлар утырып баралар, безгә кулларын селкиләр иде. Мин дә кулымны селкедем, теге абый да.

Мин әнигә тагын:

— Син күрми калдың флаг җилфердәгәнен, шуңа күрә без акрын барабыз да, — дидем.

Аннан азрак баргач, әни:

— Кара әле, кара, елга ничек кенә булып күренә, әнә артта күпер, — диде.

Ә күпер ящик шикелле булып күренә. Ян-якларында рәшәткәләр, тик ул елга аша, аның бер ягыннан икенчесенә сузылган. Тимер рәшәткәләр тик бик калыннар. Аның баш-башы капланмаган, ачык. Поезд бер башыннан йөгереп керә дә икенче башыннан йөгереп чыга, шулчак инде ул елганың аргы ягына чыгып та җиткән була.

Безнең паровоз

Мин тәрәзәдән караган идем, безнең паровозны кинәт тулысынча күрдем. Ул бер якка таба борылган иде, шуңа күрә безнең паровоз миңа күренде. Ул бар вагоннан да алда бара. Иң беренче, үзе озын, үзе кап-кара. Иң алда морҗасы бар. Ни өчендер бик кечкенә. Аңардан пар чыгып тора. Ә артында кечкенә генә будка бар. Паровозның тәгәрмәчләре кызыл, үзләре бик зурлар, шулай булсалар да, паровоз аларны бик тиз әйләндерә.

Инженер абый миңа будкада машинист барлыгын әйтте. Әгәр машинист теләсә, паровозны ул бик тиз йөртә ала, чыдап кына тор! Әгәр тели икән, бөтенләй туктата да ала. Теләсә, кычкырта да. Аның будкасында да, безнең вагондагы шикелле, поездны туктата ала торган ручка бар. Анда әле тагын бер абый бар икән. Ул машинист түгел, ә кочегар. Паровозга ут ягып баручы дигән сүз. Анда мич бар, ә кочегар шуңа күмер ташлый икән.

Паровоз артында кара озын ящик бар. Ул тәгәрмәчләр өстендә. Ул вагон төсле озын, теге абый әйтә, ул тендер, ди. Анда паровоз миче өчен күмер, казан өчен су куела икән.

Безне семафор ничек җибәрми торды

Шулчак паровоз кинәт кычкыртып җибәрде. Поезд туктарга тотынды. Аннан бөтенләй шып туктады. Ә паровоз һаман кычкырта да кычкырта иде. Вагондагылар әрле-бирле сугылырга тотындылар, коридорга чыктылар, барысы да:

— Ни булды да ни булды? — диештеләр.

Барысы да коридор буйлап ишекләргә таба ашыктылар. Әни дә сикереп торды һәм:

— Белмисезме, ни булды? — дип сорады.

Мин тәрәзәдән карадым: вагоннардан кешеләр сикерешеп төштеләр, барысы да алга таба карыйлар һәм, бармаклары белән төртеп, теге якка таба нидер күрсәтәләр.

Теге инженер абый да вагоннан чыкты, безнең тәрәзә каршысына туктады да папирос кабызып җибәрде. Әни тәрәзәгә чиертте, аны безнең янгарак чакырып, кулын изәргә тотынды. Ул якынрак килде. Әни:

— Нәрсә бар анда? —дип сорады. Ә теге абый:

— Хафаланмагыз, бик гади әйбер, семафор ябык, — диде.

Әни:

— Шулай да куркыныч бит, нинди дә булса берәр хәл булгандыр, — диде.

Ә теге инженер абый ачуланып кычкырынырга тотынды:

— Нәрсәдән куркырга? Семафор ул шундый бер багана. Аның очында такта кисәге бар. Әгәр такта яны белән тигез булып торса, поезд үтәргә ярамый дигән сүз.

Мин:

— Ни өчен? — дип кычкырып җибәрдем.

— Чөнки станциядә урын юк дигән сүз. Димәк, анда нинди дә булса башка поезд тора. Менә шуны безгә ерактан күрсәтәләр, көтәргә кушалар.

— Ә нигә соң паровоз кычкырта, — диде әни, — бәлки, куркынычлы берәр хәл бардыр?

— Паровоз тизрәк үткәреп җибәрүләрен сорый, менә шуңа күрә кычкырта да.


Бер абый ничек поезддан калды

Аннан поезд кузгала башлады. Башта акрын-акрын гына. Барысы да вагоннарга тула башладылар. Ә бер абый менә алмый калды. Кычкыра, йөгерә. Ә поезд һаман кызурак китә.

Әни:

— Менә хәзер теге ручка белән поездны туктатсаң да ярар иде, ичмасам, — диде, теге абыйга ручканы күрсәтте. Янәсе, ручканы ул тартсын да поездны туктатсын.

Ә теге инженер абый:

— Юк инде, бу юлы кем дә булса башка берәү тартсын, мин теләмим, — диде.

Коридорга чыксам, анда:

— Кондуктор, кондуктор, бер кешебез утыра алмый калды, — дип кычкырындылар.

Милиционер кебек киенгән бер кеше нечкә тавышлы сыбызгысын кинәт сызгыртып җибәрде:

— Фюр-р, фюр-р!

Аңа каршы паровоз да кычкыртып куйды, поезд туктады. Утыра алмый калган абыйның поездны куып җитүен бөтен кеше карап торды һәм:

— Тиз бул, тиз бул, — диештеләр.

Аннан соң ул абый кызарынып безгә килеп керде. Бик нык йөгергән.

— Баш кондуктор свисток биреп поездны туктатмаса, мин калган идем, — диде.

Әни миңа:

— Әһә, әнә күрәсеңме, күрәсеңме? — диде.

Мин бит ул абый шикелле беркая да чыгып йөрмим. Аннары, мин семафорны күрдем. Ул безнең юл янында тора иде. Бик биек, очында флаг шикелле такта кисәге бар, бары тик ул хәзер өскә таба күтәрелеп тора иде. Бо-лай тору, димәк, үтеп китәргә мөмкин дигән сүз һәм без аның яныннан станциягә узып киттек.

Тендерга ничек су агыздылар

Безнең паровозның тендер белән бергә икенче рельслар буйлап чабып, безгә каршы гына килеп туктаганын мин тәрәзәдән карап тордым. Ул туктаган урында ниндидер юан бер багана утырып тора, аннан як-якка таба бер труба сузылган, ул да шундый ук бик калын. Кинәт ниндидер бер кеше тендерга сикереп менде дә теге трубаны тотып та алды, ул труба борылып йөри икән, ул аны үзенә, тендерга таба борды. Трубадан су ага башлады. Бу абый суны тендерга тутыра, аннан аны паровоз казанына җибәрәчәкләр. Парга әйләндерү өчен. Паровоз пар белән йөри, шуңа күрә ул паровоз дип тә атала.

Теге апа этен кулына алды да:

— Инзол, Инзол, әйдә, һава сулап керик, — диде. Этенең чылбырын кигезде, бантигын төзәтте, һәм алар

чыгып киттеләр. Әни аңар:

— Карагыз, кала күрмәгез, юкса без сезсез китеп тә барырбыз, — диде.

Теге апа:

— Әнә паровоз су алып тора әле, паровозсыз китә алмассыз, — диде.

Әни корзиннан колбаса һәм булка алды, аннан миңа конфетлар да бирде, бер конфетны эткә бирергә дә рөхсәт итте.

Паровоз кычкыртып китеп барыр, эт белән теге апа утыра алмый калырлар дип, мин һаман куркып тордым. Чөнки ул инде су ала торган урыныннан киткән иде. Аннан соң кыңгырауга бер сугып куйдылар:

- Бум!

Шул вакыт теге апа да эте белән вагонга керде һәм без кузгалып киттек.

Вагоннар нинди төрле булалар

Без кызыл вагоннар яныннан үтеп киттек. Алар тәрәзәсез. Бары тик түбәләре янында ике кечкенә генә тәрәзә бар. Ә вагон уртасында капка шикелле зур ишекләр. Бу вагоннар кешеләр йөртер өчен түгел, ә төрле ящиклар, төрле капчыклар йөртер өчен икән. Алар товар вагоннары дип аталалар. Инженер абый шулай дип әйтте. Аннан ниндидер кызыклы нәрсәләр очрадылар. Тәгәрмәчләре вагонныкы кебек, ә алар өстендә озын мичкә шикелле булып зур бидон яны белән ята. Аңа керосин салып йөртәләр икән.

Мин ал арны мичкәләр дигән идем, теге инженер абый әйтә, алар цистерналар, ди.

Мин:

— Ни өчен? — дип сорадым. Ә теге абый:

— Чөнки шулай дип аталалар, бары шул гына, — диде. Мин, авыз эченнән булса да:

— Юк, мичкәләр, мичкәләр... — дидем. Теге этле апа шулчак кычкырып җибәрде.

— Әй, җыенырга кирәк, тиздән Москва! — диде.


Без килеп тә җиттек

Әни безнең урын-җирләрне төреп бәйли башлады. Инженер абый чемоданына сузылды. Үзара этелә-төртелә башладылар. Мине бөтенләй коридорга ук төртеп чыгардылар. Ә коридорда бар да инде кепка, пальтоларын киеп, чемоданнарын кулларына тотып, әзер булып торалар иде. Безнең паровоз кычкыртты. Кинәт төн кебек караңгыланып китте.

Әни:

— Алеша, юньсез малай, син кая йөрисең? Тагын адашасың киләмени? — дип, минем кулымнан җитәкләде.

Коридордагылар бар да кузгалдылар. Аннан соң носильщиклар йөгерешеп килеп җиттеләр. Безнең вокзалдагы төслеләр, ак алъяпкычлылар. Без платформага чыктык. Мин:

— Москва менә шушы инде! — дидем. Теге инженер абый:

— Юк әле, бу вокзал гына, ә хәзер Москваны да күрерсең. Хуш, Алеша, — диде дә китеп барды.

Мин машинистны ничек күрдем

Без әни белән акрын гына бардык, чөнки кешеләр бик күп. Алар барысы да безнең поезддан төштеләр. Миңа берни дә күренми иде. Менә без паровоз янына килеп җиттек. Ул пошкырынып тора. Паровоз будкасының тәрәзәсеннән машинист карады. Без якын ук килеп җиткәч, мин ул күрсен дип кулымны селкедем. Ә ул күрмәде, чөнки мин кечкенә. Шулчак барысы да никтер туктап калдылар, әни белән мине этеп-төртеп паровоз янына кадәр китерделәр. Машинист янына. Паровоз бик пошкырынып торса да, мин барыбер, барлык көчемне җыйнап:

— Машинист абый! — дип кычкырдым.

Ул тәрәзәсеннән аска таба карады да мине күрде. Мин аңар кулымны селкедем һәм:

— Югалган малай ул мин идем, радио минем турымда сөйләде, — дип кычкырдым.

Ә машинист абый көлде һәм ул да кулын селкеде.

Паровоз мичкә төсле озын, кара. Ә морҗасы кечкенә генә. Мин ул кычкыртсын иде дип бардым, ләкин ул кычкыртмады.

Җир астыннан ничек йөриләр?

Без әни белән пожарныйларны, рельссыз гына туп-туры асфальттан йөрүче трамвайларны

карадык. Әни әйтә:

— Ул трамвайлар троллейбуслар дип аталалар, — ди.— Ал арның тәгәрмәчләре автомобильнеке кебек, резинадан эшләнгән.

Мин әйтәм:

— Ни өчен рельссыз? Әни әйтә:

— Рельссыз йөрүләренә гаҗәпләнәсең, ул берни түгел. Биредә трамвайлар җир астында да йөриләр әле, — ди.

Ә мин әйтәм:

— Җир астында берни дә юк, анда җир генә бар, — дим.

Әни әйтә:

— Синең базга төшкәнең бармы? Базны җир астында казып ясыйлар бит. Ә Москвада бик зур бер баз казыганнар. Ул бик озын. Бер башыннан кереп китсәң, икенче башыннан чыгасың. Менә шул базга рельслар сузганнар да трамвай җибәргәннәр. Ул бу базның бер башыннан икенче башына йөгереп йөри. Бер урыннан кешеләр җир астына төшәләр дә шул трамвайга кереп утыралар. Ул җир астыннан йөгерә-йөгерә дә базның икенче башына барып чыга. Ә анда баскыч бар. Трамвайдан чыккан кешеләр, шул баскыч буенча югарыга күтәрелеп, урамга чыгалар. Әйдә, хәзер без дә шул трамвайга утырып карыйк, — ди.

Ә мин әйтәм:

— Кирәкми, — дим. Әни әйтә:

— Ни өчен? Нигә юләрләнәсең? — ди. Ә мин әйтәм:

— Җир асты булгач, анда караңгыдыр, — дим. Әни минем сүзне тыңлап та тормады, бер ападан:

— Әйтегез әле, метро кайда? — дип сорады.

Теге апа бармагы белән безнең өйгә, без тора торган бүлмәле өйгә төртеп күрсәтте. Әни:

— Әйе, әйе, күрәм, рәхмәт, — диде.

Мин ничек метрода йөрдем

Без әни белән алга атладык, бер ишектән килеп кердек. Анда бик зур бүлмә, нәни генә будкалар торалар. Ул нәни генә будкаларның нәни генә тәрәзәләре бар. Кешеләр шул тәрәзәләргә киләләр дә билет сатып алалар. Әни дә билет сатып алды, без баскыч буйлап түбәнгә таба төшеп киттек. Бар кешеләр дә баскыч буйлап түбән төшә башладылар.

Мин хәзер үк җир башланып, теге баз күренер дип уйладым. Мин үз-үземә генә «...шунда җиткәч, мин бармам, еларга тотынырмын, әни ул чак барыбер кире кайтып китәр» дип уйлаган идем. Ә анда җир бөтенләй күренмәде, коридор гына күренде. Тик бик киң һәм бик якты.

Анда электр яна, бик күп зур-зур лампалар тора. Стеналар ялтырап торалар. Ә идәне таш, сап-сары, шулай ук шома. Ә бернинди җир юк.

Аннары бар да баскычларга юнәлделәр. Без дә әни белән баскычка килеп җиткәч, әни дә курыкты, тукталды. Анда идән баскычка таба йөгерә. Бер абый атлап шул идәнгә баскан иде, баскыч алып менде дә китте үзен.

Ә бер апа килде дә әнигә әйтте:

— Сез курыкмагыз, батыррак атлагыз, йә, бер-ике! — диде дә әнинең кулыннан тартты да алды.

Әни атлады, үзе артыннан мине дә тартты. Без дә кузгалып киттек.

Без әни белән басып торган идән, кузгалып киткәч, баскычка әйләнде. Без аның бер басмасында, безне тартып утырткан апа икенче басмасында басып бардык. Баскыч басмалары түбәнгә таба хәрәкәт иттеләр. Без түбәнгә төшеп җиткәч, баскычның басмалары идәндәй булып тигезләнделәр. Кәм без шул идәнгә баскан килеш бераз алга бардык.

Шул вакыт әни мине кулына күтәрде дә чын идәнгә җиткерде. Бу идән инде йөрми, бер урында гына тора. Без җир асты вокзалына килеп төштек. Барыбер анда да җир юк, ә вокзал үзе бик зур. Бик якты. Кешеләр йөреп торалар. Без платформага чыктык. Анда да шулай ук электр янып тора, һәм анда да кешеләр бик күп.

Ә трамвай юк, ул килмәгән иде әле.

Кинәт нидер шаулады. Мин нәрсә шаулый икән дип карасам, алда түгәрәк капка барын күрдем, ә капка эче караңгы, берни дә күренми. Мин, баз шундадыр, ахры, дип уйладым. Ә шуннан трамвай килеп чыкмасынмы! Ул шулай шаулаган икән. Трамвай платформага якын ук килеп туктады. Үзе бик озын.

Без әни белән килеп кенә җиткән идек, ишекләр үзләреннән-үзләре ике якка ачылып киттеләр, керергә мөмкин булды. Анда диваннар бар, электр яна, бар да көмеш кебек ялтырап тора. Аннан ишекләр үзләре ябылдылар, һәм без кузгалып киттек.

1941


[[Төркем:Абдулла Алиш]] [[Төркем:Повестьләр]]</text>
      <sha1>h4x81orc0v4ony36mo27f9ukmn2gqam</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Повестьләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2250</id>
    <revision>
      <id>4149</id>
      <timestamp>2010-10-18T10:08:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Әдәбият]]»</comment>
      <origin>4149</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d" xml:space="preserve">[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Абдулла Алиш</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2251</id>
    <revision>
      <id>4656</id>
      <parentid>4150</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T08:06:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="622" sha1="1nzodjwtugbz45q5z99icd0gvikmu53" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]
| рәсем =Абдулла Алиш.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев 
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://alish.ru/ alish.ru]
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Абдулла Алиш}}

[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-А]]</text>
      <sha1>1nzodjwtugbz45q5z99icd0gvikmu53</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чөнанча бездә...</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2252</id>
    <revision>
      <id>5262</id>
      <parentid>4162</parentid>
      <timestamp>2011-07-03T13:10:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5262</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6073" sha1="dbd7qwunec7nbst8aor3hrtx8x3e4mm" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
'''Чөнанча бездә...''' - [[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] 1905 елда язган шигырь.

==Шигырь==
Чөнанча бездә Камил әл-Мотыйгый, &lt;br /&gt;
Ходаның әмренә монкат, мотыйгый &lt;ref&gt;''Мотыйгый — буйсынучан дигән  сүз; монда  сүз  уйнату''&lt;/ref&gt;,

Карар итде язарга журнал айлык, &lt;br /&gt;
Голүмнең мәнбәгы, әфкярә байлык.

Бу журналның наме «Гасрел җәдид»дер &lt;ref&gt;''Гасрел җәдит — яңа гасыр.''&lt;/ref&gt;, &lt;br /&gt;
Япышканларга һәм хәблел-мәдиддер.

Берең укып, берең улың сәмига, &lt;br /&gt;
Япышыңлар бихәблилла җәмига.

Аллаһең хәбле дидекем иэтиляф,— &lt;br /&gt;
Димәк, улыр иҗтинаб әз ихтиляф.

Ки сез, картлар, егетләр, дөхтәриләр, &lt;br /&gt;
Улың бу журнала һәп мөштәриләр.

Милләтә сәрмая һәм зур мал ирер,&lt;br /&gt;
Әүвәл уларак чикан журнал ирер!

Һәр кимә үз дилилә  тәфһим идәр,&lt;br /&gt;
Һәр лөзүмле шәйләри тәкъдим идәр.   

Кәйлеләр, карьялеләр дә карии, &lt;br /&gt;
Һәр кимә бәркъ ора нурый барикый;

Нитә көнәш тугъмасилә дәр бәһар, &lt;br /&gt;
Нурлана бу дөньяда һәр нә ки вар.

Эстәңез сезнең хәрир мәндилеңез,— &lt;br /&gt;
Иштә бу журнал ирер кандилеңез.

Журналың һәр кәгазе — миръатеңез; &lt;br /&gt;
Алдыңызда парлаян мишкятеңез.

Сезгә вафадар имеш талигъ фәләк: &lt;br /&gt;
Мондый зур нигъмтләри тәкъдир кәрәк.

Шөкер идәлем журналың булганына; &lt;br /&gt;
Хәмед идә былбыл да ай тулганына.

Мәүлямез әмсалени итсен гадид, &lt;br /&gt;
Таки улсын бәхтияр гасры жәдид.

Каләмне забт идеб вирдем ниһаять; &lt;br /&gt;
Буныңлә иҗтиза итдем кифаять.

Шигырь бабында юк бәндә мәһарәт, &lt;br /&gt;
Фәкать бу тугърыда кыйлдым җәсарәт...

Намем  Габдулла — алла  бәндәсемен, &lt;br /&gt;
Җәмигы колларын шәрмәндәсемен.

'''Тәрҗемәсе:'''
		  
Бер дә бер көнне бездә Камил әл-Мотыйгый &lt;br /&gt;
(Ул буйсынучан) ходайның әмеренә буйсынып, &lt;br /&gt;

Карар   итте   чыгарырга   журнал   айлык. &lt;br /&gt;
Гыйлем, фикер чишмәсе бит—ул байлык.

Бу журналның «Гасрел җәдит»тер исеме, &lt;br /&gt;
Укыганнарга — тотынып  бара  торган  җеп  төсле.

Берегез укыгыз да, берегез тыңлагыз, &lt;br /&gt;
Барчагыз  алла җебенә ныклап тотыныгыз.

Алла җебе дигәнем — үзара якынаю, дуслашудыр, &lt;br /&gt;
Димәк, үзара каршылыктан, ызгыштан сакланудыр.

Эш шулай икән, сез, картлар, егетләр, &lt;br /&gt;
Кызлар — барыгыз да бу журналга язылыгыз.

Милләткә мая булыр, зур байлык булыр, &lt;br /&gt;
Беренче булып чыккан журнал ич бу!

Ул һәркемгә үз телендә төшендерә, &lt;br /&gt;
Һәртөрле кирәкле нәрсәләрне тәкъдим итә.

Авылда да, салада да алып укучыларына —&lt;br /&gt;
Барысына да, яктыртып, нурлар бөрки,

Ничек яз башында елмаеп кояш чыкса, шуның кебек,&lt;br /&gt;
Дөньядагы бар нәрсә дә нурлана.

Сез хыялланган ефәк яулык та — &lt;br /&gt;
Чынында  шушы журнал, ул — сезнең шәмегез.

Журналның кәгазе — сезнең өчен көзге, &lt;br /&gt;
Алдыгызда яктыртылган фонарь ул.

Тәкъдир сезгә теләктәшлек белән елмая: &lt;br /&gt;
Мондый зур бүләкнең кирәк кадерең белергә.

Шөкер итик журналның чыгуына; &lt;br /&gt;
Сандугач та бит тулган айны мактый.

Алла   мондый журналларның арттырсын санын, &lt;br /&gt;
Әйдә, яңа гасыр бәхетле булсын.

Ниһаять, каләмемне туктаттым язудан, &lt;br /&gt;
Шуның белән чикләнергә рөхсәт сорыйм.

Шигырь язарга миндә осталык юк, &lt;br /&gt;
Тик әле кыюлык итеп кенә яздым.

Исемем Габдулла — алла бәндәсемен,&lt;br /&gt;
Алланың барлык колларыннан иң оялчаны мин.
==Искәрмәләр==
{{Искәрмәләр}}

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>dbd7qwunec7nbst8aor3hrtx8x3e4mm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Голүмең бакчасында...</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2253</id>
    <revision>
      <id>4163</id>
      <parentid>4158</parentid>
      <timestamp>2010-10-19T08:58:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4163</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5386" sha1="jv0thhw2jn1bw1ryowzvdqyxgaxjeus" xml:space="preserve">''' &lt;noinclude&gt;Голүмең бакчасында...&lt;/noinclude&gt;''' - [[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] 1905 елда язган шигырь.

==Эчтәлек==

Голүмең бакчасында дулашалым, идәлем сәйран; &lt;br /&gt;
Сәгадәт-бәхетемезгә  калсын  инсе, җинниләр  хәйран.

Татарлар рәфгате, шаны сикез кат күкләрә китсен; &lt;br /&gt;
Әбәд-сәрмәд бу милләтне ходаем бәхтияр итсен.

Борынгы уйкуларны дөшенүбән улалым надим, &lt;br /&gt;
Тәрәкъкый вә тәгали юлларына улалым кадим.

Бәһаим дәфтәренә язмасынлар безне дәүләтләр; &lt;br /&gt;
Тәхәррек итмәлиез, күстәреб хасләт вә сауләтләр.

Хәятны дәгъва итсәк, мөддәгани идәлем   исбат; &lt;br /&gt;
Дәлилләр күстәреб, бу кяинати идәлем искят.

Җиһанда болгарын, вар улдыгына канигъ улсынлар;&lt;br /&gt;
Безем парлак бәхеткә гыйбтачы һәм тамигъ улсынлар.

Тырышып, идәлем журналларың әмсалени тәксир &lt;ref&gt;''Тәксир — рус графикасында бер үк хәрефләр белән бирелгән бу ике бер-береннән ерак мәгънәле сүзнең берсе гарәп хәрефләрендә сакау «с» белән, аңа рифмадаш икенчесе нормаль «с» белән бирелгән; беренчесе — «күбәйтик», икенчесе «сындырып ташлыйк» дигәнне аңлата.''&lt;/ref&gt;; &lt;br /&gt;
Җәһаләт  вә  наданлык  ардусыны   идәлем  тәксир.

Гәзитең дерлу әнвагы күбәйсен көн бә көн, кат-кат; &lt;br /&gt;
Мәгариф мәйданында без, татарлар, уйнаталым ат.

Җәридә файдасы чукча мөҗәрробдер бу галәмчә; &lt;br /&gt;
Мәгыйшәт идәлем дөньяда адәм ибне адәмчә.

Голумлә дөньяи дотды япон, нәмсә, французлар; &lt;br /&gt;
Җәһаләт гафләтилә йоклаганмызлар без аңсызлар.

Шөкер улсын, уянып тордылар әүлядләре гасрың, &lt;br /&gt;
Безез әсхабе, әүляде бу гасры мәгърифәт хасрың.

Сарылды милләтең яшь каһреманлары  каләмләргә: &lt;br /&gt;
Мәхәл вармы борынгыдай хәзән, хәсрәт, әләмләргә?
	
=== Тәрҗемәсе: ===

Гыйлемнең бакчасында күңел ачып йөрик: &lt;br /&gt;
Бәхетебезгә кешеләр дә, җеннәр дә калсын хәйран.

Татарларның бөеклеге, даны сигез кат күкләргә китсен; &lt;br /&gt;
Мәңге, һәрвакыт бу милләтне ходаем бәхетле итсен.

Элек  йоклап  үткәргәнебезне  аңлыйк та  үкеник; &lt;br /&gt;
Прогресс һәм күтәрелеш юлларына атлап үтик.

Безне дәүләтләр хайван санамасыннар дип, &lt;br /&gt;
Кыю һәм батыр рәвештә алга хәрәкәт итик.

Теләсәк   яшәргә,   хаклы   икәнлегебезне   исбат  итик; &lt;br /&gt;
Дәлилләр   китереп,  каршыларны  сүздән  туктатыйк.

Дөньяда болгарлар&lt;ref&gt;''Сүз Идел-Кама болгарлары (татарлар) турында бара.&lt;/ref&gt; әле дә бар икәненә ышансыннар; &lt;br /&gt;
Якты бәхетебезгә көнләшсен һәм үзләре дә омтылсыннар.

Тырышып, журналларның төрләрен күбәйтә башлыйк; &lt;br /&gt;
Кирелек, наданлык гаскәрен җиңеп, сындырып ташлыйк.

Газеталар,   журналларны   көннән-көнгә, &lt;br /&gt;            
Мәгариф мәйданында без, татарлар, ат уйнатыйк&lt;ref&gt;''Шөһрәт казаныйк мәгънәсендә.''&lt;/ref&gt;.

Газетаның файдасы  кат-кат сыналган  ич  дөньяда; &lt;br /&gt;
Без дә кешеләрчә тормыш итик дөньяда.

Гыйлем белән дөньяны кулда тотты япон, немец, француз; &lt;br /&gt;
Без, аңсызлар, наданлык аркасында йоклап калганбыз.

Шөкер булсын, гасырыбызның яшьләре уянып тордылар; &lt;br /&gt;
Без — бу  мәгърифәт  гасыры сараеның  ияләре  һәм балалары.

Милләтнең яшь  каһарманнары   каләмгә  сарылды: &lt;br /&gt;
Элеккечә  кайгы-хәсрәт,   ачынуларга  хәзер  урын бармы?

==Искәрмәләр==
{{Искәрмәләр}}

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>jv0thhw2jn1bw1ryowzvdqyxgaxjeus</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Аш-су серләре/Архив</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2256</id>
    <revision>
      <id>5127</id>
      <parentid>4278</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:42:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Викикитап:Аш-су серләре/Архив]]» бите «[[Wikibooks:Аш-су серләре/Архив]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5127</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1420" sha1="gf89y5hpd1i7agvn9i94v3w9e1ffge6" xml:space="preserve">==Ноябрь ае==
[[Файл:Echpochmak-wiki.jpg|center|250px]]
Беренче сортлы яки югары сортлы оннан ачы камыр изәләр. Моның өчен ќылы суга сөт өстәп, чүпрә, шикәр комы салалар һәм яхшылап болгаталар, йомырка, эретелгән маргарин, тоз салып тагын болгаталар. Башта камыр каймак куелыгында булырга тиеш, аннары аңа иләнгән он өстәп, камырны куерта төшәргә кирәк.

'''''[[Өчпочмак|дәвамы...]]'''''
==Сентябрь-октябрь айлары==
[[Файл:Bavyrsak.jpg|center|250px]]
Татар халкының кунакчыллыгын күрсәтүче иң тәмле милли ризыгы чәкчәк  санала. Вак-вак итеп турап, майда пешерелгән, бал белән катырылган, бу татлы камыр ризыгын туй табынына куялар, кунакка барганда күчтәнәч итеп алалар. Әмма чәкчәкнең шундый ук дәрә­җәле игезәге барлыгын да онытырга ярамый. Ул – бавырсак. 

'''''[[Бавырсак_пешерү_серләре|дәвамы...]]'''''
[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>gf89y5hpd1i7agvn9i94v3w9e1ffge6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Танылган әсәрләр/Архив</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2257</id>
    <revision>
      <id>5121</id>
      <parentid>4275</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:41:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Викикитап:Танылган әсәрләр/Архив]]» бите «[[Wikibooks:Танылган әсәрләр/Архив]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5121</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1157" sha1="3b9ir4b190bhrm8mehtlq64nhp2hbj4" xml:space="preserve">==Ноябрь ае==
[[Файл:Tuqay_portrait.jpg|center|230px]]
Җиктереп пар ат, Казанга туп-туры киттем карап;

Чаптыра атларны кучер, суккалап та тарткалап.

Кич иде. Шатлык белән нурлар чәчеп ай ялтырый;

Искән әкрен җил белән яфрак, агачлар калтырый.

Һәр тараф тын. Уй миңа тик әллә ни җырлый, укый;

Нәрсәдәндер күз эленгән һәм тәмам баскан йокы.

'''''[[Пар ат|дәвамы...]]'''''
==Сентябрь-октябрь айлары==
[[Файл:Гаяз_Исхакый.jpeg|center|230px|'''Гаяз Исхакый''']]
Зур бер өй. Диварга каршы тәрәзәләр. Сул яктагы тәрәзәләр урамга карый. Уң якта зур ишек. Почмакта төре куяр өчен өчпочмаклы киштә-шүрлек. Урам ятында дивар буйлап озын сәке. 

'''''[[Зөләйха|дәвамы...]]'''''
[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>3b9ir4b190bhrm8mehtlq64nhp2hbj4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Балалар өчен әдәбият/Архив</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2258</id>
    <revision>
      <id>5131</id>
      <parentid>4271</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:43:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Викикитап:Балалар өчен әдәбият/Архив]]» бите «[[Wikibooks:Балалар өчен әдәбият/Архив]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5131</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1474" sha1="4q5x7sb7yojl0dm7a7xcu5yi9d6lsop" xml:space="preserve">==Ноябрь ае==
[[Файл:Лобо_һәм_Бүзкәй.jpg|center|270px|]]
Нью-Мексиканың терлекчелек белән шөгыльләнгән төньяк өлкәсе Куррумпо дип атала. Керсәң чыга алмаслык яшел печәнлекләр, биек-биек калкулыклар һәм чиксез зур көтүләр иле бу. Шушы илнең күкрәгеннән аз санлы булса да, ләкин саф көмеш сулы тармаклары белән Куррумпо елгасы ашкынып ага — өлкәнең исеме дә әнә шул елга исеменнән алынган иде.

'''''[[Лобо|дәвамы...]]'''''

==Сентябрь-октябрь айлары==
[[Файл:Гали.jpg|center|270px|]]
Вәли эшсезлектән интегеп, түшәмгә төкереп ята иде Гали дусты килеп керде. Керү белән:

- Вәли, дускай! Хатын, балалар җанга тиде бит инде. “Чыршы кирәк тә, чыршы кирәк!”, диләр. Урманга гына барып кайтыйк инде. Вәли торып утырды.

- Ә, берәр нәрсә алдыңмы соң? Дусты аның “берәр нәрсәсен” шундук аңлады.

'''''[[Гали,_Вәли_һәм_чыршы|дәвамы...]]'''''
[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>4q5x7sb7yojl0dm7a7xcu5yi9d6lsop</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Балалар өчен әдәбият</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2259</id>
    <revision>
      <id>5129</id>
      <parentid>4274</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:43:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Викикитап:Балалар өчен әдәбият]]» бите «[[Wikibooks:Балалар өчен әдәбият]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5129</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="975" sha1="8qe78uzbk0cda2565wwgau6hg6pyjdj" xml:space="preserve">[[Викикитап:Балалар өчен әдәбият/Архив|'''Архив''']]
&lt;div style=&quot;text-align:center; margin-bottom:10px;&quot;&gt;'''[[Викикитап:Китаплар|Барлык китаплар »]]&lt;/div&gt;
[[Файл:Лобо_һәм_Бүзкәй.jpg|center|270px|]]
Нью-Мексиканың терлекчелек белән шөгыльләнгән төньяк өлкәсе Куррумпо дип атала. Керсәң чыга алмаслык яшел печәнлекләр, биек-биек калкулыклар һәм чиксез зур көтүләр иле бу. Шушы илнең күкрәгеннән аз санлы булса да, ләкин саф көмеш сулы тармаклары белән Куррумпо елгасы ашкынып ага — өлкәнең исеме дә әнә шул елга исеменнән алынган иде.

'''''[[Лобо|дәвамы...]]'''''

[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>8qe78uzbk0cda2565wwgau6hg6pyjdj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Аш-су серләре</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2260</id>
    <revision>
      <id>5125</id>
      <parentid>4447</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:41:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Викикитап:Аш-су серләре]]» бите «[[Wikibooks:Аш-су серләре]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5125</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13400" sha1="r9n2p0laxsbfbp7np55iku5oo5ciwkt" xml:space="preserve">[[Викикитап:Аш-су серләре/Архив|'''Архив''']]
__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
&lt;center&gt;&lt;div style=&quot;color: #000000; font-weight: normal; font-size:300%; line-height: 1em; margin: 0; padding-top: 0.5em; padding-bottom: 0.25em;&quot;&gt; Аш-су серләре &lt;/div&gt;&lt;/center&gt;
{| width=&quot;100%&quot; align=&quot;center&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;4&quot; |-
| valign=&quot;top&quot; width=&quot;55%&quot;  style=&quot;border: 1px solid #DEB887; background-color:Bisque&quot;|
&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #DEB887; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 4px 0px; padding:5px 5px  {{#ifeq: Les cuisines | 180% | 3px | 5px }} 5px; font-size: Les cuisines |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt;Пешекчегә&lt;/h2&gt;
[[Файл:Boortsog.JPG|250px|right]]
Татар халкының кунакчыллыгын күрсәтүче иң тәмле милли ризыгы чәкчәк санала. Вак-вак итеп турап, майда пешерелгән, бал белән катырылган, бу татлы камыр ризыгын туй табынына куялар, кунакка барганда күчтәнәч итеп алалар. Әмма чәкчәкнең шундый ук дәрә­җәле игезәге барлыгын да онытырга ярамый. Ул – бавырсак.

Татарстанның Казан тирәсендәге районнарында яшәүче татарлар, гадәттә, чәкчәк пешерсә, республиканың көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан Әлмәт, Азнакай, Лениногорск, Бөгелмә, Баулы кебек ерак төбәкләрендә туйга килгән кунакларны бавырсак белән каршы алалар.

Шунысы бар: бавырсакны теләсә кем уңдырып пешерә алмый. Чәкчәкне, мәсәлән, хәзер кибетләрдән дә сатып алырга мөмкин. Аны икмәк-күмәч заводлары, җәмәгать туклануы өлкәсендә эшләүче башка шәхси ширкәтләрдә дә пешерәләр. Ә менә бавырсакка берсенең дә &quot;көче&quot; җитми. Бавырсакка охшатыбрак ясалган &quot;эре чәкчәк&quot;не сатуга чыгарганнары бар-барын, әмма ул таш кебек каты була.

Кызганыч, бавырсак пешерә белүчеләр көннән-көн кими бара. Элек татар авылларында һәр йортта диярлек бавырсак остасы булган, хәзер исә – бөтен авылга бер-ике хатын-кыз. Шуңа да бүгенге туй-мәҗлесләргә бавырсак пешерергә шуларга заказ бирәләр.

[[Файл:Frying boorsoq.jpg|200px|left]]
Бавырсак пешерүнең беренче сере: камыр ясар өчен йомыркаларны туңдыру мәҗбүри. Әйтик, зур табынга түгел, ә үзеңә 1-2 килограмм бавырсак пешерү өчен камырны биш йомыркага басу җитә. Йомырканы туңдырсаң – камыр уңа диләр. Кыш көне аларны тышта, җәен суыткычта туңдырырга мөмкин.

Шулай итеп, туңган биш йомырканың кабыгын әрчеп, бүлмә температурасында эретергә кирәк. Аннары алар өстенә 2 аш кашыгы үсемлек мае, бер чеметеп тоз, чеметеп кенә чәй содасы, 1 чәй кашыгы шикәр комы салып, яхшылап болгатасың. Шушы массага он кушып, сыек кына камыр ясыйсың. Ул – коймак камырыннан куерак, токмач камырыннан йомшаграк булырга тиеш. Аннан тактага бушатып, аңа әз-әз генә он куша-куша камырны үзләндерәсең. Камыр әзер булгач, аны бишкә бүлеп, һәр кисәкне куллар белән тактада әвәли-әвәли озынча таяк рәвешендә сузасың. Шушы озынча камырларны һәркайсын пычак белән 2-3 сантиметр зурлыкта, ромб рәвешендә кыеклап кисәкләргә кисәсең.

Бавырсак пешерүнең икенче сере: камыр пешәсе майга су салырга кирәк. Су – бавырсакларны күпертү һәм пешерү өчен кирәк. Иң элек киң зур тимер савытка (эмаль савыт ярамый) салкын үсемлек мае, алдан аерым савытта эретелгән туңмай белән бер стакан салкын су салып болгатасың. Барсын бергә кушасың. Бавырсак пешәсе май салкын булырга тиеш. Савыт төбенә, сыйган кадәр, чи бавырсак кисәкләрен тезәсең дә, аны тулы көченә янып торган газ плитәсенә утыртасың. Май җылына башлагач, бавырсаклар төпкә ябышмасын өчен савытны әкрен генә селкеткәлисең.

Шунысына басым ясарга кирәк, бавырсак әзерләүнең иң авыры камыр ясауда түгел, ә аны пешерүдә. Май кайнап чыккач, бавырсакларны әкренләп болгатып торырга кирәк. 2-3 сантиметр зурлыктагы камыр кисәкләре синең күз алдыңда күпереп, 7-8 сантиметрга җитә. Су кайнап беткәч, алар савытта калган майда кызара башлый. &quot;Бавырсакның пешкәнме-юкмы икәнен белү өчен аның берсен майдан алып, читкә алып куясың. Әгәр дә бавырсак шиңә икән, ул әле пешеп җитмәгән дигән сүз&quot;, – дип аңлатты әбием.

Билгеле инде, бер савытка әлләни күп камыр сыйдырып булмый. Шуңа күрә чи бавырсакларны шулай бер-бер артлы пешерергә туры килә. Пешкәннәрен майдан саркыту өчен дуршлагка яисә кәгазьгә бушата барасың. Һәр пешергәндә дә камырны суытылган (!) майга салырга кирәк.
| valign=&quot;top&quot; width=&quot;60%&quot; style=&quot;border: 1px solid #BC8F8F; background-color:MistyRose&quot;|
&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #BC8F8F; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 4px 0px; padding:5px 5px  {{#ifeq: Les cuisines | 180% | 3px | 5px }} 5px; font-size: Les cuisines |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt;Әзерләү серләре&lt;/h2&gt;

:'''[[Өчпочмак]]''' &lt;br /&gt;''(татар халык ризыгы)''

Камыр кую

Беренче сортлы яки югары сортлы оннан ачы камыр изәләр. Моның өчен ќылы суга сөт өстәп, чүпрә, шикәр комы салалар һәм яхшылап болгаталар, йомырка, эретелгән маргарин, тоз салып тагын болгаталар. Башта камыр каймак куелыгында булырга тиеш, аннары аңа иләнгән он өстәп, камырны куерта төшәргә кирәк. Аны, өстен каплап, ќылы урында ачыталар. Бер күпереп менгәч, өстен ачып, баскалап куярга кирәк, бер-ике тапкыр шулай эшләргә мөмкин. 1,5-2 сәгатьтән камыр кирәгенчә ачый.

1 кг камыр өчен: 600-650 г он, 20-25 г чүпрә, 30 г шикәр комы, 1-1,5 йомырка, 50-60 г маргарин, 100-120гсөт, 150-200 г су, 10-15гтоз. Өчпочмакны ясау. Өчпочмакны зуррак итеп тә, кечерәк итеп тә ясарга мөмкин. Ачы камырны куна өстенә салып бераз баскач, өч бармак калынлыгындагы таяк кебек итеп тәгәрәтәләр, аннары 90 г зурлыгындагы кисәкләргә бүлеп, ике кул белән йомарламнар ясыйлар һәм чынаяк тәлинкәсе зурлыгында 4-5 мм калынлыкта итеп ќәяләр, өчпочмаклап ябыштыралар да матур итеп сырлыйлар. Урта бер ќирдә бармак сыярлык тишек калдыралар, аны камырдан бөке ясап каплыйлар. Әгәр теләсәң өчпочмак өстенә тугланган йомырка сөртергә мөмкин.
Өчпочмакка эчлек әзерләү

Әрчелгән бәрәңгене эрбет чикләвегеннән эрерәк итеп шакмаклап турыйлар, аны ваклап турап майда кыздырылган башлы суган, эретелгән май, тоз, борыч салып әйбәтләп болгаталар. 1 өчпочмакка: 60-70 г әрчегән бәрәңге, 30-35 г кыздырган башлы суган, 10-25 г эретелгән май, тоз, борыч. 1 өчпочмакка 50 г чамасыннан исәпләп, вак итеп туралган ит тә салырга мөмкин.
[үзгәртү] Өчпочмакны пешерү

Чиста, майланган табага өчпочмакларны бер-берсенә тидермичә генә тезеп куйганнан соң, бик кызу булмаган мичтә яки газ мичендә пешереп алалар. Бәрәңгесе пешеп ќитәр алдыннан өчпочмакның бөкесен ачып кайнар шулпа салалар. Өчпочмак 35-45 минуттан пешә. Кайнар килеш табынга бирелә. Теләгәндә, өчпочмакның өстен эретелгән май белән майларга мөмкин...

([[өчпочмак|дәвамы]])

&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #BC8F8F; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 1px 0px; padding:1px 1px  {{#ifeq: Les cuisines | 180% | 1px | 1px }} 5px; font-size: Les cuisines |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt;Тарих&lt;/h2&gt;
:'''[[Кыстыбый]]'''&lt;br /&gt;''(татар халык ризыгы)''
[[Файл:Qistibi.jpg|200px|right]]
Безнең як элек-электән [[кыстыбый]], [[өчпочмак]], [[манты]] сатып дан тота. Әлеге сату урынын уены-чыны белән бергә &quot;[[Кыс­тыбый]] базары&quot; диләр.

Без гаиләбез белән камыр ризыкларын бик яратабыз. Миңа аларны әзерләгәндә кечкенә кызларым да булыша. Бүген сезгә кыстыбый пешерүнең ике төрле юлын тәкъдим итәргә булдым.


Юл өстендә сатыла торганын без үзара &quot;Яке кыстыбые&quot; дип йөртәбез. Аны әзерләү өчен әчегә куелган камыр кирәк булачак. Камыр күтәрелгән арада бәрәңге әрчеп, боламык ясыйбыз. Аннан соң кечкенә тәлинкә формасында камыр җәеп, эченә бәрәңге салып, як-якларын бөреп куябыз. Табага май салып ике ягын кыздырабыз...

([[Кыстыбый|дәвамы]])
|}
{| width=&quot;99%&quot; align=&quot;center&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;4&quot; style=&quot;border: 1px solid #DCDCDC; background-color:WhiteSmoke&quot; 
|&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #DCDCDC; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 4px 0px; padding:5px 5px  {{#ifeq: Les cuisines | 180% | 3px | 5px }} 5px; font-size: Les cuisines |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt;[[W:Татар милли ризыклары|Татар милли ризыклары]]&lt;/h2&gt;
|}
{{col-begin}}
{{col-4}}
*[[Азу]]
*[[Бавырсак]]
*[[Бастырма]]
*[[Бәлеш]]
{{col-4}}
*[[Бөккән]]
*[[Гөбәдия]]
*[[Кабартма]]
*[[Катык]]
{{col-4}}
*[[Казылык]]
*[[Каклаган каз]]
*[[Коймак]]
*[[Корт]]
{{col-4}}
*[[Кош теле]]
*[[Куллама]]
*[[Кыздырма]]
*[[Кыстыбый]]
{{col-4}}
*[[Өчпочмак]]
*[[Пәрәмәч]]
*[[Салма]]
*[[Токмач]]
{{col-end}}

[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>r9n2p0laxsbfbp7np55iku5oo5ciwkt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Танылган әсәрләр</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2261</id>
    <revision>
      <id>5119</id>
      <parentid>4276</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:40:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Викикитап:Танылган әсәрләр]]» бите «[[Wikibooks:Танылган әсәрләр]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5119</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="855" sha1="092yk6zbwweg58xlxi2argzbibf9qne" xml:space="preserve">[[Викикитап:Танылган әсәрләр/Архив|'''Архив''']]
&lt;div style=&quot;text-align:center; margin-bottom:10px;&quot;&gt;'''[[Викикитап:Китаплар|Барлык китаплар »]]&lt;/div&gt;
[[Файл:Tuqay_portrait.jpg|center|230px]]
Җиктереп пар ат, Казанга туп-туры киттем карап;

Чаптыра атларны кучер, суккалап та тарткалап.

Кич иде. Шатлык белән нурлар чәчеп ай ялтырый;

Искән әкрен җил белән яфрак, агачлар калтырый.

Һәр тараф тын. Уй миңа тик әллә ни җырлый, укый;

Нәрсәдәндер күз эленгән һәм тәмам баскан йокы.

'''''[[Пар ат|дәвамы...]]'''''
[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>092yk6zbwweg58xlxi2argzbibf9qne</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Sitetitle/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2262</id>
    <revision>
      <id>4174</id>
      <timestamp>2010-10-19T14:02:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Викикитап»</comment>
      <origin>4174</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18" sha1="1i717b5s9vdd4dxu05i9mqblzbdbgvm" xml:space="preserve">Викикитап</text>
      <sha1>1i717b5s9vdd4dxu05i9mqblzbdbgvm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:!</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2263</id>
    <revision>
      <id>4176</id>
      <parentid>4175</parentid>
      <timestamp>2010-10-20T10:25:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4176</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="435" sha1="nfj273jhha4wo3nttu5i6x5c0yw6lew" xml:space="preserve">|&lt;noinclude&gt;&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Бу шаблонны үзгәртмәгез зинһар'''
[[Төркем:Үрнәкләр]]
[[bn:Template:!]]
[[cs:Šablona:!]]
[[de:Vorlage:!]]
[[en:Template:!]]
[[nl:Sjabloon:!]]
[[no:Mal:!]]
[[pt:Template:!]]
[[ru:Шаблон:!]]
[[sl:Template:!]]
[[vi:Tiêu bản:!]]
[[zh:Template:!]]
[[zh-yue:Template:!]]
[[he:תבנית:!]]
[[hsb:Předłoha:!]]
[[uk:Шаблон:!]]
[[fi:Malline:!]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>nfj273jhha4wo3nttu5i6x5c0yw6lew</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Lang-en</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2264</id>
    <revision>
      <id>4178</id>
      <parentid>4177</parentid>
      <timestamp>2010-10-20T10:26:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4178</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="131" sha1="h1gq3rexie1tzu3a1elqcw3tkj58s8m" xml:space="preserve">[[w:инглиз теле|инг.]] ''&lt;span lang=&quot;en&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/span&gt;''&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр|en]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>h1gq3rexie1tzu3a1elqcw3tkj58s8m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Tlx</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2265</id>
    <revision>
      <id>4179</id>
      <timestamp>2010-10-20T10:36:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;span class=&quot;wp-templatelink&quot;&gt;&amp;#123;{[[Үрнәк:{{{1|Tlp}}}|{{{1|Tlp}}}]]&lt;/span&gt;{{#if:{{{2|}}}|&lt;tt class=&quot;wp-templatelink&quot;&gt;&amp;#124;&lt;/tt&gt;{{{2}}}}}{{#if:{{{3|}}}|&lt;tt class=&quot;wp-templ...»</comment>
      <origin>4179</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="411" sha1="0ori3jloe2utln1jykp2zsmgqsqskdl" xml:space="preserve">&lt;span class=&quot;wp-templatelink&quot;&gt;&amp;#123;{[[Үрнәк:{{{1|Tlp}}}|{{{1|Tlp}}}]]&lt;/span&gt;{{#if:{{{2|}}}|&lt;tt class=&quot;wp-templatelink&quot;&gt;&amp;#124;&lt;/tt&gt;{{{2}}}}}{{#if:{{{3|}}}|&lt;tt class=&quot;wp-templatelink&quot;&gt;&amp;#124;&lt;/tt&gt;{{{3}}}}}{{#if:{{{4|}}}|&lt;tt class=&quot;wp-templatelink&quot;&gt;&amp;#124;&lt;/tt&gt;{{{4}}}}}{{#if:{{{5|}}}|&lt;tt class=&quot;wp-templatelink&quot;&gt;&amp;#124;&lt;/tt&gt;&lt;i&gt;һ.б.&lt;/i&gt;}}&lt;span class=&quot;wp-templatelink&quot;&gt;}}&lt;/span&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0ori3jloe2utln1jykp2zsmgqsqskdl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Tlp</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2266</id>
    <redirect title="Калып:Tlx" />
    <revision>
      <id>4180</id>
      <timestamp>2010-10-20T10:37:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Үрнәк:Tlx]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4180</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" sha1="nensqptkvft5brntbmrcfcs03adn838" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Үрнәк:Tlx]]</text>
      <sha1>nensqptkvft5brntbmrcfcs03adn838</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Сайланган китап</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2267</id>
    <revision>
      <id>4181</id>
      <timestamp>2010-10-20T10:38:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;position:absolute; z-index:100; right:10px; top:10px;&quot; class=&quot;metadata&quot; id=&quot;administrator&quot;&gt; {{#switch: {{{1|}}} |2=&lt;imagemap&gt;  Image:HSUtvald.svg|30x200px|Әлеге ...»</comment>
      <origin>4181</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="620" sha1="4ilzl577mg5kwbnfox4ews54ix9wige" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;position:absolute; z-index:100; right:10px; top:10px;&quot; class=&quot;metadata&quot; id=&quot;administrator&quot;&gt;
{{#switch: {{{1|}}}
|2=&lt;imagemap&gt;
 Image:HSUtvald.svg|30x200px|Әлеге мәкалә Викикитапның сайланган китаплар рәтенә керә
 rect 0 0 955 955 [[Викикитап:Сайланган китаплар]]
 desc none
&lt;/imagemap&gt;
}}
&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;
== Куллану ==
* {{tlx|Сайланган китап}} &amp;mdash;  [[Image:HSUtvald.svg|20x200px]]

[[Төркем:Викикитап:Идарәчеләр]]
[[Төркем:Катнашучы_өлгеләре]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>4ilzl577mg5kwbnfox4ews54ix9wige</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Prefswitch-main-feedback</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2268</id>
    <revision>
      <id>4182</id>
      <timestamp>2010-10-20T13:27:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «=== Элемтә === Без сезнең фикерләрегезне ишәтебез килә. Зинһар, безнең [[$1|элемтә битенә керегез]]. Әгә...»</comment>
      <origin>4182</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="440" sha1="pujf2ddpmm6zoi20lf3lfyly1vfea1q" xml:space="preserve">=== Элемтә ===
Без сезнең фикерләрегезне ишәтебез килә. Зинһар, безнең [[$1|элемтә битенә керегез]]. Әгәрдә сезгә безнең яңа төрле программа белән тәэмин ителеш турында күбрәк беләсегез килсә  [http://usability.wikimedia.org бизәлеш проекты сәхифәсен] карагыз.</text>
      <sha1>pujf2ddpmm6zoi20lf3lfyly1vfea1q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Prefswitch-main/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2269</id>
    <revision>
      <id>5928</id>
      <parentid>4183</parentid>
      <timestamp>2012-01-27T13:25:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo man</username>
        <id>431</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Security fix: [[WMFblog:2011/10/03/native-https-support-enabled-for-all-wikimedia-foundation-wikis/|protocol-relative URLs]] per https://meta.wikimedia.org/?oldid=3197161 ([[m:Stewards' noticeboard|questions?]]).</comment>
      <origin>5928</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3798" sha1="mk3jvn4niqfadqm9x36ljrxxsnpfcs1" xml:space="preserve">{| border=&quot;0&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;margin-left:1em&quot;
| align=&quot;center&quot; |
{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#F3F3F3;border: 1px solid #CCCCCC;padding:10px;&quot;
| [[Image:VectorNavigation-tt.png|401px|]]
|-
|  Википедия интерфейсының яңа бизәлеше &lt;small&gt;[[Media:VectorNavigation-tt.png|(зурайтырга)]]&lt;/small&gt;
|}
|-
| align=&quot;center&quot; |
{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#F3F3F3;border: 1px solid #CCCCCC;padding:10px;&quot;
| [[Image:VectorEditorBasic-tt.png|401px|]]
|-
| Бит үзгәрткечнең төп бизәлеше &lt;small&gt;[[Media:VectorEditorBasic-tt.png|(зурайтырга)]]&lt;/small&gt;
|}
|-
| align=&quot;center&quot; |
{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#F3F3F3;border: 1px solid #CCCCCC;padding:10px;&quot;
| [[Image:VectorLinkDialog-tt.png|401px|]]
|-
| Сылтама ясау өчен диалогның яңа бизәлеше
|}
|}
«Викимедиа Фондында» сәхифәне куллану буенча махсус төркем эшли, төрле илләрдән җыелган волентерлар белән алар Википедия һәм башка вики-проектларны үстерүдә зур өлеш кертәләр. Хәзергесе вакытта без сезгә яңа интерфейс бизәлеше һәм яңа төрле үзгәрткеч тәкъдим итәбез. Бу үзгәртүләр гади кулланучыларның эшен җиңеләйтү өчен кулланыла һәм алдагы елда үткәрелгән [//usability.wikimedia.org/wiki/Usability,_Experience,_and_Evaluation_Study сорау алуга нигезләнгән]. Яңа бизәлеш һәм уңайлылык «Викимедиа Фонды»  тарафынанбик өстенлекле проект булып тора. Тулырак мәгъләматны [//blog.wikimedia.org/2010/05/13/a-new-look-for-wikipedia/  Викимедия блогында] карый аласыз.

=== Без ниләр үзгәрттек ===
* '''Навигация.''' Без навигацияне тулысынча үзгәрттек дисәк тә була. Без аны тагын да уңайлырак һәм матуррак эшләдек. Хәзер өстә урнаштырылган кыстыргычлар сезнең ниләр эшләгәнегезне, битне яисә бәхәс битен каравыгызны мы, әллә бөтенләй дә яңа бит ясавыгызны мы тулысынча аңлатып бирә. 
* '''Үзгәртү панеле.''' Үзгәртү панелен алмаштыру нәтиҗәсендә битләрне ясау, үзгәртү тагын да тизрк һәм уңайлырак була.
* '''Сылтама ясагыч.''' Гади сылтама ясау коралы нигезендә эчке, проект эчендә урнашкан вики-битләргә, шулай ук тышкы сәхифәләргә дә ясарга мөмкин.
* '''Эзләү.''' Без эзләүдә булган ярдәмче хәбәрләрне тулыландыра төштек, болар барсы да сезнең эзләгән битне тизрәк һәм уңайлырак табу өчен эшләнде
* '''Башка яңа функцияләр.''' Яңа табын ясау коралы сезгә вивда табыннарны ясауны җиңеләйтер дип уйлыйбыз.Шулай ук хатаны эзләү һәм алмаштыру функциясен өстәдек. 
* '''Логотип.''' Без шарик-пазлның яңа бизәлешен ясадык, тулырак мәгълүмат [//blog.wikimedia.org/2010/05/13/wikipedia-in-3d Викимедия блогында].</text>
      <sha1>mk3jvn4niqfadqm9x36ljrxxsnpfcs1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Prefswitch-main</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2270</id>
    <revision>
      <id>5927</id>
      <parentid>4184</parentid>
      <timestamp>2012-01-27T13:24:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo man</username>
        <id>431</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Security fix: [[WMFblog:2011/10/03/native-https-support-enabled-for-all-wikimedia-foundation-wikis/|protocol-relative URLs]] per https://meta.wikimedia.org/?oldid=3197161 ([[m:Stewards' noticeboard|questions?]]).</comment>
      <origin>5927</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3798" sha1="mk3jvn4niqfadqm9x36ljrxxsnpfcs1" xml:space="preserve">{| border=&quot;0&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;margin-left:1em&quot;
| align=&quot;center&quot; |
{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#F3F3F3;border: 1px solid #CCCCCC;padding:10px;&quot;
| [[Image:VectorNavigation-tt.png|401px|]]
|-
|  Википедия интерфейсының яңа бизәлеше &lt;small&gt;[[Media:VectorNavigation-tt.png|(зурайтырга)]]&lt;/small&gt;
|}
|-
| align=&quot;center&quot; |
{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#F3F3F3;border: 1px solid #CCCCCC;padding:10px;&quot;
| [[Image:VectorEditorBasic-tt.png|401px|]]
|-
| Бит үзгәрткечнең төп бизәлеше &lt;small&gt;[[Media:VectorEditorBasic-tt.png|(зурайтырга)]]&lt;/small&gt;
|}
|-
| align=&quot;center&quot; |
{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#F3F3F3;border: 1px solid #CCCCCC;padding:10px;&quot;
| [[Image:VectorLinkDialog-tt.png|401px|]]
|-
| Сылтама ясау өчен диалогның яңа бизәлеше
|}
|}
«Викимедиа Фондында» сәхифәне куллану буенча махсус төркем эшли, төрле илләрдән җыелган волентерлар белән алар Википедия һәм башка вики-проектларны үстерүдә зур өлеш кертәләр. Хәзергесе вакытта без сезгә яңа интерфейс бизәлеше һәм яңа төрле үзгәрткеч тәкъдим итәбез. Бу үзгәртүләр гади кулланучыларның эшен җиңеләйтү өчен кулланыла һәм алдагы елда үткәрелгән [//usability.wikimedia.org/wiki/Usability,_Experience,_and_Evaluation_Study сорау алуга нигезләнгән]. Яңа бизәлеш һәм уңайлылык «Викимедиа Фонды»  тарафынанбик өстенлекле проект булып тора. Тулырак мәгъләматны [//blog.wikimedia.org/2010/05/13/a-new-look-for-wikipedia/  Викимедия блогында] карый аласыз.

=== Без ниләр үзгәрттек ===
* '''Навигация.''' Без навигацияне тулысынча үзгәрттек дисәк тә була. Без аны тагын да уңайлырак һәм матуррак эшләдек. Хәзер өстә урнаштырылган кыстыргычлар сезнең ниләр эшләгәнегезне, битне яисә бәхәс битен каравыгызны мы, әллә бөтенләй дә яңа бит ясавыгызны мы тулысынча аңлатып бирә. 
* '''Үзгәртү панеле.''' Үзгәртү панелен алмаштыру нәтиҗәсендә битләрне ясау, үзгәртү тагын да тизрк һәм уңайлырак була.
* '''Сылтама ясагыч.''' Гади сылтама ясау коралы нигезендә эчке, проект эчендә урнашкан вики-битләргә, шулай ук тышкы сәхифәләргә дә ясарга мөмкин.
* '''Эзләү.''' Без эзләүдә булган ярдәмче хәбәрләрне тулыландыра төштек, болар барсы да сезнең эзләгән битне тизрәк һәм уңайлырак табу өчен эшләнде
* '''Башка яңа функцияләр.''' Яңа табын ясау коралы сезгә вивда табыннарны ясауны җиңеләйтер дип уйлыйбыз.Шулай ук хатаны эзләү һәм алмаштыру функциясен өстәдек. 
* '''Логотип.''' Без шарик-пазлның яңа бизәлешен ясадык, тулырак мәгълүмат [//blog.wikimedia.org/2010/05/13/wikipedia-in-3d Викимедия блогында].</text>
      <sha1>mk3jvn4niqfadqm9x36ljrxxsnpfcs1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Prefswitch-feedbackpage/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2271</id>
    <revision>
      <id>4186</id>
      <parentid>4185</parentid>
      <timestamp>2010-10-20T13:31:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4186</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72" sha1="tqejetha5watsoupqt8ibx7ewju2kqf" xml:space="preserve">Викикитап:Яңа бизәлеш турында фикерләр</text>
      <sha1>tqejetha5watsoupqt8ibx7ewju2kqf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Prefswitch-feedbackpage</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2272</id>
    <revision>
      <id>4187</id>
      <timestamp>2010-10-20T13:31:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Викикитап:Яңа бизәлеш турында фикерләр»</comment>
      <origin>4187</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72" sha1="tqejetha5watsoupqt8ibx7ewju2kqf" xml:space="preserve">Викикитап:Яңа бизәлеш турында фикерләр</text>
      <sha1>tqejetha5watsoupqt8ibx7ewju2kqf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Prefswitch-link-anon/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2273</id>
    <revision>
      <id>4188</id>
      <timestamp>2010-10-20T13:32:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Яңа мөмкинчелекләр»</comment>
      <origin>4188</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="6wfj8f1hyn43tgc39rc0f5pfo16xfuk" xml:space="preserve">Яңа мөмкинчелекләр</text>
      <sha1>6wfj8f1hyn43tgc39rc0f5pfo16xfuk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Prefswitch-link-anon</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2274</id>
    <revision>
      <id>4189</id>
      <timestamp>2010-10-20T13:32:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Яңа мөмкинчелекләр»</comment>
      <origin>4189</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="6wfj8f1hyn43tgc39rc0f5pfo16xfuk" xml:space="preserve">Яңа мөмкинчелекләр</text>
      <sha1>6wfj8f1hyn43tgc39rc0f5pfo16xfuk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Pagetitle</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2275</id>
    <revision>
      <id>4191</id>
      <timestamp>2010-10-21T17:00:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «$1 — Викикитап»</comment>
      <origin>4191</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" sha1="loh9p0rve3yjdvqf6wwlgzhej6hx2px" xml:space="preserve">$1 — Викикитап</text>
      <sha1>loh9p0rve3yjdvqf6wwlgzhej6hx2px</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Pagetitle/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2276</id>
    <revision>
      <id>4192</id>
      <timestamp>2010-10-21T17:00:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «$1 — Викикитап»</comment>
      <origin>4192</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" sha1="loh9p0rve3yjdvqf6wwlgzhej6hx2px" xml:space="preserve">$1 — Викикитап</text>
      <sha1>loh9p0rve3yjdvqf6wwlgzhej6hx2px</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Авыл урамы...</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2278</id>
    <revision>
      <id>4205</id>
      <parentid>4204</parentid>
      <timestamp>2010-10-24T10:51:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4205</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1886" sha1="3gi6x2rwasrsa715uxoxbd79fs2g39d" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Мөдәмил Әхмәтов|Мөдәмил Әхмәтов ]]
| рәсем =Мөдәмил Әхмәтов.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөдәмил Гыйлемҗан улы Әхмәтов
| һөнәр =     шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
'''Авыл урамы...''' - [[w:Мөдәмил Әхмәтов|Мөдәмил Әхмәтов]] язган шигырь.


Авыл урамы,

Ап-ак кар.

Эз дә төшмәгән әле.

Туп кадәр генә малайның

Тәпиләп киткән мәле...


Ап-ак кар, 

Беренче эзләр...

Тәүге абынган урын...

Сулыш алырга да куркып

Урам күзәтә улын.


Ак тынлыкны мәңгелек дип,

Ялгышасың, әй, бала!

Ялгыз эз ап-ак тынлыктан

Буранга кереп бара.

Тормышка кереп бара.


Алда юл озын, буының

Чыныгыр әле, ныгыр.

Тик абыныр җир аз булмас,

Каршы җиле дә чыгар...


Егылырсың, чыныгырсың,

Алга карап бар гына...

Абынсаң,

Егылган җирең 

Булсын тик ак кар гына.


Саташтырырлык бу аклык – 

Әллә туй, әллә үлем...

Аклыкка уралган урам

Тәпи өйрәтә улын...


Илаһи,

Битараф аклык,

Сулышсыз калган урам...

Ак тынлыкны нәрсәгәдер 

Юрарга куркып торам...

[[Төркем:Мөдәмил Әхмәтов шигырьләре]]</text>
      <sha1>3gi6x2rwasrsa715uxoxbd79fs2g39d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Мөдәмил Әхмәтов шигырьләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2279</id>
    <revision>
      <id>4751</id>
      <parentid>4197</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T13:09:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4751</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82" sha1="2lmjhiaj9y4hrf99xzuir67g29pub1b" xml:space="preserve">[[Төркем:Шигырьләр]]
[[Төркем:Мөдәмил Әхмәтов]]</text>
      <sha1>2lmjhiaj9y4hrf99xzuir67g29pub1b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Мөдәмил Әхмәтов.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2280</id>
    <revision>
      <id>4201</id>
      <timestamp>2010-10-24T09:54:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Мөдәмил Гыйлемҗан улы Әхмәтов
| Source,Autor      = http://tat.muslum.ru/news/show/1490
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
|</comment>
      <origin>4201</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="302" sha1="86zko5vskmzedfdbvkkiew3h6obbf1n" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Мөдәмил Гыйлемҗан улы Әхмәтов
| Source,Autor      = http://tat.muslum.ru/news/show/1490
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>86zko5vskmzedfdbvkkiew3h6obbf1n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лобо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2282</id>
    <revision>
      <id>4882</id>
      <parentid>4747</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:39:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4882</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59401" sha1="5gysoxa684yrddghgvv9woplg5lbmge" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Эрнест Сетон-Томпсон|Эрнест Сетон-Томпсон]]
| рәсем =Ernest Thompson Seton.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = Эрнест Сетон-Томпсон
| рәсем язуы =Эрнест Сетон-Томпсон
| тулы исем ={{lang-en|Ernest Thompson Seton (Ernest Evan Thompson)}} 
| һөнәр = язучы-анималист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Лобо''' - [[w:Эрнест Сетон-Томпсон|Эрнест Сетон-Томпсон]] язган хикәя (Т. Нурмөхәммәтов тәрҗемәсе).

''Урта яшьтәге мәктәп балаларына.''


== I ==
Ньо-Мексиканың терлекчелек белән шөгыльләнгән төньяк өлкәсе Куррумпо дип атала. Керсәң чыга алмаслык яшел печәнлекләр, биек-биек калкулыклар һәм чиксез зур көтүләр иле бу. Шушы илнең күкрәгеннән аз санлы булса да, ләкин саф көмеш сулы тармаклары белән Куррумпо елгасы ашкынып ага — өлкәнең исеме дә әнә шул елга исеменнән алынган иде. һәм менә шушы зур өлкәгә, беләсезме, шактый гына картайган бер соры бүре патшалык итә иде.

Лобо күп еллар буе Куррумпо үзәнлегенә зур зыян китерүче бүреләрнең гайрәтле башлыгы булды. Аны белмәгән бер генә көтүче дә, бер генә терлек асраучы да юк. Чөнки ул үзенең тугры өере белән бөтен тирә-якны дер калтыратып тота, терлек хуҗаларының котын ала иде. Карт Лобо гәүдәгә дә бик зур, барыннан бигрәк көчле һәм хәйләкәр иде. Җирле халык аны улавыннан ук танып ала. Бүтән бүре җәйләү тирәсендә сәгатьләр буе уласа да, көтүчеләрнең аңа исе китми, әмма тау араларында карт юлбашчының үкерүен ишетсәләр, эчләренә шундук суык йөгерә, һәм алар терлекләрне һәлакәт көтәсен алдан ук белеп торалар иде.

Лобоның өере әллә ни зур түгел — бу минем һич тә башыма сыймый, миңа калса, бүреләр патшасы янында аның яраннары да бик күп булырга тиеш иде кебек. Кем белә, бәлки, өеренең зур булуын Лобо үзе теләмәгәндер, ә бәлки, аның өере бу бүренең артык усал холыклы булганы өчен ишәймәгәндер. Ләкин шунысы мәгълүм: Лобоның гомере очланып килгәндә, аның җитәкчелегендә нибары биш бүре бар, тик алар бик зур булып, һәркайсының да даны ерак-еракларга таралган иде. Мәсәлән, аларның берсе, Лобоның ярдәмчесе, гәүдәгә, кем әйтмешли,  ат хәтле булыр,  ләкин шулай була торып та ул, көч белән җитезлеккә килгәндә, Лободан бик күпкә кайтышрак иде.
[[Файл:Лобо һәм Бүзкәй.jpg|350px|thumb|&lt;center&gt;Лобо һәм Бүзкәй&lt;br /&gt;([[w:Эрнест Сетон-Томпсон|Эрнест Сетон-Томпсон]] рәсеме)]]
Бу өер бүреләренең калганнары да нинди дә булса яклары белән аерылып торалар. Аларның берсен, аксыл йонлы бик матур бүрене, мексикалылар Бүзкәй дип атадылар, алар бу ана бүрене Лобоның гомер юлдашы итеп тә саныйлар иде ахрысы. Бүреләрнең сары йонлысы йөгерергә бик оста, сөйләүләренә караганда, ул җил аяк боланнарны да куып җитә, имеш.

Бу бүреләр терлекчеләр исәбенә көй күрә, югыйсә терлекчеләр аларны минут та тотмый бик шатланып үтерерләр иде. Әгәр кем дә булса Лобо өерендәге бүренең ичмаса берсенең генә баш тиресен салдырып китерсә дә, терлекчеләр аңа бүләк итеп ким дигәндә бер яшь үгез бирерләр иде. Ләкин ул бүреләрне берничек тә үтерә алмадылар. Алар аучыларны гүяки мыскыллыйлар, аларның агуларын бар дип тә белмиләр һәм, менә биш ел дәвамында инде, Куррумпо терлекчеләреннән көненә берәр сыердан ясак түләтеп киләләр. Димәк, алар, кара исәп белән генә дә, елына ике меңнән артык мал-туарның башына җитәләр, өстәвенә алар көтүнең иң көр, иң симез терлеген сайлап алалар иде.

Бүре һәрвакыт ач йөри, ул теләсә нәрсәңне йота дигән иске фикер белән бу очракта һич тә килешеп булмый, чөнки әлеге капкорсак җанварлар бик тазалар, ашны бик талымлап ашыйлар иде. Алар үзе үлгән терлеккә яки чирле терлек белән чәрексезрәк терлеккә якын да килмәделәр, хәтта көтүчеләр үзләре атып калдырган малны да ашамадылар. Гадәттә алар бер еллык бозаулар белән сыйланалар, аларның да бик йомшак саннарын гына сайлап ашыйлар. Карт үгез белән карт сыердан бөтенләй җирәнәләр. Уен итеп кайчак сарык бусалар да, сарык итен һич бервакыт ашамыйлар. Бервакыт, 1893 елның ноябрь төнендә, Бүзкәй белән Сары бүре икесенә ике йөз илле баш сарыкны буып ташлаганнар, ләкин бер генә калҗа итләрен дә татымаганнар.

Бу бүре өеренең кешеләрне бөлгенлеккә төшерүләре турында күп кенә хикәяләр сөйләргә булыр иде. Аларны кырып бетерү өчен әллә нинди әмәлләр уйлап чыгарсалар да, дошманнарының барлык тырышлыкларына һәм төрлечә хәйлә коруларына да карамастан, алар дөбердәтеп яши бирәләр иде.

Лобо башы өчен зур-зур премияләр билгеләделәр, аңа дип куелган агулы җимнәрнең исәбе-хисабы юк иде, ләкин бүре агу зәһәрен бик тиз сизеп ала, һәрвакыт исән кала иде. Ул бары бер нәрсәдән — мылтыктан гына курка иде. Лобо, Куррумпо кешеләренең һәркайчан мылтык йөртүләрен белгәнгә, аларга һөҗүм итмәү генә түгел, хәтта алар белән очрашмаска да тырыша иде. Бүре өеренең яшәү кагыйдәсе шундый: арадан кайсы да булса кеше-караны күрсә, хәтта бик ерактан күреп калса да, алар бөтен өерләре белән күченеп качып китәләр. Лобо өергә үзләре бугазлаган хайванны гына ашарга рөхсәт итә, мондый саклык аларны һәр даим үлемнән коткарып килә иде. Лобо үзенең үткен борыны белән кеше кулы исен яки җимгә сибелгән агуны шундук тоеп ала һәм үзенең өерен саклап алып кала иде.

Бервакыт бер ковбой Лобоның үзенә бик таныш булган өндәүле авазын ишетеп ала һәм, кача-поса гына бүре улаган җиргә барса, аларның кечерәк кенә сыер көтүен чорнап алуларын күрә.

Лобо үзе калку төштәрәк утырып тора, ә Бүзкәй белән бүтән бүреләр ашка дип билгеләнгән бозауны көтүдән аерып алмакчы булалар икән. Ләкин көтү бозауны түгәрәк эченә алган да дошманга үткен мөгезләрен каратып куйган, эчкә һич үтеп керерлек түгел икән.

Ниһаять, сабыры төкәнгән Лобо үзенең калкулыгыннан сикереп төшә дә, калып тавышы белән үкереп, көтү өстенә ташлана. Хайваннар куркып ике якка аерылалар, ә инде Лобо уртадан бәреп кергәч, бомба шартлаган кебек, як-якка чәчриләр. Күздә тотылган әлеге бозау да чабарга керешә, ләкин егерме биш адым да китеп өлгерми, Лобо аны куып җитә. Ул бозауны муеныннан эләктереп, аңа шундый китереп баса, бозау йөгергән хутына шундук сырты белән әйләнеп барып тешә. Лобо да егыла егылуын, ләкин ул елт кына сикереп тора. Калган бүреләр бичара бозауны шундук басып алалар, күз ачып йомганчы эшең бетереп ташлыйлар. Лобо монысына инде катнашмый. Үзенең корбанын җир өстенә егыл салганнан соң, гүя ул: «Нишләп сезнең берегез дә шулай эшли алмады? Никадәр вакытны бушка уздырдыгыз!»— дип, аларга өстән генә карын.

Бу хәлне күреп торган ковбой, җикеренеп, алар өстенә ыргылгач, бүреләр кайсы кая качып китә. Ковбой кесәсеннән стрихнин салган шешәсен чыгара да, бозауны өч җиреннән агулап, бу тирәдән шундук юкка чыга. Бүреләр бозауны үзләре үтергән булгач, алар монда яңадан килеп чыгарлар дип уйлый ул. Ковбой иртәгесен үзенең корбаннарын карарга дип килсә, алар-дан күптән инде җилләр искән. Бозауны ашаганнар ашавын, ләкин ашар алдыннан агулы өлешләрен умырып алып читкә ташлаганнар.

Курыкканга куш, койрыгы белән биш, диләр. Дәү бүре торган саен терлекчеләрнең котын ала барды. Ә инде аларның куркулары арткан саен, Лобо башы өчен билгеләнгән бүләк тә елдан-ел арта барды, ниһаять, мең долларга җитте — үтерелгән бүре өчен мондый бәйне бервакытта да куйганнары юк иде әле.

Мондый зур бүләккә күзе кызган Техас аучысы Теннерей көннәрдән беркөнне, атын чаптырып, Куррумпо үзәнлегенә килеп төште. Аның бүре авы өчен бөтен дирбиясы да җитеш: менә дигән мылтыклары, менә дигән атлары һәм бер көтүләп бозау хәтле бүре басар этләре дә бар иде. Үз ягында, ягъни Техас штатында әлеге этләре белән ул байтак кына бүреләрне кырган булган, шуңа күрә, берничә көннән соң, Лобо башының да ияр элмәгендә селкенеп кайтачагына аның иманы камил иде.

Һәм менә ул җәйге таңның беленер-беленмәс бер вакытында гайрәтләнеп ауга чыкты, озакламый аның этләре, табыш эзенә төшкәннәрен белдереп, күңелле генә һаулап куйдылар. Ике миль дә узмадылар, алда Лобоның мәшһүр өере чагылып китте. Этләр тагы да ярсый төшеп алга ташландылар. Алар, аучы килеп җиткәнче, бүреләрне тоткарлап торырга тиешләр, ә инде аучы, килеп җиткәч, мылтыгы белән бүреләрне атып бетерергә тиеш иде. Техас даласында, япан ачык җирдә, моны эшләү әллә ни кыен да булмагандыр, ләкин мондагы шартлар бүтәнчәрәк иде шул. Карт Лобо яшәр өчен нинди урынны сайларга икәнен күптән белгән инде ул. Куррумпо елгасы белән аның тармаклары, үзәнлекне аркылыга-буйлыга уеп йөри торгач, анда таш кыялы тарлавыклар ясап бетергән. Карт бүре тиз генә шуларның берсенә, иң якындагысына кереп, агымсуны кичте дә, аучыга койрык очын гына күрсәтеп, юкка да чыкты. Аның өере төрле якка чәчелде, этләр дә алар артын-нан төрле якка таралыштылар. Ләкин бүреләр тиздән бергә тупландылар. Этләрнең бер өлеше артта калган иде. Бүреләр, шуннан файдаланып, үзләрен куып килүче этләрне шундук ботарлап ташладылар. Кич җитеп, Теннерей этләрен үзе янына дәшеп алгач, аларның бары алтысы гына җыелды, ул алты этнең дә әле икесе бик каты җәрәхәтләнгән иде. Ләкин аучы моңа карап кына үзенең уеннан кайтмады, Лобоның башын өзәргә дип тагын ике мәртәбә омтылып карады һәм кабат-кабат уңышсызлыкка очрады. Соңгы омтылышында ул иң әйбәт атын югалтты, аты егылып, сыртын сындырып үлгән иде. Шушы казалардан соң Теннерей, ачуыннан ярылырга җитешеп, үзенең Техасына кайтып китте, һәм Лобо элеккечә үк Куррумпо үзәнендә залимлек кылуын дәвам итте.

Мең доллар бүләккә кызыгып, моннан соңгы елда да бу якка ике аучы килеп карады.

Аларның һәркайсы: «Лобоның башына җитмичә кайтмыйм!»—дип антлар эчкән иде югыйсә.

Аучыларның берсе Лобоны яңа гына уйлап чыгарылган агу белән, җимне дә шулай яңача урнаштыру ысулы белән дөмектермәкче булган иде. Канададан килгән француз да агу белән эш итеп карамакчы иде. Ләкин ул Лобоны гади бүре дип кенә түгел, аны чын-чыннан убыр дип саный, шуңа күрә, агу куйганда, сихер догалары да укый.

Ләкин астыртын агулар да, төрле әфсен-төфсеннәр дә ерткыч бүренең башына җитә алмадылар. Ул көн саен һөҗүм оештыра, көн саен бәйрәм итә иде. Тиздән әлеге ике аучы да Лобога кул селтәделәр, җәнлек аулар өчен бүтән төбәкләргә китеп бардылар.

Җо Калон фермасы Куррумпо елгасының бәләкәй генә тармагыңа, як-ягында кыялар калкып торган матур гына бер үзәнлеккә урнашкан иде.

Ферма йортыннан нибары мең ярд чамасы ераклыкта Лобо үзенең тормыш иптәше белән оя корып балалар үстереп ятты.

Алар монда, Җоның һәртөрле хәйләсеннән, агулары белән тозакларыннан кычкырып көлгәндәй, аның сыерлары белән сарыкларын, шулай ук этләрен дә чүпләп кенә тордылар, җәйләрен рәхәттә уздырдылар. Алар таш-кыялар арасында, тау куышлары эчендә тыныч-имин генә яшәп килделәр. Җо исә аларны аннан ничек тә куып чыгару яки үзләрен динамит белән шартлату хакында баш ватты. Ләкин бүреләр исән-амән генә яшәп килделәр, әүвәлгечә үк корткычлык иттеләр.

Җо мине су буена алып төште дә, ташлы яр башына бармагы белән күрсәтеп:

— Лобо җәйне әнә шунда уздырды инде,— дип аңлатты.— Борын төбемдә генә яшәсә дә, мин берни кыла алмадым. Башым тинтерәп бетте инде менә.

== II ==
Ковбой хикәяләренә мин гомумән ышанып бетми&quot; идем. Ләкин 1893 елның көзендә, әлеге хәйләкәр юлбасар белән якыннан танышып, аның турында күп кенә нәрсәләрне белеп алганнан соң, минем әлеге хикәяләргә карата карашым үзгәрде.

Әле Бинго исән чагында ук, берничә ел элек, мин бүре ауларга йөргәләдем. Ләкин хәзерге вакытта минем шөгылем бүтән иде инде — мин өстәл белән урындыкка кадаклап куелгандай булдым. Бу эштән үзем дә ялыгып беттем, инде килеп, бер якын иптәшем, Куррумподагы ферма хуҗасы, син шул юлбасарлар оясын туздыра алмассыңмы икән дип, бик үтенеп хат язгач, мин бу тәкъдимгә шундук күндем.

Әлеге бүреләр яшәгән төбәк белән танышу өчен, мин беренче көннәрдә иртәдән кичкә кадәр ат өстендә йөрдем. Юл өйрәтүчем вакыт-вакыт әле тире кисәкләре дә кибеп бетмәгән сыер сөякләре өеменә күрсәтеп: «Шул мәлгуньнең эше инде бу!»—дип әйтеп куйгалый.

Лобоны калкулык һәм тарлавык араларыннан этләр белән дә, атлар белән дә эзәрләп булмаслыгы минем өчен көн кебек ачык. Шуңа күрә бердәнбер әмәл — капкын белән агу.

«Убыр бүре»не алдау өчен нинди хәйлә-мәйләләргә кереп беткәнемне вагы-төягенә хәтле сөйләп тормыйм. Лобоны агулар өчен мин нәрсәләр генә кулланмадым: стрихнины да, мышьяк та, бик зәһәр цианлы калий да калмады. Җим итеп төрле хайваннарның итләрен дә куеп карадым. Ләкин хезмәт нәтиҗәләремне кайчан гына тикшереп карамыйм, бары тик юкны бушка аударып йөрү генә булды. Карт бүре чын-чын хәйлә капчыгы булып, ул хәйлә капчыгын мин генә алдарлык түгел иде шул.

Аның гадәттән тыш зирәклеген исбатлап күрсәтү өчен, нибары бер мисал китерү дә җитә.

Бер карт аучының киңәшен тотып, мин әле генә суелган тана бөерәгеннән майларын аралап алып, шул майда сыр кисәген эреткән идем. Тимер исе килмәсен өчен, сырны хәтта сөяк пычак белән генә кискәләдем, аннары аны, ташаяк мискигә салып, ут өстендә тотып тордым. Эрегән сырны, суытканнан сон, кисәк-кисәк итеп бүлгәләдем дә һәр кисәгенә тишек тишеп чыктым. Алдан ук стрихнин белән цианлы калий кушылмасы салынган каурый куыкларны, бернинди исе-фәләне чыкмаслык итеп, шул тишекләргә яшердем һәм өсләреннән эрегән сыр белән сылап куйдым. Боларны эшләгәндә мин тын да алмаска тырыштым, чөнки мин әлеге сыр кисәкләренә сулышым бөркелер дип курыктым, һәм перчаткаларымны да салмадым. Хәтта аларны тананың кайнар канына да манып алган идем. Боларның һәммәсе дә әзерләнеп беткәч, мин җимнәрне чи тиредән тегелгән, шулай ук тана канына манчып алынган капчыкка салдым, аннары, атка атланып, җепкә бәйләнгән тана бавыры белән бөерәген җир өстеннән сөйрәтә-сөйрәтә китеп бардым. Ун миль булырлык шактый зур түгәрәк ясап әйләндем һәм, чирек миль үткән саен, сыр кисәге ыргытып бардым, ләкин аларны бер генә мәртәбә дә перчаткасыз тотмадым.

Лобо бу урыннарга һәр атна башында килеп чыга, калган вакытын ул Сьерра-Гранде тавының берәр итәгендә үткәрә иде булса кирәк.

Мин дүшәмбе көнне чыккан идем, кичкә таба эшләремне бетереп кайтып китәргә җыенгач кына, кинәт Лобо тавышы ишетелеп китте. Ул, гөбе төбеннән ишетелгәндәй, бертөрле калын тавыш белән улый иде. Ковбойларның берсе кырт кына әйтеп куйды:

- Нәкъ үзе! Карыйк соң, нәрсә булыр икән?

Иртәгесен, әле иртәнге шәфәкъ нуры беленеп кенә килгәндә, мин ашкына-ашкына юлга чыктым, үземнең ау нәтиҗәләремне өзелеп беләсем килгән иде. Мин Лобо җитәкләгән өер эзенә бик тиз төштем, аны табуы бер дә кыен түгел, чөнки Лобоның эзләре гади бүренекеннән бермә-бер диярлек эре иде.

Кичә җеп белән сөйрәгән җимне бүреләр, әлбәттә, шундук тоеп алганнар. Мин Лобоның агулы сыр кисәген ашаган булуына һич шикләнмәдем.

Әйтәсе юк, сөенечемнән түбәм күккә тигән иде:

— Йөри торгач, эләктердем үзен! Кая, бер күрим әле шуның үләксәсен! — дип кычкырдым мин.

Шуннан, Лобоның тузан өстендәге бик дәү эзләреннән күземне алмыйча, атымны алга куалап киттем. Бу эзләр мине икенче җимне ташлаган урынга алып килделәр, карасам, ул җим дә юк.

Күрсәгез иде мине шунда, куанычымнан биерлек булдым!

«Асыл кош аягыннан эләгә ул!»—дигән булам эчемнән. Әле үзе генә дә эләкмәгәндер, тагын берничәсе тәгәрәп ята торгандыр.

Лобоның киң-киң эзләре әле һаман дәвам итә, ләкин, өзәнгегә баса-баса, алдымда яткан тигезлекне күзләрем белән нихәтле генә актарсам да, үлеп яткан бүреләрне әле һаман күрми идем.

Мин Лобо эзләреннән атымны туктаусыз чаптырып барам, тиздән өченче сыр кисәгенең дә юкка чыгуын күрәм. Озакламый бүре эзләре мине дүртенче сыр кисәге янына алып килделәр. Шунда мине аяз көнне яшен суккан кебек булды! Соң Лобо җимнәрне йотмыйча, нибары авызына җыеп кына барган бит. Ниһаять, аларны төкереп ташлавын, хәтта бер күчкә җыеп, аларны үзенең тәрәте белән пычратып куюын, ягъни минем бөтен-бөтен хәйләмнән дә мыскыллап көлгәнлеген шәйләп алдым. Шул нәрсәләрне эшләгәннән соң, ул, кырт кына борылып, үзенең иярченнәрен бүтән юлдан алып киткән, өерен әнә шулай саклап калган...

Лобоның зирәклеген күрсәткән мондый очраклар исәпсез күп булып, мин әле сезгә аларның бары берсен генә сөйләдем, боларның һәммәсе дә аңа каршы бары тик агу белән генә көрәшеп булмаслыгын күрсәтәләр иде. Шуннан соң мин капкыннарга заказ бирдем, алар почта белән кайтып җиткәнче, койотларны, янә дә даланың бүтән ерткычларын кырыштыра тордым.

Бервакыт миңа Лобоның үтә дә хәйләкәр икәнлегенә кабат инанырга туры килде. Аның өерендәге бүреләр кайчак кызык өчен генә сарыкларны куркыталар, үзләрен ашамасалар да, аларны күпләп-күпләп буып ташлыйлар иде. Ковбойлар сарыкларны гадәттә бик зур көтүләргә туплап көтәләр, кайвакытта сарыклар саны берничә меңгә җитә. Төнгә каршы аларны ышыграк җиргә алып киләләр, көтүнең баш-башында сарыкларны ике көтүче саклап чыга. Сарык шундый миңгерәү хайван ул, юк кына нәрсәдән берсе курыкса, меңе берьюлы куба. Шул ук вакытта аларда көтү башына һичнинди каршылыксыз буйсыну гадәте дә бар. Көтүчеләр бу гадәтне бик оста файдаланалар, сарык көтүен берничә кәҗәгә ияртеп йөртәләр. Сарыклар бу сакалбайларның акылы алдында баш ияләр, төнлә берәр хәвеф-хәтәр килеп чыкса, тизрәк кәҗәләр тирәсенә тупланалар.

Ноябрь төннәренең берсендә көтүчеләр тояк тыпырдаган тавышка уянып китсәләр, ни күрсеннәр — көтүгә бүреләр килгән икән. Көтүдәге барлык сарыклар да кәҗәләр тирәсенә елышканнар, акылсызлыкның әсәрен дә күрсәтмәгән кәҗәләр үзләре исә, һич каушамыйча, бер урында кыю гына басып торалар. Ләкин бу юлы бүре явы белән гади бүре генә түгел, ә Лобо үзе җитәкчелек итә иде шул! «Убыр бүре» кәҗәләрнең зур рухи көчкә ия булуларын, ягъни көтүне арка сөягедәй нык итеп туплап торуларын көтүчеләрдән дә болайрак белә иде. Шуңа күрә ул бер-берсенә елышкан сарыклар өстеннән көтү уртасына тиз генә чабып уза да көтү юлбашчыларын шундук бетереп ташлый. Котлары алынган сарыклар тупырдашып як-якка атылалар.

Бу вакыйгадан соң көтүчеләр берничә атна буена миннән өзелмәделәр, әле берсе, әле икенчесе килеп, борчулы тавыш белән:

— «ОТО» тамгалы берәр сарыкны очратмадыгызмы? — дип сорыйлар иде.

Ләкин мин аларны берничек тә куандыра алмыйм, бары:

— Әйе, очраттым, Җәүһәр кизләве янында биш-алты сарык үләксәсе ята,— дип, яки:

— Юк, күземә чалынмады, ә менә Һуан Мейер өченче көн күргән, Эрбет калкулыгында бүреләр егерме башлап сарыкны буып ыргытканнар,— дип кенә җавап бирә торган идем.

Ниһаять, капкыннар кайтты,  мин аларны ике ярдәмчем белән атна буе урнаштырып йөрдем. Без кулыбыздан килгәнчә тырыштык, әллә нинди хәйләләр корып бетердек, бу юлы, һич шөбһәсез, эшебез унар кебек иде. Капкын салганның икенче көнендә үк мин ат менеп аларны карарга киттем, ул да түгел, Лобоның капкын араларында йөргән эзенә төштем. Бу эзләргә карап, мин аның ничек итеп төн уртасында сәфәр кылып йөрүләрен китаптан укыгандай укыдым.

Ул караңгыда иснәнә-иснәнә әле тегендә, әле монда чапкан, капкыннарның бик оста ишерелүенә дә карамастан, аларның беренчесен бик тиз тапкан. Үзенең өерен туктатып, капкын тирәли сакланып кына җир тырмарга керешкән, ниһаять, капкын белән бергә чылбырын да, бүрәнәсен дә казып чыгарган. Аннары ул, ары китеп, бүтән капкыннарны' да актарып ташлаган. Тиздән мин шунысын да сизеп алдым: Лобо җай гына атлап барган җиреннән, берәр шомлы нәрсәгә тап булу белән, туктап калган һәм юлдан читкә каерылып кергән. Ул бер генә мәртәбә түгел, берничә мәртәбә шулай эшләгән.

Шуннан минем башыма яңа бер уй килеп төште: мин капкыннарны «Н» хәрефе тәртибендә куеп карарга булдым. Аларны сукмакның ике ягына тездем дә, берсен кыл уртага аркылы күмеп куйдым. Ләкин өметләнеп көтүләрем бу юлы да заяга гына иде.

Лобо ике яклы капкын тезмәсе эченнән барган-барган да нәкъ әнә теге аркылы капкын алдында туктап калган. Нәкъ үз вакытында туктаган.

Ничек сизә алган ул аны — монысын без берничек тә белә алмыйбыз, һәрхәлдә, ул артка чигенгән, чигенгәндә дә әле, як-якка тайпылмыйча, атлап килгән эзләренең өсләренә үк баса-баса, куркыныч зонадан исән-сау чыга алган. Аннары тезмәнең тышкы ягыннан килеп, арт аяклары белән капкыннарга туфрак һәм таш аттырып, барлык капкыннарны да яптырып чыккан.

Мин аулау ысулларын никадәр генә яңартмыйм, ул әнә шулай мине һәр юлы агач атка атландыра, ә үзе котылып кала иде. Ул үзенең тугрылыгы аркасында бер бәлагә тап булмаса, күп кенә казалар китергән булыр иде әле, ләкин ул саксыз кыланган бер иптәшенә ярдәмгә ашыгып һәлак булды һәм, шулай итеп, үзе өчен генә яшәгәндә мәңге җиңелмәүче батырлар исемлегенә кереп калды.

== III ==
Тора-бара мин Лобо өерендә ниндидер бер сәер үзгәреш барлыкка килүен тоя башладым. Вакыт-вакыт бүреләрнең аяк эзләре кечерәк бер бүренең, өер башын да узып китеп, алга чыккалавын күрсәтә иде. Бу хәл берничек тә минем башыма сыймады. Ләкин ничектер бер ковбой миңа:

— Бүген мин аларны күрдем. Бүзкәй, башбаштаклык күрсәтеп, алга чыккалады,— дигәч, мәсьәләне шундук төшенеп алдым һәм үзем дә, ковбойның сүзен җөпләп, болай дип әйтеп куйдым:

— Димәк, Бүзкәй тәгаен ана бүре. Бүтән бүре булса, Лобо мондый кыланмышы өчен шундук аның арт сабагын укытыр иде.

Шуннан минем башыма яңа бер фикер килде. Мин бозау суеп, аның түшкәсе янына күренеп ятырлык итеп ике капкын куйдым. Аннары бүреләр азыкка да санамаган бозау башын читкәрәк ыргытып, аның тирәсенә тимер исе калмаслык итеп җилләтелгән, бик нык ябылмалы алты капкын күмеп куйдым, аларны, үземә калса, бик җентекләп яшергән идем. Бу эш вакытында минем кулым да, аяк киемнәрем белән ау коралларым да бозау канына буялган. Бозау башыннан аккан дип белсеннәр өчен, мин аның әйләнә-тирәсенә дә кан бөркеп чыккан идем. Капкыннар әзер булгач, мин алар өстендәге туфракны койот тиресе белән сыпыргаладым һәм, аның тәпие белән туфракка төрткәләп, бик күп эзләр ясадым. Бозау башын мин куакка якын гына куйган идем, ә аның белән куак арасындагы тар гына бушлыкка үземнең әйбәт ике капкынымны да күмгән идем.

Бүреләр үләксәне ашыйлармы, юкмы, исен тоеп алганнан соң, алар барыбер аның янына килми калмыйлар, чөнки гадәтләре шулай куша. Димәк, Куррумпо юлбасарлары минем әлеге капкыннарыма һичшиксез төшәчәк дип уйладым мин. Лобоның бозау гәүдәсе янындагы капкыннарны күреп алачагын, үзенең өерен бозауга якын да җибәрмәячәген мин, әлбәттә, алдан ук белеп тора идем. Барыннан бигрәк минем өметем кирәксез бер нәрсә кебек читкә ыргытылган бозау башында иде.

Икенче көнне, йокымнан уянгач та, мин бөтен гамемне алган шул капкыннар янына китеп бардым. Ниһаять; бәхет басты булса кирәк — мин анда бүре эзләрен күреп алдым. Алай гынамы әле! Бозау башы белән капкыннар яткан җир бушап калган иде. Бүре эзләрен тиз-тиз тикшергәннән соң, без чынлап та Лобоның үз өерен капкыннарга якын җибәрмәвенә, ләкин арадан бер кечерәк бүренең читкә ташланган бозау башы янына килеп аны иснәвенә һәм шул чак капкынга да эләгүенә ышандык.

Без шундук бүре эзеннән китеп бардык һәм бер миль үткәннән соң әлеге бичара бүренең Бүзкәй икәнлеген күрдек. Бүзкәй безне күреп алгач чабарга тотынды, бик авыр бозау башының комачау итүенә дә карамастан,— ә капкын шул бозау башына беркетелгән иде,— җәяүләп теркелдәгән юлдашымнан да кызурак йөгерде ул. Шулай да без аны кыялы тау итәгендә куып җиттек, чөнки бозау башы үзенең мөгезләре белән, ычкынмаслык булып, ике таш арасына кысылып калган иде.

Бүзкәй кебек чибәр ана бүрене минем бервакытта да күргәнем юк. Аның тип-тигез куе йоны ап-ак диярлек иде.

Ул, сугышырга ниятләп, безгә каршы борылды да улап җибәрде. Ул ярдәм сорап сузып-сузып улады. Күп тә үтмәде, ерак калкулык артыннан карт Лобоның җавабы ишетелде. Ләкин Бүзкәйнең Лобоны үзе янына соңгы мәртәбә дәшүе иде бу, чөнки без, чаба-чаба, аның янына җитеп киләбез, аңа хәзер, бездән саклану өчен, бөтен көчен дә эшкә кушарга кирәк иде.

Аның гомере котылгысыз фаҗига белән очланды, әлбәттә, аны мин соңыннан да исемә төшергән саен эсселе-суыклы булып китә торган идем. Без бәхетсез Бүзкәйнең башына берьюлы ике лассо чөйдек тә атларны як-якка кудык. Бүре авызыннан ыргылып кан ага башлады, күзләре акайды, тәпиләре өскә таба тырпайдылар да шундук салынып төштеләр, Лобо өере өстендә әҗәл кылычын уйната алуыбызга сөенеп, үле Бүзкәйне өйгә алып кайтып киттек.

Тора-тора Лобоның улаганы ишетелеп куйгалый. Ул калкулык араларыннан Бүзкәйне эзләп йөри иде, күрәсең. Лобоның аңардан аерыласы килми, ләкин аны берничек тә коткара алмаслыгын  аңлап,  бигрәк тә мылтыктан куркып, ул кинәт тетрәнеп калган иде ахрысы.

Аның кызганыч тавыш белән улавы безгә көне буе ишетелеп торды, мин ирексездән бер ковбойга:

— Әйе, Бүзкәй чынлап та аның гомер юлдашы булган икән шул, аның шулай икәненә хәзер иңде минем иманым камил,— дип әйтеп куйдым.

Кичкә таба Лобо безнең үзәнлек тирәсенә килде булса кирәк, аның тавышы торган саен якынрак ишетелә барды. Бу тавыш — кайгылы тавыш. Ул элеккеге кебек ярсынып уламый, ә ниндидер бик сагышлы тавыш белән сузып-сузып улый иде. Ул үзенең дустына: «Бүзкәем! Җанкаем!»—дип дәшкән кебек була иде. Ниһаять, ул, безнең эзебезгә төшеп, Бүзкәй үтерелгән җиргә килеп җитте ахрысы, ачыргаланып-ачыргаланып уларга тотынды. Ул шулай үзенең өзгәләнүе белән бәгыремә төшәр дип, мин башыма да китермәгән идем. Хәтта бик кырыс ковбойлар Да бу хәлгә бик нык гаҗәпләнделәр.

Лобо анда дускаеның җаны кыелганын шундук төшенгән булырга тиеш, чөнки ул җирләргә Бүзкәйнең каны аккан иде. Атларның тояк эзләре буйлап ул фермага хәтле килеп җитте. Кем белә, бәлки, ул Бүзкәйнең гәүдәсен эзләп тапмакчы, я инде аның үчен алмакчы булгандыр, һәрхәлдә, ул үзенең үчен кайтарган кебек: фермадан ерак түгел, капка янында ук безнең каравыл этен очратып, аны санын-санга өзгәләп ташлаган иде. Күрәсең, бу юлы ул ялгыз гына килгән, чөнки иртә белән мин бары аның эзләрен генә күрдем. Бу эзләргә караганда, ул саклык дигән нәрсәне исеннән чыгарып, ферма тирәсендә әле тегендә, әле монда сугылып йөргән. Мин, менә шуңа исәп тотып, көтүлеккә өстәмә капкыннар куйган идем. Минемчә, Лобо шул капкыннарның берсенә эләккән дә булырга тиеш, ләкин ул, ифрат көчле булганга, капкыннардан ычкына алган.

Бүзкәйнең үле гәүдәсен тапмый торып, Лобо безнең тирәдә эзләнеп йөрүеннән туктамас дип уйладым мин. Шуңа күрә мин аны тынычланып өлгергәнче тотып калырга ашыктым. Шунда мин Бүзкәйне үтерүем белән бик зур хата эшләгәнемне аңладым — аны тере җим итеп файдаланган булсам, Лобоны мин беренче кичтә үк тотасы идем бит югыйсә. Мин үземнең барлык күршеләремнән капкыннар җыеп чыктым, шулай итеп, корыч капкыннарның җәмгысе йөз утызга җитте. Мин үзәнлеккә китерә торган сукмакларның һәммәсенә дә дүртәр-дүртәр итеп капкыннар тезеп чыктым. Аларның һәрбере бүрәнәгә беркетелгән, һәм барысы да туфрак белән күмелгән иде. Өстәвенә мин бүрәнәләрне күмгән чагында башта чирәмле кәзне пөхтә генә кисеп брезент өстенә җыеп бардым, аннары бу эшкә кеше кулы катнашканын һич тә белдермәслек итеп, аларны яңадан үз урыннарына тездем.

Капкыннар яшерелгәннән соң, мин алар арасыннан Бүзкәй гәүдәсен сөйрәтеп йөреп чыктым. Аннары мин аның бер тәпиен кисеп алып, аның белән капкын өсләренә төртеп эзләр төшергәләдем. Нинди саклык чаралары булса, шулармын барысын да эшләдем, үземә билгеле булган хәйлә ысулларын берен дә калдырмыйча кулландым, шуннан соң гына төн караңгысында өйгә кайтып киттем. Төн уртасында мин Лобоның тавышын ишеткән кебек булдым, ләкин моңа нишләптер күңелем ышанып җитмәде. Икенче көнне, атка утырып китсәм дә, кичке караңгы төшкәнче үзәнлекнең төньяк өлешен йөреп чыга алмадым, шуңа күрә өйгә буш кул белән генә кайтып кердем. Ашарга утыргач, бер ковбой мина:

— Бүген иртән үзәнлекнең төн ягында маллар бик борчылган иде. Әллә, мин әйтәм, берәр җанвары капкынга төште микән? — диде.

Әлеге урынга мин иртәгесен кич җиткәндәрәк кенә барып җиттем. Якынаеп килгәндә үк ниндидер бер соры шәүләнең капыл гына качарга омтылганын күреп калган идем. Әйе; минем алда хәзер Куррумпоның дәһшәтле бүресе Лобо басып тора, капкын аны кадаклап куйгандай тотып тора иде. Батырларның батыры Лобо! Ул үзенең сөйгән ярын эзләүдән һич туктамаган, аның гәүдәсе сөйрәлгән эзгә төшүгә, шул эз буйлап бетем дөньясын онытып чабып киткән һәм менә тозакка килеп эләккән иде. Аның дүрт аягыннан да дүрт эскәнҗә тотып тора. Ул чарасыз ята бирә, ә аның тирә-юне терлек тояклары белән тапталып беткән, мал-туар, күрәсең, ана мәсхәрә белән карап торган, әмма бүрегә якын килергә шүрләгән булса кирәк.

Ул монда ике көн, ике тән ятып тәмам хәлдән тайган иде инде. Шулай да ул, мин аның янына килгәч, тарлавык стеналарын дер калтыратып, үкерергә тотынчы, үзенең өерен ярдәмгә чакырды. Ләкин еракта таныш-мазар ишетелмәде, аңа беркем дә җавап бирмәде, һәм менә ул шушы бәхетсезлеккә төшкән сәгатендә үзенең таянычсыз калуын аңлап, үзен-үзе белешмичә, минем өскә ыргылып куйды. Ләкин бу омтылыш заяга иде, чөнки капкыннарның һәрберсе өч йөз кадактан да авыррак булып, алар үзләренең корыч авызлары белән бүрене дүрт тәпиеннән дә нык итеп эләктереп тотып торалар иде. Ул зур казык тешләре белән тимер чылбырларны эләктереп алып шыкыр-шыкыр чәйни иде. Мин ана мылтык көпшәсе белән орынып куйгач, ул аны шундый итеп каты тешләп куйды, мылтык көпшәсендәге ул эзләр әле дә булса саклана. Ачудан һәм нәфрәте кайнаудан, аның күзләре сөремләп китә, мине һәм кан калтырап торган атымны каптырып алырга чамалап тешләре шыкылдап-шыкылдап куя. Ләкин ачлыктан һәм каны күп агудан аның хәле бетә барды, озакламый ул лып итеп җиргә капланып төште.

Ул бүтән җан ияләре белән нишли торган булса, мин дә шулай эшләргә җыенган чагымда, кинәт аны кызганудан йөрәгем әллә нишләп китте. Мин аңа мөмкин хәтле йомшаграк тавыш белән дәшәргә тырыштым:

— Нинди карт һәм галиҗәнаб ерткыч син, Лобо, бихисап күп яуларның батыры. Ләкин нишлим сон, менә бер минут та узмас, сип сөяк өеменә әйләнерсең. Мин бүтәнчә булдыра алмыйм шул, җаныем.

Мин лассомны чөйгәч, ул бүренең баш очында сызгырып алды. Ләкин чү, ул кадәр үк кодрәтләнмә әле! Бүрене беткәнгә санама. Лассоның элмәге бүренең башына төшеп тә өлгермәде, калын итеп ишкән бу арканны ул теше белән шарт итеп өзеп тә ташлады.

Әлбәттә, мылтык та бар югыйсә, ләкин Лобоның һәйбәт тиресен бозасым килми иде минем. Шунлыктан мин атымны чаптырып лагерьга кайтып киттем, аннан яңа лассо алып килдем, шулай ук ярдәмгә бер ковбой да ияртеп килдем. Без башта бүрегә бер агач кисәге ыргыттык, ул аны авызына кабып чәйнәп ташлаганчы, яңа лассоны, чыжт итеп чөеп, аның муенына кигезеп тә өлгердек. Лобоның усал күзләре тоныклана башлагач, мин ярдәмчемә:

— Тукта, үтермик! Лагерьга аны тере килеш алып кайтыйк! — дип кычкырдым.

Лобо шул хәтле дә хәлсезләнгән иде, безгә аның азау тешләре арасына аркылы таяк тыгып, бау белән чалыш-чолыш бәйләп кую берни тормады. Әнә шулай боргычлап куелгач, ул безнең өчен куркыныч түгел иде инде. Теш казналыклары бәйләп куелганнан соң, ул үзе дә бүтән карышмады, безгә тыныч кына карап тора башлады, гүя безгә: «Ярый, тырыша торгач, сез мине җиңдегез. Хәзер инде мәйлегез, мине теләсә ни эшләтә аласыз!..»—дип әйтә кебек иде.

Шуннан соң ул безгә бер дә игътибар итмәде, хәтта күтәрелеп тә карамады.

Без аның аякларын тарттырып бәйләгән чагында да ул, улау түгел, ык та итмәде. Без аны көч-хәл белән күтәреп алып, минем ат өстенә китереп салдык. Ул, йоклаган вакытындагы кебек, бик тигез һәм тыныч сулый, күз карашлары яңадан да ачыклана төшеп, нурланып киткән, ләкин ул әле дә булса безгә карамый. Аның күзләре бик еракка, үзенең данлы өере иңләп йөргән калкулыкларга төбәлгән иде.

Без, акрынлап атлый торгач, хәвеф-хәтәрсез генә фермага кайтып җиттек. Бүрене үзебезнең көтүлеккә чыгардык та, муенчак кигезеп, нык чылбыр белән бәйләп куйганнан соң, аның бауларын чиштек.

Шунда мин аны беренче мәртәбә җентекләп карадым һәм тере геройлар белән тираннар турындагы гайбәтләрнең юк нәрсә икәненә ышандым. Моңарчы Лобоны иблис белән сүз беркеткән, шуның билгесе итеп иблис аңа алтын муенчак кигезгән, ә янбашларына әвернә, ягъни тәре суккан дип сөйләп йөриләр иде — аңарда мин боларның әсәрен дә күрмәдем. Аның каравы, мин аның янтыгында бик зур җәрәхәт эзен күрдем, бу эз Теннерейның этләре өере башы Юнона истәлеге иде, Юнона аны әҗәле алдыннан бик нык тешләгән булган, күрәсең.

Мин бүре алдына су белән ит китереп куйдым, ләкин ул аларга ичмаса күзен дә салмады. Ул тыныч кына ята. Үзенең карашын минем турымнан гына тарлавык авызына юнәлткән, анда күренеп торган һәм моңарчы үзе патшалык иткән киң далага сары күзләре белән текәлеп-текәлеп карый иде. Мин аңа орынгач, ул сыңар төген дә селкетмәде. Кояш баегач та әле Лобо һаман шул дала ягына карап ятты.

Кич җиткәч, ул өерен  үзе янына чакырып уларга
 
тотыныр дип уйлаган идем, бүреләрне каршы алырга хәзерләнеп тә тора идем. Ләкин ул үзенә куркыныч янаган чагында җан ачысы белән бер мәртәбә улап караган иде шул инде, тик өердәшләре ул чакта аны коткарырга килмәделәр. Хәзер инде ул аларга бүтән дәшмәскә булды.

Көче беткән арсланны, ирегенә чик куелган бөркетне, җан дустыннан аерылган күгәрченне йөрәкләре парә-парә килеп үлә дип сөйлиләр. Михнәт-кайгыны икеләтә, өчләтә артыграк күргән бу ерткыч җанварның исән калуын ничек өмет итәсең?! Ул көченнән дә, ирегеннән дә язды һәм тормыш юлдашын да югалтты. Иртәгесен дә әле ул, ял иткәндәй, тыныч кына ята иде. Ләкин чынлыкта ул җансыз иде инде... Мин аның муеныннан чылбырын салдырып алдым. Бер ковбой миңа Лобоны Бүзкәй гәүдәсе яткан әвеслек астына сөйрәп алып керергә булышты. Без аны Бүзкәй янәшәсенә китереп салдык. Шуннан ковбой өзек кенә әйтеп куйды:

— Син аны эзләп йөргән идеңме? Сез менә хәзер мәңге бергә,— диде.

[[Төркем:Эрнест Сетон-Томпсон]]
[[Төркем:Балалар өчен әдәбият]]
[[Төркем:Хикәяләр]]
[[Төркем:Инглиз теленнән тәрҗемәләр]]</text>
      <sha1>5gysoxa684yrddghgvv9woplg5lbmge</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татарларым!.. (Оран-поэма)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2283</id>
    <revision>
      <id>4895</id>
      <parentid>4706</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T13:46:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4895</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14651" sha1="lncnufpc9on49mhen4mx9zz0eogz77c" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = [[w:Роберт Миңнуллин|Роберт Миңнуллин]]
| рәсем = Minullin.jpg
| рәсем_зурлыгы = 195px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем = Роберт Мөгаллим улы Миңнуллин
| һөнәр = шагыйрь, сәясәтче
| бүләк һәм премияләр = Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе, 1995 ел
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
'''Татарларым!..''' - [[w:Роберт Миңнуллин|Роберт Миңнуллин]]ның татарларга багышланган оран-поэмасы.
==Оран-поэма==
Сезгә дәшәм, газиз татарларым,&lt;br /&gt;
Алтыннарым минем, талантларым!&lt;br /&gt;
Татарларым, сезне мактый-мактый,&lt;br /&gt;
Карлыгыплар бетә тамакларым...&lt;br /&gt;

Татарларым - алыпсатарларым,&lt;br /&gt;
Татарларым - укымышлыларым,&lt;br /&gt;
Татарларым - бал кортлары кебек,&lt;br /&gt;
Эш атлары кебек тырышларым.&lt;br /&gt;

Татарларым минем, тапкырларым,&lt;br /&gt;
Чакматашлар кебек чыдамнарым!&lt;br /&gt;
Кемнәр соң әле без? Күпме соң без?&lt;br /&gt;
Мин очына әле чыгалмадым...&lt;br /&gt;

Күпме санасаң да, актарсаң да&lt;br /&gt;
Татарымның милли катламнарын,&lt;br /&gt;
Санап кына бетерерлек түгел&lt;br /&gt;
Бу дөньяның бөтен татарларын.&lt;br /&gt;

Күпме кавем бергә береккәнбез,&lt;br /&gt;
Бөтен дөньясына танылганбыз, -&lt;br /&gt;
Тарих дигән биек йолдызлыкта&lt;br /&gt;
Бөек татар булып кабынганбыз!..&lt;br /&gt;

====* * *====
И борынгы күчмә татарларым,&lt;br /&gt;
Төрлеләрдән-төрле төркиләрем.&lt;br /&gt;
Тыңлыйм да мин елыйм татарымның&lt;br /&gt;
Төркиләрдән килгән җыр-көйләрен...&lt;br /&gt;

Уклы чорлар, туплы чорлар кичкән,&lt;br /&gt;
Утлы чорлар кичкән татарларым,&lt;br /&gt;
Евразия далалары буйлап&lt;br /&gt;
Бүгенгегә күчкән татарларым!&lt;br /&gt;

Скиф та без, татар-монгол да без,&lt;br /&gt;
Сармат та без, угыз, хәзәр дә без...&lt;br /&gt;
Кемнәр генә булыр идек хәзер&lt;br /&gt;
Бер ырулы булсак әгәр дә без?!&lt;br /&gt;

Без кыпчакларның да, сөннәрнең дә,&lt;br /&gt;
Без нугайларның да дәвамнары:&lt;br /&gt;
Шул чорлардан килә татарларның&lt;br /&gt;
Патшалары һәм дә гавамнары...&lt;br /&gt;

Болгарлардан, Алтын Урдалардан,&lt;br /&gt;
Ханлыклардан калган татарларым;&lt;br /&gt;
Заманында Парижларны алган,&lt;br /&gt;
Берлиннарны алган татарларым!&lt;br /&gt;

Бу тарихта күпме җимерелгән&lt;br /&gt;
Патшалыклар, илләр, каганатлар...&lt;br /&gt;
Ә халыклар калган. Чаба һаман&lt;br /&gt;
Шул чорлардан безгә калган атлар.&lt;br /&gt;

Үзгәрешләр һәм әверелешләр...&lt;br /&gt;
Мең төрлегә тарих әверелә.&lt;br /&gt;
Теләсәк тә хәзер кайтып булмас&lt;br /&gt;
Бабайларның бөек дәверенә.&lt;br /&gt;

====* * *====
Безне алда ниләр генә көтә?! –&lt;br /&gt;
Белә алмабыз шул теләсәк тә...&lt;br /&gt;
Без яшибез бүген! Татар килеш&lt;br /&gt;
Без яшәргә тиеш киләчәктә!&lt;br /&gt;

Татар юлы ул - гасырлар юлы,&lt;br /&gt;
Татар юлы озын һәм катлаулы.&lt;br /&gt;
Татар юлы такыр булмаса да,&lt;br /&gt;
Ул мең тапкыр изге һәм мактаулы!&lt;br /&gt;

Ул юлларга гөлләр сибелмәгән,&lt;br /&gt;
Без үзебез сибик ул гөлләрне.&lt;br /&gt;
Татар юлы киләчәккә бара,&lt;br /&gt;
Без күрербез микән ул көннәрне?..&lt;br /&gt;

Кем генә юк татар арасында?!&lt;br /&gt;
Нинди уйлар татар баласында?&lt;br /&gt;
Татар юлын кемнәр ярып барыр?&lt;br /&gt;
Кемнәр калыр татар арбасында?&lt;br /&gt;

Безнең башка барыр юлыбыз юк../&lt;br /&gt;
Юлыбыздан язмыйк, татарларым!&lt;br /&gt;
Ходай безгә шушы юлны язган,&lt;br /&gt;
Юлдан язу - язык, татарларым!..&lt;br /&gt;

Мең сынаган язмыш, мең санаган&lt;br /&gt;
Мең алтынга торыр татарларын!&lt;br /&gt;
Бөек халык кына ерып бара&lt;br /&gt;
Гасырларның тарих кантарларын..&lt;br /&gt;

====* * *====
Сугышта да, тыныч тормышта да&lt;br /&gt;
Батырлыклар кылган татарларым;&lt;br /&gt;
Башка дәүләтләрнең мәртәбәле&lt;br /&gt;
Шәхесләре булган татарларым!&lt;br /&gt;

Тик яшәмик башка милләтләрнең&lt;br /&gt;
Хезмәтчеләре һәм колы булып!&lt;br /&gt;
Яшик әле үз милләтебезнең&lt;br /&gt;
Газиз кызы, газиз улы булып!&lt;br /&gt;

Башкаларга хезмәт итү ярый,&lt;br /&gt;
Онытмасаң әгәр үз-үзеңне,&lt;br /&gt;
Онытмасаң әгәр үз халкыңны,&lt;br /&gt;
Югалтмасаң әгәр үз йөзеңне...&lt;br /&gt;

Сезне кайчак мин аңлый да алмыйм,&lt;br /&gt;
Серледән дә серле татарларым!&lt;br /&gt;
Затлыдан да затлы, асылдан да асыл,&lt;br /&gt;
Төрледән дә төрле татарларым...&lt;br /&gt;

Заманында урыс патшасына&lt;br /&gt;
Барып башын орган татарларым...&lt;br /&gt;
Татарлыкларын бик күптән инде&lt;br /&gt;
Хәтерләми торган татарларым,&lt;br /&gt;

Сездә дә бит ага татар каны,&lt;br /&gt;
Сез дә безнең татар кавеменнән...&lt;br /&gt;
Аһ, тарихта күпме татарыбыз&lt;br /&gt;
Башка халыкларга әверелгән?!&lt;br /&gt;

Исемнәрен татар тарихына&lt;br /&gt;
Алтын белән язган татарларым;&lt;br /&gt;
Иманыннан һәм диненнән язган,&lt;br /&gt;
Һәм теленнән язган татарларым...&lt;br /&gt;

Сез дә безнең үзебезнең татар,&lt;br /&gt;
Динсезләрем, туган телсезләрем!&lt;br /&gt;
Кемнәр генә булсагыз да, сезгә,&lt;br /&gt;
Сезгә генә минем гөл-сүзләрем...&lt;br /&gt;

====* * *====
Бәхет эзләп дөнья читләренә&lt;br /&gt;
Барып чыккан сәйяр татарларым.&lt;br /&gt;
Кая гына барып егылса да,&lt;br /&gt;
Торып баскан гаярь татарларым!&lt;br /&gt;

Теләгәннәр күрер: бер күз салсаң,&lt;br /&gt;
Бер борылып баксаң үткәннәргә,&lt;br /&gt;
Татар фәкать игелеккә дәшкән,&lt;br /&gt;
Гыйлем нуры чәчкән бүтәннәргә.&lt;br /&gt;

Кылыч тотып түгел, китап тотып,&lt;br /&gt;
Килгән безнең татар күршесенә...&lt;br /&gt;
Кайда да бер кояш һәм бер караш,&lt;br /&gt;
Кайда да эш - татар кешесенә.&lt;br /&gt;

Татар булган җирдә хәтәр дә бар!&lt;br /&gt;
Татар шулай, әйдә, хәтәр булсын.&lt;br /&gt;
Без хәтерсез түгел, татарларым!&lt;br /&gt;
Татар барда һәрчак хәтер булсын!..&lt;br /&gt;

Онытмагыз татарлыгыгызны,&lt;br /&gt;
Иң түрдәге турә татарларым, -&lt;br /&gt;
Ходай бит ул барысын да белә,&lt;br /&gt;
Барысын да күрә, татарларым!&lt;br /&gt;

Милләтне дә сез тотарга тиеш,&lt;br /&gt;
Дөнья тоткан и бай татарларым!&lt;br /&gt;
Күрмәмешкә салышмагыз, зинһар,&lt;br /&gt;
Бу дөньяның гидай татарларын...&lt;br /&gt;

====* * *====
И җир тоткан башкорт татарларым,&lt;br /&gt;
И эш тоткан мишәр татарларым,&lt;br /&gt;
Керәшен һәм типтәр татарларым –&lt;br /&gt;
Сездән башка нишләр татарларым?!&lt;br /&gt;

Ярымтатар-ярымтөрекләрем,&lt;br /&gt;
Ярымтатар-ярымүзбәкләрем, -&lt;br /&gt;
Сезне уйлыйм, сезне уйлаганда&lt;br /&gt;
Өзгәләнә җаным, үзәкләрем!&lt;br /&gt;

Бәгырьләрне телә Кырымдагы&lt;br /&gt;
Туганнарым - кардәш татарларым:&lt;br /&gt;
Үзе диңгез булыр иде анда&lt;br /&gt;
Татар түккән кан-яшь, татарларым...&lt;br /&gt;

Казакълашып, кыргызлашып беткән,&lt;br /&gt;
Поляклашып беткән татарларым;&lt;br /&gt;
Башкаларга, башка халыкларга&lt;br /&gt;
Яраклашып беткән татарларым...&lt;br /&gt;

Татарлыкка күчкән, татар телен&lt;br /&gt;
Су шикелле эчкән чуашларым,&lt;br /&gt;
Татар телле ар һәм мариларым –&lt;br /&gt;
Бергә гомер кичкән юлдашларым...&lt;br /&gt;

Сез исәнме әле, якташларым –&lt;br /&gt;
Башкортстандагы татарларым?&lt;br /&gt;
Мин бит беләм анда миллионнан,&lt;br /&gt;
Миллионнан артык татар барын!..&lt;br /&gt;

Башкорт булып йөргән татарларым,&lt;br /&gt;
Татар белән катнаш башкортларым;&lt;br /&gt;
Татардан да, башкорттан да киткән,&lt;br /&gt;
Урыслашып беткән маңкортларым...&lt;br /&gt;

Урыслашып бетмисезме әле&lt;br /&gt;
Сез дә, Урал, Себер татарларым,&lt;br /&gt;
Әстерхан һәм Ижау татарларым,&lt;br /&gt;
Нижгар, Самар, Сембер татарларым?&lt;br /&gt;

Сез татармы әле, Кытай белән&lt;br /&gt;
Казакъ җирендәге татарларым,&lt;br /&gt;
Мордва һәм Чуаш илендәге,&lt;br /&gt;
Мари Илендәге татарларым?&lt;br /&gt;

Оренбурның кайнар далаларын&lt;br /&gt;
Туган җире иткән татарларым,&lt;br /&gt;
Бәхет эзләп, авыллары белән&lt;br /&gt;
Фин иленә киткән татарларым...&lt;br /&gt;

Ә сез бармы әле Бакудагы,&lt;br /&gt;
Балтыйк буендагы татарларым? –&lt;br /&gt;
Һәрчак җанымдагы, күңлемдәге,&lt;br /&gt;
Һәрчак уемдагы татарларым...&lt;br /&gt;

Сезнең хәлләр ничек, Мәскәү, Пенза,&lt;br /&gt;
Чиләбе һәм Барда татарларым?..&lt;br /&gt;
Кая карама да кая барма,&lt;br /&gt;
Бар да татар, бар да татарларым!&lt;br /&gt;

====* * *====
Без гасырлар аша халык булып,&lt;br /&gt;
Татар булып бергә тупланганбыз!&lt;br /&gt;
Тарих тарафыннан расланганбыз,&lt;br /&gt;
Ходай тарафыннан хупланганбыз!&lt;br /&gt;

Таркалырга безнең хакыбыз юк,&lt;br /&gt;
Бик тырышсалар да таратырга...&lt;br /&gt;
Ә таркалмас өчен үз-үзеңне&lt;br /&gt;
Һәм халкыңны кирәк яратырга!&lt;br /&gt;

Татарлыкны күз карасы кебек&lt;br /&gt;
Саклыйк әле, саклыйк, татарларым!&lt;br /&gt;
Үз милләтен сатып кем баеган?! –&lt;br /&gt;
Татарлыкны сатмыйк, татарларым!&lt;br /&gt;

Исән әле Ватан сез бар чакта,&lt;br /&gt;
Татарларым - ватанпәрвәрләрем!&lt;br /&gt;
Исән әле татар сез бар чакта,&lt;br /&gt;
Татарларым - татарпәрвәрләрем!&lt;br /&gt;

Без үзебез әгәр аттырмасак,&lt;br /&gt;
Кем аттырыр безнең татар таңын?!&lt;br /&gt;
Без үзебез әгәр сакламасак,&lt;br /&gt;
Кемнәр саклар безнең татар җанын?!&lt;br /&gt;

Без үзебез әгәр күтәрмәсәк,&lt;br /&gt;
Кем күтәрер безнең татар данын?!&lt;br /&gt;
Аның өчен сез бар, татарларым,&lt;br /&gt;
Аның өчен без бар, татарларым!..&lt;br /&gt;

Син югалтма, татар, үз кыйблаңны,&lt;br /&gt;
Кычкырып әйт, татар, үз сүзеңне!&lt;br /&gt;
Якла, Ходай, якла татарыңны!&lt;br /&gt;
Сакла, татар, сакла үз-үзеңне!&lt;br /&gt;

Без бар икән, без татарлар икән,&lt;br /&gt;
Татар булып калыйк, татарларым!&lt;br /&gt;
Киләчәккә маңкорт булып түгел,&lt;br /&gt;
Татар булып барыйк, татарларым!..&lt;br /&gt;

====* * *====
Күңелдәге кайбер уйларымны&lt;br /&gt;
Әйтми калалмадым, татарларым!&lt;br /&gt;
Шушы сүзләрдән дә үтемлерәк&lt;br /&gt;
Сүзләр табалмадым, татарларым!&lt;br /&gt;

Мин табар да идем, барысын да&lt;br /&gt;
Әйтеп кенә булмый, татарларым!&lt;br /&gt;
Хәер, әйтеп кенә, артыгыздан&lt;br /&gt;
Этеп кенә булмый, татарларым...&lt;br /&gt;

Әйтеп кенә булмый, сез үзегез&lt;br /&gt;
Ни әйтәсен аңлап торасыздыр;&lt;br /&gt;
Аңласагыз, мыек борасыздыр,&lt;br /&gt;
Йә булмаса, тамак кырасыздыр...&lt;br /&gt;

Халкыбызның киләчәген уйлыйк,&lt;br /&gt;
Кабатламыйк тарих хаталарын!..&lt;br /&gt;
Мин сүземне әйттем! Язмышыбыз&lt;br /&gt;
Үзебездән тора, татарларым!&lt;br /&gt;

[[Төркем:Роберт Миңнуллин]]</text>
      <sha1>lncnufpc9on49mhen4mx9zz0eogz77c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Minullin.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2284</id>
    <revision>
      <id>4209</id>
      <timestamp>2010-10-24T13:53:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Роберт Миңнуллин</comment>
      <origin>4209</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="f23rkxb4hgfn3c6sknvf641xxi0csmo" xml:space="preserve">Роберт Миңнуллин</text>
      <sha1>f23rkxb4hgfn3c6sknvf641xxi0csmo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Балалар өчен әдәбият</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2287</id>
    <revision>
      <id>4213</id>
      <timestamp>2010-10-24T16:20:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>4213</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Statistics-jobqueue/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2288</id>
    <revision>
      <id>5930</id>
      <parentid>4215</parentid>
      <timestamp>2012-01-27T13:25:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo man</username>
        <id>431</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Security fix: [[WMFblog:2011/10/03/native-https-support-enabled-for-all-wikimedia-foundation-wikis/|protocol-relative URLs]] per https://meta.wikimedia.org/?oldid=3197161 ([[m:Stewards' noticeboard|questions?]]).</comment>
      <origin>5930</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86" sha1="iicg1s2r4x07qd31351quiul6rbj6o6" xml:space="preserve">[//www.mediawiki.org/wiki/Manual:Job_queue Эшләнәчәк эшләр] чираты</text>
      <sha1>iicg1s2r4x07qd31351quiul6rbj6o6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викикитап</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2289</id>
    <revision>
      <id>6947</id>
      <parentid>6945</parentid>
      <timestamp>2020-05-22T12:01:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Барлык]]</comment>
      <origin>6947</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" sha1="hmjkr9vsa5n12tjx2374l7sfpd2r66p" xml:space="preserve">[[Төркем:Барлык]]</text>
      <sha1>hmjkr9vsa5n12tjx2374l7sfpd2r66p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Кулланучылар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2290</id>
    <revision>
      <id>6949</id>
      <parentid>4223</parentid>
      <timestamp>2020-05-22T12:03:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Барлык]]</comment>
      <origin>6949</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" sha1="hmjkr9vsa5n12tjx2374l7sfpd2r66p" xml:space="preserve">[[Төркем:Барлык]]</text>
      <sha1>hmjkr9vsa5n12tjx2374l7sfpd2r66p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Документлар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2291</id>
    <revision>
      <id>4225</id>
      <timestamp>2010-10-24T16:35:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>4225</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Кол Шәриф шигырьләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2292</id>
    <revision>
      <id>4894</id>
      <parentid>4228</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T13:46:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4894</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="t9h9puadao14i498sa7y2xnhu5pm1jn" xml:space="preserve">[[Төркем:Шигырьләр]]</text>
      <sha1>t9h9puadao14i498sa7y2xnhu5pm1jn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Бәетләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2293</id>
    <revision>
      <id>4232</id>
      <timestamp>2010-10-24T16:37:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Әдәбият]]»</comment>
      <origin>4232</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d" xml:space="preserve">[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Җырлар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2295</id>
    <revision>
      <id>4241</id>
      <timestamp>2010-10-24T16:41:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Иҗат]]»</comment>
      <origin>4241</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" sha1="i320q9zvvwb645j7br5kxo2auz33p7m" xml:space="preserve">[[Төркем:Иҗат]]</text>
      <sha1>i320q9zvvwb645j7br5kxo2auz33p7m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Иҗат</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2296</id>
    <revision>
      <id>4242</id>
      <timestamp>2010-10-24T16:41:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>4242</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Аңлатмалар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2297</id>
    <revision>
      <id>6952</id>
      <parentid>4244</parentid>
      <timestamp>2020-05-22T12:07:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Барлык]]</comment>
      <origin>6952</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" sha1="hmjkr9vsa5n12tjx2374l7sfpd2r66p" xml:space="preserve">[[Төркем:Барлык]]</text>
      <sha1>hmjkr9vsa5n12tjx2374l7sfpd2r66p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Уку әсбабы</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2298</id>
    <revision>
      <id>4252</id>
      <timestamp>2010-10-24T16:43:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>4252</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Лобо һәм Бүзкәй.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2299</id>
    <revision>
      <id>4260</id>
      <parentid>4259</parentid>
      <timestamp>2010-10-25T15:51:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4260</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="458" sha1="hq4mhpmxhz8safdclpgd1m5krgdhmbm" xml:space="preserve">{{Файл турында
|Description=Illustration of the wolves Lobo and Blanca by American naturalist and author Ernest Seton Thompson
|Source=http://www.gutenberg.org/files/14226/14226-h/14226-h.htm The Project Gutenberg EBook of Lobo, Rag and Vixen, by Ernest Seton-Thompson
|Author=Illustrated by the author, Ernest Seton Thompson
|Article=Лобо
|Date=Originally published 1908 by Charles Scribner's Sons
|Permission={{PD-1923}} 
|other_versions=
}}</text>
      <sha1>hq4mhpmxhz8safdclpgd1m5krgdhmbm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Илдар Юзеев.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2300</id>
    <revision>
      <id>4256</id>
      <timestamp>2010-10-25T10:57:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Илдар Юзеев (Ildar Yuzeev)
| Source,Autor      = http://tatar.org.ru/kurs/11-adabiyat/cyr_230.php
| Article           = Илдар Юзеев
| Portion           = Entire because low resolution
| L</comment>
      <origin>4256</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="349" sha1="a2rs0cgvbmv76jxansdbovf04nym5ag" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Илдар Юзеев (Ildar Yuzeev)
| Source,Autor      = http://tatar.org.ru/kurs/11-adabiyat/cyr_230.php
| Article           = Илдар Юзеев
| Portion           = Entire because low resolution
| Low_resolution    =  
| Purpose           = 
| Replaceability    = No
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>a2rs0cgvbmv76jxansdbovf04nym5ag</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балачак чишмәсе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2301</id>
    <revision>
      <id>4257</id>
      <timestamp>2010-10-25T10:58:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Илдар Юзеев|Илдар Юзеев]] | рәсем =Илдар Юзеев.jpg | рәсем_зурлыгы =200px | alt =  | рәсем язу...»</comment>
      <origin>4257</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1867" sha1="j8t5u56herwml1anf1a4vwuu1res9b9" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Илдар Юзеев|Илдар Юзеев]]
| рәсем =Илдар Юзеев.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = 
| рәсем язуы =
| тулы исем =Илдар Гафур улы Юзеев
| һөнәр = шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Балачак чишмәсе''' - [[w:Илдар Юзеев|Илдар Юзеев]] шигыре. Сүзләргә [[w:Рәшит Абдуллин|Рәшит Абдуллин]] көй язган. 


Челтер-челтер, челтер-челтер болында

Челтерәп,

Чишмә ага, матурлык турында

Җыр җырлап.


Җәйге көндә иелеп сулар эчкәндә

Без бергә,

Күрә идек икебезне рәсемдә

Чишмәдә.


Чишмә күзе бик тирәннән ургыла,

Тын гына

Әйткән кебек: «Ул гына юк яныңда,

Ул гына».


Чишмә күзе кебек иде күзләрең,

Аппагым;

Гомеремнең көзләрендә эзләдем,

Тапмадым.


Чишмә кебек акты-китте тиз генә

Балачак...

Их, тагын бер болындагы көзгегә

Карасак...


Күпме сулар акмаган ла, саф җилләр

Исмәгән;

Күзләреңнең чагылышын эзлимен

Чишмәдән.


Көзге җилләр, сискәндереп, исмәгез 

Таллыктан

Челтер-челтер челтерәми чишмәбез, —

Саеккан.


Эзләребез табылмаслар: аңладым

Үзем дә...

Көзге җилләр кагылмаслар җандагы

Рәсемеңә.


[[Төркем:Җырлар]]</text>
      <sha1>j8t5u56herwml1anf1a4vwuu1res9b9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чаптар Җәк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2302</id>
    <revision>
      <id>4883</id>
      <parentid>4749</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:40:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4883</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99900" sha1="rojvzgedzib8boeds3ogi00v1hwnbq6" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Эрнест Сетон-Томпсон|Эрнест Сетон-Томпсон]]
| рәсем =Ernest Thompson Seton.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = Эрнест Сетон-Томпсон
| рәсем язуы =Эрнест Сетон-Томпсон
| тулы исем ={{lang-en|Ernest Thompson Seton (Ernest Evan Thompson)}} 
| һөнәр = язучы-анималист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Чаптар Җәк''' - [[w:Эрнест Сетон-Томпсон|Эрнест Сетон-Томпсон]] язган хикәя (Т. Нурмөхәммәтов тәрҗемәсе).

''Урта яшьтәге мәктәп балаларына.''


:''Бер куянның тормыш сәхифәсе''

== I ==
Башта шуны әйтик: бу куянның исеме Җәк булса да, аны һәрвакыт Чаптар Җәк дип йөртәләр иде.

Шәһәрчектә менә шушы Чаптар Җәк белмәгән-күрмәгән этләр бар иде микән? Бигрәк тә ул зур гәүдәле коңгырт йонлы этне яхшы белә. Бу этнең аны күп мәртәбәләр куып барганы бар. Чаптар аңардан һәрвакыт койма ярыгына кереп кача торган иде. Аннары ул бик елдам бер көчекне дә белә. Монысыннан инде койма ярыгына кереп кенә качып булмый, чөнки ул үзе дә бу ярыктан кереп-чыгып йөри ала. Аның каравы бу эт кәмәшеннән текә ярлы, кызу агымлы канау аша сикереп котылып була. Шушы канауга килеп җитү белән, көчек шып туктый. Ул канау аша сикерергә курка, сикерсә, анда тончыгып үләчәк иде. Канауның бу урынын малайлар шушы көнгә хәтле «Чаптар Җәк кичүе» дип атыйлар. Шәһәрчектә сикерү буенча Җәкне уза алырлык җитез бер бурзай бар. Ул Җәк артыннан койма ярыгы аша чыга алмаса да, аның каравы ул койманың үзе аша җиңел генә сикерә ала. Чаптарның канына байтак кын* тоз салып йөрде ул. Ләкин чая Җәк аңардан бик тиз ычкына, койма урынына утыртылган чәнечкеле куаклар арасына елт кына кереп кача. Бурзай энәләргә кадалудан бик шүрли, куянны шундук күзеннән югалта торган иде.

Менә шушы өч дошманыннан тыш, шәһәрчектә янә дә бәйләнчек этләр көтүе бар, ләкин ул авыр аяклар аның өчен бер дә куркыныч түгел.

Болар өстенә шәһәр читендә дә этләр бик күп, тик аларның берсе генә чын-чынлап Җәкнең йөрәген өшетерлек. Бу озын сыйраклы бик усал урам эте шундый кызу чаба ки, Чаптар Җәкнең җаны кайвакытларын чак-чак кына эленеп кала торган иде.

Шәһәр мәчеләре Җәкне куркытмый, аннары аларның аңа һөҗүм иткәннәре дә юк диярлек. Хәер, бер айлы кичтә ниндидер мәче актыгы аны бимазалап караган иде каравын. Җәк чирәм чемчеп йөри торган аланга, үзенең бихисап күп җиңүләре белән кәпренәйгән кыяфәттә, зур гына мәче килеп чыккан иде. Җәк күзләреннән \ г көлтәләре бөркегән бу кара җанварны шундук күреп алды. Кара җанвар Җәкнең өстенә сикереп өлгергәнче, ул үзе аңа таба борылды да, арт аягына басып, колакларын торгызып: «Чрр-чрр!»—дип кычкырып җибәрде һәм, теге исенә килгәнче, аның өстенә сикереп, үткен тырнакларын башына батырды. Карт мәче галәмәт зур булып күренгән бу тиле җанвардан уттан качкандай качып китте. Җәк әлеге алымын бик еш кулланды, ләкин шуны да әйтергә кирәк, аның белән ул үзе дә ике мәртәбә хур була язды. Беренче мәртәбә бу хәл үзенең кармактай тырнакларын күрсәткән бик усал мәче белән булды — ул чагында Җәк аңардан чак кына качып котыла алды. Икенчесе — ала көзән белән булды, Җәк, аның өстенә сикергән чагында, үтә дә саксызлык күрсәтте.

Ләкин шулай да әлеге бурзай аның кан дошманы булып калды. Җәкнең бәхете булмаса, ул күптән аның үткен тешенә эләгәсе иде инде.

Чаптарның гадәте шундый — ул төнлә белән генә ашарга чыга: караңгыда дошманнар да азрак була, яшеренергә дә ансатрак. Ләкин бервакыт кыш аенда Җәк печән кибәне янында озаграк тоткарланып калды. Озак диюебез шуңа — чөнки таң беленеп килә иде инде. Болын аша үзенең оясына кайтып барганда, бәхетсезлегенә каршы, ул шәһәр читендә арлы-бирле иснәнеп йөргән бурзайны очратты. Ак кар яктысы белән таң яктысында берничек тә качып булмый иде. Йомшак кар өстеннән бөтен көчеңә сыпыртырга гына кала. Ә бит бурзай кар өстеннән куянга караганда да тизрәк чаба.

Менә шуннан ике чапкын бер-берсен шундый куышып китте ки — син күр дә мин күр. Алар сикерә-сикерә һәм, сикергән саен, аяк асларыннан кар өермәләрен туздырып чаптылар. Әле уңга, әле сулга тайчандылар. Этнең чабар өчен бөтен җае бар: аның, беренчедән, ашказаны буш; икенчедәй, көне салкын; өченчедән, йомшак кар аяк табанын авырттырмый иДе. Куян исә әле яңа гына, корсагы ярылганчы, тукранбаш печәнен ашады. Әле шулай була торып та, аның тәпиләре җитез элдерә, хәтта һавага ак болыттай кар тузаннары очырта иде. Бурзай куянны ачыклыктан куып барды. Җәк, кереп качарлык чәнечкеле куак ише нәрсәне таба алмыйча, тәмам йөдәп бетте, ә койма буена аны бурзай якын җибәрми иде. Җәкнең колаклары инде шәлберәя дә башлаган — бу исә аның талчыгу, хәлсезләнү билгесе иде. Кинәт аның шәлберәйгән колаклары шәм кебек үрә тордылар. Тән ягында бер киртә чагылып киткәндәй булды. Ләкин Чаптар ул киртәгә барып җитү өчен түгел, ә ачык тигезлекне көн чыгышына таба кисеп чыгу өчен, ягъни әлегә күренмәгән фермаларга барып җитү өчен тырыша иде. Бурзай да көн чыгышына таба аның артыннан элдертте. Куян, илле адым чамасы узганнан соң, явыз дошманына тоттырмаска теләп, кисәк кенә бер читкә каерылды, аннан янә дә көн чыгышына таба чабып китте. Әнә шулай бер алга талпынып, бер читкә каерылып, ул дошманнан да кача, шул ук вакытта биек такта коймалы фермага да якыная бара. Койманың тавыклар кереп-чыгып йөри торган бер тишеге бар, ә койма артында аның икенче усал дошманы — бик зур кара эт яши иде. Шулай да бу койма бурзайны бер мәлгә тоткарлап калды, Җәк, бу уңайдан файдаланып, әлеге койма тишегеннән ферма ишегалдына үтеп керде дә шундук аның аулак бер почмагына барып посты. Бурзай биек койманың тәбәнәгрәк ян капкасына атылды, чабып килгән шәпкә капканы сикереп чыкты. Ләкин ул, аны-моны абайламый, нәкъ тавыклар өстенә сикереп төшкән иде. Тавыклар, дөнья җимерелгәндәй тавыш кубарып, як-якка ташландылар. Сискәнгән сарыклар да, ду кубынып, бәэлдәргә кереш-' теләр. Ә инде сарыкларның тугры сакчысы, әлеге зур гәүдәле кара эт, шундук аларга ярдәмгә ашыкты. Чаптар, бу форсаттан файдаланып, койма тишегеннән күләгәдәй шуып кына чыгып китте. Койма артында ырылдашып, чинашып ике эт талашып калды, бу тавышларга кешеләрнең кычкырган авазлары килеп кушылды. Этләрнең талашуы ни белән беткәндер, Җәк моны белмәде һәм белергә дә теләмәде. Ләкин бурзай моннан сон аның артыннан бервакытта да куып йөрмәде.

== II ==
Соңгы елларда Каскадо штатындагы куяннар бик күп яңалыкка тап булдылар. Элек заманда алар ерткыч җанварлар, кошлар белән беррәттән челлә кызулары, зәмһәрир суыклары, шулай ук төрле үләт һәм йогышлы авыру таратучы бөҗәкләр белән дә туктаусыз көрәшеп килгәннәр һәм, әйтергә кирәк, үзләренең токымнарын саклап калганнар иде. Ләкин штат җирләренә төрле яктан фермерлар килеп төпләнә башлагач, куяннарның хәлләре кырт кына үзгәреп китте.

Эт һәм мылтык эшкә керешкәч, койот, төлке, бүре, бурсык ише җанварлар һәм куяннарның ата дошманнары карчыгалар бердән кимеп китте. Шуннан куяннар берничә ел эчендә исәпсез-хисапсыз булып үрчеделәр. -Ләкин тиздән үләт зәхмәте башланды, куяннарны менәрләп-меңәрләп кырып салды. Аларның иң таза һәм иң әрсез дигәннәре генә исән калды. Берара аларны бармак белән дә санарга була иде. Бу вакыт эчендә тагын бер яңалык булып алды: фермерлар үзләренең йорт-кураларын, ихаталарын, хәтта барлык биләмәләрен чәнечкеле куаклар белән әйләндереп алдылар. Бу чәнечкеле киртәләр куяннарның дошманнары өчен дә киртә булды. Хәзер инде нинди дә булса җәнлек тарафыннан эзәрлекләнгән куян җитез аягыннан башка тагын үзенең үткен акылына да ышана ала һәм аларның аеруча зирәкләре, үзләрен этме, койотмы куган чагында, якын-тирәдәге чәнечкеле киртә арасыннан елт кына икенче якка чыгып кача торган иде. Ләкин койотларны да җүләр димә. Алар да тиздән куяннарның бу хәйләсен белеп алдылар, парлап-парлап аулый башладылар. Берсе киртәнең бер ягына чыгып басса, икенче иптәше киртәнең икенче ягында кала; киртә аша чабып чыккан куянны һәр ике якта да дошманы көтеп тора иде. Мондый чакта куянның бер генә котылу чарасы була: ул, киртәнең икенче ягында койот сагалап торганын шәйләп алганнан соң, киртә аша чыгып тормый, әлеге беренче дошманына койрыгын гына күрсәтеп, кыр буйлап элдертә бирә. Әлбәттә, мондый чакта ул бары тик үзенең йөгерек аягына гына ышана.

Үләт зәхмәте узганнан соң, куяннар тагын күпләп үрчи башлады. Шундый зур афәттән котылгач, ата-баба-лары бер ай эчендә кәнкәерлек җирләрдә дә алар рәхәт гомер кичерделәр. Куяннар киң ачык болыннарны, зур фермаларны яратмыйлар, аларга күбрәк киртәләнеп алынган кечкенә фермаларның борылмалы-сырылмалы болын-кырлары ошый, алар бер-берсенә шундый якын, кайчак зур авыллар сымак тоташып китә язалар иде.

Шундый поселокларның берсе Ньючузен чуен юлы станциясе тирәсендә барлыкка килде. Бу поселокның тирә-юнендә яңа әйбәт токымлы куяннар күпләп үрчеде. Алар арасында җемелдәвек күзләре өчен Энҗекүз дип аталган бәләкәй генә бер ана куян да яши. Энҗекүз, гаять җитез булып, койотларны хәйран алдый белә иде. Ул үзенә оя ясау өчен прериянең әле чирәме дә кузгатылмаган ап-ачык көтүлек җирен сайлап алды. Монда аның берсеннән-берсе бәләкәй балалары туып үсте. Бер баласы үзенең җете күзе, соргылт-көмеш туны белән тач әнисе иде, тик менә холкы белән генә аңардан аерылып тора иде. Ә менә Энҗекүзнең икенче улына яңа асыл токымлы әнисенең барлык күркәмлеге до күчкән булып чыкты.

Без белгән куян Энҗекүзкәйнең шушы улы инде. Бу куянның батырлыгы һәм бигрәк тә җитезлеге аңа тирә-якта дан китерде, шуның өчен дә аңа Чаптар кушаматы бирелде. Дошманнарын кәкре каенга терәтерлек качу ысулларын шул куян үзе уйлап чыгарган иде инде.

Әле бәләкәй чагында ук ул Каскадо штатының ни акыллы куяны да үзенең башына китерә алмаслык бер хәйлә тапкан иде. Бервакыт аның артыннан бик явыз бер җирән эт куып барды. Куян киртәләр һәм фермалар арасыннан никадәр генә борыла-сарыла чабып йөрмәсен, әмма бөтен тырышлыклары да заяга гына иде. Киртәләр һәм фермалар койот эзәрләгәндә генә таяныч була ала, чөнки фермерлар белән этләр, койотларга һөҗүм итеп, үзләре дә искәрмәстән, куянга ярдәм күрсәтәләр. Хәзер исә куянның хәле бик мөшкел иде, ник дигәндә, ул үтеп чыккан киртә арасыннан әлеге җирән эт тә үтеп чыккан, һәм Чаптар Җәк, эле бәләкәй сабый бала гына, арып әлсери дә башлаган иде инде. Аның колаклары хәзер гадәттәгечә басып тормый, очлары кырт кына сынган кебек, хәтта вакыт-вакыт шәлберәеп үк төшәләр иде. Нәкъ менә шул мизгелдә ул тагы бер чәнечкеле киртәнең кечкенә генә тишегеннән елдам гына шуып узды, ләкин теге юньсез эт тә аның артыннан җитез генә атылып чыккан иде.

Аланда кечерәк кенә бер сыер көтүе утлап йөри, яннарында бер бозау да бар иде.

Мәгълүм булганча, киек җәнлекләр бик куркыныч минутларда кемгә дә булса сыенырга тырышалар. Алар үзләре артыннан әҗәл куа килгәнен бик яхшы беләләр. Ә бит мондый чакта җиде ятның да дусларча ярдәм кулы сузуына аз гына булса да өмет итәсең. Безнең Җәкне дә менә шундый кысыр өмет дип әйтикме — соңгы чиккә этәрде, ул туп-туры сыерлар янына чабып китте.

Әлеге эзәрләү һәм дошманлык бары куянга гына кагылса, сыерларның әллә ни исләре дә китмәс, алар үзләренең капкан үләннәрен гамьсез генә чәйнәүләрендә булырлар иде. Ләкин сыер халкы да бит эт затын күралмый, шуның өчен дә каршыларында җирән йонлы эт пәйда булгач, аларның танаулары белән койрыклары бердән күккә чөелде. Сыерлар, усал гына пошкырынып, бер сафка тезелделәр дә бозау әнкәсе җитәкчелегендә эт өстенә ябырылып килә башладылар. (Җәк бу вакытта тәбәнәк кенә күгән куагы төбенә поскан иде.) Эт бер читкә тайпылды. Карт сыер аны бозауга һөҗүм итә дип уйлады булса кирәк — эт артыннан шундый чатыр чабып китте, тегенең күләгәсе дә күренми калды, мин сиңа әйтим.

Җәкнең әлеге качу алымы искитмәле булып чыкты. Күрәсең, бу алым сыер белән үгезләрнең бабалары әле бизон булган, этләрнең исә элгәрләре әле койот булган бик борынгы чорлардан ук килгәндер. Җәк бу вакыйганы гомере буе онытмады һәм үзенең әлеге хәйләсен соңыннан да кат-кат кабатлады.

Чаптар, зирәк булуы өстенә, үзенең төсе белән дә бүтән куяннардан аерылып тора иде.

Җәнлекләрнең төсләре аларга, тирә-юнь шартларына яраклашып, күз яздырырга ярдәм итсә, бу «саклагыч төс» дип атала, әгәр инде, киресенчә, әйләнә-тирәдә күзгә бәрелеп торсалар, алары «белгерткеч төсләр» дип йөртелә. Куяннарның төсе шул яклары белән яхшы, алар куянны саклый да, кирәк чакта «мин монда» дип кычкырып та тора. Үзләренең өннәрендә, соргылт куаклар һәм түмгәкләр арасында утырган чакларында куяннарның колак, баш, сырт һәм янтыкларының соры йоннары гына күренә. Болар һәммәсе бергә кушылып җир төсенә керә, һәм бик якын килеп карамыйча, аларны аерып та булмый. Ләкин дошманы якынлашып, үзен тәгаен күреп алачагын белсә, куян шундук сикереп торып качып китәчәк. Аның соры төсе мизгел эчендә юкка чыга, әйтерсең ул үзенең соры төстәге чикмәнен салып ата. Тиз арада бүтән төскә керә ул: колагы акка әйләнә, очлары гына каралып тора; аякларына да ул ак оек киеп куйгандай була; койрыгы исә ак җирлектәге кара тапка охшап кала. Бу соры куян түгел инде, ә аклы-каралы куян. Ул хәзер белгерткеч төскә керде. Ничек шулай килеп чыкты соң әле бу? Монда бер дә гаҗәпләнерлек нәрсә юк. Колакларының тышкы йоны соры булса да, эчке йоны аклы-каралы бит. Куян ак төпле кара койрыгын да, тәпиләрен дә утырып торган чагында җиргә кыскан була. Гүя ул өстендәге соры чикмәненең мамыклы чабулары белән бөтен җирен каплап утыра. Ә инде сикереп торгач, аның ала-кола төсләре шундук калкып чыга. Элек аның төсләре: «Мин түмгәк...»— дип пышылдап торган булса, хәзер исә алар: «Мин куян!»— дип кычкырып торалар.

Бу аңа нәрсә өчен кирәк? — дип уйлыйсыз инде сез. Чынлап та, барлык котылу чаралары җитез аякларында булган бу кыюсыз җан иясе яшеренәсе урынга нишләп әле үзен бөтен дөньяга белгертә? Моның бик мөһим сәбәбе булырга тиеш. Хикмәт менә нәрсәдә икән. Әгәр аны бүтән бер куян куркытса, ягъни бу ялган өркү генә булып чыкса, ул шундук әүвәлге халәтенә кайта, үзенең табигый төсендә кала. Киресенчә, әгәр куянны койот, төлке яисә эт-мазар куркытса, алар аны шундук күреп алачаклар һәм куян куу ул җил куу белән бер дигән нәтиҗәгә киләчәкләр. Дөрестән дә, алар: «Бу куян бит, мин аны ачык яланда барыбер тота алмыйм»,— дип уйлап куялар. Бу — куяннарны йөгереп йөрү кебек артык мәшәкатьтән коткара.

Куяннарның аклы-каралы таплары аларның гаскәри мундирлары да, милли байраклары да. Авыру, зәгыйфь куяннарның ак һәм кара таплары беленми дә диярлек, әмма куәтле, таза куяннарның ул таплары ярылып ята. Оясында соры түмгәк булып утырган Чаптар да, койоттан яисә төлкедән качып барган чагында, аларны юри үчекләгән төсле була: башта ул ала куян булып чабып китә, нәкъ менә ак кар өстендәге чем-кара күмер кебек җем-җем килә; шуннан соң ул ап-ак йомгакка әйләнә, ниһаять, иң азактан, үтә күренмәле кош мамыгына әверелеп, күздән югала, эреп юкка чыга.

Фермерларның күп кенә этләре соры куянны әле тотып була дип уйласалар да, ала куянны исә тотып булмасына тәмам төшенеп җиткәннәр иде. Әлбәттә, алар, кайвакыт ау хиреслегенә бирелеп, ала куян артыннан да: куалар, ләкин бусы инде бер кызык өчен генә була. Чаптар да, үз көченә нык ышанганлыктан, алар белән бик хәтәр уеннар уйнап ташлый иде.

Бүтән җәнлекләр кебек, безнең Җәк тә үзен билгеле бер төбәкнең хуҗасы итеп саный һәм бу төбәкнең чиген бик сирәк очракларда гына үтеп чыга. Аның биләмәсендә оялары атлаган саен диярлек, җирле халык телендә бу ояларны «куян түшәкләре» дип тә атыйлар. Түшәкләр сай табак хәтле генә иңкүләнеп тора, бу иңкүлекләр төбенә кипкән яфрак түшәлә. Кайчак оялар куак я үлән арасында ясала, һәр оя да, шартына карап, бик ипле итеп корыла. Бер оя, әйтик, эссе көн өчен билгеләнә, ул барыннан бигрәк кояштан саклану өчен хезмәт итә; мондый оялар һәрвакыт тән ягына карыйлар. Кышкы торак тирәнрәк казылып, анысының авызы, киресенчә, көн ягына каратыла. Ә инде юеш, сүрән көннәр өчен печән ышыгында махсус куыш корыла, һәм анысының «капкасы» көн батышы тарафына карап тора. Куян, әйтик, көнне берәр оясында үткәргәннән соң, төнгә каршы агай-энеләре белән бергә тукланырга чыга ди. Алар, ашап туйганнан соң, ай яктысында көчекләр кебек әүмәкләшеп уйныйлар-уйныйлар да таң алдыннан гына нәкъ көннең шартына туры килерлек берәр өйгә кайтып керәләр.

Фермалар арасындагы көтүлекләр куяннар өчен иң ышанычлы урыннар иде. Үткен энәле куак-киртәләр һәм чәнечкеле тимер чыбыклар белән әйләндереп алынганлыктан, бу көтүлекләрдә дошман тәпиенә эләгү куркынычы булмый. Ләкин азыкның да иң-иң тәмлесе кешеләр торган җирләрдә була, тик биредә аларны бүре белән төлкедән дә куркынычрак булган кешеләр һәм аларның мылтыклары белән этләре сагалый, аннары андагы коймалар да кереп-чыгып йөрергә комачаулый иде. Менә шушындый хәвеф-хәтәрләр янавына да карамастан, Чаптар үзенең бер оясын яшелчә бакчасы уртасындагы кавын түтәленә терәп үк диярлек ясап куйган, һәм Чаптарның акылын-фигылен белгән кешеләр, аның шулкадәр дә шашкын тәвәккәллек күрсәтүе турында ишеткәч, моңа бер дә исләре китмәде. Әйе, аның өчен бакча — бик хәтәр урын, ләкин шул ук вакытта ул биредә җәннәт рәхәтлегенә тиенә бит. Аннары ул монда койманың утеп-сүтеп йөрерлек күп кенә тишек-тошыкларын да белә, ә инде коймадан чыкканнан соң, ул үзенең күп кенә хәйләле алымнарын куллана ала.

== III ==
Ньючузен Көнбатыш Америка шәһәрчекләренә хас бер шәһәрчек иде. Анда бөтен нәрсә иләмсез. Урамнар урынына туп-туры юллар сузылып киткән, күз ялы өчен ичмаса бер генә борылыш та юк. Йортлар йорт түгел, ә начар такталар белән сумалалы кәгазьләрдән, ягъни тольдән корыштырган корылмалар гына. Шушы бичара алачыклар, үзләренең гариплеген һич аңламыйча, без дә йортлар санында бит дип, кукраешып утыралар. Аларның һәрберсе, үзенчә, башкалардан өстенрәк күренергә тырыша. Берсе, әйтик, ике катлы йортка охшарга өметсенеп, алгы яктан ясалма фасад белән бизәлгән. Икенчесенә кирпеч сымак шакмаклап буялган такталар какканнар. Ә өченчесе зиннәтле мәрмәр сарай булып күренмәкче.

Болар дөньяның иң шыксыз йортлары булып, үз хуҗаларының яшертен уйларын белгертеп торалар, ягъни мәсәлән: «Бу йортларның кирәге шулкадәр генә, бер-икс ел түзсәк, моннан бүтән җирләргә китеп олагырбыз»,— дип әйтеп торалар кебек иде.

Шәһәрчекнең бөтен бизәге — матурлык өчен дип тә түгел, ә азмы-күпме күләгәсе булсын дип утыртылган агачлар, тик боларнын да кәүсәләре акка буялган, очлары кыркылып гарипләндерелгән.

Шәһәрчектә күңелгә ятышлы бердәнбер бина бар, ул да булса икмәк элеваторы. Ул грек гыйбадәтханәләренә дә, швейцариялеләр дачасына да охшарга тырышмый, тупасрак булса да, үзен, бар булганыңча, ягъни бик зур һәм бик намуслы икмәк элеваторы итеп күрсәтә.

Шәһәр урамнарының иң очында прерия манзарасы ачыла. Биредә анда-санда ферма утарлары, су. чыгара торган җил тирмәннәре һәм рәт-рәт булып сузылып киткән чәнечкеле куаклар күзгә ташлана. Монда инде чынлап та хозурланырга була. Киртә урынына куе итеп утыртылган күгән агачлары биек булып һавага ашып утыралар. Алтынсу җимешләренең күплегеннән аларның каты нык ботаклары да чыдамаган, сыгылып төшкән. Бу җимешләр ашарга яраксыз булса да, алар биредә ком чүлендәге яңгырдай бик тансык, чөнки алар бик матур булып салынып-салынып торалар һәм шәһәр төмсәлегеннән арган күзләргә рәхәтлек бирәләр.

Әлегедәй шәһәрчеккә барып эләксәң, аннан ничек булса да чыгып таю ягын карыйсың. Кыш ахырындарак бу шәһәрчектә ике көнгә тоткарланып калган бер юлчыбыз тәгаен менә шулай уйлый иде. Ул башта шәһәрчекнең тарихи истәлек булырлык нәрсәләре белән танышты. Ләкин трактирда пыяла капкач астында сакланган ак җофар карачкысы да, кырык ел элек кызыл тәнлеләр тарафыннан баш тиресе салдырылган Бэкки Буллин -карт та, шулай ук заманында Кит Карсон тәмәке тарткан трубкә дә аны кызыксындырмады, шуңа күрә ул тизрәк кар юрганы белән капланган прериягә ашыкты.

Прериягә чыгуга, эт эзләре белән чуарланган ак кар өстендә эре-эре куян эзләрен күреп алды. Бер узгынчы кешедән, бу шәһәрчектә куяннар бармы-юкмы дип, сорашып торды һәм:

— Бер генә куян да күргәнем булмады,— дигән җавапны алды.

Тегермән эшчесе дә шул ук сүзне әйтте. Ләкин газеталар төргәге күтәргән бер малай башка фикердә булып чыкты:

— Алар болында бетәсемә түгел,— диде ул.— Кайвакыт шәһәргә дә киләләр. Калба дигән берәүнең яшелчә бакчасына да зур бер куян оялаган. Аның йоны бик кызык, шахмат тактасы кебек чуп-чуар.

Малайның бик зур куян дигәне Чаптар Җәк иде, әлбәттә. Ләкин ул Калба бакчасында яшәми, анда әллә нигә бер кунакка гына кереп чыккалый. Ул көнне Чаптар «капка»сы көнбатышка карап торган оясында утыра, чөнки ул көнне көнчыгыштан дымлы җил исә иде. Аның бу өе Медисон-авенюның көнчыгыш очында урнашкан. Әлеге мосафир да шунда таба китеп барды, куян исә аны ерактан ук күзәтеп торды. Кеше юлдан килгән чагында, аның күңеле тыныч иде әле, ләкин кеше, төньякка борылган юл буенча китмичә, кыр аша туры гына атлап килә башлагач, куянны кинәт курку алды. Кеше аның сукмагына аяк басу белән, Җәк оясыннан сикереп чыкты да болын буйлап көнчыгышка таба йөгереп китте.

Дошманыннан качып барган куянның һәр сикергән адымы, гадәттә, сигез-ун футка җитә. Биш-алты адым узган саен, ул, разведка ясау өчен, һавага да сикереп куя — куралар һәм куаклардан да биегрәк күтәрелеп, тирә-юненә ялт кына карап ала. Тәҗрибәсез куян өскә дүрт адым саен сикерә һәм, шулай ешлый торгач, бик күп вакытын сарыф итә. Акыллы куян сигез-тугыз адымга бер сикерүдән дә канәгать, чөнки күзәткәләү өчен шунысы да җиткән. Чаптар исә һавага унике адым саен гына ыргыла, шунда да, бөтен ягына ялт-йолт каранып, үзенә кирәген белеп өлгерә. Аның сикереп атлаган адымнары да башкаларныкыннан зуррак була: ун-унике футка җитә. Үз артыннан калдырган эзләре менә тагын кай ягы белән аерыла: бүтән токымлы йорт куяннары да, кыр куяннары да койрыкларын, карга тидермичә, югары күтәреп чаба; төньякта яшәүче зур куяннар койрыкларын салындырып чабалар; кайберләренең койрыгы, түбән үк төшеп, тәпи эзләре артыннан карны сызгалап бара; Чаптарның җемелдек-кара койрыгы куян кардәшләренең һәммәсенекеннән дә озынрак иде, бу озын койрыкка һәм аның кар өстендә озын-озын сызыклар калдыруына карап, аны, ягъни Чаптарны, шундук танып була. Аның эзләре бүтәннәрнеке арасында үзалдына аерылып ята иде.

Куяннарның күбесе этсез кешедән курыкмый. Ләкин Чаптар бервакыт сыртын пешереп алган мылтык ядрәсен бик нык хәтерли, һәм менә хәзер дә ул, әлеге мосафирның үзенә якынаеп килүен күргәч, җиргә сырыша язып диярлек, коймага таба чабып китте. Койманың теге ягына чыккач, канатын җәеп җиргә тияр-тимәс очкан карчыгадай, алга томырылды, бер миль үткәннән соң, башта һавага сикереп, сак кына тирә-ягына каранып алды, аннары үзенең иң яшертен ояларының берсенә кереп ятты.

Ләкин аңа озаклап ял итәргә туры килмәде. Егерме минут үтү белән, аның колаклары шыгыр-шыгыр иткән тавышка елт итеп торып бастылар — ул мосафирның кар шыгырдатып килүен аерым ачык ишетте. Җәк сикереп торганда, ялтыравык таяк тоткан кеше аның янына килеп җитә иде инде.

Аякларында күпме көч булса, барын җигеп, Чаптар яңадан койма ягына элдертте. Чәнечкеле тимер чыбыклар белән колгалардан ясалган киртәгә җитми торып, дошманын күрү өчен ул бер генә мәртәбә дә сикереп карамады — хәер, бу саклылыкның кирәге дә юк иде, чөнки кеше аны абайламый да калган, тик эзләренә генә күз салгалап килә иде.

Шулай да Җәк, түше белән җиргә тия язып һәм бүтән дошман да күренми микән дип як-ягына карана-карана, һаман әле алга табан чабуында булды. Хәзер инде ул мосафирның аның эзеннән килгәнен белә, шуңа күрә сасы көзәннәр белән көрәшүдән калган күптәнге саклык тойгысы аңа элмәк ясарга куша иде. Җәк, ерактагы коймага җиткәнче, туры гына йөгерде, койманың теге ягына чыккач та, илле адымлап йөгереп барды, аннары, әле генә узган эзеннән кире кайтып, бүтән оясына таба бөтенләй икенче якка чабып китте. Җәк тәнне бу оясында аяк өсте торып кына үткәрде. Менә кояш та чыкты. Аңа кояш җылысында рәхәтләнеп кенә ятасы иде югыйсә. Ләкин әнә бит кар шыгырдый, димәк, дошманы тагын якынаеп килә. Шуннан Җәк, әле рәтләп җылынып та җитмәгән килеш, яңадан да бик еракка чабып китте.

Ярты миль чапканнан соң, ул, бер калку җиргә туктап, кешенең һаман әле үз артыннан килүен белде һәм эзләрен тырышып-тырышып бутарга кереште. Аннары Җәк үзенең бик яраткан оясы яныннан узды, бөтенләй кире яктан урап килеп, дошманын адаштыруына тәмам ышанганнан соң, шул яраткан оясына ял итәргә кереп ятты.

Баягы кебек бик үк тиз ишетелмәсә дә, берникадәр вакыттан соң кар яңадан шыгырдый башлады. Җәк, бик хәйләкәр дошманга тап булуың төшенеп, аңа каршы яңа алым табарга булды һәм үзенең посып яткан урыныннан елдам гына сикереп чыкты. Мосафир да, куян да бу вакыт Чаптар биләмәсен зур түгәрәк ясап әйләнеп чыкканнар һәм бик олы гәүдәле кара эт яшәгән фермага килеп җитә язганнар иде. Нәкъ менә шушы ферманың такта коймасында тавыклар кереп-чыгып йөри торган бик җайлы бер тишек бар иде. Куян бу тишекне искә төшергәч шатланып бетә алмады: бу койма ярдәмендә ул никадәр җиңүләргә иреште, бурзай хәтле бурзайны төпсез чуманга утыртты!

Чаптар, хәзер инде үзен күреп калуларыннан да курыкмыйча, ачык ялан буйлап әнә шул коймага таба чабып китте.

Ләкин коймадагы тишек томаланган булып чыкты. Куян, аптырашка калып, бүтән ярыкларны эзләргә кереште, таба алмый йөдәп бетте. Ул, чатны борылгач, кинәт төбенә тикле ачып куелган ян капканы күреп алды. Ишегалдында әрдәнәләп өелгән такталар өстендә тәмләп кенә кара эт йоклап ята иде. Тагы да түрдәрәк, ышык почмакта, бер-берсенә елышып, тавыклар җылынып утыра. Әнә амбардан бер мәче чыгып килә, ул, салкын карга тәпиләре белән чирканып кына баса-баса, кухняга таба узды. Чаптар, капка каршында туктап, боларның һәммәсен дә карап торды.

Тигез ак кар өстендә аны эзәрләүче мосафирның кара шәүләсе селкенгәли иде. Җәк, акрын гына сикерә-сикерә, ишегалдына керде. Озын сыйраклы әтәч, үз эше белән шөгыльләнәсе урынга, каты гына кыткылдап куйды — ул куянны күреп калган иде. Шуннан кояшта гамьсез генә яткан эт капыл гына башын күтәрде, аннары торып ук басты. Җәккә үлем куркынычы яный иде. Озак уйлап тормастан, ул җиргә чүкте дә соргылт бер түмгәккә әйләнде. Моны гаҗәеп осталык белән эшләсә дә, әгәр әлеге мәче булмаса, ул дөнья белән мәңгегә саубуллашасы иде. Мәченең аны коткару теләге юк иде югын, шулай да ул аны коткарып калды. Ишегалдында әле куян барын искәрмәгән эт капкага таба атлап килде һәм куянның чигенү юлын кисеп куйды. Ләкин нәкъ шул чакны өй чатыннан мәче килеп чыгып, өйнең нигез туфрагына сикереп менде дә андагы гөл чүлмәген бәреп төшерде. Бу саксызлык эт белән мәченең битараф булып кылануларына чик куйды. Мәче куркуыннан амбарга таба чабып китте. Мәче чаба торып та, әтиең моңа котырыгы килмәсә, аның эт дигән аты корысын. Менә эт белән мәче куяннан утыз фут ераклыкта гына, пыр тузынып, чабып уздылар. Алар күздән югалмас борын ук әле, Җәк капкага таба борылды, хәтта: «Рәхмәт сиңа, пескәй!»— дип әйтеп тә тормыйча, ишегалдыннан атылып чыкты да таныш сукмагыннан өермә кебек чабып китте.

Әлбәттә, хуҗа хатын мәчене эттән аралап алды, шуннан соң эт янә такта өеме өстенә менеп сузылып ятты. Күп тә үтмәде, ишегалдына куянны эзләүче әлеге мосафир килеп керде. Аның мылтыгы юк, кулында нибары калын таяк кына иде, шуңа күрә эт ана тияргә батырчылык итмәде.

Шулай итеп, куянның эзе шушы йортта өзелеп калды. Бу хәйлә куянның башына алдан ук килгән иде микән, юк иде микән — әмма ничек кенә булмасын, аның бу әмәле тантаналы җиңү белән тәмамланды, Җәк бәйләнчек дошманнан котылып калды.

Ят кеше икенче көнне дә Җәкне эзләргә чыкты, ләкин аның эзләрен генә тапты. Аның эзен ул койрык сызыкларыннан, зур-зур адымнарыннан һәм кар өстенә нык басып һавага чөелүләреннән танып алды. Шул ук вакытта тегеләре белән янәшә бүтән бер кечерәк куян эзе дә ярылып ята иде. Менә алар биредәрәк очрашкан булганнар, әнә тегендәрәк исә бер-берсен куышып уйнаганнар кебек, чөнки калдырган эзләре бер дә сугышканга охшамый; ә менә монда кояшта бергәләп тамак туйдырган һәм ял иткәннәр булса кирәк; арырак парла-шып йөгергәннәр; тукта, чү, бер-берсен кочаклашып та уйнаганнар түгелме соң? Ят кеше, кар өстенә карап торганнан соң, һәммәсен дә аңлады. Бу — җәнлекләрнең туй вакытлары булып, аларның һәрберсе дә хәзер гаилә кору ягын кайгырта. Әлеге эзләр дә Чаптар белән сөйгән ярының эзләре булырга тиеш иде.

== IV ==
Җәй ае да килеп җитте. Җәй куяннарга зур куанычлар алып килде. Штатта уйлап җиткерелмәгән бер закон чыкты. Бу закон буенча үтерелгән һәр карчыга белән ябалак башыннан бүләк бирелә иде. Шуннан даланың бу канатлы сакчыларын бөтенләй кырып бетерә яздылар. Куяннар исә шулкадәр күп үрчеде, инде моннан сон. да түзеп торырга ярамый, чөнки аларның илне бөлгенлеккә төшерүләре мөмкин иде.

Үзләре үк әлеге законны уйлап чыгарган һәм үзләре үк аңардан күп зыян күргән фермерлар бер уйга килделәр, куяннарны меңәрләп-меңәрләп тотарга булдылар. Фәлән көнне иртәнге фәлән сәгатьтә җирле халыкның һәммәсе дә графлыкның төньяк юлына җыенырга һәм, җилгә каршы торып, бөтен өлкәне әйләнеп чыгарга, куяннарны тимер чыбыклы челтәр белән камап алынган утарга куып кертергә тиешләр иде. Этләрне ауга катнаштырмадылар, чөнки аларның боерыкны тыңламаулары да бик ихтимал иде. Ауга мылтык та алмадылар, халык күп булган җирдә мылтык белән эш итү куркыныч иде. Аның каравы ир-ат белән малай-шалайлар берәр пар озын таяк белән букча-букча таш алып чыктылар. Ат менгән яки арбага утырган хатын-кыз алар артыннан ияреп барды. Аларның күбесе такылдавык, ау быргысы һәм калайлар белән коралланган иде. Кайбер арбаларның көпчәкләре турысына иске чиләкләр, тотам-тотам дранчалар бәйләп куелган, алар тәгәрмәч кигиләренә тиеп киткән саен, шалтыр-шолтыр иткән, шотыр-потыр килгән авазлар чыга иде. Ә бит куянның колагы бик сизгер, кеше була торып кешене миңгерәйткән бу тавышлар аларның тәмам һушларын алырга тиеш иде.

Көн аяз, күк йөзендә бер генә болыт әсәре дә юк. Иртәнге сигездә сигнал бирелгәннән соң, аучыларның һәммәсе берьюлы кузгалып китте. Башта биш миль киңлегендә боҗра ясап бардылар. Утыз-кырык адым саен бер кеше куелган иде. Олаулар белән ат менгәннәргә юл буенча гына барырга туры килде, ләкин куянкуарлар кыр аша гына атладылар. Актарасы, тарап чыгасы җирне, әйтик, дүрткел итеп күз алдына китерсәк, алар шуның өч ягына да урнашканнар иде. һәрберсе иптәшен узып кычкырырга тырыша, таягы белән куак төпләрен чәшкеләп ала иде. Менә бер заман төрле яктан куяннар атылып чыга башлады. Аларның кайберләре туп-туры аучылар өстенә килә, ләкин тегеләре аларны таш яңгыры белән каршылап, күбесен үтерә баралар. Бу иләк аша бик сирәге генә исән-сау үтеп чыга ала иде.

Аучылар камалган куяннарны, себерке белән себергәндәй, бер урынга җыя башладылар. Алар тиздән куак төбе саен мыжгып торалар иде инде. Өч сәгать дигәндә, куяннар тәмам камалып бетте, бу мәхлукларны бер якка кысып китерәсе генә калды. Аучыларның сафы хәзер бик тыгызланды, ун фут саен бер кеше туры килде. Алар тозакка төшкән куяннарны, әнә шул тыгыз җәтмә белән сөзә-сөзә, әлеге утар ягына куарга тотындылар. Куяннарның бик якын чабып килгәннәре шундук үтерелә торды. Җир өсте инде аларның гәүдәләре белән чуарланып беткән булса да, тере куян арткапнан-арта бара кебек иде. Тимер челтәрле утар капкасы турысына килеп җиткәч, бер гектарлы мәйданда алар әле һавага сикереп, әле атылып-бәрелеп, тәмам чуалышып беттеләр. Алар чыгып качарлык урын эзлиләр, ләкин камап алган боҗра кысыла барган саен, акыручы-бакыручы кешеләр төркеме дә икеләтә, өчләтә арта гына бара, шуннан куяннарга бер генә юл кала — алар ташкын булып утар эченә атылып керәләр иде. Хәзер инде алар тәмам йончып һәм исәнгерәп беткәннәр, шуңа күрә кайберләре аңгыра кебек җирдә утырып торсалар, кайберәүләре исә челтәр койма тирәли шашынып-шашынып чабалар, ә бер ишләре аулаграк почмакка елышырга, хәтта бер-берсенең астына кереп качарга тырышалар иде.

Ә безнең Чаптарыбыз камалыш вакытында кайда иде соң? Бичара куяннар ташкыны аны да үзе белән өереп алган, һәм ул беренчеләрдән булып утар эченә атылып кергән иде.

Ләкин куянкуарларның максаты куяннарны үтереп , бетерү генә түгел, алар иң әйбәт дигәннәрен сайлап алып калырга тиешләр, әлеге тозакны шуның өчен дә оештырганнар иде.

Көчле һәм акыллы куяннардан башкалары бу утарда, әлбәттә, юк ителәчәк иде. Көч-хәл белән генә җан асрап йөргән яраксыз куяннар монда чынлап та бик күп булып чыкты. Киек җәнлекләр дөньясын һәр яктан җитеш һәм камил дип уйлаучы адәмнәр үзләре дә мондагы гарип-горәбә куяннарны күреп шаккаттырлар иде.

Борынгы Римда зур җиңүләрдән соң әсирләр арасыннан гладиатор сайлаган кебек, көчсезләр юк ителергә, көчлеләр, гайрәтлеләр тамаша өчем сайлап калдырылырга тиеш. Нинди тамаша өчен дисезме? Җәнлекләрне узыштыру өчен, Ярыш клубы өчен иде бу.

Утар эчендә алдан ук биш йөзгә якын бәләкәй әрҗә әзерләп куелган, алар рәшәткә буенча тезелеп киткәннәр. Аларның һәрберсенә берәр куян салынырга тиеш иде.

Беренче булып утарга иң җитез куяннар чабып керде. Җитезләрнең дә әле акылга саераклары була. Андыйлары, утарга килеп керү белән, кая барып бәрелергә белми чабып йөри башлады. Ә кайберләре җитез дә, мәнле дә булып чыкты: алары әрҗәләрне файдалы күреп, тиз генә шулар эченә кереп посты. Күз ачып йомганчы, әрҗәләр куяннар белән тулды. Бу ысул бик үк хатасыз булмаса да, ул артык мәшәкатьтән коткарды, тиз арада җиңел аяклы һәм бик акыллы куяннарны сайлап алырга ярдәм итте. Биш йөз куян бурзайларга сабак өйрәтергә билгеләнде, ә калганнары — дүрт меңнән артыгы аяусыз рәвештә кырылды.

Елтыр күзле биш йөз куян салынган әрҗәләрне шул көнне үк поездга төяделәр. Алар арасында Чаптар да бар иде.

== V ==
Әлеге давыллы тозактан соң тоткыннарның йөрәкләре алынгандыр дип уйлый күрмәгез: куяннар бик сабыр алар, үзләренең язмышларына тыныч кына буйсына беләләр. Алар, зур каланың ярыш кырына китерелеп әрҗәләрдән чыгарылганнан соң, әллә ни зарланырлык нәрсә күрмәделәр. Куяннар алдында киң генә утар җәйрәп ята, татлыдан-татлы азыкларны теләсәң нихәтле аша, аннан җаның да тыныч, чөнки дошманның әсәре дә юк иде.

Алар икенче көнне иртә белән үк күнекмәләр ясарга керештеләр.

Ярыш кыры утар белән янәшә генә икән. Утар капкаларын ачуга, шунда киләсең дә чыгасың.

Куяннар әнә шул кырга чыгарылып, кайсы кая таралышып та өлгермәде, каяндыр малайлар килеп чыгып аларны куаларга керештеләр. Алар куяннарны Пристань дип аталган баягы утарларына куып керттеләр. Менә шундый күнекмәләр берничә көнгә сузылды. Куяннар, ниһаять, бары Пристаньга чабып кереп кенә котылып буласын төшенеп алдылар.

Шуннан соң икенче дәрес башланды. Кырый капканы ачтылар да куян көтүен ярыш кырын әйләнеп үтүче һәм каршы яктагы бүтән утарга илтүче озын гына юлга куып чыгардылар. Малайлар башта әнә шул каршы яктагы утарның капкасын ачып, куяннарны шунда керттеләр, аннары аларны кыр буйлап этләр белән куарга тотындылар. Яшь куяннарның кайберләре, әүвәлге гадәт белән, разведка сикерешләре ясап алдылар. Куяннар, ташкын кебек, алга чабып киттеләр, ә бөтен өер алдыннан, түше белән җиргә тия язып, аклы-каралы бик һәйбәт бер куян җилдерә, аның зифа буе белән уйнак күзләренә кешеләр утарда чакта ук игътибар иткәннәр иде инде. Хәзер ул, кырга чыгарылганнан соң, бөтен куян гаскәрен үз артыннан ияртеп барды, югыйсә аның гаскәре әллә кайда артта ук аерылып калган иде.

Куяннарны караучы ирланд кешесе:

— Күрегез әле моны, Чаптарны, пешерә генә бу! — дип кычкырып җибәрде һәм Жакнең данлы исемен тагы да ныгыта төште.

Ярты кырны узганнан соң, куяннар кинәт Пристаньны исләренә төшереп, кар сырындылары өстеннән йөгергән җәяүле буран кебек, шунда таба атылдылар.

Икенче дәреснең мәгънәсе дә шул — капкадан чыгу белән, Пристаньга таба чабу иде. Барлык куяннар да бу дәресне бер атна эчендә өйрәнеп беттеләр, шулай итеп алар Ярыш клубының тантаналы бәйгесенә әзерләнеп җиткәннәр иде инде.

Чаптарны хәзер стадион эшчеләреннән тыш тамашачылар да яхшы белә. Җәк үзенең чуарлыгы белән дә бүтәннәр арасында аерылып тора. Аннары озын колаклар көтүе аны күптән инде үзенең башы итеп таный. Клуб хезмәткәрләре хәзер аларны куучы этләр белән бергә Җәк башыннан да акча куеп бәхәсләшәләр иде инде.

— Шунысы кызык, Дигнам карт быел үзенең «Минки»сын ярышка катнаштырыр микән?

— Катнаштырса, кул сугып бәхәсләшәм, Чаптар «Минки»ны да, аның иптәшен дә уза.

— Минем Җейен сезнең Чаптарыгызны Зур трибунага җиткәнче үк каптырып алачак. Әгәр ышанмыйсыз икән, әйдә бәхәсләшәбез, бергә каршы өчне куям.

— Хуп! — дип, шундук чәчрәп чыкты ирландияле Мики.— Мондагы этләрнең ичмаса берсе Чаптарны юлыннан кире бордырсамы! Үземнең айлык хезмәт хакымны түлим!

Чаптар тирәсендә менә шундый юраулар һәм бәхәсләшүләр башланып китте, аның чиксез сәләтенә ышанучылар көннән-көн арта торды.

== VI ==
Ярышларны бик матур кояшлы көнне иртә белән башлап җибәрделәр. Шәһәр халкы ярышка шулхәтле күп килгән, Зур трибунада энә төртерлек тә урый калмаган иде. Этчеләр бурзайларны берәмләп тә, парлап га чыгардылар. Бурзайлар өстенә бизәкле чапраклар ябылган булса да, аларның мускуллы нык аяклары, еландай бөгелгән муеннары, озынча танаулы бик нәфис башлары белән елтыр сары күзләре әллә каян күренеп тора иде. Алар, табигать белән кеше хәйләкәрлегенең җимеше булып, гүя чабу өчен генә яратылганнар. Этчеләр аларны күз карасыдай саклыйлар, балаларны баккандай багалар, аларга кешедән калган бернинди ризыкны ашатмыйлар, ят нәрсәләрне иснәттермиләр, бигрәк тә алар янына ят кешеләрне җибәрмиләр иде. Пари тотучылар бу этләргә бик күп акча куеп бәхәсләшәләр. Ләкин шундый хәлләр дә булгалый, этләргә бик мәкерле җимнәрне, махсус хәзерләнгән ит кисәкләрен ыргыткалыйлар яки ярамаган берәр нәрсәне иснәтеп этләрнең хәлен алалар. Шуннан карыйсын, менә дигән чабышкы этләр дә төнтек бер ялкауга әйләнә һәм үзләренең хуҗаларын банкротка чыгара.

Этләрне икешәрләп чаптыралар, чөнки бәйге булгач, аларның үзара узышулары да кирәк әле. Беренче чабышны откан этләрне янә парлап-парлап бүлеп куялар. Куяннарны исә һәр узыш саен берәмләп чыгаралар. Аларны бәйдәге көндәш этләр көтеп тора. Куян билгеләнгән җиргә барып җитүгә, стартер, ягъни этләрне ярышка озатып торучы, аларның икесен дә сызыкка тигезләп бастыра да шундук бәйләреннән ычкындырып җибәрә. Куян белән этләрне кырда, атка атланып, кызыл костюм кигән судья көтеп тора. Ул атын этләр артыннан чаптыра башлый. Дәресләрдә сабак алган куян кыр аша, ягъни Зур трибуна алдыннан, Пристаньга таба йөгереп китә. Этләр аны куарга керешәләр. Әгәр берәрсе аны куып җитсә, озын колак анарга тоттырмас өчен як-якка атыла башлый. Куян әнә шулай туры юлдан тайчанган саен, эткә очко языла бара. Ә инде эт аны куып җитеп басып алса, бу инде тулы җиңүгә санала.

Кузгалу сызыгыннан, ягъни старттан, дәррәү кубып киткән эт кайчакта йөз адымнан ук куянның башына җитә. Алай тиз тоттырган куян бик начар булып чыга инде. Ә болай этләр куяннарны күбесенчә Зур трибуна алдында куып җитәләр. Бик сирәк очракта гына куян, эткә тоттырмыйча, Пристаньга кереп кача ала.

Ярышның дүрт чишелеше булуы мөмкин. Аның берсе — эт куянны тиз генә куып җитә дә аны шундук башкарып ташлый. Икенчесе — куян, үзен тоттырмыйча, Пристаньга кереп кача. Өченчесе — кызу кояш астында куян артыннан чабып әлсерәп беткән этләрне алышырырга мәҗбүр булалар, чөнки мондый чакта этләрнең йөрәге ярылуы мөмкин. Ниһаять, иң соңгы чишелеш менә нинди була: әгәр куян, Пристаньга кайтмыйча, бөтерелә-бөтерелә, эттән качып йөри икән, ул чагында аны корылган мылтык көтеп тора.

Ярыш вакытында да хәрәмләшүләр булган кебек, куяннар салынган әрҗәләр тирәсендә дә алдашулар, төрле хәйлә корулар булуы мөмкин. Шуңа күрә куяннарны әрҗәләрдән алып торучы һәм ярышка озатучы судья белән стартерлар да бик намуслы булырга тиешләр.

Чираттагы ярыш алдыннан ирландияле Мики янына бармагына җәүһәр кашлы йөзек кигән бер кеше килде. Бу «очраклы гына» очрашу иде.

Микины бик затлы сигара белән сыйладылар. Сыйлаганның ни гаебе бар? Ләкин сигара яшел кәгазьгә төрелгән, бу кәгазьнең чите чак кына кайтарыла да төшкән иде. Шуннан ике арада тәкәллефсез генә сөйләшү булып алды:

— Сез иртәгә старт янына бассагыз ничек булыр иде икән, ә? Мин әйтәм, Дигнам әфәнденең «Минки»е оттырса, мин сезгә тагын бер сигара өстәп бирер идем.

— Әгәр мин стартка куелсаммы! Эшне шундый майлап куярмын, Минки бер генә очко да ала алмас. Хәер, приз аның көндәшенә дә тәтемәс.

— Шулаймыни? — дип, Микиның әңгәмәдәше кинәт кенә кызыксына калды.— Соң бик әйбәт алайса. Нәкъ үзегез уйлаганча эшләгез. Әҗере — ике сигара.

Стартчы Слайменның моңарчы бер генә дә үз эшенә тап төшергәне булмады, аның «эчне тишми торган» күц кенә тәкъдимнәрне кире каккан намуслы кеше икәнең һәммәсе дә беләләр иде. Аның эшеннән беркем дә шикләнми дияр идек тә, тик менә аяк астыннан гына бер-ике канәгатьсезе табылып куйды. Аларның берсе алтын сәгать чылбырлары һәм асыл ташлар белән бизәлгән бик купшы бер әфәнде иде. Ул Слаймен өстенә җитди гаепләр ташлаган, моны үзенең дәлилләре белән дә беркеткән иде. Шуннан ярыш җитәкчесе Слайменны вакытлыча үз бурычын үтәүдән читләштерергә мәҗбүр булды, аның урынына көтмәгәндә әлеге ирландияле Мики Дуны билгеләп куйдылар.

Мики, ярлы булса да, бер дә төшеп калганнардан түгел. Ана бер минутта бер еллык хезмәт хакын сугып алу җае чыгып тора, өстәвенә ул ни эткә, ни куянга зыян китермәскә уйлап куйган иде. Мәгълүм ки, куяннар килеш-кыяфәтләре белән бер-берсеннәп әллә ни аерылмыйлар. Хикмәт монда аларны сайлап ала белүдә.

Инде беренче ярышлар узган. Әрҗәләрдән илле куян чыгарылып, аларның һәммәсе дә эт авызына эләккән яки атып үтерелгән иде. Мики үзенең вазифаларын сүз тигермәслек птеп үтәде, этләр парлап-парлап җибәрелгән чагында, бер генә кагыйдә дә бозылмады. Шуннан Мики Ду стартчы булып ныгып калды.

Хәзер тамашачыларны алда кубок өчен соңгы чабышлар, зур акчалы уеннар көтә иде.

== VII ==
Зифа буйлы чибәр бурзайлар узышны сабырсызланып көтеп торалар. «Минки» кушаматлы бурзай белән аның көндәше беренче пар булып чабарга тиешләр. Моңарчы эшләр бик гадел алып барылды, шуннан соң да хәрәмләшүләр булыр дип кемнең генә башына килер иде икән? Микиның ярышка теләсә кайсы куянны чыгарырга хакы бар лабаса!

— Өченче номерлымы! — дип кычкырды ул үзенең ярдәмчесенә.

Әрҗәдән чуар колаклы Чаптар атылып килеп чыкты. Аның һәр адымы биш фут булыр. Өстәвенә ул шау-шулы халыкны күргәч аптырап киткән һәм, биниһая биеклеккә сикереп, разведка да ясап алган иде.

Стартчы:

— һоп!— дип кычкырды, ә аның ярдәмчесе таягы белән рәшәткәгә барабан сугып алды.

Чаптарның сикереп чайкап адымнары хәзер инде сигез-тугыз футка җитә яза иде.

— һоп! һоп!—дип дәртләндергәч, ул хәтта үзенең адымнарын унике футка җиткерде.

Чаптар утыз адым чамасы чабып китү белән, зарыккан бурзайларны бәйдән ычкындырдылар, бернинди тот-карлыксыз икесен берьюлы ычкындырып җибәрделәр. «Куянны егерме адымнан кудырту да ярыйсы булган икән»,— дигән сүзләр колакка чалынып калды.

— һоп! һоп! — дигән тавышлар ишетелде.

Шуннан Чаптар, җитез балыктай, ундүрт футлы адымнар белән алга таба йөзеп китте һәм разведка ясау өчен бер генә мәртәбә дә һавага ыргылмады,

— һоп лә!

Нинди гүзәл этләр! Кыр буйлап йөгерүләре үзе генә дә ни тора! Ләкин бурзайлар алдыннан, аларны хәтсез генә артта калдырып, ак болыт булып, алай гына да түгел, җитез акчарлак булып, Чаптар очып бара. Инде хәзер ул Зур трибунага җитеп килә иде. Этләр куянга аз гына да якыная аямадылармыни соң? Юк, киресенчә, алар калыша гына баралар иде! Аклы-каралы көнҗәләнең Пристаньга ничек очып кергәнен язып та, сөйләп тә бетерерлек түгел иде. Әйтерсең лә Пристань капкасы Чаптар өчен тавыклар кереп-чыгып йөри торган теге бик игелекле койма ярыгы иде. Бурзайлар килә-килешкә капка алдында туктап калгач, трибунада утыручылар шаркылдап көлеп җибәрделәр. Халык аягүрә басып Чаптарга «ура!» кычкырды. Стартер Мики да эчен тотып көлә иде. Дигнам әфәнде исә пыр тузып сүгенә. Репортерлар баш күтәрми каләм уйната иде...

Икенче көнне барлык газеталар да үзләренең укучы-ларына шундый хәбәрне җиткерделәр:

''Куянның искитмәле нәтиҗәсе. Чаптар кушаматлы куян спорт дөньясының иң шөһрәтле ике этен хур итте!''

Ике этнең дә хуҗасы: «Минем эт җиңде!»— «Юк, минеке!»— дип, ярсына-ярсына бәхәсләшергә керештеләр. Дөресендә икесенең дә нәтиҗәсе бертигез иде. Шуннан соң этләрне икенче мәртәбә узыштырырга булдылар. Ләкин алар бик алҗыган иде инде, шул сәбәпле бик акрын йөгерделәр.

Ярышның икенче көнендә Мики җәүһәр кашлы йөзек кигән әфәнде белән кабат очрашты. «Очраклы гына» очрашты, әлбәттә.

— Мики, сез сигара тартырга теләмисезме?

— Рәхмәт сезгә, сэр. Сезнең сигара бик әйбәт бит, ничек аңардан баш тартасың инде. Рәхмәт яусын, сэр, рәхмәт яусын!

== VIII ==
Шул көннән алып Чаптар ирланд кешесенең мактанычына әйләнде. Стартчы Слайменның үз дәрәҗәсен үзенә хөрмәт белән кире кайтардылар. Мики әүвәлгечә үк куяннарны әрҗәләрдән чыгарып тора башлады. Ләкин аңарда Оер үзгәреш барлыкка килде, этләрдән бигрәк куяннарга күңел сала башлады ул. Барысына да түгел, әлбәттә. Камап тотылган биш йөз куянның да иң мактаулы Чаптарын ул өзелеп яратты. Куяннар арасында ярышка кабат-кабат катнашканнары, шулай ук Пристаньга барып җиткәннәре аз түгел. Ләкин туры юлдан һич тайпылмыйча кыр буйлап узганы бары берәү генә, ул да булса Чаптар Җәк иде. Ярышлар атнага ике мәртәбә уздырыла, һәрберендә кырык-илле куянга кадәр һәлак була. Биш йөз тоткыннан хәзер исән калганнары бармак белән генә санарлык иде.

Чаптарның моңача ярышка катнашмый калганы юк һәм, катнашкан саен, ул Пристаньга барып җитә. Мики үзенең җан сөйгәнен күкләргә чөеп мактый, аны дөньяның иң талантлы куяны, ди. Ул озын сыйраклы җитез дустын ихластан ярата, бу бик җилле куяннан җиңелү этләр өчен зур мәртәбә генә ул дип, һәркемне ышандырырга тырыша иде.

Куяннар бик сирәк очракта гына кырны йөгереп узалар. Ә инде Чаптар шул ук кырны, туры юлдан язмыйча, алты мәртәбә узгач, газеталар менә болай дип язып чыктылар:

Чаптар тагын, юлыннан бер генә мәртәбә дә тайпылмыйча, Пристаньга кереп кача алды. Картлар сөйләвенә караганда, җир йөзендә инде хәзер аны тотарлык асыл этләр калмаган.

Чаптар алтынчы мәртәбә җиңгәннән соң, куян тәрбияләүчеләрнең һәммәсе дә аңа сокланып карады, аларның өлкән командирлары Мики исә куанычыннан шашар дәрәҗәгә җитте:

— Шайтан алгыры! Аны иреккә җибәрергә кирәк, ул моңа бик лаек! — диде ул өзәләнеп. Мики ярышлар җитәкчесенең, ягъни санаулы гына калып барган куяннар хуҗасының, патриотик хисләрен нечкәртергә өметләнеп өстәп куйды: — һәрбер американ кебек, аның да азатлыкка хакы бар лабаса!
 
Ярышлар җитәкчесе моңа каршы:

— Бик хуп, Мики. Унөч мәртәбә җиңгәннән соң, син аны туган иленә үзең үк озатып куярсың,— дип җавап бирде.

— Сэр! Хәзер җибәрсәгез икән сез аны!

— Юк, юк, җибәрә алмыйм. Ул миңа бер-ике яңа эткә сабак бирер өчен кирәк.

— Алайса бирегез кулыгызны, сэр: ул, димәк, унөч мәртәбә җиңгәннән соң азат ителәчәк!

Шул көннәрдә генә куяннарның өр-яңа төркемнәре кайтарылды. Шулар арасыннан берсе, Чаптар кебек үк бик җитез булмаса да, төсе белән аңа охшаган иде. Мики, аларны бутамау өчен Чаптарны әрҗәгә утыртып, контролердан алып торган кыскыч белән аның колагына тамга салмакчы булды. Менә ул кыскыч белән баскач, колак яфрагына ап-ачык йолдызчык сурәте төште һәм Мики шатлыгыннан:

— Син ярыш саен бер йолдызчык алырсың! — дин кычкырып җибәрде.

Мики куянның уң колагына, үткәндәге җиңүләрең әчеп дип, барлыгы алты йолдызчык тезеп чыкты.

— Бик әйбәт булды әле бу, Чаптар. Инде унөченче йолдызны да алсаң, син азат куяннарның да иң азаты булачаксың. Без азатлык яулап алганда, безнең байракны да унөч йолдыз бизәгән бит .

Моннан соңгы атнада да Чаптар яңа бурзайларны җиңде. Уң колакта хәзер йолдызлар куяр өчен урын да калмады, шуңа күрә алар аның сул колагына күчә башладылар. Ә инде тагын бер атна үткәч, Чаптарның колагында унөченче йолдызчык та пәйда булды. Йолдызчыклар уң колагында — җидәү, сул колагында алтау иде.

Аның уңышларын барлык газеталар күтәреп алдылар. Мики тантана итте:

— Чаптаркаем! Син бүгенге көннән азат! Унөч бәхетле сан ул! Бу санның мине бервакытта да алдаганы юк әле!

== IX ==
— Әйе, беләм, вәгъдә иткән идем шул, иткән идем, тик минем аны яңадан бәйгегә чыгарасым килә. Яна этләрнең берсенә каршы мин бик зур акча куйган идем. Монда Чаптар өчен бернинди куркыныч юк, ул с::ы бик тиз түндерәчәк. Киреләнмә, Мики, киреләнмә! Әнә этләр көненә икешәр, өчәр мәртәбә чабалар әле. Шулай булгач, нигә әле куянга да кабат чабып карамаска?

— Сэр, этләрнең язмышы кыл өстендә тормый бит!

— Әйттем, бетте! — дип кырт кисте хуҗа.

Киртә эчендә яңа китерелгән куяннар бик күп, алар арасында эреләре дә, ваклары да, холыклары белән бик тыныч булганнары да, сугышырга ярата торганнары да бар. Зур гәүдәле бер ата куян артык вәхшиләрчә кылана иде. Иртә белән ул Җәкнең, аягын җиргә дә тигезмичә, Пристаньга кайтып керүен күргәч, аның аруыннан файдаланып, аңа һөҗүм итәргә булды.

Бүтән вакыт булса, әле яшьрәк чагында теге мәчене мәсхәрә иткән кебек, Чаптар аның башына бер генә сугар иде, һәм тегесе шундук җиргә сеңәр иде. Хәзер исә сугыш озакка сузылды. Бу хәл чираттагы узыш алдыннан булды. Тәненең тырналып кыйналып бетүе аның җитезлеген бик күпкә киметте.

Узышның баш өлеше моңа чаклы үткәрелгән узышлардан бер ягы белән дә аерылмады. Колакларын югары күтәргән Чаптар җир өстеннән шуып диярлек кызу-кызу чабып китте. Аның йолдызлы колакларында җил сызгырды. Чаптарны Минки кушаматлы эт белән Фанго кушаматлы яңа эт куалап бардылар. Стартчыларның гаҗәпләнүенә каршы, этләр куянга акрынлап якыная бардылар. Чаптарның адымнары сүлпәнәя төште һәм Зур трибуна алдыннан гына тәҗрибәле Минки аны туры юлдан беренче мәртәбә тайпылырга мәҗбүр итте. Тамашачылар бу чапкыннарны таныйлар иде, шуңа күрә аларны шау-гөр килеп каршыладылар. Илле адым үткәч, яңа эт Фанго да, үз нәүбәтендә, куянны туры юлдан яздырды, шуннан узышчылар кире стартка кайтырга чыктылар. Аида Слаймен белән Мики басып тора. Чаптар, тегендә-монда талпынып, этләрдән качып йөри, шулай да этләр аны кысрыклый башлаганнар иде инде.

Үлем тырнагы каптырып алам дигәндә генә, Чаптар бер заман Мики өстенә сикерде. Мики аны куллары белән тотып алды да аяклары белән котырган этләргә тибенергә кереште.

Мики аның дусты икәнлеген Җәк белә иде микән? һәрхәлдә, ул бу мәлне борыннан ук килгән инстинктка буйсынды, кан дошманына тоттырмас өчен, миһербанлы кешенең куенына кереп качты. Хәер, бу очракта ул бүтәнчә эшли дә алмый иде. Халык сөекле куянын күтәргән Микины шатлыклы авазлар оелән каршы алды. Ләкин эт ияләре: «Бу дөрес түгел! Ярышны ахырына кадәр җиткерергә кирәк!»— дип протест белдерделәр һәм үзләренең дәгъвалары белән ярыш җитәкчесенә мөрәҗәгать иттеләр. Ярыш җитәкчесе Җәкне Фангога каршы куеп отыш ясамакчы иде. Хәзер инде менә уңышсызлыктан гайрәте чикте. Шулай да ул Чаптарны яңадан узыштырырга дигән карарга килде.

Мики бик гозерләп сораганнан соң, куянга бер сәгать ял бирделәр. Шуннан Җәк белән Фанго кабат куышып киттеләр, Минки исә аларның үкчәләренә басып барды. Җәк хәзер элеккесеннән яхшырак чапты. Ләкин трибунаны узгач, аны әүвәле Фанго, аннары Минки туры юлдан тайпылырга мәҗбүр иттеләр. Җәк әле уңга, әле сулга сикерә, як-якка томылып дошманнарыннан көч-хәл белән генә котылып кала иде. Әнә шулай әҗәл белән уйнау бер минут чамасы дәвам итте. Мики дускаеның колаклары салына баруын күрде. Менә эт Җәк өстенә сикерде. Куян аның корсак астыннан диярлек шуып чыкты, ул да түгел икенче эттән дә бөтерелеп бер читкә ташланды. Ләкин аның ике колагы да бу вакыт җилкәсенә яткан иде инде. Бәхетенә каршы, этләр дә арый башлаган, телләре салынып төшкән. Аларның ыржайган авызлары да, еш-еш калкынган янтыклары да күбеккә манчылган иде. Шуннан бер заман Чаптарның колаклары шомраеп бастылар. Этләрнең йончуы әйтерсең аңа дәрман өстәде. Ул туры Пристаньга таба элдертте. Ләкин этләргә, як-якка атылгалап йөгерүгә караганда, туры юлдан йөгерүе ансатрак иде, шуңа күрә Җәк тагын үзенең хәтәр уенын уйнарга — борыла-сарыла чабарга кереште. Эт ияләре, алҗыган бурзайларны яндырудан куркып, өстәмә көч итеп, ике яңа бурзайны чыгардылар. Болары инде, әлбәттә, куянның башына җитәчәк иде. Чаптар иң соңгы көчен эшкә кушты. Ул Минки белән Фангоны еракта ук калдырып Пристаньга якынаеп килгәндә генә, аны әлеге яңа этләр куып җитте.

Хәзер инде атылгалап йөрмәсәң, баш бетә дә бетә. Җәкнең колаклары бердән шәлперәйде, йөрәге кабыргаларына тук-тук сугылып типте, ләкин аның рухы нык иде әле. Ул, әйләнмәләр ясап, яшен ташыдай чабып йөрде. Этләр, аны эләктереп алганда гына, бер-берсенә килеп бәреләләр иде. Шулай да аларның берсе Җәкнең койрык очыннан кара йонын йолкып ала алды, ярый әле Җәк елдам гына борылып үзен тоттырмый калды. Ләкин аның хәзер Пристаньга барып җитә алмаслыгы күренеп тора иде. Бәхете аңа бу юлы хыянәт итте. Менә ул чарасыз калып Зур трибуна каршына килеп чыкты. Аны анда зиннәтле күлмәкләр кигән меңнәрчә ханымнар күзәтеп утыра. Инде чабыш вакыты бетеп тә килә иде.

Яна этләрнең дә хәле чамалы гына калып барганда, кинәт кырга Мики йөгереп чыкты да, акылдан язгандай кычкыра-кычкыра, алар каршына килә башлады:

— Әй сез, эт тәганәләре! Кабих җаннар! Шуннан Мики бурзайлар өстенә ташланды.

Төрле яктан хезмәткәрләр йөгереп чыгып Микины сөйрәп алып китә башладылар. Әмма Мики, тыела алмыйча, һаман әле кешеләр белән этләр өстенә ачы тиргәү сүзләрен яудыра бирде.

— «Гадел» уен, имеш! Менә нинди икән ул сезнең гадел уеныгыз! Сез барыгыз да ялганчылар, мәкерле алдакчылар, канечкеч куркак җаннар!

Аны узыш кырыннан сөйрәп алып чыктылар. Бер әйләнеп карагай чагында, аның күзенә шундый күренеш чалынып калды: алҗыган этләр, әлсерәп беткән куянны эзәрли-эзәрли, инде кысрыклап киләләр, ә атта чабучы судья, мылтыклы кешегә ишарәләп, сигнал биреп ята иде. 
Микины кырдан куып чыгардылар да капканы шартлатып ябып куйдылар. Ул ике мәртәбә мылтык гөрселдәгән тавышны, кешеләрнең шаулашуын, этләрнең чинап куюларын ишетеп калды, һәм Чаптарның язмышы дүртенче номерлы чишелеш белән төгәлләнүен аңлады.

Микины инде хәзер узыш кырына кертмәячәкләр. Шуңа күрә ул, аны-моны уйламастан, туп-туры Пристаньга йөгерде. Анда колагы яртылаш салынган Җәкнең Пристаньга таба аксый-аксый чабып килүен күреп алды. Мики мәргәннең, куянга тигезәсе урынга, кыек атып этләргә тигезүен аңлады. Чынлап та, бурзайчын берсен кырдан күтәреп чыгып баралар, ә икенчесе янында җәнлекләр докторы кайнаша иде.

Мики артына карап алды да тиз генә Пристань почмагына бер әрҗә китереп куйды. Аннары ана саклык белән генә әлсерәп беткән куянны куып кертте. Мики, әрҗә капкачын япканнан соң, аны култыгына кыстырды, стадион хезмәткәрләренең ыгы-зыгы килеп йөрүеннән файдаланып, тиз генә койма аша төшеп качты.

Аны барыбер эшеннән куарлар иде! Мики, шәһәрдән чыгып, иң якын станциягә җәяүләп кенә китте. Шуннан ул, поездга утырып, берничә сәгатьтән куяннар иленә — далага килеп төште.

Кояш инде күптән баткан, тигез ялан өстен төн караңгысы каплап алган, ләкин күк йөзендә биниһая күп йолдызлар балкып яна иде. Мики әрҗәне сак кына ачты да Чаптарны чәнечкеле куаклар белән киртәләнгән ферма җирләренә хәтфә чирәмгә җибәрде. Аннары:

— Борынгы Ирландия ничәнче мәртәбә инде унөч йолдызны иреккә чыгара! — дип, үзалдына гына әйтеп куйды.

Чаптар, җиргә баскач, әүвәл аптыраулы күзләре белән як-ягына карап алды, аннан киң-киң атлап өч-дүрт адым сикереп киткәннән соң, кинәт кенә һавага чөелде — тирә-юненә күз салып алды. Шуннан ул, почетлы йолдызчыклар сибелгән колакларын аера төшеп, үзендә янә дә көч һәм рух күтәренкелеген сизеп, кыенлык белән генә яулап алынган азатлыгына таба чабып китте һәм туган ягының караңгылыгы эченә кереп күздән югалды.

Шуннан соң аны Каскадо штатында еш кына күргәләделәр. Штатта камап куян тотулар моннан соң да булды. Әллә инде безнең Җәк кешеләрдән котылуның яңа әмәлен уйлап тапкангамы, меңләп үтерелгән һәм тотылган куяннар арасында колаклары йолдызчыклар белән бизәлгән куянны бүтән бервакытта да күрә алмадылар. Аны Чаптар Җәк дип атаулары да юкка гына түгел иде шул.

[[Төркем:Эрнест Сетон-Томпсон]]
[[Төркем:Балалар өчен әдәбият]]
[[Төркем:Хикәяләр]]
[[Төркем:Инглиз теленнән тәрҗемәләр]]</text>
      <sha1>rojvzgedzib8boeds3ogi00v1hwnbq6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Йәсин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2303</id>
    <revision>
      <id>4268</id>
      <parentid>4265</parentid>
      <timestamp>2010-10-31T11:47:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4268</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10824" sha1="0u8h5rzh65tongvnt1oqp6lmz100rmu" xml:space="preserve">&lt;center&gt;'''Бисмилләһир-рахмәәнир-рахим'''&lt;/center&gt;

Йәә сиииин.Вәлкуръәнил хәким.Иннәкә ләминәл мүрсәлиин.Галәә сыйраатыйм мүстәйкым.Тәңзиләл газиизир-рахим.Литүңзира каумәм мәәәә үңзира әәбәәәәъүһүм фәһүм гаафилүүн.Ләкаде хәккаль каулү гәләәәә әксәриһим фәһүм лә  йүъминүүүүн.Иннәә җәгәлнәә фииии әгънәәкыйһим әгъләәләң фәһия иләл әзкаани фәһүм мүкъмәәхүүн.Вәҗәгәлнәә мим бәйни әйдииһим сәддәү вә мин хальфиһим сәддәң фә әгьшәйнәәһүм фәһүм ләә йүбесыйруун. Вә сәвәәәәъүн гәләйһим  ә әңзәртәһүм әм ләм түңзирһүм ләә йүъминүүн.Инәәмә түңзиру мәнит-тәбәгәз-зикра вә хашыйәр-рахмәәнә билгайб фәбәшширһу би мә магъфиратиү вә әҗерин кәрим.Иннәә нәхнү нүхйил мәүтәә вә нактүбү мә каддәмүү вә әәсәәраһүм.Вә күллә шәйъин әхсайнәәһү фииии имәәмим мүбиин. Вәдрибе ләһүм мәсәлән әсъхәбәл карьяһ. Из җәәә-әһәл мүрсәлүүн.

Из әрсәлнәәәә иләйһимүснәйни фәкәззәбүүһүмәә фәгәззәзнәә бисәәлисин фәкаалүүүү  фәкаалүүүү иннәәәә иләйкүм мүрсәлүүн.Каалү мәәәә әңтүм иләә бәшәрум мислүнәә вәмәәәә әңзәләр-рахмәәнә миң шәйъин ин әңтүм илләә тәкзибүн.

Каалүү раббүнәә йәгләмү инәәәә иләйкүм ләмүрсәлүүн.Вәмәә гәләйнәәәә илләл бәләәгуль мүбиин.Калүүү иннәә тәтаййәрнәә бикүм ләилләм тәңтәһүү ләнәрҗүмәннәкүм вә ләйәмәссәннәкүм  миннәә гәзәәбүн әлиим.Каалүү тааааъирукүм мәгәкүм, ә иңзүккиртүм.Бәл әңтүм каумүм мүсрифүүн.Вәҗәәәъә мин әкосаль мәдинәти раҗүлүй йәсгәә каалә йәә каумиттәбигүль мүрсәлиин.

Иттәбигүү мәлләә йәсъәлүкүм әҗерау вәһүм мүһтәдүүн.Вәмәә лийә ләә акбүдүләзии фәтарани вә иләйһи түрҗәгүүн.Ә әттәхыйзү миңдүүниһииии әәлиһәтән иййүриденир-рахмәәнү бидуррил-ләә түгъни гәнии шәфәәгәтүһүм шәйәү вәләә йүңкыйзүүн. Инии изәлләфи даләәлиммүбин.Инниии әәмәңтү бираббикүм фәсмәгүүн.Кыйләдехулил җәннәһ.Каалә йәәләйтә каумии йәгләмүүн.Бимәә гафәралии раббии вәҗәгәләни минәл мүкрамиин.Вәмәә әңзәлнәә гәлә каумиһии мимбәгъдиһии миңҗүндим-минәссәмәәәәъи вәмәә күннәә мүңзилин.Иңкәәнәт илләә сайхәтәү вәәһидәтәң фәизәәһүм хаамидүүн.Йәә хәсратән гәләл гыйбәәд мәә йәътиһим миррасүүлин илләә кәәнү биһии йәстәһзиүүн.Әләм йәраукәм әһләкнәә кәбеләһүм минәл куруни әннәһүм иләйһим ләә йәрҗигүүн.Вә иң күллүләммәә җәмигүлләдәйнәә мохдаруун.Вә әәйәтүүл ләһүмүл әрдуль мәйтәтү әхйәйнәәһәә вә әхраҗенәә минһәә хәббән фә минһү йәъкүлүүн.Вәҗәгалнәә фииһәә җәннәәтим мин нәхыйлиү вә әгнәәбү.Вә фәҗҗәрнәә фииһә минәл гойүүн.Лийәкүлүү миңсәмәриһии вәмәә гәмиләтһү әйдииһим.Әфәләә йәшкүрун. Сүбехәәнәлләзии халәкаль әзвәәҗә күлләһә миммәә түңбитүл әрдү вә мин әңфүсиһим вәмиммәә ләә йәгләмүүн.Вәә әәйәтүл ләһүмүл-ләйлү нәсләхү минһүннәһәәра фәизәә һүм мүзлимүүн. Вәшшәмсү тәҗүрии лимүстәкаррил ләһәә.Зәәликә тәкодиируль гәәзиизил гәлиим.Вәл камәра каддәрнәәһү мәнәәзилә хәттә гәәдә кәл гүрҗүүнил каадим.Ләшшәмсү йәмбәгый ләһәәәә әңтүдерикәл камәра валәйллү сәәбикуннәһәәр.Вә күллүң фии фәләкий йәсбахүүн.Вә әәйәтүл ләһүм әннә хәмәлнәә зүрриййәтәһүм фил фүлкил мәшхүүн.Вә халәконәә ләһүм мим мислиһии мәә йәркәбүн.Вә иннәшәъү нүгърикоһүм фәләә сариха ләһүм вәләәһүм йүңказүүн. Илләә рахмәтәм минәә вәмәтәәгән иләәхиин.Вә изәә кыйлә ләһүмүттәкуу мәә бәйнә әйдиикүм вә мәә хальфәкүм ләгәлләкүм түрхәмүүн.Вә мәә тәътиһим мин әәйәтим мин әәйәти раббиһим илләә кәәнү гәнһәә мүгридыйн.Вә изәә кыйлә ләһүм әнфикуу миммәә разәкакүмүллааһү кааләлләзинә кәфәруу кааләлләзинә кәфәруу лилләзиинә әәмәнүүүү әнүтогимү мәлләү йәшәәәәүллаһү әтогәмәһүү ин әңтүм илләә фии даләәлим мүбиин.Вә йәкуулүүнә мәтәә һәзәәл вәгдү иңкүңтү садикыйн.Мәә йәңзуруунә илләә сайхәтәү вәәхидәтәң тәъхозүһүм вәһүм йәхыйссыймүүн.Фәләә йәстәтыыйгүүнә тәүсыйәтәү вәләә иләә әһлиһим йәрҗигүүн.Вә нүфиха фиссуури фә изәәһүм минәл әҗедәәси иләә раббиһим йәңсилүүн.Каалүү йәәвәйләнәә мәм бәгәсәнәә мим мәркадинәә һәәзә мә вәгәдәр рахмәәнү вә садәкаль мүрсалүүн.Иң кәәнәт илләә сайхәтәүт вәхидәтәң фә изәәһүм җәмигүл ләдәйнәә мүхдаруун.Фәл йәүмә ләә түзләмү нәфсәң шайъәү вәләә түҗезәүнә илләә мәә күңтүм тәгмәлүүн.Иннәә әсъхәәбәл җәннәтил йәүмә фии шүгулиң фәәкиһүүн.Һүм вә әзвәәҗүһүм фии зыйләәлин гәләл әраааа-ики мүттәкиүүн.

Ләһүм фииһәә фәәкиһәтүү вәләһүм мәә йәддәгүүн.Сәләмүң кауләм мирраббир-рахиим.Вәмтәәзүл йәүмә әййүһәл мүҗеримүүн. Әләм әгһәде иләйкүм йәә бәнииии әәдәмә әллә тәгбүдүш-шәйтаан.Иннәһүү ләкүм гәдүввүм мүбиин.Вә анигбүдүни һәәзәә сыйрәәтум мүстәкыыйм.Вә ләкаде әдаллә миңкүм җибилләң кәсиира.Әфәләм тәкүүнүү тәгкыйлүүн.Һәәзиһии җәһәннәмүлләтии күңтүм түүгәдүүн. Исъләүһәл йәүмә бимәә күңтүм тәкфүруун.Әлйәүмә нәхътиму гәләәәә әсфвәәһиһим вәтүкәллимүнәә әйдииһим вә тәшһәдү әрҗүлүһүм бимәә кәәнүү йәксибүүн.
Вәләү нәшәәәә-ү ләтамснәә гәләә агйүниһим фәстәбәкуссыйраата фә әннәә йүбесыйруун.Вәләү нәшәәә-ү ләмәсахнәәһүм гәләә мәкәәнатиһим фәмәстәтаагүү мудыййәү вәләә йәрҗигүн.Вәмән нүгәммирһү нүнәккисһү фил халькый әфәләә йәгкыйлүүн. Вәмәә гәләмнәәһүшшигра вәмәә йәмбәгыйләһ.

Ин һүүә илләә зикруүвә коръәнүм мүбиин.Лийүңзира мәңкәәнә хәййәү вәййәхиккаль каулү гәләл кәәфириин. Әвәләм йәрау әннәә халәконәә ләһүм миммәә гәмиләт әйдиинәә әнгәәмәң фәһүм ләһәә мәәликүүн.Вәзәлләлнәәһәә ләһүм фәминһәә ракүүбүһүм вә минһәә йәъкүллүн.Вәләһүм фииһәә мәнәәфигү вәмәшәәрибү әфәләә йәшкүруун.Вәттәхазүү миң дүүнилләәһи әәлиһәтәл ләгәлләһүм йүңсарун.Ләә йәстәтыйгүүнә нәсраһүм вәһүм ләһүм җүндүм мүхдаруун.Фәләә йәхзүнкә кауләһүм. Иннәә нәгләмү мәә йүсируунә вәмәә йүглинүүн. Әвәләм йәраль инсәәнү әннәә хәләконәәһү мин  нүтъфәтиң фә изәә һүвә хасыймүм мүбиин.Вә дарабә ләнәә мәсәләү  вә насийә халькаһ.Каалә мәййүхил гизаамә вәһия рамиим.Куль йүхйиһәлләзии әңшәъәһәә әүвәлә мәрраһ.Вәһүүә бикүлли халькыйн гәлиим.Әлләзии җәгәләләкүм минәшшәҗәрил әхъдари нәәраң фәизәә әңтүм минһү түүкыйдүүн.Әвәләйсәлләзии халәкассәмәәвәәти вәл әрда бикаадирин гәләә әййәхълүка мисләһүм.Бәләә.Вәһүүәл халләәкульгәлиим.Иннәмәәәә әмруһүү изәә әраадә шәйъән әййәкуулә ләһүү күн фәйәкүүн.Фәсүбехәәнәлләһии бийәдиһии мәләкүүтү кулии шәйъүн вә иләйһи түрҗәгүүүүн.

[[Төркем:Коръән сүрәләре]]</text>
      <sha1>0u8h5rzh65tongvnt1oqp6lmz100rmu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Коръән сүрәләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2304</id>
    <revision>
      <id>4266</id>
      <timestamp>2010-10-31T11:45:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Коръән]]»</comment>
      <origin>4266</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" sha1="lki88n1i066st8hbl4n8k4cqrl6rq8z" xml:space="preserve">[[Төркем:Коръән]]</text>
      <sha1>lki88n1i066st8hbl4n8k4cqrl6rq8z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Коръән</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2305</id>
    <revision>
      <id>4267</id>
      <timestamp>2010-10-31T11:46:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>4267</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Newpages-summary/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2306</id>
    <revision>
      <id>4269</id>
      <timestamp>2010-10-31T11:49:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;border:1px solid gray; padding:0.5em; text-align:center&quot;&gt;&lt;span class=&quot;not-patrolled&quot; style=&quot;border:1px solid yellow&quot;&gt;Сары төс белән&lt;/span&gt; әле тикш...»</comment>
      <origin>4269</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="234" sha1="mhvu06xxb76sii3y1y09mds04gkd2ik" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;border:1px solid gray; padding:0.5em; text-align:center&quot;&gt;&lt;span class=&quot;not-patrolled&quot; style=&quot;border:1px solid yellow&quot;&gt;Сары төс белән&lt;/span&gt; әле тикшерелмәгән битләр күрсәтелә&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>mhvu06xxb76sii3y1y09mds04gkd2ik</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юындыр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2307</id>
    <revision>
      <id>5039</id>
      <parentid>4755</parentid>
      <timestamp>2011-05-11T09:39:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>The file [[:Image:Chukovsky.jpg]] has been removed, as it has been deleted by [[:commons:User:Kameraad Pjotr]]: ''No source since 21 March 2011''. ''[[m:User:CommonsDelinker|Translate me!]]''</comment>
      <origin>5039</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6699" sha1="kb4tqjvvgpsdgjc8ar1rv2q1ugy510c" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Корней Чуковский|Корней Чуковский]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = Корней Чуковский
| рәсем язуы =Корней Чуковский
| тулы исем =Корней Иван улы Чуковский (тугач исеме Николай Василий улы Корнейчуков)
| һөнәр = язучы, шагырь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Юындыр''' - [[w:Корней Чуковский|Корней Чуковский]] шигыре.

Тәрҗемәче: ''билгесез''.


Качты юрган урыныннан, 

Простыня очты шуннан, 

Сикереп алды, китеп барды 

Мендәр дә бака сыман. 

Шәмгә киләм, 

Шәм — учакка! 

Мин үреләм 

Китапка,

Ул тора да йөгерә.

Шулай сикерә-сикерә

Карават астына керә!

Мин чәй эчәргә теләдем,

Самоварга юнәлдем,

Качты миннән капкорсак

Уттан качкандай, шулчак

Ни булды?

Бу нәрсә инде?

Ник соң тирә-ягымда

Әйләнде,

Бөтерелде,

Тәгәрәде тагын да

Көпчәк сыман бары да?

Итек артыннан үтүкләр,

Пирог артыннан итекләр,

Үтүк артыннан пироглар,

Каеш артыннан тагы 

Тимер кисәү таягы — 

Бөтерелә, әйләнә,

Барсы да тирә-якта, 

Очалар шулай әнә 

Мәтәлчек ата-ата. 

Кинәт әни бүлмәсеннән, 

Чатанлап та аксаклап, 

Юынгыч йөгереп чыга

Һәм баш селки такмаклап:

«Эх син, шапшак, эх син, шакшы, 

Пычрак дунгыз баласы! 

Кыяфәтеңә бер бакчы: 

Морҗа арчучыдан да 

Карарак син, чыннан да. 

Вакса синең муеныңда, 

Кара табы борыныңда, 

Шундый пычрак кулларың, 

Качты синнән чалбарың.

Юыналар иртә таңда 

Тычкан балалары да, 

Бәбкәләр, үрмәкүчләр дә, 

Коңгызлар да — бары да.

Юынмадың син генә, 

Калдың пычрак көеңә, 

Һәм качтылар

Син шапшак, дип, 

Малайдан оек, башмак. 

Мин — Бөек бер Юынгыч, 

Мин — Атаклы Юындыр, 

Юынгычның өлкәне, 

Юынгычларга башлык, 

Мунчалага командир!

Бер аяк типсәм идәнгә, 

Дәшсәм шулай мин әгәр, 

Юынгычлар бүлмәгә 

Килерләр дә керерләр, 

Үкерерләр һәм өрерләр. 

Тыпыр-тыпыр йөрерләр, 

Кирәгеңне бирерләр 

Алар сиңа, шакшыга — 

Башың белән чумдырырлар 

Туп-туры суга, суга!» 

Ул җиз тазга сугып куйды, 

Үзенчә нидер кычкырды. 

Щеткалар такылдавык 

Төсле менә шунда ук. 

Шакы-шокы иттеләр, 

Миңа килеп җиттеләр, 

Әй ышкыйлар үзләре, 

Ишетелә сүзләре: 

«Юабыз, юабыз, шапшак

Малайны шәп, шәп, шәп, шәп! 

Булыр, булыр шапшак, 

Ап-ак, ап-ак, ап-ак!»

Йөгереп килде сабыны да, 

Ябышты чәчкә элек, 

Сыйпый да ул, сабынлый да, 

Тешли дә шөпшә кебек.

Мин таяктан качкан сыман 

Качтым бу мунчаладан, 

Ул котырган калмый арттан, 

Урамнан килә һаман.

Алда Таврический бакча, 

Һаман куа бит мунчала, 

Бүредәй тешләп ала. 

Күрәм: килә миңа таба 

Яраткан крокодилым. 

Аллеядан үтеп бара 

Җитәкләп кызын, улын. 

Мунчаланы ул тотты, 

Тотты да кабып йотты. 

Аннан акырып җибәрде

ул миңа, 

Аяк тибеп җикеренде

ул миңа: 

«Кайт өеңә, йөрмә бире,

ди миңа, 

Ю битеңне, кайт та кире,

ди миңа, 

Югыйсә мин сине тотам,

ди миңа, 

Шунда ук кабам да йотам!» —

ди миңа. 

Урамнар буйлап барлык 

Көчкә йөгердем. 

Мин тагын шул юынгыч 

Янына кайтып кердем.

Алдым сабын,

Алдым сабын,

Юындым бик озак,

Вакса табын,

Кара табын 

Юып төшердем шулчак. 

Чалбарым да хәзер инде 

Кулга ук сикереп менде. 

Пәрәмәч килде аннары: 

«Аша, дус, мине!» — диде. 

Ә бутерброд туп-туры 

Авызга килеп керде. 

Менә китап килеп җитте. 

Дәфтәр күренде тиздән. 

Грамматика биеп китте 

Математика белән. 

Менә — Бөек Юынгыч, 

Шул — Атаклы Юындыр, 

Юынгычларга башлык, 

Мунчалага командир. 

Ул, биеп, яныма килде, 

Үбә-үбә болай диде: 

«Менә хәзер мин инде 

Яратам сине, мактыйм! 

Ахырда, шакшы малай, 

Күңелне минем таптың!» 

Кирәк чиста булырга, Иртә-кич юынырга,

Пычракларга,

Шапшакларга —

Оят аларга! 

Яшәсен йомшак ап-ак 

Сөлге һәм исле сабын, 

Яшәсен вак тешле тарак, 

Теш порошогы тагын! 

Әйдә чумыйк суга, юыныйк, 

Су чәчрәтик, йөзик, коеныйк 

Тагаракта, лаканда, 

Елга, инеш, океанда, 

Мунчада һәм ваннада, 

Һәркайда һәм һәркайчан. 

Мәңгелек дан, суга дан!

[[Төркем:Корней Чуковский шигырьләре]]
[[Төркем:Балалар өчен әдәбият]]</text>
      <sha1>kb4tqjvvgpsdgjc8ar1rv2q1ugy510c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татар милли киемнәре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2308</id>
    <revision>
      <id>4299</id>
      <timestamp>2010-11-04T11:20:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Татар милли киемнәре]]» бите «[[Татар милли киемнәре турында]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>4299</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="69" sha1="kqjcg86wq8nu3344sd86nbnf3dd86e5" xml:space="preserve">#yünältü [[Татар милли киемнәре турында]]</text>
      <sha1>kqjcg86wq8nu3344sd86nbnf3dd86e5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Uploadtext/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2314</id>
    <revision>
      <id>5935</id>
      <parentid>4307</parentid>
      <timestamp>2012-01-27T13:25:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo man</username>
        <id>431</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Security fix: [[WMFblog:2011/10/03/native-https-support-enabled-for-all-wikimedia-foundation-wikis/|protocol-relative URLs]] per https://meta.wikimedia.org/?oldid=3197161 ([[m:Stewards' noticeboard|questions?]]).</comment>
      <origin>5935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4874" sha1="au45n1facu1r00kmbuw0bzcxwzy4tuz" xml:space="preserve">__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
&lt;div style=&quot;border:1px solid #2F6FAB; background:#f4fbff; padding:8px 12px; margin:0&quot;&gt;&lt;div style=&quot;font-size:larger; text-align:center&quot;&gt;Зинһар, аста бирелгән кыска шәрехнамәне укыгыз&lt;/div&gt;

=== Куллану ===
Файлның яңа исемен язганда зинһар, бирелгән файлның исеме эчтәлегенә туры килсен
* &lt;span style=&quot;color:#070&quot;&gt;Татартан Җөмһүрияте.jpg&lt;/span&gt; ''(яхшы)''
* &lt;span style=&quot;color:#a00&quot;&gt;353sgHF35dN678cnvb.JPG&lt;/span&gt; ''(начар)''

Файлның исеме «&lt;span style=&quot;color:#a00&quot;&gt;123px-&lt;/span&gt;мисал.jpg». булмавы турында инаныгыз. Әгәрдә ул менә шулай булса, димәк, сез файлның кечерәйтелгән күчерелмәсен йөкләгәнсез.


=== Лицензиясе ===
Бирелгән баганалардан файлның лицензия төрен сайлагыз:
{| style=&quot;background:transparent; margin-top:0;&quot;
| style=&quot;width:43%; border:1px solid #4d5; background:#e2fbf5; padding:8px 16px; vertical-align:top;&quot; |
[[Файл:Commons-logo.svg|28px|right|link=commons:Ба бит]]
&lt;h4 style=&quot;margin:0 45px 0.5em 0.5em; text-align:center;&quot;&gt;Ирекле&lt;/h4&gt;
[[:commons:Commons:Лицензирование|Ирекле лицензияле]] файллар:
* ''җәмәгать милке булган''
* ''үзегезнең тарафтан ясалган''
* ''бастыру яисә бу файлның автор хокукларын ия булсагыз''
'''Мондый файлларны Викиҗыентыкка кертүегез сорала'''.

&lt;div class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:larger; font-weight:bold; margin:0.6em 0.2em 0.2em&quot;&gt;[//commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Upload&amp;wpDestFile={{urlencode:$1}}&amp;uselang=tt Ирекле  лицензиясе булган файлны йөкләү]&lt;/div&gt;
| style=&quot;width:8px;&quot; | 
| style=&quot;width:57%; border:1px solid #ffa500; background:#ffffe0; padding:8px 16px; vertical-align:top;&quot; |
[[Файл:Red copyright.svg|36px|right|link=Википедия]]
&lt;h4 style=&quot;margin:0 50px 0.5em 0.5em; text-align:center;&quot;&gt;Якланган&lt;/h4&gt;
Әгәрдә сез каләм хакы астындагы файлны йөклисегез килсә:
* ''сез үзегез бу файлның авторы түгел''
* ''ирекле лицензия астында булуы шикле файл''
'''Боларның һәрберсе өчен дә  {{nobr|&lt;tt&gt;{{tl|Файл турында}}&lt;/tt&gt;}} үрнәген кулланырга кирәк.


[[Файл:Nuvola apps important.svg|24px|link=|Игътибар!]]  Автор хокуклары һәм кирәксенмәгән файлларны йөкләмәгез.
|}


&lt;div style=&quot;border:1px solid #2F6FAB; background:#f4fbff; padding:8px 12px; margin:10px 0 0&quot;&gt;
=== Куллану ===
Бу форманы кулланып серверга файллар йөкли аласыз. Элегрәк йөкләнелгән файлларны карау өчен [[Махсус:ListFiles|Йөкләнелгән файллар исемлегенә]] мәрәҗәгать итегез. Шулай ук ул [[Махсус:Log/upload|йөкләнмәләр исемлегенә]] һәм [[Махсус:Log/delete|бетерелгән файллар]] исемлегенә дә языла.

Файлны мәкаләгә йөкләү өчен Сез менә бу үрнәкләрне куллана аласыз:

* '''&lt;nowiki&gt;[[Файл:Рәсем.jpg]]&lt;/nowiki&gt;''' файлның тулы юрамасын кую өчен;
* '''&lt;nowiki&gt;[[Файл:Räsem.png|200px|thumb|left|тасвирламасы]]&lt;/nowiki&gt;''' 200 пиксельга кадәр киңлектәге һәм текстның сул ягында, тасвирламасы белән;
* '''&lt;nowiki&gt;[[Медиа:File.ogg]]&lt;/nowiki&gt;''' биттә файлны сүрәтләмичә, бары тик сылтамасын гына кую.
&lt;/div&gt;

=== Тасвирлама ===
Лицензиянең нинди төренә карап аста бирелгән форманы күчермәләп тутырыгыз:
{| style=&quot;background-color:transparent; padding:0; width:100%;&quot;
| style=&quot;width:43%; text-align:right&quot; valign=&quot;top&quot; |
&lt;span id=&quot;insertlink-free&quot; style=&quot;position:relative; top:1em; right:1em; z-index:2; border-bottom:1px dashed #271; color:#271&quot;&gt;өстәү ↓&lt;/span&gt;
&lt;pre id=&quot;imageinfo&quot; style=&quot;border-color:#4d5; margin-top:0; text-align:left; position:relative; top:-2em&quot;&gt;
{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}&lt;/pre&gt;</text>
      <sha1>au45n1facu1r00kmbuw0bzcxwzy4tuz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Uploadtext/tt</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2315</id>
    <revision>
      <id>5934</id>
      <parentid>4308</parentid>
      <timestamp>2012-01-27T13:25:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hoo man</username>
        <id>431</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Security fix: [[WMFblog:2011/10/03/native-https-support-enabled-for-all-wikimedia-foundation-wikis/|protocol-relative URLs]] per https://meta.wikimedia.org/?oldid=3197161 ([[m:Stewards' noticeboard|questions?]]).</comment>
      <origin>5934</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4874" sha1="au45n1facu1r00kmbuw0bzcxwzy4tuz" xml:space="preserve">__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
&lt;div style=&quot;border:1px solid #2F6FAB; background:#f4fbff; padding:8px 12px; margin:0&quot;&gt;&lt;div style=&quot;font-size:larger; text-align:center&quot;&gt;Зинһар, аста бирелгән кыска шәрехнамәне укыгыз&lt;/div&gt;

=== Куллану ===
Файлның яңа исемен язганда зинһар, бирелгән файлның исеме эчтәлегенә туры килсен
* &lt;span style=&quot;color:#070&quot;&gt;Татартан Җөмһүрияте.jpg&lt;/span&gt; ''(яхшы)''
* &lt;span style=&quot;color:#a00&quot;&gt;353sgHF35dN678cnvb.JPG&lt;/span&gt; ''(начар)''

Файлның исеме «&lt;span style=&quot;color:#a00&quot;&gt;123px-&lt;/span&gt;мисал.jpg». булмавы турында инаныгыз. Әгәрдә ул менә шулай булса, димәк, сез файлның кечерәйтелгән күчерелмәсен йөкләгәнсез.


=== Лицензиясе ===
Бирелгән баганалардан файлның лицензия төрен сайлагыз:
{| style=&quot;background:transparent; margin-top:0;&quot;
| style=&quot;width:43%; border:1px solid #4d5; background:#e2fbf5; padding:8px 16px; vertical-align:top;&quot; |
[[Файл:Commons-logo.svg|28px|right|link=commons:Ба бит]]
&lt;h4 style=&quot;margin:0 45px 0.5em 0.5em; text-align:center;&quot;&gt;Ирекле&lt;/h4&gt;
[[:commons:Commons:Лицензирование|Ирекле лицензияле]] файллар:
* ''җәмәгать милке булган''
* ''үзегезнең тарафтан ясалган''
* ''бастыру яисә бу файлның автор хокукларын ия булсагыз''
'''Мондый файлларны Викиҗыентыкка кертүегез сорала'''.

&lt;div class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:larger; font-weight:bold; margin:0.6em 0.2em 0.2em&quot;&gt;[//commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Upload&amp;wpDestFile={{urlencode:$1}}&amp;uselang=tt Ирекле  лицензиясе булган файлны йөкләү]&lt;/div&gt;
| style=&quot;width:8px;&quot; | 
| style=&quot;width:57%; border:1px solid #ffa500; background:#ffffe0; padding:8px 16px; vertical-align:top;&quot; |
[[Файл:Red copyright.svg|36px|right|link=Википедия]]
&lt;h4 style=&quot;margin:0 50px 0.5em 0.5em; text-align:center;&quot;&gt;Якланган&lt;/h4&gt;
Әгәрдә сез каләм хакы астындагы файлны йөклисегез килсә:
* ''сез үзегез бу файлның авторы түгел''
* ''ирекле лицензия астында булуы шикле файл''
'''Боларның һәрберсе өчен дә  {{nobr|&lt;tt&gt;{{tl|Файл турында}}&lt;/tt&gt;}} үрнәген кулланырга кирәк.


[[Файл:Nuvola apps important.svg|24px|link=|Игътибар!]]  Автор хокуклары һәм кирәксенмәгән файлларны йөкләмәгез.
|}


&lt;div style=&quot;border:1px solid #2F6FAB; background:#f4fbff; padding:8px 12px; margin:10px 0 0&quot;&gt;
=== Куллану ===
Бу форманы кулланып серверга файллар йөкли аласыз. Элегрәк йөкләнелгән файлларны карау өчен [[Махсус:ListFiles|Йөкләнелгән файллар исемлегенә]] мәрәҗәгать итегез. Шулай ук ул [[Махсус:Log/upload|йөкләнмәләр исемлегенә]] һәм [[Махсус:Log/delete|бетерелгән файллар]] исемлегенә дә языла.

Файлны мәкаләгә йөкләү өчен Сез менә бу үрнәкләрне куллана аласыз:

* '''&lt;nowiki&gt;[[Файл:Рәсем.jpg]]&lt;/nowiki&gt;''' файлның тулы юрамасын кую өчен;
* '''&lt;nowiki&gt;[[Файл:Räsem.png|200px|thumb|left|тасвирламасы]]&lt;/nowiki&gt;''' 200 пиксельга кадәр киңлектәге һәм текстның сул ягында, тасвирламасы белән;
* '''&lt;nowiki&gt;[[Медиа:File.ogg]]&lt;/nowiki&gt;''' биттә файлны сүрәтләмичә, бары тик сылтамасын гына кую.
&lt;/div&gt;

=== Тасвирлама ===
Лицензиянең нинди төренә карап аста бирелгән форманы күчермәләп тутырыгыз:
{| style=&quot;background-color:transparent; padding:0; width:100%;&quot;
| style=&quot;width:43%; text-align:right&quot; valign=&quot;top&quot; |
&lt;span id=&quot;insertlink-free&quot; style=&quot;position:relative; top:1em; right:1em; z-index:2; border-bottom:1px dashed #271; color:#271&quot;&gt;өстәү ↓&lt;/span&gt;
&lt;pre id=&quot;imageinfo&quot; style=&quot;border-color:#4d5; margin-top:0; text-align:left; position:relative; top:-2em&quot;&gt;
{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}&lt;/pre&gt;</text>
      <sha1>au45n1facu1r00kmbuw0bzcxwzy4tuz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Sharedupload-desc-here/tt</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2316</id>
    <revision>
      <id>4309</id>
      <timestamp>2010-11-08T11:37:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{| class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;border:solid #aaa 1px; background:#f9f9f9; font-size:90%; margin:.2em auto; text-align:center; padding:.2em .4em; clear:both&quot; |[[Файл:Commons-logo...»</comment>
      <origin>4309</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="789" sha1="6yw7h806pjxewe7hue79cps9ui2ekyt" xml:space="preserve">{| class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;border:solid #aaa 1px; background:#f9f9f9; font-size:90%; margin:.2em auto; text-align:center; padding:.2em .4em; clear:both&quot;
|[[Файл:Commons-logo.svg|20px|Викиҗыентык тамгасы|link=]]
|&lt;span style=&quot;font-size:larger&quot;&gt;'''[{{#ifeq:{{SERVERNAME}}|tt.wikibooks.org|{{localurl:commons:File:{{PAGENAME}}}}|https://secure.wikimedia.org/wikipedia/commons/wiki/File:{{PAGENAMEE}}}}?uselang=tt Әлеге файл турында мәгълүмат]'''&lt;/span&gt; Викиҗыентыкта урнашкан&lt;sup style=&quot;line-height:0;font-weight:bold&quot;&gt;[[W:Викиҗыентык|?]]&lt;/sup&gt;,  [[W:Викимедия Фонды|Викимедия Фондында]]  куллану өчен рәсемнәр һәм мультимедиа җыентыгы.
|}</text>
      <sha1>6yw7h806pjxewe7hue79cps9ui2ekyt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Sharedupload-desc-here/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2317</id>
    <revision>
      <id>4310</id>
      <timestamp>2010-11-08T11:38:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{| class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;border:solid #aaa 1px; background:#f9f9f9; font-size:90%; margin:.2em auto; text-align:center; padding:.2em .4em; clear:both&quot; |[[Файл:Commons-logo...»</comment>
      <origin>4310</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="789" sha1="6yw7h806pjxewe7hue79cps9ui2ekyt" xml:space="preserve">{| class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;border:solid #aaa 1px; background:#f9f9f9; font-size:90%; margin:.2em auto; text-align:center; padding:.2em .4em; clear:both&quot;
|[[Файл:Commons-logo.svg|20px|Викиҗыентык тамгасы|link=]]
|&lt;span style=&quot;font-size:larger&quot;&gt;'''[{{#ifeq:{{SERVERNAME}}|tt.wikibooks.org|{{localurl:commons:File:{{PAGENAME}}}}|https://secure.wikimedia.org/wikipedia/commons/wiki/File:{{PAGENAMEE}}}}?uselang=tt Әлеге файл турында мәгълүмат]'''&lt;/span&gt; Викиҗыентыкта урнашкан&lt;sup style=&quot;line-height:0;font-weight:bold&quot;&gt;[[W:Викиҗыентык|?]]&lt;/sup&gt;,  [[W:Викимедия Фонды|Викимедия Фондында]]  куллану өчен рәсемнәр һәм мультимедиа җыентыгы.
|}</text>
      <sha1>6yw7h806pjxewe7hue79cps9ui2ekyt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ак байтал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2318</id>
    <revision>
      <id>4409</id>
      <parentid>4311</parentid>
      <timestamp>2010-11-28T07:14:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26398" sha1="exp3kdabtif77bj2mzwiah36rxcbs81" xml:space="preserve">'''Ак байтал'''

(татар халык әкияте)


Борын-борын заманда булган, ди, бер урта хәлле крестьян. Булган, ди, моның өч улы. Шуларның кечесе тиле булган, ди.

Менә бер заман көз көне агайның ашлык кибәннәре югала башлаган. Төн үтүгә бер кибән юк була икән, ди.

– Болай булмый, игенне сакларга кирәк, оланнар, – ди карт.

Башта олы малайны җибәрә бу. Олы малай, аны-моны карамый, бер кибән төбенә ятып йоклый. Таң аткач торып бакса, тагын бер кибән юк. Кайткач әтисе тетмәсен тетә инде моның. Чират хәзер уртанчы малайга. Бусы да, алны-артны белешмичә, абыйсы кебек үк ятып йоклый. Шулай итеп, уртанчы малай да кибәнне урлата.

Өченче көнне киткән, ди, теге кече малай Тиле. «Ни булса, шул булыр» дип, кибән башына ук менеп яткан бу. Чыдаган бу, йокламаган, алай да таң алдыннан йокы баса башлаган. Бер заман малай ят тавыш ишетеп сискәнеп киткән; нидер шарт та шорт итеп салам ашый башлаган. Төптән бетереп килә, ди. Тиле күтәрелеп бакса, өч байтал икән. Өчесе дә тау хәтлеләр, зурлар, өчесе дә ап-ак, яңа яуган кар кебек. Курка бу. Курыкмас җиреңнән куркырсың: тегеләр капкан саен бер көлтәне йота бирәләр. Шарт та шорт! Кибән торган саен утыра бара. Малай аптырап тормый, сикерә дә иң зур байталның ялына ябыша. И китә чабып, байтал, и китә! Дөньяны тузан болыты каплый, җир дер селкенә. Тегеләй итенә, болай итенә байтал, малайны бәреп төшермәкче була – – төшерә алмый. Малай бик нык ябышкан тегеңә. Таң атканчы шулай йөриләр болар.

Ахырда ат телгә килә:

– Җитәр, булды инде, ди, ихтыярыңа буйсынам, батыр егет икәнсең, теләсәң кая илт, – ди.

– Өйгә алып кайтам мин сине, – ди Тиле.

Алып кайта атны өенә. Әтисе дә, ике абыйсы да шаккаталар бу эшкә: гомерләренә мондый байталны күргәннәре дә, ишеткәннәре дә юк. Тилене бөтен дөнья бетереп мактыйлар, тамагы туйганчы ашаталар. Атка дисәң, сокланмаган кеше юк инде. Бөтен авылга, бөтен губернага бер ат, дан тотардай. Тик ашарына бик күп кирәк, әкәмәт. Бер-ике айда боларның кышка дигән бар азыкларын ашап бетерде бит бу. Үзе, җитмәсә, бер Тилене генә тыңлый, Тилегә генә буйсына. Башка берәүне дә якын җибәрми.

– Болай эш чыкмас, хәерчегә калганчы сатыйк без моны, – ди әтиләре.

Олы малайлары да шуны ук әйтә:

– Булмаса сатыйк, ди.

Тиле риза түгел: «Аны сатып ни файда, сукага булса да җигәрбез әле», – ди, байталны ычкындырасы килми.

Тилене тыңлап тормыйлар, байталны сатарга булалар. Әмма ышансагыз ышаныгыз, ышанмасагыз юк, якын тирәдә мондый атны алырдай кеше чыкмый. Алырга байлыклары җитми -ат тегенди-мондый гына түгел бит, көненә бер бөтен кибәнеңне сыптыра да куя.

Ак байталны Петровскига да, Сарытауга да илтеп карадылар, ди, ия табылмады, ди. Уйлый, киңәшә торгач, аталары әйтә:

– Без аны патшага Петербурга илтеп багыйк, ди. Патшаның байлыгы җитәрлек аның, мондый байталга кызыгыр ул, – ди.

Ул заманда патша булып Миколай торган икән, ди. Шулай итеп көннәрдән бер көнне болар юлга җыена башлыйлар. Тиле мич башында ята, уйлап та бирми.

– Әйдә, Ак байталны алып чык, атлан да китәбез патша хәзрәтләре янына, – диләр моңа.

Тиле әйтә:

– Барыгыз, миңа монда да әйбәт, – ди.

Белә ул Ак байталны тегеләр тыңлата алмаганны. Әтисе чыбыркысын билбавыннан гына тартып чыгара:

– Әле син шулаймыни? – ди, җикеренә.

– Ярый, алайса, барсам барырмын, сез чыга торыгыз, куып җитәрмен, – ди Тиле.

– Кара аны, алдашсаң, кирәгеңне алырсың, – ди ике абыйсы.

– Мин алдаша торганнардан түгел, курыкмагыз, – ди Тиле. Тегеләр пар алаша җигеп чыгып китәләр, Тиле мич башында

ятып кала. Бер атнадан бу да Ак байталга атланып чыгып китә. Ат шәп, аяклары җиргә тими, кош кебек оча. Егет шул сәгатьтә тегеләрне куып та җитә, узып та китә. Тегеләр Мәскәүгә дә җитмәгән әле. Шулай, Ак байтал белән чабып барганда, бер җирдә нидер җем-җем итә. «Ни хикмәт икән бу?» – ди егет. Атны туктата да төшеп әкрен генә хикмәтле нәрсә янына килә. Ни күрсен: Сәмруг кош! Үләксә ашап ята. Тиле җай гына килеп чыга да, шалт кына тегенең койрыгына ябыша. Сәмруг кош тилпенеп очып китә, моның кулында каурый йолкынып кала. Шуннан соң тагын алга китә малай. Озак та үтми, Петербурга барып керә бу. Үзегез дә беләсез, кала зур, патша каласы. Егетнең атына шаккатмаган кеше калмады. Чит патшалыклардан килүчеләрнең дә исе-акылы китте. Тиле аны-моны әйтмәде, әтисе килгәнне көтте. Бер-ике көннән, пар алашаларын куалап, тегеләр дә килеп җитте.

Ак байталга патша яман да кызыга бит. Чит илләрдән килүчеләр дә сорый. Агайның атны читкә җибәрәсе килми. Миколай патша да байталны ычкындырырга теләми. Шуннан сорый бу безнең крестьян агайдан:

– Атыңны сатасыңмы? – ди.

– Сатамын, патша хәзрәтләре.

– Ни хак сорыйсың?

– Өч мең алтын, – ди агай, уллары белән киңәшкәч.

Ул заманда өч мең алтын бөтен бер дәүләт бит инде. Алай да патша акчаны кызганмады, бирде. Кызганырга, аты бик шәп шул, дөньяда булмаган ат. Аннан соң патшага акча жәлмени, тир түккәнмени ул акча өчен.

Атны хәзер патша сараена алып китәләр. Үзгә атлар янына ябарлык түгел: Ак байтал бик усал. Патшаның ат караучылары якын да килә алмый, байтал китерми. Патша әйтә крестьянга:

– Инде атыңны саттың, хәзер аны карарга берәр улыңны да калдыр, – ди.

Агай нишләсен, патша сүзенә каршы килә алмый, Тиле улына әйтә:

– Патша хәзрәтләренә хезмәткә син калырсың, Ак байталны үзең карарсың, – ди.

– Патша миңа кызыл күлмәк белән оек-чабата алса, калам, – ди Тиле. Ак байталыннан бер дә аерыласы килми инде моның.

– Алырмын, алырмын, – ди патша.

Болар авылларына кайтып китәләр. Кече малай патша сараенда кала. Кала да атны бик шәпләп тәрбияли башлый. Теге Сәмруг кошның каурые белән бер генә сыпыра, ат ялт итә, саф көмеш төсле елкылдап тора. Үзгә ат караучылар шакката моңа. Аларныкы бөтенләй ямьсез күренә хәзер. Патша болар-ны орыша һаман:

– Әнә, Тиленеке нинди шәп, сезнеке карарлык түгел, әрәмтамаклар, ди. Карый белмәсәгез, аскакка астыртырмын әле, – ди.

Үзе, патша хәзрәтләре, зур бәйрәмнәрдә Ак байталны мәйданга чыгарып күрсәтә икән. Атланмыйча гына, атланырга курка икән.

Көннәрдән бер көнне ат караучылар Тиленең хәйләсен сорашалар:

– Син атыңны ни белән болай ялтыратасың? – диләр.

Тиле, ахмак нәрсә, әйтә дә сала боларга:

– Сәмруг кошның каурые белән, – ди.

Ат караучылар, көнләшеп, моны патшага җиткерәләр. Ми-колай шул ук минутта егетне чакыртып китерә:

– Син, Тиле, Сәмруг кошның каурыен кай төштән алдың? – ди.

Тиле сөйләп бирә: «Фәлән-фәлән төштә үләксә ашаган җирендә йолкып алдым», – ди. Миколай патша әйтә хәзер:

– Минем әмерем шул сиңа, ди, син Сәмруг кошны тотып китер, – ди.

Тиле әйтә:

– Юк инде, патша хәзрәтләре, теләсәң нишләт, тотып китермим, куркам, ди. Син әле миңа кызыл күлмәк белән яңа чабата да алмыйсың, – ди.

– Алырмын, – ди патша.

– Алсаң да бармыйм, миңа Сәмруг кош кирәкми, үзең бар, – ди бу.

– Син әле шулаймыни? – ди Миколай патша, бәбәкләрен агарта. – Хәзер солдат чакыртып аттырам үзеңне, – ди.

Тиле нишләсен? «Ярый алайса», – ди, күнә. Аннары чыга да Ак байталны кочып елый, аһ-зарын сөйли: «Ничек тотыйм мин аны?» – ди.

Ак байтал телгә килә дә әйтә моңа:

– Бер дә кайгырма, дускай, чүп эш ул, ди. Мин әйткәнне яхшылап тыңласаң, тота алырсың, ди. Син бер ат алып кит, ди, теге кырга җиткәч, атны чалып, тиресен туна, эчен бушат та кереп ят, ди. Сәмруг кош үләксә чукырга килгәч, шунда эләктерерсең, – ди.

Егеткә хәл керә инде. Бер алаша ала да чыгып китә. Көн бара, төн бара, өченче көнгә барып җитә әлеге җиргә. Алашаны чала, тиресен туный, эчен бушата да кереп ята. Тып-тын ята. Менә төн җитә.

Таң алдыннан дөнья селкенә, җир тетрәнә башлый. Җил-давыл куба, яшен яшьни. Сәмруг кош үләксәгә килеп куна да чукырга тотына. Шулчакны Тиле сикереп чыга да Сәмруг кошны аякларыннан эләктереп ала. Кош алай итенә, болай итенә, ычкына алмый.

Тиле Сәмруг кошны патшага алып кайта. Патшаның түбәсе түшәмгә тия, ят патшалар каршында мактана бу. Шунда бер көнне моңа уй төшә: «Бу тиле миңа җен байталларын да тотып бирә алмас микән, ди, боерып карарга кирәк», ди. Патша ауга йөргәндә, ерак болында җен байталларын күргән икән, шуңа кызыга икән.

Чакырта бу Тилене.

– Син, Тиле, миңа фәлән-фәлән җирдән кырык баш җен байталы тотып китер. Сиңа әмерем шул, – ди.

– Үзең кызыл күлмәк белән яңа чабата да алмадың, үзең йомыш кушасың, – ди Тиле.

– Кайгырма, бар да булыр, – ди патша.

– Булмаса ни, бармыйм, үзең бар, миңа бер байтал да җиткән, – ди Тиле.

– Әле син шулаймыни? – ди патша. – Хәзер солдат чакыртып аттырам үзеңне, – ди.

Тиле теләсә дә, теләмәсә дә риза була.

– Ак байтал белән бәхилләшергә рөхсәт ит алайса, – ди.

Патша рөхсәт итә.

Тиле чыга да байталның муенын кочып үкси – үкси елый:

– Харап булдым, патша хәзрәтләре үләргә җибәрә, – ди. Ак байтал әйтә:

– Ни булды, дускай, ни кайгы төште башыңа? – ди. Тиле сөйләп бирә патшаның ни кушканын.

– Кайгырма дус, – ди Ак байтал, – патша сиңа авыр эш кушкан, тик, мин дустың барында, алай ук авыр булмас, ди. Патшага әйт, кырык мичкә дегет әзерләтсен, кырыгар потлы дагалар койдырсын. Миңа атланып барырсың, – ди.

Тиле патша янына килә дә әйтә:

– Патша хәзрәтләре, кырык мичкә дегет әзерләт, кырык потлы дүрт дага койдыр, мин Ак байталга атланып китәм, – ди.

Патша Тиле сораганны эшләргә куша. Хезмәтчеләр кирәк нәрсәне әзерлиләр, атны кырыгар потлы дагалар белән дагалыйлар. Тиле кырык мичкә дегетне Ак байталга төяп чыгып китә. Юлда Ак байтал әйтә егеткә:

– Дегетне өстемә ябыштыр, катлам-катлам булсын, – ди. Тиле дегетне Ак байталның бар җиренә сылап, ябыштырып чыга. Барып җитәләр. Урман читендәге агач янында Ак байтал әйтә егеткә:

– Син хәзер төш. Мине шунда көт, мин өч көннән кырык байталны куып китерермен, кайтмасам бәхил бул, ди. Патша янына барма, ул сине үтерер, – ди.

Ак байтал болын буйлап чабып китә. Җир дөбердәп, урман шаулап кала.

Тиле көтә. Бер көн үтә, ике көн үтә, Ак байтал күренми. Тиле кайтып китәм дигәндә, тавыш ишетә. Җир өсте доң-доң итә, күк йөзе ялтырап-ялтырап китә, ди. Тегендә Ак байтал җен атларын китерә икән. Үзе арттан килә. Ак байталга сыланган дегет умырылып-умырылып төшкән. Бик каты сугышкан теге, көчкә җиңгән.

Кырык баш җен байталын Тиле янына китереп бастыра бу. Китерә дә: «Утыр тизрәк, киттек», – ди. Болар тузан туздырып, дөнья җимереп китәләр хәзер. Барып керәләр Миколай патша каласына, Петербурга. Бөтен шәһәр ду килә. Мондый атларны беркемнең күргәне юк, хәйран калалар. Ябып куялар үзләрен патша абзарларына. Патша дөнья бетереп мактана инде: «Мондый байталлар үзгә бер патшада да юк», – ди.

Бер заман патшага уй төшә: «Бу егет җен атларын алып кайткач, ал арның хуҗасы җен патшасының кызын да алып кайтыр», – ди. Җен патшасының кызы дөньяда иң матур кызлардан була. Патша Тилене чакырта да:

– Сиңа, Тиле, әмерем шул, ди, җен патшасының кызын алып кил, ди. Атларын алып килгәч, анысын да булдырырсың, – ди.

– Юк инде, ди, Тиле. Кызыл күлмәк белән чабата да алмадың, бармыйм, үзең бар, миңа ул кыз кирәкми, – ди.

– Син әле шулаймыни? – ди патша. – Хәзер солдат чакырып аттырам үзеңне, – ди.

Тиле мескен нишләсен? Тагы риза була. Тагы аты янына чыга да моң-зарын сөйли, кайгысын уртаклаша. Аты әйтә:

– Монысы тагын да авыррак икән, – ди. Патша бик авыр эш кушкан, – ди. Алай да аптырама, эшләрбез без аны, – ди.

Китәләр болар диңгез буена. Җен патшасы диңгез төбендә тора икән. Кызы шунда. Теге кырык баш байтал җен патшасы кызыныкылар икән. Ак байтал әйтә:

– Син мине өч тәүлек көтәрсең, чыкмасам, беткән булырмын, кайтмасам, бәхил бул, патша янына барма, үтерер үзеңне, – ди.

Тиле яр читендә утырып кала, ат диңгезгә чума. Егет көтә моны. Үтә бер көн, ике көн, өч көн. Менә бер заман диңгездә давыл куба. Су таулары күтәрелә, күз ачкысыз җил-давыл өрә.-Диңгез төбеннән Ак байтал калкып чыга. Җен кызын чәченнән капкан. Артыннан җеннәр өере куа килә. Ак байтал әйтә Тилегә:

– Кочакла кызны, ычкындырма, атлан үземә, киттек тизрәк, тизрәк, – ди.

Тиле атлана да кош булып очалар болар. Җеннәр куып тота алмый. Кайтып керәләр Петербурга. Миколай патшаның түбәсе түшәмгә тия. Мондый чибәр кызны ул төшендә дә күрмәгән. Тик җен кызы ашыкмый, әйтә патшага:

– Кем дә кем кырык байталны савып, шул казанда кайнаганда өч тапкыр чумып исән калса, мин шуныкы, – ди.

Миколай патша аптырашта кала. Аптырамаслык та түгел, теге байталлар беркемне яннарына җибәрмиләр. Азыкны да койма аша гына салалар. Аларны ничек саварга кирәк? Ә патшаның кыз куенына керәсе бик килә. Чакыра бу Тилене:

– Шулай-шулай, син теге җен бияләрен савып чык, сөтен казанга салып кайнат та, шуңа өч тапкыр чумып чыгарсың, минем әмерем шул, – ди.

Патша уйлый инде: «Бу Тиле исән калса, үзем чумармын», – ди.

Тиле әйтә:

– Үзең кызыл күлмәк белән чабата да алмадың, һаман алдыйсың, әмереңне үтәмим, – ди.

– Бусын үтәсәң, кызыл күлмәк тә, яңа чабата да булыр, үтә генә, – ди патша.

Тиле әйтә:

– Булса булыр, булмаса юк, тереләтә үләсем килми минем, үзең эшлә, – ди.

– Әле син карышасыңмыни? – ди патша, аяк тибеп. – Хәзер солдат чакыртам... – ди.

Тиле елый башлый:

– Алайса Ак байталым белән генә бәхилләшәм, – ди.

– Бар, бәхилләш, – ди патша.

Тиле чыгып, күз яшьләрен түгә-түгә, Ак байталга сөйләп бирә: «Бәхил бул инде, патша тереләтә әҗәлгә кертә бит», – ди.

Ак байтал әйтә моңа:

– Мин барында син курыкма, әҗәлгә кермәссең, коткарырмын, ди. Моннан ары патша үзеңә йомыш куша алмас, – ди.

– Алайса нишлим инде? – ди, Тиле әйтә.

– Син, – ди Ак байтал, – бер дә курыкма. Җен байталлары янына кер, мин аларга күзләремне акайтып карап торырмын. Алар дер калтырап куркып торырлар. Син аларны бик әйбәт савып чыгарсың. Казанда сөт кайнагач, син: «Ак байталым минем әҗәлне карап торсын», – диярсең. Патша каршы килмәс. Шунда мин өч тапкыр өрермен, мин өргәндә син чумарсың.... Курыкмыйча чум, берни булмас, – ди.

– Ярый, – ди Тиле.

Чиләкләрен ала да иртәгесен тотына җен байталларын саварга. Ак байтал бәбәкләрен агартып карап тора бер читтә. Җен байталлары дер калтыраналар, куркалар. Тиле төшкә хәтле биш байталны сауды да чыкты. Моның сауган сөтен кырык чиләк сыешлы казанга тутыра баралар инде. Казан астын ягып җибәрәләр. Бер заман сөт кайнап та чыга. Шунда Тиле әйтә патшага:

– Хәзер мин чумам, минем әҗәлне Ак байталым карап торсын иде, ичмаса, алып чыгыймчы үзен,- – ди.

Патша әйтә:

– Бар, алып чык, тиз бул, – ди.

Тиле Ак байталны алып чыга. Алып чыга да тегене сыйпаштыра, кочаклый-нитә, янәсе саубуллаша. Халык бик күп җыелган була, бар да ни буласын карап торалар.

Тиле казан янына басуга, Ак байтал өреп куя, малай чума. Берни булмый моңа, ат тагын өрә, бу тагын чума. Бик матурланып, зиһенләнеп китә бу. Тиле өч кат чумып, берни булмагач, шунда җен кызы Миколай патшага әйтә:

– Менә кем икән ул минем киявем, – ди.

Патша әйтә:

– Сине Тилегә бирәсем юк. Хәзер үзем чумам, мин дә шундый ук адәм баласы ич, – ди.

Патша, шулай диюгә, казанга сикереп тә төшә! Тик кая ул чыгу! Бөтен җире пешә, сөякләре дә калмый. Шулай итеп, Тиле җен кызын алып, патша тәхетенә менеп утыра. Бу бик әйбәт патша булып, җәбер-золымны бетереп, гомер иткән, ди, имеш.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>exp3kdabtif77bj2mzwiah36rxcbs81</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ак бүре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2319</id>
    <revision>
      <id>4614</id>
      <parentid>4611</parentid>
      <timestamp>2010-12-28T13:23:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4614</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82341" sha1="ejxczcjr23i99twg459uz8bb3df47mf" xml:space="preserve">'''Ак бүре'''
[[Файл:Ак бүре.jpg|350px|right]]
''(татар халык әкияте)''


Борынгы заманда бар иде бер патша. Аның дүрт улы бар иде. Бер заман патша, хатыны белән икәү, яхшы атлар, яхшы арбалар җигеп, ялан-япан сахрага чыктылар. Сахрада яткан вакытларында, төннең бер мизгелләрендә, боларның чатырларын бик каты җил исеп күтәреп ташлады. Шул ук вакыт һавадан бер дию патшасы пәйда булып, моның куенындагы хатынын күтәреп алып китте. Шул сәгать патша уянып, куенындагы хатынының юклыгын белеп, тиз генә кучерын уятып, икәүләп эзләргә киттеләр. Болар шул төнне эзләп, хатынны таба алмыйча, таң аткач үзенең шәһәренә кайттылар. Патша ат җиткән җиргә ат җибәреп, хат җиткән җиргә хат җибәреп, төрле якка эзләүчеләр җибәреп хатынны эзләргә тотынды.

Хатынның югалганына тәмам бер ел булган вакытта, патшаның өлкән улы укудан, укуын бетереп, атасы янына кайтты һәм атасына әйтте:

– Инде, әти, мин укуның чигенә чыктым. Син инде миңа әнине эзләргә бер ел рөхсәт бир, – ди.

Атасы моңардан сорады:

– Рөхсәт иттем, сиңа ниләр бирим? – дип.

Атасыннан үзенә юлдашка бер йөз солдат алып, бер елга җитәрлек акча, азык-төлек алып, анасын эзләргә чыгып китте. Киткәннән киттеләр. Ай китеп, ел китеп, әйләнгән җирдә әйләнмә үсеп, тулганган җирдә кызыл тубылгылар үсеп, ташка тары үскәндә, бозга бодай үскәндә, аны шатыр-шотыр урып ятканда, болар барып җиттеләр бик куе бер урманның эченә. Шул урманның эче белән, беләк буе трубканың куышы белән барып яткан вакытта килеп җиттеләр бер суның буена – сахралык җиргә.

Шунда патшаның улы уйлады: «Без шунда берәр көн ял итеп, атларыбызны ашатып китәрбез», – диде. Иптәшләре, атларыннан төшеп, куышларын корып, шул ук сәгать су эзләргә киттеләр. Суны алып килеп, ашларын пешереп, ашап утырган чакта, патша улының чатырына бер Ак бүре килеп сәлам бирде һәм әйтте:

– Әй, ахмаклар, кем рөхсәте белән минем урманыма кереп, үләннәрне таптап йөрисез? Рөхсәт юк, хәзер чыгып китегез, – диде.

Патша улы:

– Син үзең кайдан килдең, шунда кит. Менә минем йөз солдатым бар, хәзер аттырырмын да үтерермен, – диде.

Бу сүзләргә Ак бүренең ачуы килеп, һаман да боларга моннан чыгарга кушты һәм куды. Куган саен чыкмагач, Ак бүренең ачуы килеп боларга карап бер дога укып өргән иде, бар да тораташ булып каттылар.

Инде без килик патшаның үзенә. Биш айдан бирле улыннан хәбәр көтте. Алты ай көтте – улыннан һичбер хәбәр-хәтер юк. Бер елдан соң укый торган ике уртанчы улы укудан кайттылар. Исәнлек-саулык сорашканнан соң, болар да аталарыннан рөхсәт сорадылар:

– Без дә әнине эзләргә чыгыйк, – диделәр. Патша боларга таба карап:

– Олы абзагызның киткәненә инде бер ел булды, һичбер хәбәр-хәтере юк. Инде мин, сездән аерылып, берүзем нишләрмен? – диде.

Болар аталарының ай-ваена карамыйча, һәркөнне рөхсәт сорыйлар иде. Бер дә беркөнне боларның аталары, бик күп сорый торгач, боларга да бер елга рөхсәт бирде.

– Ләкин бер елдан артык йөрергә рөхсәт юк, – диде. һәм болар да, аталарыннан йөзәр атлы солдат алып, бер елга акча, азык-төлекләр алып, агай-эне, аталары белән саубуллашып, ике йөз дә ике кеше булып, юлга чыгып киттеләр; иртә киттеләр, кич киттеләр, арт итәкләре җирдән китте, төкерекләре билдән китте, ат өстенә ятып, агач мылтыклар атып, муеннары аладай булган чакта, битләре тургайдай булган чакта барып җиттеләр баягы урманның бер як читенә.

Боларга да бик яхшы су, үләнлек очрап, ял итәргә туктадылар. Нәм атларыннан төшеп, чатырларын корып, су эзләп алып килеп, аш пешереп ашарга утырган чакта, баягы Ак бүре килеп җитеп, баягыча:

– Кем рөхсәте белән килеп, бу чаклы солдат, атлар белән урмандагы үләннәрне таптап килеп кердегез? – диде. – Һич рөхсәт юк, – дип боларны да куа башлады.

Бу патшаның улы ике йөз атлы гаскәренә таянып, Бүредән алайрак ачуланып:

– Син үзең кайдан килдең, шунда кит, – диде.

Боларга яхшылык белән берничә әйткәннән соң, тыңламагач, Ак бүре баягыча бер әфсен укып өргән иде, болар да тораташ булып каттылар.

Инде без тагын патшаның үзенә килик. Иң өлкән улына ике ел, уртанчыларына бер ел булган чакта, төпчек улы мәдрәсәдән укудан кайтты. Кайтып керүгә, атасыннан исәнлек-саулык һәм абыйларын сорашып, хәбәр-хәтердән соң патша моңарга:

– Менә иң өлкән абыеңның китүенә ике ел, уртанчыларына бер ел булды, һичбер хәбәр-хәтерләре юк, – диде.

Моны ишеткәч, төпчек улы:

– Инде алар кайтмады, берәр хәл булгандыр. Миңа да рөхсәт бир дә, мин дә китим, – диде.

Патша:

– Мин синнән дә аерылгач, кемгә карап торырмын, югалганнар югала торсын, әмма сиңа һич рөхсәтем юк, – диде.

Бу атасына көн-төн ирек бирмичә сорый торгач, атасы моңа да рөхсәт бирсә дә бирде, бирмәсә дә бирде. Атасы моңа рөхсәт бирмәскә теләгәч, ул:

– Әти, мин сине гаскәр сорап, азык сорап борчымыйм бит, миңа бары бер елга, кая барсам да җитәрлек итеп, акча гына бир, – диде.

Моңа каршы атасы җитәрлек акча бирде.

Бер бик яхшы атка яхшы ияр салып, аллага тапшырып, юлга чыгып китте. Шул көннән соң, күп айлар, күп көннәр, сәгатьләр, күп минутлар киткәннән соң, әлеге абзалары яткан урманның читенә бу да ялгызы барып җитте. Бу да урманны үтәргә теләп бара торгач, юл буенда бер бик һәйбәт аланга очрады. Һәм: «Бик күп көннәрдән бирле мин атымны ял иттергәнем юк, тукта, монда бераз туктап ашатыйм», – дип, атыннан төшеп, бер зур тирәкнең ботагына атның башын югары күтәреп

бәйләп куйды. Муенындагы мылтыгын корып, үзенә ашарга берәр кош атып килә алмаммы икән дип, урманның эченә кереп китте. Бер ун адым гына киткән иде, баягы Ак бүре килеп очрады һәм әйтте:

– И егет, син монда нишләп йөрисең, кая барасың, кайдан килдең? Монда минем рөхсәтемнән башка үләннәрне таптау җитмәгән, тагы урмандагы кошларны атарга барасың, – диде.

Егет бүрегә:

– Әнә ул күренә торган кошны атып алып, үземә пешереп ашарга уйлаган идем. Бик арыдым, талдым. Бик ерак җирдән килдем. Инде алай булгач, синең рөхсәтеңнән башка мин монда бер эш тә эшләмим, кошыңны да атмыйм, атымны да ашатмыйм. Әнә күрәсең, атымның башын югары күтәреп бәйләп куйдым. Чыгам да китәм, – диде.

Бүре аңа каршы:

– Инде, егет, мин сине күрәм, үзең күркәм, сүзең ямьле, һичбер каршы килгән җирең юк. Алай булгач, мин сиңа урманымда йөрергә, атыңны ашатырга, кошларымны атарга рөхсәт иттем. Теләгәнеңне эшлә. Тик менә бу күренгән кошны атма. Әнә теге зур тирәкнең артында бер кош бар, тирәкнең башында утыра. Бар да шуның күкрәгенә төзәп ат. Бер атуда егылыр да төшәр. Аннан соң алып кайт та тазартып пешер. Аш ашарга мин дә килермен, – дип әйтте дә үз юлына китте.

Егет бүренең сүзен тыңлап, тирәккә якын барып, кошны күреп, күкрәгенә төзәп мылтыгының чакмасын сугып җибәргән иде, кошның нәкъ күкрәгенә барып тиде дә әйләнеп төште. Соңра егет, аты янына алып кайтып, арчып куйды. Үзенең чатырын корып, аш хәзерләп, атын үләнгә җибәреп, әлеге Ак бүрене көтеп калды. Моның чатыры янына искәрмәстән генә бер яктан бер яшь кенә егет килеп чыкты да моңа сәлам бирде. Егет тә, якты чырай белән каршы алып, хәзер булган ашны куеп, чатырга моны да ашарга чакырды. Кунак егет тә, сүзне тыңлап, чатырга кереп утырып, ашый башладылар. Карыннары бик ач булганга күрә, хәзерләнгән ашны тәмам ашап бетерә яздылар. Шул чакта келт итеп патша улының исенә Ак бүре төште һәм: «Аңа куярга инде ашым азайды; бетеп үк бара, килә калса, ни куярмын», – дип йөрәгенә курку төште.

Кунак егет моның уйлаганын күреп:

– И дустым, яхшы гына, күңелле генә утырган чакта, әллә ни күңелсезләнеп киттең. Нәрсә уйлыйсың, ник эчең поша? – дип сорагач, егет кош атуын, Ак бүренең очраганын, аның белән бергә ашарга вәгъдә куюларын – барын да аермачык иттереп баштанаяк сөйләп бирде:

– Хәзер шул Ак бүре килсә, ни ашатырмын икән дип уйлый башладым, – диде.

Кунак егет аңа каршы:

– Әй, егет, син аның өчен бер дә кайгырма. Ул бүре булып күренгән нәрсә мин идем. Минем җитмеш төрле һөнәрем бар, җитмеш төрле сурәткә керә алам, – диде.

Шуннан соң егетнең кайгысы бетеп, башка нәрсәләр шйлэрта тотынып, үзенең кая, ни өчен юлга чыгуын, анасы-ның югалуын, агаларының аны эзләргә китеп тә юлда югалып калуларын – барын да баштанаяк сөйләп бирде.

Аңа каршы Ак бүре:

– Йә, егет, син ул агаларыңны хәзерге көндә исән-сау дип уйлыйсыңмы? – – диде.

Егет аңа каршы:

– Мин, әлбәттә, аларны исәннәр дип уйлыйм. Чөнки алар бер бозык юлга, яман уй белән киткән кешеләр түгел, өч агам өчесе дә йөзәр атлы солдат белән һәм акча, азык белән чыгып киткәннәр, – диде.

Ак бүре моңа каршы:

– Соң син ул агаларыңны күрсәң таныр идеңме? Әйдә әле монда, мин сине бер җиргә алып барыйм, – дип, иң олы агасының тораташ булып каткан җиренә алып китте. Алып барып, өстенә күкле-яшелле мүк үсеп беткән таш янына китереп:

– Менә бу нәрсә, син таныйсыңмы? – дип күрсәтте. – Алай булгач, син белмәсәң; мин әйтим: менә бусы синең өлкән агаң, әнә ул янында яткан ташлар аның батыр солдатлары. Алар минем сүземә каршы килделәр дә, мин аларны менә бу сурәткә керттем, – диде.

Егет, бу ташларның агасы һәм гаскәрләре икәнен белгәч, күңеле нечкәреп елап җибәрде. Ак бүредән аларны яңадан әүвәлге кыяфәтләренә кайтаруын сорап ялына башлады.

Ак бүре егеткә:

– Ярый, мин синең сүзеңне тыңлап, аларны әүвәлге кыяфәтләренә кайтарам. Мәгәр синең бу агаң һәм гаскәрләре синең эшкә вә сиңа юлдаш булырга ярый торган кешеләр түгел. Терелгәч тә син аларны тиз генә шәһәрегезгә кайтарып җибәр, – диде.

Шуннан соң Ак бүре, тискәре якка карап, озын бер дога укып, ташларның өсләренә өргән иде, бар да сикереп торып, үзләренең иске кыяфәтләренә кереп, кайсы мылтыгын тота, кайсы атын иярли, кайсы тәмәке төрергә башладылар. Болар-ны күреп патша улы:

– И егетләр, тизрәк булыгыз. Без бик озак йоклаган икәнбез. Тизрәк үз юлыбызга китик, – дип кычкырган иде, бу ике егет килеп, сәлам биреп, бик һәйбәт ләп күрештеләр.

Патшаның өлкән улы, әлбәттә, моны танымады. Энесе, агасына үзенең кем булганын сөйләп:

– И агай, мин синең иң кечкенә энең булам. Сез мин укыган чакта әнине эзләргә дип киткәнсез һәм ничә еллардан бирле әти сезне көтсә дә, сезнең һичбер хәбәр булмагач, елый-елый күзсез калды. Инде мин дә сезнең арттан, әтидән рөхсәт сорап, әнине эзләргә дип чыктым. Бу урманга килеп, Ак бүрегә очрадым. Сез, аңарга карышып, үзегезне үзегез һәлак иткәнсез. Әмма мин, аның белән дуслашып, сорашып, сезнең монда икәнлегегезне белдем һәм аңардан сезне әүвәлге сурәтегезгә кайтаруын үтендем. Ул да, мине кызганып, сезне аякка торгызды. Инде сез сау-сәламәт көенчә кире өйгә кайтып китегез, – диде.

Бу сүзләрне ишетеп, агасы үз гаскәрләре белән бергә шәһәренә кайтып китте.

Соңра уртанчы агалары янына барып, ал арны да әүвәлге сурәтләренә кайтаруын Ак бүредән үтенде. Ак бүре тыңласа да, болардан һичберсен үзенә юлдаш итеп алырга ярамаганлыгын белдерде:

– Бик кирәк булса, үзең теләсәң, бары үзеңнән бер яшь зур агаңны гына алып калырсың. Башкалары синең эшкә ярамаслар, алар кайтып китсеннәр, – диде.

Баягы кебек бүре бер дога укып, боларны да тергезде һәм болары да, агасы кебек саубуллашып, шәһәрләренә кайтып киттеләр. Әмма егет үзеннән бер генә яшькә олы агасын үзенә юлдаш итеп алып калды.

Соңра бу егет, агасы һәм Ак бүре белән өчәүләп, чатырларына кайтып киттеләр. Чатырга кайтканнан соң бу егет Ак бүрегә:

– Йә инде, Ак бүре, мин юл кешесе, юл кешесенең юлда булуы яхшы. Син мине тотма. Урманыңнан чыгып китәргә рөхсәт бир, – диде.

Ак бүре аңарга каршы:

– Ярый, мин сезгә рөхсәт бирәм. Мәгәр мин сезне, бу урманнан чыгып киткәнче, үзем озатып җибәрим. Алайса бу урманда бик зур ерткыч җанварлар бар, алар сезгә зарар китерерләр дип куркам, – диде.

Соңра чатырларын бозып, атларына атланып, үз юлларына өчәүләп йөри бирделәр. Юлда барганда, Ак бүре егеткә:

– Йә, егет, син озак юл кешесе, мин белгәнем кадәр юлларыңны өйрәтим, бәлки минем әйткәннәрем сиңа файда булып төшәр. Менә бу минем урманым. Шул җирдән өч көн, өч төнлек юл. Шул минем урманымнан чыгып, өч көн, өч төн киткәннән соң, дию патшасының җиренә барып чыгарсыз. Ул дию җиреннән өч көн, өч төн барганнан соң, бер алтмыш колач юанлыгы алтын тирәккә очрарсыз. Ул алтын тирәкнең астында бер кечкенә генә күл булыр. Ул күлгә җиткәч, аның янына бер землянка казып, абзацны шул землянкада калдырырсың. Үзең тирәкнең бер ягына бер баз казып, үзеңне үзең күмәрсең, тик ике күзең генә калсын. Берничә сәгатьләр үткәннән соң, бу күлгә бер көтү елкылар килеп су эчәрләр. Алар менеп киткәч, бер сәгатьләрдән соң, күк күкрәтеп, җир дөбердәтеп, өермәләр өереп, алтмыш чакрымнан аяк тавышлары ишетелеп, бер алтмыш колачлы ала айгыр килер дә алтмыш колачлы алтын тирәкнең бер ягына ялын ышкый башлар. Ышкып арганнан соң, бик сусап, әлеге күлнең суын бөтенләй эчеп бетерер дә әлеге агачка килеп, икенче як ялын ышкырга тотыныр. Шул вакытта, күлдә су беткәнлектән, күлнең төбендә булган балыклар барысы да җыелышып калырлар, агаң шул арны үзенең базына ташып куйсын. Алар ашарга азык булыр. Айгыр озак ышкына торгач, әлеге алтмыш колачлы алтын тирәкне сындырыр. Аның шатыр-шотыр сынган тавышына син базыңнан сикереп чык та бик тизлек белән әлеге алтмыш колачлы ала айгырга атланырга тырыш. Атлана алмасаң, ялына ябышырга, ялына ябыша алмасаң, койрыгына ябышырга тырыш. Әгәр дә син аңарга эләгә алсаң, бәлки анаңны таба алырсың. Инде бер аңарга эләксәң, ул утка керсә – утка кер, суга керсә – суга кер, ябышкан җиреңнән кулыңны ычкындыра күрмә. Әгәр дә ычкындырсаң, шул вакыт һәлак булырсың. Шушы михнәтләргә түзә алсаң, анаңны табарсың, чыдамасаң анаңны таба алмассың, – диде. Егет:

– Инде мин, ни күрсәм дә чыдарга, анамның юлында корбан булырга җиттем, һәммәсенә түзәчәкмен, – диде.

Ак бүре аңа каршы:

– Ярый, егет, мин синең анаңны табуыңа да ышанамын. Анаңны табып, шәһәрегезгә кире кайтканда, минем яныма керми китә күрмә. Урманымның теләсә кай җирендә туктап, атыңны ял иттереп, үзең теләсә ни аша. Әмма миндә кунак булмыйча китәргә һичбер рөхсәтем юк. Инде бер килеп урманыма төшкәч, кайда туктасаң да, мин сине үзем табармын, – диде.

Егет, Ак бүре белән исәнләшеп, аның урманыннан чыгып китте.

Бүре әйткәнчә өч көн, өч төн барганнан соң, дию патшасының җиренә килеп кереп, әлеге әйтелгән алтын тирәкнең янына барып җиттеләр. Икәүләп, тиз генә күл буена берәр баз казып» җир өстендә күзләрен генә елтыратып калдырып, үзләрен күмеп куйдылар. Азмы-күпме ятканнан соң, бер көтү елкы килеп, бүре әйткәнчә су эчеп үлән ашарга менеп киттеләр. Бер сәгать үткәннән соң, зил-зилә куптарып, күкне күккә очырып, җирне җиргә орып, өермәләр өрдереп, алтмыш колачлы ала айгыр алтын тирәкнең төбенә килеп, ялын ышкып, су эчәргә төшеп, күлдәге бар суны эчеп бетереп янәдән икенче як ялын ышкырга тотынды. Шул заманда, бик каты ышкуга чыдый алмыйча, алтмыш колачлы алтын тирәк шартлап төбеннән сынды. Тиз заман егет, үзен-үзе баздан атып ташлап, ала айгырның ялына ябышты. Бик биек булганлыктан, өстенә менеп утыра алмады. Шул ук заман айгыр, ялына адәм заты ябышканын белеп, җилтерәтеп, бер җиргә, бер күккә, бер ташка орып алып китеп, җиттеләр ут тавына. Ала айгыр ут тавының янына туктап, егеткә:

– И егет, инде син миннән кулыңны ычкындыр. Мин хәзер бу ут тавының аргы ягына чыгачакмын. Аның аркылы чыккан вакытта синең һәммә җирең көеп, янып бетәр, – диде.

Егет аңа каршы:

– И айгыр, мин янган-көйгән җирдә син дә исән калмассың. Синнән кулымны ычкындырмыйм, – дип, кулын ычкындырмады.

Ала айгыр шул сәгать егетне өстерәп утка алып кереп китте. Ут эчендә егетне өч сәгатьләп бутап йөрткәннән соң, аргы ягына барып чыктылар. Егетнең тәннәре пеште, куырылды һәм бик әрнеде. Соңра егет артына әйләнеп караса, әлеге ут тавы беткән, бернәрсә дә калмаган. Егет үз-үзенә: «Бу атның сөйләгәне дөрес түгел икән, бу бер шәһәр генә икән», – дип, курыкмыйча, атның ялына тагын да катырак ябышып алды. Алтмыш колачлы ала айгыр егеткә янә:

– И егет, инде кулыңны миннән ычкындыр, – диде. Шулай итеп низаглашып, болар бер диңгезгә барып җиттеләр.

Ала айгыр:

– Инде, егет, кулыңны ычкындыр, син ут тавыннан котылсаң да бу диңгездән котыла алмассың. Авызыңа-борыныңа су тулып, шунда гарык булырсың, мин аның аръягына чыгачакмын, – диде.

Егет:

– Инде минем синнән аерыласым юк. Син кая барсаң, мин дә шунда барырмын. Минем авызыма, борыныма су тулганда, синекенә дә тулар. Үлсәк, бергә үләрбез, – диде.

Ат, ачуланып китеп, егетне диңгезгә алып кереп китте.

Өч көн, өч төн йөзгәннән соң, диңгезнең аръягына чыктылар. Чыккан вакытта ат егетне үлсен дип, башын суга тигезеп, болгап чыгарды. Ләкин егеткә һичбер зарар килмәде.

Бераз коры җир белән барганнан соң, бер бик куе урманга җиттеләр. Бу урман аша чыпчык үтәрлек тә юл юк иде.

Алтмыш колачлы ала айгыр егеткә:

– Әнә күрәсең, нинди кара урман. Мин шул урманны ва-тып-җимереп аръягына чыгачакмын, инде син, исән вакытыңда, миннән кулыңны җибәр. Син аннан чыкканчы җибәрмәсәң, бары ялыма ябышып кулларың гына калыр. Башка һичбер җирең калмас, – диде.

Егет:

– Ычкындырасым юк, үлсәм үләрмен, һич ычкындырмыйм, мин ботарланган җирдә син дә коры калмассың, – дигәч, ала айгыр, ачуы килеп, егетне урманга алып кереп китте. Урманның куе агачлы бер җирендә егетне арлы-бирле агачларга сугып харап итмәкче булды. Әмма егеткә һичбер зарар килмәде.

Өч көн, өч төн үткәннән соң, мең мәшәкать белән, болар урманның аргы ягына барып чыктылар. Азмы-күпме киткәннәр иде, бер бик биек тау-таш араларына килеп җиттеләр.

Ала айгыр:

– Йә инде, хәзер кулыңны миннән ычкындыр, шул җирдә кал, – диде.

Әмма егет:

– Үлсәм үләрмен, һичбер ычкындырасым юк, – дигәч, ала айгыр ачуланып, моны бер тауга, бер ташка орып, өч көн, өч төн үткәчтән, бер ялан җиргә барып чыктылар. Ала айгыр:

– Инде, егет, син хәзер күп нәрсәләр күрдең. Бу сулар, утлар, таулар бар да дию патшалыгыннан адәм үтмәсен өчен эшләнгән эшләр иде. Инде афәттән котылдың, өстемә менеп утыр да, мин сине бара торган җиремә кадәр алып барыйм, – диде.

Шуннан соң ала айгыр, егетне атландырып, өч көн, өч төн барганнан соң, егеткә таба карап:

– И минем дустым, юлдашым, инде мин өстемнән бурычымны төшердем. Миңа моннан ары барырга рөхсәт юк. Син инде минем өстемнән төш тә бу ком тавының аръягына чыгарга тырыш. Ул ком тавының аръягында яман диюләр, усал арысланнар, аждаһалар яталар. Алар янына чыга алсаң, анаңны табарсың, – диде.

Егет моңарга күп рәхмәтләр укып, өстеннән төшеп, тау итәгендә калды. Алтмыш колачлы айгыр үз юлына китте.

Бу егет, шул сәгать азрак тамагын туйдырып, тауның өстенә чыгарга теләп тауга менә башлады. Бераз менгән иде, ком ишелеп янә түбән төште. Никадәр менәргә тырышса да, ком ишелеп, һичбер менә алмады. Бик арып-талып, күңеле тулып, анасы исенә тентеп, елап аптырап утырганда, һавадан бер кара болыт кисәге төшеп килгәнен күрде дә куркып китте. Карап торды, болыт һаман төшә дә төшә. Төшеп җитә башлагач, егет күрде – бер кош, пырылдап әйләнеп, моның янына килеп төште дә:

– И егет, әйдә минем өстемә менеп утыр. Мин сине бер җиргә алып китим, – диде.

Егет утырырга да, утырмаска да белмәде. «Утырсаң да һәлак итәр, утырмасаң да һәлак итәр», – дип шикләнеп, аллага тапшырып, менеп утырган иде, шул сәгать бу кош күз күреме һавага алып менеп китте. Егет һавага менгәннән соң курка башлагач, кош:

– И егет, син куркасыңмы? – дип сорады.

– Мин куркам, – диде. Кош моңа:

– И дустым, син мин барында курыкма. Син үзеңнең егетлегең аркасында әллә нинди куркынычлардан котылдың. Инде мин сине: «Ала айгыр белән бу ком тавына кадәр килгәндер дә, анда менә алмый торгандыр», – дип кызганып, сәмруг кош сурәтенә кереп килдем. Мин – күптәнге дустың Ак бүре. Мин сине хәзер Каф тавының башына илтеп куярмын, аннан ары барырга миңа рөхсәт юк. Үзең ничек булса да чыгарсың да анаңны табарсың, – диде. Шулай итеп, сәмруг кош егетне Каф тавы башына китерде дә: «Инде миңа монда озак торырга ярамый. Тизрәк үз юлыма китим. Сау бул, алла ак юл бирсен», – дип, саубуллашып, үз юлына очып кире китте.

Егет тау башында бик күп ат, адәм сөякләре күреп хәйран-вәйран булып торганнан соң, ике кулына ике ат сөяге алып, таяк итеп таянып, тауның бер ягына таба төшеп китте. Өч ай дигәндә тауның аргы ягына төшеп җитте. Бераз бара башлагач, бер көтү арыслан чыгып, бу егеткә ыргылдылар. Тәмам ашарга дигәндә генә, араларыннан берсе чыгып, боларга: «Ашамагыз!» – дигән кебек итеп, барын да егеттән куып җибәрде.

Шулай итеп, бу бәладән азмы-күпме котылып ятканда, янә бер кечкенәрәк кенә тауга очрады. Тауның башына менеп караса, ерактан бер ялтыраган нәрсә күреп: «Бу нәрсә икән?» – дип, шул ялтыраган нәрсәгә карап китте. Ялтыраган нәрсәнең янына килеп җитсә, дөнья зурлыгында эшләнгән бер бакыр сарай булып чыкты. Бакыр сарайның бер тәрәзәсеннән караса, ни күрсен: кырык бер кол кыз озын өстәлгә салып адәм итләре юып яталар иде. Бу егет шуларны күреп, күңеле нечкәреп, куркып: «Минем итемне дә шул кызлар бу өстәлгә салып юарлар, мин дә бу җирдә харап булырмын», – дип кычкырып елап җибәрде. Елый торгач: «Елауда файда булмас», – дип, егет гайрәткә килеп, батырланып ишек янына килеп сәлам бирде.

Шул минутта бер бик сылу, матур, кызыл битле, кара кашлы бер кыз ишекне ачып, егетнең сәламен алды:

– И егет, син адәми затмы, пәри затмы? – диде. Егет аңа каршы:

– Адәми затмын, – диде. Кыз егеткә:

– Ат килсә, тоягы көя, кош килсә, канаты көя торган җиргә син адәми зат булып ничек килеп җиттең? – диде.

Егет аңа каршы:

– Минем күп заманнардан бирле ашаганым юк, бик ач-мын, мине сарайга алып кереп, бераз ашарга бир, тамагым туйдыр, – диде.

Кыз моңа каршы:

– Алай булса, син бераз туктап тор. Минем абыстам адәми заттан – диюнең хатыны. Мин аңардан рөхсәт сорап чыгыйм. Ул ни әйтсә – мин шуны эшләрмен, – дип кереп китте. Кәм абыстасына барып: «И җаным-солтаным, ишек төбенә бер адәми зат килгән. «Кертеп бераз ашатыгыз», дип ялынадыр. Кертергә рөхсәт итәсезме? – дип сорады.

Абыстай:

– Адәми зат булса, керт, ашат, рөхсәт, – диде.

Кыз моны ишеткәч, ишеккә барып, егетне кертеп, абыстай янына алып килде. Егет сәлам биреп, абыстай белән күреште. Шуннан соң абыстай, бер урынга утырып, кызга ашарга китерергә кушты. Кыз шул заман төрле кош итләре куырып китереп егетне сый-хөрмәт итте. Егет ашаганнан соң, абыстай, аның янына килеп:

– И егет, син кайдагы кеше буласың, нинди җирдән? – дип сорады.

Егет әйтә:

– Мин фәлән җирнең патша ул ымын. Мин укуда вакытта анам югалган иде, мин, атамнан рөхсәт алып, анамны эзләргә дип чыгып китеп, бу җиргә килеп җиттем. Инде моннан соң кая барасымны үзем дә белмим, – диде.

Абыстай аңа каршы:

– Инде, егет, ерак җирләрдән үк михнәтләр күреп килгән икәнсең. Әгәр дә анаңны табып кайта алсаң, минем сараема кереп кунак булмый китмә. Бу сарайның иясе җиде башлы дию тугыз айлык юлга китте. Әгәр дә тиз көннән кайта калсаң, һич курыкма, минем сараема сугылмый китмә, – диде.

Егет тә керергә вәгъдә кылды. Абыстай янә:

– Мин синең коры сүзеңә ышанмыйм. Син анаңны тапкан шатлыгыннан мине онытырсың. Син онытмасаң шуны онытмассың – менә мин сиңа шул үзеңә ишек ачкан кызны никахлап бирим дә, ул монда калсын. Син дә аны исеңә төшереп, минем яныма керерсең, – диде.

Егет, шуңа риза булып, агасы исенә килеп төште дә:

– Мин монда рәхәттә ятам, минем агамның ашый торган ризыгы бетеп, аптырап ята торгандыр. Инде мин бара торган җиремә барып җитим, – дип, абыстайдан рөхсәт сорап, юлга азыклар алып, бикәче белән саубуллашып, юлга чыгып китте.

Бу бакыр сарай буйлап өч көн, өч төн барганнан соң, бер көмеш сарайга килеп чыкты. Көмеш сарайның тәрәзәсеннән караган иде: баягы кебек, кырык бер кол кызларның өстәлләргә салып адәм итләре юып торганнарын күрде. «Минем дә итләремне шул өстәлләр өстенә салып, шул кызлар юарлар микән?» – дип куркып китте.

Янә гайрәткә килеп, ишеккә барып сәлам бирде. Баягыдан да матур бер кыз чыгып, моның сәламен алып:

– Адәми затмы син, пәри затмы син? – дип сорады.

– И кардәш, адәми затмын. Бик күптәннән бирле юлда йөреп, ачыгып киттем. Кертеп бераз ашатсана, – диде.

Кыз моңа каршы:

– Минем өлкән абыстам бар. Аңардан кереп сорыйм, – дип кереп китте. Кәм абыстасына барып: «Юлдан арып бер адәми зат килгән, кертеп бераз ашатырга сорыйдыр», – диде. Кыз да, абыстасының сүзен тыңлап, егетне кертеп, баягы кебек хәл-әхвәл сорашып, егет боларга анасын эзләргә чыкканын, патша баласы икәнен сөйләгәч:

– Бик яхшы, – дип сыйлап, – кайтканда курыкмый-нит-ми минем сараема кер, керми китмә, – диде. Абыстай: «Син болай гына онытырсың. Менә мин үзеңә каршы чыккан кызны никахлап бирим, аны исеңә төшереп керерсең», – диде. Абыстай кызны никахлап бирде.

Егет янә өченче кич кунганда, агасы исенә төшеп: «Бу җирдә озак торырга ярамас», – дип, яңа кәләше белән саубуллашып, үз юлына китте.

Көмеш сарай буйлап өч көн, өч төн үткәннән соң, күрде – бер бик зур алтын сарай янына бик зур вә матур итеп бакчалар корылган. Егет бераз каранып, хәйран булып торды һәм алтын сарайның тәрәзәсеннән килеп караса, баягы кебек кырык бер кол кызларның өстәлгә салып адәм ите юганнарын күрде. Баягы кебек янә ишеккә барып сәлам биргән иде, баягыдан сылу, бер бите ай, бер бите кояш кебек бик матур кыз килеп моның сәламен алды һәм:

– Адәми затмы, пәри затмы? – дип сорады.

Егет, кызның матурлыгына хәйран калып, бераз карап-ка-рап торды да, исенә килгәч, адәми зат икәнен белдерткәч, бу кыз да абыстайдан рөхсәт сорап, бу егетне сарайга, туры абыс-тасы янына алып керде.

Абыстай белән күрешеп, күрсәткән урынына утырып, китергән кош итләрен ашап, китергән эчемлекләрне эчкәч, егет абыстайга карап:

– И абыстай, син кайсы шәһәрдән буласың? – дип сорады.

Абыстай моңа:

– Мин фәлән патшаның хатыны, фәлән шәһәрдән идем, мине урлап шушы дию бу җиргә алып килде. Инде минем югалганыма фәләнчә ел булды. Минем дүрт улым бар иде. Инде алар үсеп, синең кадәр була торганнардыр, – диде.

Егет аңа каршы:

– Соң улларыңнан берсе синең яныңа килсә, син аны таныр идеңме? – диде.

– Әлбәттә таныр идем, кеше үз баласын танымыймы, – диде.

– Соң алай булгач, мин кем булам? – диде.

Абыстай:

– Белмим, – диде.

Егет:

– Алай булса мин синең улың булам. Мин фәләнчә айлардан бирле сине эзләп монда килеп җиттем. Аллага шөкер, синең нурлы йөзеңне күрдем, – дип, муенына барып асылынды. Сорашып, шатлыктан елаштылар.

Атасының исәнлеген, ике агасының юлдан кайтып киткәнлеген, үзеннән бер генә яшь олы абзасының күл буенда базда калганын – барын да аермачык сөйләп бирде. Сүзләр тәмам булгач, абыстай улын алып чыгып, бер сарайның ишеге төбенә алып килде дә, сарайның ишеген ачып, алдан улын кертеп җибәрде. Сарай ачылгач, егет сарайның уртасында биш йөз пот авырлыгында бер шар күрде. Анасы шул шарны егеткә алып чыгарга кушты. Егет шарны алып чыгыйм дип, барып тотынып караган иде, урыныннан да кузгата алмады. Шуннан соң анасы улына:

– Синең кавырсының да катмаган икән. Диюебез унике айлык юлга киткән иде. Киткәненә инде ике ай булды. Тагын ун айсыз кайтмаячак. Ул дөньяда адәм итләре ашап кинәнә, өйгә дә алып кайтадыр. Диюнең шундый бер җимеш бакчасы, бер күле бар. Шул алмагачның алмасын ашап, күленнән су эчкән кеше дөнья йөзендә беренче батыр булачак. Син өч ай иркенләп шул алмагачтан алма ашап, күленнән су эч. Шуннан соң мин сине яңадан, теге шарны күтәртеп, сынап карармын. Бу көйгә син батыр түгел әле. Сиңа ышанып юлга чыгарга ярамый, – диде.

Егет анасының сүзен тыңлап, өч ай шунда ашап-эчеп ятканнан соң, янәдән килеп кергәч, анасы моңа шарны яңадан күтәреп карарга кушты һәм диде:

– Диюнең һөнәре шул иде, буш вакытларында шул шарны алып чыгып, менә шул биек тауның башына ыргытып җибәреп, шар төшкән чагында яңадан бер кулы белән тотып алып, һавага ыргытып җибәрә иде.

Егет анасыннан ишеткән сүзләргә гарьләнеп, шарны ачу белән алып, тау башына ыргытып җибәреп, тәгәрәп төшкәндә тотып алыйм дигәндә генә, шарны тота алмыйча, шар егетне бәреп егып, тагын да үз юлына китеп, тау итәгенә барып төште.

Анасы бу хәлне күреп:

– Балакаем, инде кавырсының яңа гына ката башлаган икән, тагын берничә айлар ирек алсаң, үзеңә бераз көч керер, – диде.

Егет, яңадан алма ашап, бакчада тора башлады. Егет шунда ай ярым торганнан соң, анасы:

– И балакаем, инде тагын бер сынап карыйм, вакытлар кыскарып бара, – дип егеткә яңадан шарны ыргытырга кушты. Егет, анасының сүзен тыңлап, әлеге шарны ыргытып җибәреп, шар төшкән вакытта бер кулы белән генә тотып, яңадан биек тауның башына сыңар кулы белән ыргытып җибәрде. Икенче кат тагын тотып алып, ыргытып җибәрде.

Шулай итеп уйнаганнан соң анасы улына:

– Инде хәзер көчең диюнеке белән тигезләнде. Дию аңсыз-дан кайтып керсә дә, көрәшерлек көчең бар, – диде.

Анасы улын җитәкләп өйгә алып кереп:

– Йә инде, улым, җитәр, кыз куеныннан чык, аңсыздан дию кайтып керсә яисә туганнарыннан берсе килсә, харап булырбыз, – диде.

Шуннан соң анасы, тагын бер сарайга алып барып, ишеген ачып, икәүләшеп һавада очып йөри торган бер зур иске машинаны алып чыгып, ватылган җирләрен төзәтеп, тузаннарын кагып, юлга китәргә әзерләп куйдылар. Кереп, ашап-эчеп туйганнан соң, сарайдан кырык бер кызны да, кәләшен дә үзләре янына утыртып, югарыга күтәрелеп киттеләр.

Киткән чакта егетнең анасы бер әфсен укып, алтын сарайларны һәм бакчаларны юк итеп, бер алтын күкәй итеп йомарлап, кесәсенә салды. Алтын сарайларның, бакчаларның беленмәслек булып бәгъзе урыннары гына калды. Шул машина белән иртәдән кичкә хәтле генә очканнар иде, килгәндә очып кунак булып киткән көмеш сарайның уртасына килеп җиттеләр. Егет, анасына карап:

– Әни, без бераз монда туктыйк әле. Син машинаның рулен бор. Монда минем тагын бер кәләшем бар. Аны да алып чыгабыз, – диде.

Анасы егетне тыңлап, машинаны борып, көмеш сарайга килеп төштеләр. Анда боларны бик тансыклап көтеп торалар иде. Каршы алып, ашап-эчеп, ял итеп, кунак булып бу сарайны, алтын сарайлар кебек, көмеш йомырка ясап, кесәләренә салып, эчендәге кырык бер кол кызны һәм үзенең хатынын алып, тагын алга таба очып киттеләр.

Шунда чак кына очып барганнар иде, бакыр сарай турысына килеп җиттеләр. Бу чакта бакыр сарайның диюе кайткан иде. Болар килеп төшкәннән соң, каршы һичкем чыгып алмады. Анасы егеткә карап:

– Улым, без моннан китик. Күрәсең, монда безне каршы чыгып алучы юк. Боларның диюләре кайткандыр. Әгәр дә кереп китсәң, ул вакыт безгә зыян китерерләр, – диде.

Егет, анасына карап:

– Әни, монда кермичә китәргә һич ярамый. Монда минем өченче хатыным бар. Шулкадәр алмалар ашап, сулар эчеп, инде бу диюдән куркып торыр хәл юк, – дип, машинадан төшеп, бакыр сарайның ишегеннән кереп китте.

Ни күзе белән күрсен, моны диюнең хатыны һәм кол кызлары үкереп елап каршы алдылар һәм егеткә:

– Бәхетебез юк икән, диюебез кайтты. Җир астында, фәлән сарайда йоклап ята. Тора калса, сине дә, безне дә үтерер, – диделәр.

Егет үзенең хатынына карап:

– Кайсы подвалда йоклый? – дип сорап, подвалның ишеген ачып кереп китте.

Керсә, ни күрсен, тугыз башын тугыз якка салып, бернәрсә белмичә, җәйрәп йоклап ята. Керүгә, алмаз кылычын чыгарып, бер башын кисеп төшерим дигәндә исенә килеп: «Тукта әле, йоклаган кешене кем дә үтерә. Мин моны уятыйм да көчемне сынап, сугышып карыйм. Үлсәм, хак үлем булыр», – дип, диюнең баш очына килеп бераз утырды. Дию һаман уянмады.

Соңра сарайга кереп, диюңең хатынына:

– Бар, диюегезне уят. Мин аның белән көрәшеп, сугышып, көчемне сынап карар идем, – диде.

Диюнең хатыны:

– Адәми зат килгәндә, аны уята торган бер без бар. Син шул безне ал да, табан астына кертеп бетереп бута. Шуны сизеп, ул уяныр. Уянгач та сиңа тәмле сүзләр сөйли башлар. Әмма син, аның алай йомшак сөйләвенә карап, алданма. Ул бик хәйләкәр. Йомшак торган саен, син каты тор. Юкса, ул алдар. Кара, алданырга тырышма! – диде.

Егет безне алып диюнең бер табанына тыгып бутаган иде, дию бернәрсә дә сизмәде. Икенче табанына ныграк тыгып бутаган иде, дию сизеп уянды да, хатынына кычкырып:

– Кая, адәми зат килгән икән. Нигә кунак итмисез? – диде.

Егет аңа каршы:

– Мин ач түгелмен. Мин бары синең каныңа сусап кына килдем. Кая, тор, әйдә чыгып алышыйк, – диде.

Дию, егетнең бу сүзләренә гарьләнеп, урыныннан сикереп торып шул ук сәгать мәйданга чыгып, алышырга тотындылар. Шулкадәр алыштылар – тигез – түмгәккә, түмгәкле җирләр карашакка әйләнеп беттеләр. Озак алыша торганнан соң, егет диюне күтәреп алып ыргытып җибәргән иде, дию килеп тезенә кадәр җиргә батты. Диюнең ачуы килеп сикереп торып, егетне тотып җиргә күтәреп бәргән иде, бил кадәр җиргә батты. Соңра егетнең ачуы килеп:

– Юк, бездә алай бәрмиләр, менә болай бәрәләр, – дип, диюне күтәреп алып җиргә бәргән иде, бил кадәр җиргә батты.

Шулай нихәтле алышсалар да, берсен-берсе җиңә алмады. Соңра дию:

– И егет, инде берникадәр алыштык, бер-беребезне җиңә алмадык. Мин бик ачыктым, бераз ашап чыгыйм, – диде.

Егет диюгә:

– Оятсыз, үзең генә ашарга оят түгелме? Мин дә арыдым, хәлем бетте. Мине дә алып кер, – диде.

Дию, риза булып, егетне дә өйгә алып керде.

Диюнең өендә ике өстәл бар иде. Берсенә үзе генә утырып ашыйдыр иде. Икенчесенә килгән кунакларын утыртадыр иде. Дию хатыныннан ашарга аш, эчәргә су сорады. Диюнең ике төрле суы бар иде – берсе хәл кертә торган, икенчесе хәл китәрә торган. Диюнең хатыны, эшне аңлап, диюгә хәл китәрә торган суны, егеткә хәл кертә торган суны салып биргән иде, дию эчүгә бөгелеп төште. Шул ук сәгать дию эшне сизеп, хатынына карап:

– Сез мине бүген харап итәсез икән, – диде.

Үтерергә теләсә дә, егеттән куркып, хатынын үтерергә кыймады.

Соңра дию белән егет, сахрага чыгып, тагын алыша башладылар. Егет диюне күтәреп бер ыргытып бәргән иде, дию башларына кадәр җиргә батты. Шул вакыт егет, алмаз кылычын чыгарып, диюнең тугыз башын тугыз җиргә кисеп ташлады да үзе сарайга керде. Хатын һәм кызлар, бу хәлне күреп, егеткә күп рәхмәтләр укып:

– Бу көнне дә күрәсебез бар икән, – дип, бик шатландылар.

Соңра егет:

– Әйдәгез инде моннан китик, – диде. Аңа каршы хатыны:

– Тукта, монда тагын безнең кардәшләребез бар, аларны коткарыйк, – диде.

Егеткә ачкычларны биреп, сарайларны тикшерергә киттеләр. Бер сарайны ачып җибәргәннәр иде, күрделәр: сарай тулы картлар икән. Бу картлар диюнең гадәтен белеп: «Симезебезне тотып ашар инде», – дип, куркытып кача башладылар. Егет боларның курыкканын күреп:

– И картлар, сез миннән курыкмагыз. Мин дә сезнең кебек адәми затмын. Мин сезне диюнең кулыннан коткарам. Әйдәгез, чыгыгыз! – диде.

Соңра тагын бер сарайны барып ачкан иде, анда карчыклар яталар икән. Алар да куркышын: «Монысы симез, монысы симез», – дип, берсен-берсе күрсәтә башладылар.

Ал арга егет:

– Курыкмагыз, әйдәгез чыгыгыз, мин сезне коткарам, – диде.

Аннан соң бакыр сарайның картлысында янә бер зур сарай бар иде.

Хатын егеткә:

– Инде, егет, диюнең үләксәсен шул сарайга илтеп куйыйк. Ул сарай диюнең тегермәне иде. Ул, шул тегермәндә әлегә хәтле ничә меңнәрчә адәмнәрне тарттырып, азык итеп ашады. Хәзер инде үзе җәзасын күрсен, – диде.

Егет күтәреп киткәннән соң хатын тегермәнне кузгатып җибәргән иде, бераздан соң өстәлләргә кырык табак белән тулы төялгән итләр, ашарга яраклы булып, суганы, борычы сибелеп килеп тезелделәр. Хатын, тегермәнне туктатып:

– Менә инде күрәсез, бу дию ничә еллардан бирле никадәр кешенең башына җитте. Ул болай булыр дип гомерендә бер мәртәбә уйлаганы юк иде, – дип, сарайга кереп ашарга утырдылар. Ашап туйганнан соң егет, үзенең кош ата торган мылтыгын алып, ерак та түгел бер куе урманга кошлар атарга дип, ауга китте. Ләкин егетнең киткәнен берсе дә сизми калдылар.

Егетнең анасы:

– Монда инде бик озак тордык, – дип, тизрәк ашыктырып, кызларны утыртып, машина белән югары күтәрелеп киттеләр. Өч хатыннан берсе дә егетнең кайда калганын белмәделәр.

Бу сарайда берәү дә калмады. Ике көн киткәннән соң һава көймәсен тикшереп карасалар, күрәләр, егет көймәдә юк. Болар кире кайтырлар иде, диюнең нәселеннән берсе очрап һәлак итәр дип куркып, алга таба йөрделәр дә, бер зур шәһәргә җиткәнче берничә чакрым җиргә туктап, алтын вә көмеш; сарайларын җәеп, егетне шул җирдә көтеп калдылар.

Егет бу урманда бераз йөреп, төрле кошлар атып, кесә һәм кәләпүшләренә җиләкләр җыеп кайткач, «хатыннарыма булыр» дип шатланып бакыр сарайга барып керсә, ни күзе белән күрсен, бакыр сарайның эчендә һичкем калмаган.

Ашыйсы килеп, бүлмәләрне карап йөргән чакта, бер кечкенә генә бүлмәгә туры килде. Аның уртасында бер кечкенә генә өстәл торадыр иде. Аның өстендә зәңгәр күк сыман бер әйбер белән бер генә карыш буйлыгында чыбык ятадыр иде. Егет, барып, аптырап чыбыкны кулга алып: «Бу ни эшкә ярый икән?» – дип, күккә бәреп караган иде, моның каршысына бер гыйфрит килеп:

– Ни кушасыз? – диде.

Егет шул ук вакыт, чыбык белән күктә хикмәт барын сизеп, гыйфриткә карап:

– Минем аналарым моннан киткәннәр икән. Мин берүзем калганмын. Инде мине күпме вакытта аналарым артыннан илтеп җиткерерсең? – диюенә каршы, гыйфрит:

– Өч көндә илтеп җиткерермен, – диде.

Егет, моны озаксынып, чыбык белән күккә яңадан суккан иде, гыйфритнең икенчесе, моннан шәбрәге килеп чыкты да:

– Ни боерасыз? – диде. Егет моңа да:

– Минем аналарым артыннан күпмедә илтеп җиткерерсең? – диде.

Гыйфрит аңарга:

– Бер көндә, – дигән иде, егет тагын озаксынып бер сукты.

Өченче гыйфрит килеп:

– Ике сәгать эчендә җиткерермен, – диде.

Егет, шатланып, моның өстенә менеп утырды да, егетне шул вакыт китереп җиткерде. Егет:

– Менә инде мин туры сарайга барып керсәм, килешмәс.

Алар мине кызык иттеләр, тукта мин дә ал арны кызык итим, дип: «Инде син мине туры сарайга илтмә, шәһәрнең читенә илт», – диде.

Гыйфрит, егетнең сүзен тыңлап, шәһәрнең читенә илтеп ташлады да үзе шунда ук юк та булды.

Егет шуннан җәяүләп шәһәргә кереп китте дә бер картның артыннан барып җитте.

– Карт кая барыр икән? – дип, артыннан сынап карады. Карт бер өйгә барып керде. Егет тә аның артыннан керде.

Карт кергәч тә бер шешә эчемлек алып эчте дә чыгып китте. Картның артыннан күрә-күрә егет тә китте. Карт, тагын каранып, калган акчасын алып, яңадан кереп эчеп чыкты. Соңра бер өйгә барып керде. Аның артыннан егет барып керсә, күрде: карт бер итекче икән. Егет картка карап:

– И бабай, син бер яхшы итекче икәнсең. Моннан соң син болай хезмәт итеп тереклек итмәссең. Тик минем бер сүзем бар. Шуны эшләсәң, мин сиңа бер мең тәңкә акча бирермен, – диде.

Карт:

– Кулымнан килерлек булса, мөмкин, – диде.

– Беләсеңме, шәһәрнең читендә ике сарай бар. Шунда минем күреп гашыйк булган бер кызым бар. Син шуңарга яучы бул, – диде. Карт, егетнең сүзен тыңлап, шәһәрнең читенә чыгып сарайга туры китте. Кыз да, бүген үзенә бер кеше киләсен төшендә күреп, сизеп торадыр иде. Шул арада сарайга килә торган картны күреп, аны каршы чыгып алып керде. Карт та егет әйткән кыз шул булырга кирәк дип:

– И кызым, миндә бер кунак егете бар. Ул сине күреп гашыйк булган һәм мине сезгә яучыга дип җибәрде. Инде сез ни дип әйтәсез? – диде.

Кыз картка:

– Ярый. Тик минем калымым бик зур бит. Адәм кулыннан килә торган эш түгел. Әгәр дә булдыра алса, мин аныкы, ул минеке, – диде. – Калымым шул: бер ефәк күлмәк. Аның һич җөе булмасын, өстемә таман гына да булсын. Нечкәлектә бармактагы балдактан үтәрдәй булсын. Кечкенәлектә йомарлагач учка сыярлык булсын. Тагын бер калуш. Аның һичбер кадагы булмасын. Аягыма тап-таман булсын, – диде. һәм үз-үзенә: «Әгәр дә боларны эшли алса, ул минем ирем булыр», – дип уйлады.

Карт:

– Бик яхшы, – дип, кайтып егеткә әйтте. Егет картка:

– Ярый, син шунда торып тор, мин барып алып килим, – дип, сахрага, эт тавышы ишетелмәслек җиргә китеп, кесәсеннән тылсымлы таякны алып күккә бәргән иде, бер гыйфрит килеп җитте.

– И хәзрәт, ни боерасыз? – диде. Егет тә гыйфриткә:

– Әлеге күлмәк белән калушны ничә сәгатьтә табып китерерсең? – диде.

Гыйфрит:

– Өч сәгатьтә табып китерермен, – диде.

Өч сәгать көтүе озак булыр дип, егет икенче кат суккан иде, икенче гыйфрит килеп:

– Бер сәгатьтә табып китерермен, – диде. Егет моңа да разый булмаенча, өченчесен чакырган иде, анысы:

– Ярты сәгатьтә китереп алдыңа куярмын, – диде.

Егет:

– Мин урынымда көтеп торырмын, – дип, гыйфритне эзләргә җибәрде. Гыйфрит урыныннан торып, алтын сарайга кереп, кызның янына килеп, буен-иңен үлчәп, кушылган буенча табып китерде. Егет шул заманда чокырда көтеп утырганда, гыйфрит килеп егеткә күрсәтте. Егет карап, бик ошатып, бик күп рәхмәтләр укып, күлмәк белән калушны алып кайтып, картка китереп тоттырды.

Карт алып, сарайга илтеп, кызга китереп бирде. Кыз алып киеп, үлчәп караган иде, үзе әйткәнчә тап-таман булып чыккан. Бик яратып: «Бу эшләр дию мәмләкәтендә булмаган бер кеше эшли ала торган түгел, шул минем киявем икән, дип, кичкә килсен», – дип, картка вәгъдә биреп җибәрде.

Кич булгач, егет карт белән икәүләп сарайга килеп керделәр. Боларны кол кызлар, аңасы чыгып каршы алдылар. Егет күреп, анасы белән күрешеп, танышып, бик куанышып, шул минутта ашап-эчеп, алтын-көмеш сарайларны бер йомырка ясап кесәгә салып, үзләре шарларына утырып, картка бирәсе акчасын биреп, анасы киленнәренә:

– Инде улым һәркемнән алда менеп утырсын, – дип, әмер бирде. Нәм егетне алдан утыртып, барысы бергә очып киттеләр.

Бераз көннәр яланда очып килгәннәр иде, агасының калган чокырына килеп җиттеләр. Агасы боларның килгәнен күрде, тик кем килгәнен генә белмәде. Болар килеп төшкәннән соң, агасы боларны каршы алып, сөйләшеп, шул ук вакыт аны да шул шарга утыртып шәһәрләренә таба кузгалып киттеләр.

Тагын бераз килгәннән соң, Ак бүренең урманына килеп җиттеләр дә бер бик әйбәт аланга килеп төштеләр. Болар шардан төшеп ашап-эчеп утырганда, Ак бүре боларның килгәннәрен белеп, ул да болар янына килеп җитте. Бик матур егет сурәтенә кэрсл, болар белән килеп күрешкән иде, бөтен кызларның күзләре ут шикелле янып, аңардан күзләрен алмадылар. Шуннан со&gt;; егет, моның Ак бүре икәнен белеп, танышып-күре-шеп, бик ныклап сыйлап, эчереп, Ак бүрегә карап:

– И, дустым Ак бүре, менә сиңа сүзем шулдыр: (өч кызны күрсәтеп) менә болар минем хатыннарым, (янә өчне күрсәтеп) боларын агаларыма багышладым. Шул алтыдан калганнарын-нан үзегезгә ошаган берсен сайлап алыгыз, – диде.

Бүре сайлап алганнан соң, кыз да:

– Бигрәк матур егеткә туры килдем, – дип шатланды, н-Соңра болар саубуллашып янә үзләренең шәһәрләренә очып

киттеләр. Ничә көннәр очып киткәннән соң, бер зур шәһәргә туры килеп, көмеш сарайның хуҗасы – унике башлы диюнең хатыны:

– Минем шәһәрем, – дип, егеткә күп рәхмәтләр укып, үз шәһәренә төшеп калды. Бу хатын шул шәһәрнең патша хатыны иде. Кайтып керүгә, үз патшасы белән күрешеп, бик шатланып үз йортларында тора башладылар.

Янә аз гына очып барганнар иде, тагын бер зур шәһәрнең турына килеп җиттеләр. Тугыз башлы диюнең хатыны бу шәһәрне:

– Бу минем шәһәрем, – дип, егеттән рөхсәт сорап, күп рәхмәтләр укып, төшеп калды. Егет шулай үзенең хатыннарыннан һәм агаларына атаган кызлардан башкасын, үзләренең теләүләре буенча, барысын да азат итеп, бу шәһәрдә калдырды.

Бу шәһәрдән озак бармадылар, үзләренең шәһәрләренә кайтып җиттеләр. Шәһәргә биш: чакрым кадәр калганда, көн кич булгач, инде иртә белән керербез дип, шунда туктап калдылар. Егетнең анасы кесәсенә йомырка ясап салган сарайларны, бакчаларны чыгарып, нәкъ дию шәһәрендәге кебек итеп корды. Хатынның ике улы, үзләренең бүлмәләренә хатыннарын алып кереп, ятып йокладылар.

Шуннан соң егетләрнең анасы тышка чыгып, диюдән алып кайткан балдагын бармагыннан алып, сызгырып җибәргән иде, – җирдәге чүпкә сан бар, гыйфриткә сан юк, – шулкадәр күп гыйфритләр килеп моның катына җыелдылар.

– Ләббәйкә, хәзрәт, ни боерасыз? – диделәр. Хатын боларга:

– Менә бу сарайдан шәһәргә хәтле таң атканчы бер алтын күпер эшләгез. Ул алтын күпернең ике ягыннан ике елга – берсе анда, берсе монда агып торсын. Ул елгалар өстендә күз

күрмәгән, колак ишетмәгән үрдәкләр, казлар йөзеп, бакылдашып, каңгылдашып торсыннар. Елганың ике читендә алмагачлар үсеп торсын. Алмалары пешеп, суга өзелеп төшеп торсын. Аны йөзеп йөри торган кошлар ашап торсын. Ул күпернең өстендә җигүле бер тройка ат булсын. Арбасының көпчәкләре алтыннан булсын. Өстенә утырган чакта селкенерлек булмасын. Ул атларның дилбегәләрен тотучы кеше куркырлык – чуеннан да кара, бер зур мыеклы гыйфрит булсын. Шуларны таң атканчы тәмам итегез, – диде дә үзе йокларга ятты.

Хатын берничә сәгатьләр генә яткан иде, гыйфритләр килеп моның ишеген кактылар. Чыгып караган иде, бар да үзе дигәнчә тәмам булган. Соңра, гыйфритләрне үз юлларына җибәреп, бераз торган иде, таң да атты.

Таң атып яктыргач, патша, урыныннан торып, ишектән чыккан иде, ишек төбеннән сузылып киткән күперне күреп:

– Ах, харап булганбыз икән – ишек төбенә кадәр су баскан, – дип, йөгереп кереп китте дә, вәзирләренә: «Әйдәгез, тизрәк чыгыгыз», – диде.

Вәзирләр чыгып карасалар:

– И падишаһым, ялгышкансыз. Бу – су түгел. Озакламый бер хәбәр булыр. Йә хатының, йә балаларың кайткандыр, – дип, патшаны сөендерделәр. Патша, шатланып үзенең киемнәрен киеп, тәхеткә утырып, көтеп торганда, патшаның хатыны хат язып, гыйфрит аны патшага китереп тапшырды. Хатта болай язылган иде: «Хөрмәтле патша хәзрәтләре, сезгә сәламнәрем бәгъдендә үтенеч шулдыр: аллага шөкер, без исән-сау кайтып җиттек; сәгать унда шушы күпернең башында кардәш-кабилә, мулла-мәзиннәр белән көтеп торыгыз. Шушы гыйфрит сезне безгә кунаклый алып килер».

Сәгать унга кадәр патша, агай-энеләрен җыеп, яхшы киемнәрен киеп, көтеп тора иде, гыйфрит килеп болар янына туктады да:

– Әйдәгез, утырыгыз, – дип, боларны утыртты һәм шул ук минут әлеге алтын сарайга китереп җиткерде.

Патшаның уллары белән киленнәре, боларны каршы алып, бик зурлап, ашатып-эчертеп, аш тәмам булганнан соң, килгән кунакларга кайтырга рөхсәт бирелеп, алар өйләренә гыйфрит арбасына утырып кайтып киттеләр. Монда патша бары мулла-мәзиннәр, уллары белән үзе калып, патшаның кечкенә улы атасына анасын сау-сәламәт алып кайтканын әйтеп һәм аны яңадан никахлап алуын үтенеп, аңа патша да разый булып, шул ук сәгать никах укытып, ун көн уен ясап, тугыз көн туен ясап, тумаган туры бияне суеп, шуның сөяген патша үзенең хатыны белән көн дә тотып кимерә иде, ди.

Шуннан соң патша хатынын үзенең өенә алып кайтып, бергә тора башладылар. Егет янә агаларына дигән кызларына да аларны никахландырып, утыз көн уен ясап, кырык көн туен ясадылар. Агалары да хатыннарын үз өйләренә алып кайтып тора башладылар. Әмма егет үзенең хатыны белән шул сарайда утырып калды. Тыныч кына торган вакытта тугыз башлы диюнең һәм унике башлы диюнең хатыны, егеткә хат язып, хатыннары белән кунаклый килүен үтенделәр. Шул ук сәгать егет, өч хатыны белән, боларга кунакка барып, алар да егетне бик зурлап каршы алып, бик күп бүләкләр биреп, кадерләп кире сараена озатып җибәрделәр. Егет үзенең сараена кайтып, өч хатыны белән үз сараенда рәхәтләнеп тора башлаганнар, ди.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>ejxczcjr23i99twg459uz8bb3df47mf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алпамша</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2320</id>
    <revision>
      <id>4407</id>
      <parentid>4313</parentid>
      <timestamp>2010-11-28T07:14:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4407</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35739" sha1="f3dxatipdpuq3oj5j0lrwfbz04gri67" xml:space="preserve">'''Алпамша'''

(татар халык әкияте)


Алпамша ярлы гаиләдән чыккан бер малай була. Ул бик күп еллар көтү көтә. Көтү көткән вакытында очрый моңа бер кыр казы бәбкәсе. Ул кыр казы бәбкәсе яз башыннан башлап асрый, үзе белән көтүдә йөртә. Көз җитә. Каз булып үскәч, кыр казы бәбкәсе очып китә, көтүчене ташлый бу. «Эх, шайтан алгыры, асрадым, җәй буенча йөрттем, икмәкләр ашаттым, нигә бу мине ташлап китте икән?» – ди Алпамша. Бу бераздан казны оныта: «Китте дә бетте инде бу», – ди.

Көтү көткән вакытта, моңа бер карт очрый. Карт әйтә моңа:

– Алпамша, ди, син үзең бик куәтле малай, ди, менә шул тауда чабыш була шушы көннәрдә, ди, шунда алдан чыккан кешегә патша Сандугач исемле кызын бирә икән, – ди.

– Аның, ди, бабай, ди, шартлары нинди икән? – ди.

– Аның, ди, шарты шул, ди: өч тегермән ташының икесен култык астына кыстырып, берсен кулга киеп тауга менгән кешегә патша кызын бирә, – ди.

Алпамша уйлап та тормый, икенче көнне, көтүен ташлап, ярыш була торган урынга китә. Барып җитә мәйданга. Мәйданда тезелгән булса кирәк йөзләгән халык. Бу да тезелә. Моның кием начар, көтүче булгач, моннан көләләр.

Бервакытны моңа килеп җитә чират. Алпамша ташны тотып алып, берсен икенчесенә китереп бәреп яра да, ике ташны кулына киеп, ярылган ике ташны култык астына кыстыра да тауга менеп китә. Халык: «Юк кына кеше, менеп китте бит», – дип, шаккатып карап кала. Менеп җитә бу тау башына. Патша тау башында була. Ул бик яхшы киемнәр алып менгән була. Ул Алпамшаны киендереп, үзенең янына утыртып алып кайтып китә. Кайталар, ясыйлар туй. Патша ярты патшалыгын бирә. Алпамшага:

– Яртысына мин җавап бирәм, яртысын син кара, – ди. Шуннан берничә генә ай элек Кылтап дигән бер патша

Сандугачка яучы җибәргән икән. Патшага:

– Кызыңны бирсәң бирәсең, бирмәсәң – сугышып алам, – дип әйттергән бу.

Хәзер кыз кияүдә инде, Кылтап патша теләсә нишләсен!

Хәзер Кылтап сугып: ачты. Кылтап патшаның сугыш башлавы турындагы хәбәрне ишеткәннән соң, Алпамша бабасы белән киңәшә:

– Нишлибез? – ди. – Сугышка Сандугач белән икебез барабыз, – ди. Бабасыннан ат сорый: – Бабай, ди, син безгә ат бир инде, – ди.

Бабасы әйтә:

– Әнә фәлән җирдә ике полк кавалерия тора, шуннан үзегез – теләгән атны сайлап алыгыз, – ди.

Хәзер Алпамша белән патша кызы Сандугачны полк торган җиргә алып китәләр. Барып керәләр атлар арасына. Тотыналар ат сайларга. Алпамша, ишектән кергәч тә, атларның койрыгын тартырга тотына. Койрыгыннан тартып җибәрә – атның тиресе суырылып чыга. Бу сарайда яраклы ат табылмый. Икенче сарайга кереп, бер атның койрыгын тартып җибәргән иде, ат селкенеп кенә куйды. Алпамша: «Менә бу ат миңа ярарлык ат икән», – ди.

Хәзер өченче сарайга киттеләр. Анда инде Алпамша Сандугач өчен ат сайлый. Бу һаман шулай эшли, атның койрыгыннан тартып җибәрә – тиреләре суырылып кына чыга. Бераз йөргәч, ябага гына бер ат таптылар, нәкъ менә шул ат түзә торган ат булып чыкты, ди.

Хәзер инде патшаның сараена кайталар. Үзара киңәш ясыйлар. Патша әйтә:

– Музыка белән озатыйк сезне, – ди. Алпамша әйтә:

– Юк, ди, без сугышка музыкасыз гына чыгып китик, – ди.

Шуннан, музыкасыз гына чыгып китәләр. Баралар, баралар болар, бара торгач, Кылтап патша янына барып җитәләр. Хәзер Алпамша Сандугачка әйтә:

– Мин, ди, ничек тә алдап-йолдап бу Кылтап патшаның акбүз атын алырга тиешмен, ди, шул акбүз ат белән мин аны җиңәрмен, – ди.

Хәзер Сандугачны бер җиргә урнаштыра да Кылтап патшаның йоклый торган җиренә китә.

Таң алдыннан кошлар сайрый, шундый бакча эчендә Кылтап патша йоклап ята. Шул вакытта Алпамша аның йоклаган җиренә бара да бер-ике җыр әйтә:

Кылтап агай,

Кылтап агай,

Акбүз атың бирсәң, агай,

Сандугачың үзенә булсын, –

ди.

Шушы җырны ике мәртәбә әйткәннән соң, Кылтап патша: «Акбүз ат жәл түгел миңа. Сандугачны алырга кирәк», – дип уйлап, йокы аралаш:

– Акбүз атым шундый-шундый җирдә булыр, ул таң алдыннан чишмәгә су эчәргә төшәр, ди, үзләре алты ат булыр, ди, менә син аны шул вакытта тотып алырсың, – ди. Үзенең йокы аралаш бу сүзне кемгә әйткәнен белми.

Шул вакытта Алпамша Сандугач янына китә дә, болар кояш чыккан вакытта чишмә янына барып җитәләр. Бер агач төбендә утырып, Акбүз атларны сагалыйлар. Алты Акбүз ат, урман арасыннан килеп чыгып, чишмәдән су эчәргә тотыналар. Шул вакытта Алпамша бер Акбүз атны, тезгененнән тотып алып, имән агачына бәйләп куя. Атлар алтын иярләр белән иярләнгән була, иярләргә алтын кылычлар бәйләп, сугышка хәзерләнгән була.

Акбүз атны Сандугач үзенә ияләндергәннән соң, үзләренең атларын ташлап, Акбүз атка атланып китәләр. Болар берничә көн алдан киткән булсалар да, болардан соң ук гаскәр сахрага чыга. Алпамша әйтә Сандугачка:

– Мин сине алганчы унике көн, алгач унике көн йокламадым, ди, мин бераз йоклап алыйм, ди, әгәр, ди, мин йокыга киткәч, дошман гаскәре килсә, ди, син мине уятырсың, – ди.

Ун гөрәнкәле чүкеч белән бер без бирә: – Менә, ди, мине уята алмасаң, ди, шушы безне алып, минем маңгайга куеп, чүкеч белән сугарсың, мин шул вакытта гына уянырмын, – ди.

Бер заман Кылтап гаскәрләре килеп җитә. Сандугач аптырашта кала, Алпамшаны уятыр иде, үтерермен дип курка. «Тук-тале, ди, мин дошманга каршы үзем барыйм әле», – ди. Акбүз атка атлана да Кылтап гаскәренә каршы китә. Берникадәр кешене кылыч белән чаба. Җегәре беткәннән соң, үзен дә яралыйлар. Шулай да бу тегеләрне куып җибәрә. Тегеләрне куып җибәргәч, Алпамша янына барып ял итә. Кылтапның гаскәрләре барып әйтәләр. «Алар ниндидер көчле сугышчан кешеләр икән», – диләр. Болар хәзер инде Кылтапның үзен алып киләләр. Яңадан Кылтап патшага каршы Сандугач үзе генә китә. Алпамшаны уятыр иде, үтерермен дип курка.

Бик каты сугышканнан соң, Сандугач, авыр яраланып, атасының йортына кайтып китә. Кылтапның гаскәрләре йоклап ята торган Алпамшаны тотып алалар. Акбүз ат та шунда була. Кылтап гаскәрләре Акбүз атны алып кайтып китәләр. Рәшәткәле чуен баз койдырып, Алпамшаны шул зинданга ябып китәләр. Алпамшаны зинданга салгач, Кылтап патша: «Сандугач минеке булыр», – дип уйлый инде.

Кылтап Сандугачның атасына хәбәр җибәрә:

– Хәзер, ди, Сандугачны миңа бирәсеңме, юкмы? – ди.

– Алпамша кайтмыйча, мин бернәрсә дә белмим. Сандугач минем иркемдә түгел, – дип хәбәр итә Сандугачның атасы.

Алпамша егерме дүрт көн тулгач кына уянды. Уянгач: «Мин кайда ятам», – дип уйлады. Хәзер инде моның ашыйсы да, эчәсе дә килә.

Бик әйбәт булып көз көне килеп җитә. Кыр казлары тезелеп очалар. Алпамша уйлый инде: «Тукта, ди, минем тәрбияләп үстергән казым бар иде, ул үтмәс микән?» – ди. Үзе моңланып җырлый:

Кыйгак казлар,

Кыйгак казлар,

Бармыйсызмы

Безнең якка?

Әгәр барсаң безнең якка,

Хат язаем канатыңа.

Казлар арасында очып баручы ятим каз, моны ишетеп, Алпамша янына килеп төшә дә, Алпамша шунда Сандугачка хат яза: «Миңа, ди, бер йөк пешкән икмәк, бер мичкә су җибәр, – ди; үзенең скрипкәсен дә җибәрүен сорап яза. Аннан ары: – Минем, ди, бервакытларны миннән йөз сум акча алган дустым бар иде, аңа әйт, ул килер: ул килмәсә, шөшле биргән бер дустым бар, аңар әйт, ул килер», – ди.

Хәзер кыр казы очып китә дә патшаның балконына – Сандугач янына барып төшә. Хат язылган каурыен йолкып ата да, үзе тиз генә очып китә. Моны Сандугачның сеңлесе күреп кала. Шул вакытта ук апасына кереп әйтә. Апасы белән бергә балконга чыгып, әлеге канатны алып, укып карыйлар. Шул вакытта инде болар Алпамшаның исән икәнлеген, аның нәрсә сораганын беләләр.

Сандугач Алпамшаның йөз сум биргән дустына бара:

– Менә, ди, Алпамша бер йөк икмәк, бер мичкә су сораган, барамсың илтергә? – ди.

– Юк, ди, вакытым юк минем, – ди теге.

Хәзер китә Сандугач Алпамшаның шөшле биргән дустына. Шөшле биргән дусты берсүзсез риза була. Алпамшаның шөшле биргән дусты, бер йөк икмәк, бер мичкә су, скрипкәсен алып, чыгып китә юлга. Бер көн бара, ике көн бара. Бара торгач, барып җитә бу бер сахрага. Чуен зиндан эчендә яткан Алпамша ат аягы тавышын ишетә. Алпамшаның дусты аны күрми, чуен зиндан җир белән бертигез итеп эшләнгән була. Иптәшенең тавышын ишеткәч, Алпамша җырлый:

Дөп иткән,

Дөп-дөп иткән

Аю микән, бүре микән?

Әллә минем

Йөз сум биргән

Дустым микән,

Дустым микән?

Җавап бирүче юк. Шуннан соң Алпамша тагы җырлый:

Дөп иткән,

Дөп-дөп иткән

Аю микән, бүре микән?

Әллә минем

Шөшле биргән

Дустым микән,

Дустым микән?

Шул вакытта теге шөшле биргән дусты:

– Әй, дустым, син кайда? – дип тавыш бирә.

Хәзер, килеп, рәшәткә аркылы гына сөйләшәләр. Иптәше 'икмәкне, суны, скрипкәсен тапшыра да, инде кайтмак була. Бу киткән вакытта, Алпамша берничә сүз әйтә:

– Минем хатынга әйт, ди, мине ике ел көтәр, ике елдан соң тагын ике ел көтәр, ул ике елдан соң тагын бер ел көтәр, ди; әгәр шуннан соң да кайтмасам, үзе теләсә нишләсен, – ди.

Бу биш ел срок куйды. Иптәше кайтып китте. Хәзер ята инде бу. Тамак тук, скрипкә бар. Уйный, тик читлектән генә чыга алмый.

Кылтап Алпамшаны онытмаган икән. Ул үзенең кызына, аннан соң аның белән йөри торган бер карчыкка бер төрле агу бирә:

– Безнең бер дошман бар, менә шушы агуны шул кешенең өстенә алып барып сипсәгез, ди, аның сөяге дә калмый янып бетәр, – ди.

Хәзер Алпамшаны бөтенләй бетерергә телиләр инде.

Кылтап патша әлеге карчыкка агуны биреп, үзенең кызын аңа юлдаш итеп җибәрә. Ат белән берничә чакрым җир киткәч, атны куялар да җәяүләп китәләр. Агуны карчык чиләк белән кулына тота. Киләләр Алпамша янына. Карчык бөтенләй үк сукыр булмаса да, күзе кайткан кеше булса кирәк.

Ярар. Болар килеп җитәләр. Болар зиндан янына килеп җиткәндә, Алпамшаның скрипкә уйнап утырган чагы була. Алпамшаның уйнавын кыз хәйран калып тыңлап тора. Ә карчык ишетми аны. Кыз әйтә:

– Әби, ди, тукта әле, ди, бераз утырып торыйк әле, ди, монда бернәрсә дә күренми, дала бит, болын, – ди.

Болар шулай утыргач, Алпамша җырлап җибәрә:

Алдан килә,

Алдан килә,

Алдагысы көлә килә,

Арттагысы җырлый килә;

Бу нинди гаҗәп

Эшләр бу,

Бу нинди гаҗәп

Эшләр бу? –

ди. Кыз әйтә:

– Әби, ди, монда бернәрсә дә күренми, ди, әйдә, агуны шунда түгик тә әтигә: «Алпамша өстенә сиптек», – дип әйтербез, – ди. Кызның күңеленә уй төшә инде.

Агуны җиргә генә түгеп кайтып китәләр. Кайтып Кылтап патшага: «Агуны Алпамша өстенә сиптек», – дип әйтәләр.

Хәзер инде кыз, карчыкны калдырып, Алпамша янына үзе генә бармак була. Атасыннан рөхсәт сорый:

– Әти, ди, мин сахрага йөрергә чыгыйм әле, ат белән, – ди. Атасы кызга рөхсәт бирә. Кыз атка утырып чыгып китә дә туп-туры Алпамша янына бара. Алпамша белән Кылтап патша кызы сөйләшәләр.

– Син, ди, нишләп ятасың монда? – ди кыз.

– Синең атаңның яхшылыгы аркасында, – ди Алпамша.

– Әгәр, мин сине шушыннан коткарсам, син мине иптәшлеккә алырсыңмы? – ди кыз.

– Алырмын, хәзер үк, атаңның өенә кайтып ук китәрбез, ди. Минем күлмәк-ыштаным череде, әгәр моннан коткарырга уйлыйсың икән, иң элек син миңа күлмәк-ыштан алып кил, – ди.

– Соң мин сине ничек итеп коткарыйм, гаскәр алып килеп коткарыйммы? – ди.

– Юк, – ди, Алпамша әйтә, – гаскәр кирәкми, минем турыда тавышланырга ярамый, ди. Син мине коткарасың килсә, ди, атаңның сандыгында чуен кисә торган бер алмаз бар, ди, син шуны алып килсәң, мине коткара алырсың, ди. Атаң янына керергә бик зур хәйлә кирәк, ди. Атаңның бүлмәсенә кергәндә, ике эт булыр, шуларның берсенең аягына бас, аягына басу белән, ул этләр сиңа ташланырлар, алар синең күлмәкләреңне ертып ташларлар. Син, елап, атаңа кереп әйт: «Шул этләреңне үтерергә булмыймы, сиңа эт якынмы, кызың якынмы?» дип әйт, ди. Атаң, ди, эт янына чыгып киткәч, син атаңның алмазын алырсың да минем янга килерсең, – ди.

Кыз атасы янына кайтып китә. Кайтып, атын туармыйча гына атасы янына керә. Атасының ишек алдында яткан этенең аягына баса. Ике эт бик нык таларга керешәләр. Кыз этләрдән ычкына да, атасы янына үтеп, аның аягына егылып елый. Кылтап патша этләрне кыйнарга чыгып китә. Атасы чыгып китү белән, кыз алмазны ала да, икенче бүлмәгә чыгып, чалбарлар, күлмәкләр җыеп, Алпамша янына китә. Барып җитә. Киңәшләшә башлыйлар.

– Мин сине моннан ничек итеп кенә коткарыйм икән? – ди кыз.

Алпамша әйтә:

– Син, ди, минем чуен зиндан өстенә менеп, рәшәткәне алмаз белән сыз. ди, аннчч соң мин үзем ачармын, – ди.

Кыз берничә мәртәбә алмаз белән чуен өстенә сызганнан соң, Алпамша аягы белән тибеп этеп җибәрә, чуен рәшәткә өчкә-дүрткә ватыла. Алпамша якты дөньяга чыга. Җирдә ятып, моның күлмәкләре, бөтен киемнәре череп беткән була. Хәзер болар кыз белән теге Акбүз атны тоткан чишмә янына юынырга китәләр. Юынып, яхшы күлмәк-ыштан, чалбарлар киеп, Кылтап патшага кайтып китәләр.

Болар ял итмәк булалар. Бераз йоклагач, Алпамша төш күреп, саташып уяна. Бу, төшендә күгәрчен күрә, күгәрченне кулы белән тота, таул вакытта уянып китә: «Нәрсә булыр икән бу?» – дип уйлый да, торып, тышка чыга. Моның тышка чыгуы була, әлеге Акбүз аты кешнәп җибәрә. Алпамша ат янына бара.

– Эх, син, нишләп торасың монда? – ди. Ат телгә килә:

– Сәгать уникеләрдә син әзер бул, мин ике тибү белән ишекне ватармын, син минем ялыма ябышырсың да, без синең белән өйгә кайтып китәрбез, – ди.

Сәгать унике тулу белән Алпамша чыга. Ул арада Акбүз ат

ишекне ватып чыккан була. Патша да, кыз да бернәрсә белми йоклап калалар.

Акбүз ат белән Алпамша Сандугач янына кайталар. Юлда Алпамша уйлый: «Эх, ди, бу төшемә кергән күгәрчен нәрсә булыр икән?» – ди.

Шәһәр читенә кайтып җитә дә, кием-салымнарын салып, Акбүз атны үләнгә җибәрә. (Аның Акбүз атны чакыра торган сигналы бар икән. Ул Акбүз атны үзе теләгән вакытта шул сигнал белән чакырып ала икән.)

Ярар. Бу бит инде үзенең элекке көтүче киеме белән кала. Шәһәргә кереп, бер ирсез карчыкка фатирга төшә. Бу карчыкның өе шәһәр читендә икән. Алпамша карчыктан шәһәр хәлләрен сораштыра. Карчык моннан:

– Син нинди кеше буласың соң? – дип сорый.

– Мин итекче дә, башмакчы да, – ди. Үзенең Алпамша икәнен әйтми. Карчык әйтә:

– Син, улым, бер яңа туфли тегеп бирмәссеңме, менә безнең патша кызын кияүгә биргән иде. Ул кызына туфли тектерергә яхшы оста таба алмый, – ди.

Алпамша:

– Ярый, тегәрмен, – дип, патша кызына туфли тегәргә утырды.

Төне буе утырып, бу бер бик яхшы туфли тегеп куйды. Иртә белән торгач, бу карчыкка сөйли:

– Мин бер төш күрдем, төшемдә бер күгәрчен тоттым, шул нәрсә булыр икән? – ди.

Карчык әйтә:

– Хатының бармы? – ди.

– Бар иде дә, кайда икәнен белмим, мин фәлән шәһәрдә идем, ул фәлән шәһәрдә иде, – ди.

Үзенең патша кияве икәнен яшерә. Карчык моның төшен юрый:

– Синең хатының бала таба торгандыр, балаң ир бала булырга тиеш, – ди.

Иртә белән торалар, карчык белән чәй эчәләр. Шул вакытта мылтык аткан тавыш ишетелә. Алпамша карчыктан сорый:

– Бу ни, бу, әллә сездә сугыш барамы? Бу нинди мылтык тавышы? – ди.

Карчык:

– Юк, улым, ди, монда патшаның Алпамша дигән бер кияве бар иде, ул мин батыр, дип, патшаның кызын алдап алган иде дә,-аңа һәйкәл салганнар иде, хәзер шуның һәйкәлен ваталар, – ди.

Алпамша хәзер уйлап ала: «Эх, миңа хәзер монда тормыш беткән икән!» – ди. Карчык:

– Патша кызын кияүгә бирәләр, менә шушы бер-ике ай

эчендә туй була, – ди.

Шуннан Алпамша әбигә әйтә:

– Менә шушы туфлине мин патша кызына бүләк итәм, ошатсалар, алырлар; товарын ошатмасалар, үзләренең яхшы товарларын бирерләр, тагын да яхшырак туфли тегеп бирермен, – ди.

Әби, туфлине алып, патша кызы янына китә, күрсәтеп кайтырга бара инде бу.

Барып керә, туфлине күрсәтә.

– Менә бездә бер итекче бар, ди, менә шушы туфлине шул текте, әгәр ошаса, ди, тагын тегеп бирермен диде, – ди.

Патшаның хатыны, кызы – барысы караганнан соң, туфлине бик ошаталар.

– Ярар, үзе безнең янга килсен, әнә безнең аерым өебез бар, шунда кызның үз аягына карап тегәр, – ди патша хатыны.

Карчык әйтә:

– Юк, ул бик ярлы кеше, ул монда килмәс, аның өс-башы да юк, сез товар биреп кенә җибәрегез, – ди.

Тегеләр товар биреп җибәрәләр дә, Алпамша өйдә генә эшли. Карчык алып барып күрсәтә, аяк киемен бик яраталар, хакын да бик яхшы түлиләр.

Берәр айдан туй булырга тиеш. Әби моны Алпамшага кайтып әйтә:

– Фәлән көнне туй була, син бик яхшы кеше икәнсең, туйга бар, туйда барлык кешене сыйлыйлар, сине дә сыйларлар, бер рюмка аракы да бирерләр, – ди.

– Әй, әби, мин ярлы кеше, мине кертмәсләр, сакчылар мине җибәрмәсләр, киемем дә юк, – ди Алпамша.

Әби әйтә:

– Юк, улым, туй вакытында кертерләр, әйдә, мин дә барам, бергә керербез, – ди.

Теге хәерче булып, капчыгын күтәреп китә. Юлда барганда, Алпамша үзенең һәйкәленә карый, аны ватып бетергәннәр.

Болар патшаның капка төбенә барып җитәләр. Алпамша, ипи сорап, патша йортына керә. Керү белән, үзенең хатыны Сандугачны күрә, Сандугачның сеңлесен күрә. Тегеләр кием тегеп утыралар. Сандугач моны күргәч, бик ачулана:

– Нигә син тап-таза башың белән хәер соранып йөрисең? – ди.

– Мин күргәннәрне күрсәң, син дә хәер сорашып йөрер идең, – ди бу. Бер дә куркып тормый тегеннән.

Сандугач чәй тәлинкәсе белән моның капчыгына он сала. Он капчык төбенә дә төшеп җитми, капчыкның кырыйларына ягылып бетә.

– Син юкка гына он салдың, минем карын ач, миңа ипи биргән булсаң, яхшы булыр иде, – ди.

Моңа ярты ипидән кимрәк ипи китереп бирәләр. Бу капка төбенә чыгып җитми, ипине ашап бетерә.

– Эх, ди, патша кызы була торып, бөтен ипи дә бирмәде, тукта әле, мин тагын кереп сорыйм әле, – ди.

Сандугачның сеңлесе моны таныгаң күк була:

– Бу, ди, безнең җизни түгел микән, ди; моның гәүдәсе бик охшый, – ди.

– Кайсы җизнәң? – ди, Сандугач.

– Алпамша җизни, – ди сеңлесе.

– Син аның берәр билгесен беләсеңме? – ди, тутасы әйтә.

– Безнең җизнинең каш арасы бер чирек булыр, ә башында мөһере булыр, минем күргәнем бар, – ди.

Шуннан Сандугач әйтә:

– Ярар, әнә ул тагын кереп килә, ул кергәч, мин аңа ипи биргән булып, ипине төшереп җибәрермен, шул вакытта син аның бүреген сугып төшер, шунда без аның башындагы мөһерен күрербез, – ди.

Озак та үтми, Алпамша килеп керә. Сандугач моңа бер бөтен ипи китереп бирә. Теге тотам гына дигәндә, Сандугач ипине идәнгә төшереп җибәрә. Алпамша ипине алыйм дип иелгәндә, сеңлесе моның бүреген кагып төшерә. Шул вакытта инде моның Алпамша икәнлеген күрәләр. Моңар бер сүз дә әйтмиләр. Алпамшаны аталарының туй ясап, эчеп утыра торган бүлмәсенә алып чыгалар. Шунда чыгарып утырталар.

Атасы әйтә:

– Моннан элек бер көтүчегә барган идең, тагын да көтүче таптыңмыни? – ди.

Патшаның кызы Алпамша янына сакчылар куйдыра: «Чыгармагыз моны», – ди. Алпамшаны моннан чыгармаска уйлыйлар инде болар. Сандугачның атасы, анасы бер бүлмәгә кереп китәләр. Шунда яшь кияү дә була. Бүлмәгә кергәч, Сандугач аталарына әйтә:

– Минем элекке иптәшем Алпамша кайткан, мин әле яңа иптәшем белән кушылмаган да, кушылмыйм да, минем Алпамшадан бер малаем да бар, – ди.

Патша әйтә:

– Юк, ди, бу безнең кияү түгел, ди, безнең кияү мондый түгел иде, ди, әгәр ул минем кияү икән, Алпамша икән, ул вакытта ул үзенең һөнәрен күрсәтсен, – ди.

Чыгалар да Алпамша янына, моны Алпамшага әйтәләр. Алпамша әйтә:

– Минем һөнәрем бар, мин сезгә һөнәремне күрсәтермен, ди. Менә минем Акбүз атым бар, ул хәзер килеп җитәр, ул минем атым гына түгел, Сандугачның да аты. Ул килеп җитү белән, без Сандугач белән аңа атланып шәһәр эченнән үтәрбез. Без шәһәр урамыннан барганда, безнең арттан тәрәзәләр коелып калыр; менә минем һөнәрем шул булыр, – ди.

Тышка чыга да сызгырып җибәрә. Акбүз аты килеп җитә. Сандугач Акбүз атны алтын иярләр белән иярләргә куша. Атны иярлиләр, икесе атланып чыгып китәләр. Болар китү белән, боларның атларының басып баруына түзмичә, тәрәзә пыялалары коелып кала.

Болар Алпамшаның һәйкәле янына барып җитәләр. Һәйкәл янында Алпамшаның элек куеп калдырган мылтыгы бар икән. Аның авырлыгы җиде батман икән, ә мылтыкны мондый кешедән утыз-кырык кеше генә күтәрә ала икән. Болар барып җиткәндә, патшаның солдатлары моның памятнигын атып, ваттырып яталар икән.

Барып җитү белән, Алпамша солдатларга әйтә:

– Туктагыз, бу мылтыкны алай атмагыз, мин моны үзем атып карыйм әле, – ди.

Берүзе барып, мылтыкны күтәреп ала да үзенең һәйкәлен җимереп ятучы кешеләргә ата, аларны кырдыра. Сандугач карап тора. Алпамша мылтыгын күтәреп аткач, халык инде Алпамшаның кайтуына ышана.

Алпамша белән Сандугач патша йортына кайталар. Сандугачның яшь кияве, Алпамшадан куркып, башын иеп чыгып китә. Көтүче Алпамша батырлыгы аркасында җиңеп чыга. Сандугач белән Алпамша яңадан бергә көн итә башлыйлар.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>f3dxatipdpuq3oj5j0lrwfbz04gri67</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтын алма</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2321</id>
    <revision>
      <id>4406</id>
      <parentid>4314</parentid>
      <timestamp>2010-11-28T07:14:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4406</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30228" sha1="p985frps8sx4gjosrucuw50ch2az0dv" xml:space="preserve">'''Алтын алма'''

(татар халык әкияте)


Бер патшаның алтын алма үстерә торган бакчасы бар. Ул алтын алма ел да саен булмый, өч елда, ун елда бер генә була икән. Алтын алма бит ул, мондый гына түгел. Бу патшаның, мин сиңайтим, өч малае бар. Бик зур патша бу. Бу патша, мин сиңайтим, алтын алма җиткәч, каравылчы куйды. Алтын алманы патша санап карый, ике алмасы югалган була. Каравылчы алманы югалтты бит. Патша каравылчыны кулга алды, дүрт елгамы, биш елгамы төрмәгә япты.

Патша хәзер җыелыш җыйды инде, бөтен халык, мин сиңайтим, кем, ди, шушы алманы урлатмаса, без аңа ярты патшалыкны бирәбез, – ди.

Ярый, патшаның өч малае бар, патша малайлары әйтә инде хәзер:

– Без, ди, патшалыкны чит кешегә бирмибез, без үзебез каравыл торабыз, – ди.

Патшаның олы малае каравыл тора башлый алмага. Бу малай таң беленгәнче бер дә йокламады. Таң аткач, алманы санады да, ятып йоклады. Йокыдан уянгач, алманы яңадан санап карады, элек икәү юк иде, хәзер өчәү юк. Патша малае куркып чыгып качты. Патша йокысыннан торгач, алманы үзе санап карады. Тагын бер алма юк, малай да юк. Патша бик гаҗәпкә калды да яңадан җыелыш җыйды.

– Кем дә кем алманы урлатмаса, ярты патшалыкны бирәбез, – ди. Каравыл торучы юк. Хәзер кермиләр, куркалар. Патшаның уртанчы малае тормакчы булды.

– Без өчәү бит, ди, патшалыкны кешегә бирмибез, – ди. Патшаның уртанчы улы тора хәзер каравылда. Бу хәзер кичтән таң беленгәнче торды, алманы урларга килүче булмады. Таң беленгәч, ятып йоклады бу. Уянгач санап карады, тагын бер алма юк. Моннан соң бусы да чыгып качты. Алма да юк, малай да юк хәзер. Патша йокыдан торды да алманы санады: алма да юк, малай да юк.

Хәзер патша бик гаҗәпкә калды бу эшкә. Үзенең кулы астындагы һәркемне – олыны-кечене җыйды бу. Җыйды да бу, мин сиңайтим, халыкка бу хәлләрне сөйләде: малайлар да юк, алма да юк, дип. Бу патша хәзер гомуми халыктан каравылчы сорый. Беркем дә каравылчы булмый, һәркем курка моннан: алманы урлыйлар бит.

– Без, ди, патша әйтә, алманы урлатмаган кешегә ярты патшалыгыбызны бирәбез, – ди.

Моңар риза булмыйлар. Патшаның кече малае әйтә:

– Без, ди, патшалыкны кешегә бирмик инде, ди, мин үзем керәм, алманы урлатмыйм, каракны тотам, – ди.

Патша бу сүзгә ышанмый:

– Мин торам, ди, миңа үзем сораган әйберне генә эшләтеп бир, – ди. Бу бик нык сөйләшә.

– Миңа унбиш потлы гер ташы койдырып китерт, ди, үземнең исемем булсын, синең исемең булсын гер ташында, – ди. Патша малае бик зур куәт иясе инде.

Патша гер ташын койдыртып китерде малайга. Әүвәл егет гер ташын, нык микән дип тез башына сугып карады. Тезенә бернәрсә дә булмады. Аннары сукты ташка, таш тузаннар булды, гер ташына бернәрсә дә булмады. Шуннан сукты алмагачка, – алмагач мондый алманыкы түгел бит, – алмагачка да бернәрсә дә булмады.

Шулай итеп, патшаның кече малае тора башлады хәзер, мин сиңайтим. Ул тегеләрчә тормый. Ул алмаларны санады да ятып йоклады. Таң беленгәч торды да бу алманы тагын санады, алма шул дүртәү юк көенчә. Кызарып кояш чыга башлагач, мин сиңайтим, бер кош килә моңа. Очып килә, үзе адәм сурәтендә, үзе – кош. Бик зур бу. Очып килә дә алмагачка куна бу. Алмагачка куна да алманы ала башлый. Алманы ала башлагач, гер ташы белән җибәрде егет, гер ташы барып тиде дә, егылып төште бу кош яраланып. Алтын алманы ала алмады. Егылып төште дә кош, кеше сурәтенә кереп, йөгерә башлады. Моның артыннан, унбиш потлы гер ташы тотып, егет тә йөгерде.

Йөгерә торгач, урманда моның олы абзыйсы туры килде.

– Менә безнең алманы урлаган бурны тоттым, йөгерик, – ди бу. Болар хәзер икесе бергә куалар инде. Киттеләр, баралар иде, туры килде уртанчы абзасы.

– Әйдә, алма бурын тоттым, – ди. Болар хәзер өчәү йөгерәләр инде алма буры артыннан. Бик күп җирләрне узгач, алма буры кереп китте бер тишеккә. Ул зур юл икән, шомарып беткән. Болар калдылар шунда. Менә, мин сиңайтим, бер болан йөри шунда. Боланны тотып алдылар да болар суйдылар. Тиресен тунадылар да, нечкәләп телеп, шуны ялгадылар беткәнче. Ялгап бетергәч, бу җир астына җитәр-җитмәс кенә булып калды. Хәзер патша малайлары киңәш итә. Олы малае әйтә:

– Мин төшәм, – ди. Уртанчы малае:

– Мин төшәм, – ди.

Теге унбиш потлы гер күтәреп килгәне әйтә:

– Сезне төшереп булмый, сез бернәрсә дә булдыра алмыйсыз, – ди. Бу хәзер, мин сиңайтим, унбиш потлы гер ташын тотып йөгергән малай үзе төшмәкче була:

– Төшәм, ди, бурны үтерәм, – ди.

Бу хәзер төшеп китте. Төште бу. Төшеп китте дә бу як-ягына карана: өч якка киткән юл чаты бар. Өчесенә дә язу кадакланган. Берсенә «үлем юлы» дип язылган, берсенә – «туклык», тагын берсенә «ачлык юлы» дигән. Бу китте «үлем юлы» дип язып куйган юлдан. Кереп китте дә барып җитте бу бер зур йортка. Утыра бик матур бер кыз. Ул кыз белән сөйләштеләр. Кыз әйтә:

– Каян килдең син, ничек килдең син? – ди, гаҗәпсенә моның килүенә.

Бу патша малае әйтә:

– Мин шундый юл белән килдем: безнең алтын алма бар, шуны берәү урлый, мин шул алтын алма буры артыннан аны үтерергә килдем, – ди.

Аңарга каршы бу кыз әйтә:

– Безнең патша, дию патшасы, каядыр барып яраланып кайтты, алманы урлаганын белмим мин аның, ди, ул хәзер фельдшерга китте, – ди.

Малай әйтә:

– Безнең алманы урлаган шул инде ул, мин үтерәм аны, ди, мин яраладым аны, – ди.

Бу кыз әйтә:

– Без җир астындагы бөтен бакыр хәзинәсенә патша булып торабыз, ди, дию безнең патша ул, – ди.

Бу кызга әйтә егет:

– Мин ул диюегезне барыбер үтерәм, – ди.

Бу кыз аның үтергәненә әйбер әйтми. Кыз аңа диюнең эшләпәсен каплап, бер кысрыкка китереп, дию кайтып узганчы яшереп тора. Кыз әйтә:

– Дию кайтып ятты, ди, диюнең башын куеп яткан җире дә таш, кулын куеп яткан җире дә таш, ди. Син аңа кереп бер генә сук, ул таралыр да китәр, ди. Ул таралуын таралыр, тик таралгач, тагын җыелыр, ди, җыелгач сиңа: «Егет тагын бер сук», – дип әйтер, син бүтән сукма, җитте шушы дип кенә әйт, ди. Син шулай дип әйткәч, тагын таралып җыелыр, тагын сук дип әйтер, син җитте дип әйт. Тагын чәчелеп китәр ул, – ди.

Егет керде инде, мин сиңайтим, җибәрде гер ташы белән. Җибәрүгә диюнең башы тузан булып чәчелеп китте. Әйе, диюнең башы, кыз әйткәнчә, тагын җыелды.

Башы җыелгач, дию әйтә:

– Егет, тагын бер сук, – ди.

Егет әйтә:

– Җитте инде сиңа шушы, – ди.

Егет болай дигәч, диюнең башы тагын таралды, тагын җыелды, баш булды да, мин сиңайтим, тагын моңа әйтте:

– Тагын сук, – дип.

Егет:

– Җитте шушы, – ди.

Җитте шушы дигәч, таралып китте моның башы. Диюдән кан ага башлады. Кан бу егетнең тубыгына җитте. Теге кыз әйтә моңа:

– Егет, чык инде, ди, хәзер дию үлде инде, – ди.

Үтерде бу дию патшасын. Кыз сөйли моңа хәзер:

– Мин, ди, җирдәге бөтен бакыр хәзинәсенең патшасы булып торам. Мин сиңа диюне үтергәнлегеңә мөһер бирәм. Ул бакыр мөһердә синең диюне ничек үтергәнлегең язылган булыр, ди. Син шул мөһерне югалтма, ди, үзеңә кирәк булыр, – ди.

Хәзер бу егеткә тагын әйтә инде кыз:

– Минем түти бар, ди, ул җирдәге бөтен көмеш хәзинәсенә патша булып тора, ди. Син аңа шушы мөһерне күрсәтерсең, диюне үтергәнлегеңне әйтерсең, ул сиңа шушының шикелле итеп көмеш мөһер бирер, – ди.

Бу көмеш патшасына бара:

– Мин сезнең патшагызны үтердем, – ди.

Теге кыз бакыр мөһерне укып карый. Монда диюнең ничек үтерелүе, алма урлавы – барысы да язылган. Кыз хәзер моның кулына көмеш мөһер бирде. Анда, бакыр мөһердәгечә, барысы да язылган. Бу кыз әйтә:

– Безнең җирдәге бөтен алтын хәзинәсенә баш булып торучы түтиебез бар. Ул сиңа алтын мөһер бирер, нишләргә кирәген дә әйтер, – ди.

Егет хәзер алтын патшасы булып торган кызга бара. Кыз мөһерләрдән карый, барысын да күрә инде. Бу хәзер моңа алтын мөһер бирә. Егеткә әйтә теге кыз:

– Хәзер безнең патша бетте инде, син безне моннан алып чык, – ди.

Егет, алып чыкмакчы булып, боларның өчесен дә алып китте. Моның кулында өч мөһер инде, хезмәте югала торган түгел.

Болар чыга торган юлга килделәр. Тегеннән патша малайлары бау төшерделәр. Иң элек мендерделәр бакыр патшасының кызын. Патша малайлары моны күргәч:

– Миңа да миңа, – диләр инде. Тик егет түбәннән кычкырды:

– Тагын җибәр бауны, – ди. Тагын җибәрделәр бауны. Хәзер мендереп җибәрде бу көмеш патшасының кызын. Моны да тартып алдылар, монысы менгәч, тагын, мин сиңайтим, ызгыш-талаш китте. Бусы бигрәк тә матур бит. Тагын җибәрделәр моңа бауны. Егет мендереп җибәрде алтын патшасының кызын. Бик матур кыз инде бу. Бу чыккач, патша малайлары арасында тагын ызгыш-талаш китте: «Бусы миңа, бусы миңа», – дип. Болар хәзер бөтенләй калдырып китәләр инде егетне, алмыйлар. Өч кызны алдылар да киттеләр. Кызларга энеләренең монда калганын әйтергә кушмыйлар инде. Болар кайткач әйтәләр:

– Алманы урлаган диюне без тоттык, аны үтердек, менә шундагы патша кызларын коткардык, – диләр.

Ярар, бу егет калды бит инде җир астында. Язуны укып карады да, хәзер ачлык юлы белән китте. Барадыр иде, бер зур йортка барып җитте. Бер сукыр карчык белән сукыр карт кына бу йортта, башка беркем дә юк. Егет сукыр карчык белән сукыр картка әйтә:

– Сез ялласагыз, мин сезгә хезмәткә керәм, – ди. Сукыр карчык белән сукыр карт әйтәләр:

– Без сине ялларбыз, бик яхшы хезмәт итәрсең, безнең сүзне тыңларсың, – диләр.

Бу әйтә:

– Мин сүзегезне тыңлармын, яхшы хезмәт итәрмен, – ди. Боларның мал-туары күп икән. Егетне хәзер көтүче итәләр.

Сукыр карт өйрәтә:

– Син, улым, ди, уңга киткән юлга да барма, турыга киткән юлга да барма, син, ди, сулга киткән юлга бар, ди. Тегеләре безнең җир түгел, дию патшасының җире, – ди.

Мал-туарны алып чыгып китте бу. Картның барма дигәненә карамады, туры юлдан китте. Бара торгач, әллә нинди баткаклык җиргә барып чыгып, моның сыерлары баткалап узды да, аннары дию патшасының иген басуына барып чыкты бу. Моңа каршы бер каравылчы килгән иде, ул каравылчыны бәреп үтерде дә башын капчыкка салды – эзләү юк, сорау юк. Кич булды да малларын алып кайтты. Малларының чит җиргә барганын картлар сыерларының пычрагыннан ук белделәр:

– Син ялгыш дию патшасының җиренә чыккансың, безне гаепле итәрләр, төрмәгә ябарлар, – дип, бик курыкты болар.

Егет аларга:

– Курыкмагыз, бернәрсә дә булмас, – ди. Дию патшасын үтергәнен әйтми әле.

Икенче көнне бу тагын алып чыгып китә малларны. Карт ачулана:

– Малларны кеше җирендә йөртсәң безнең башны бетерерсең, – ди.

Бу һаман курыкмаска куша. Хәзер, мин сиңайтим, икенче көнне дә малларны алып кайта. Карт тагын да ачулана:

– Син, чит патша җиренә кереп, безгә зур түләүләр, зур штрафлар салдырырсың, – ди.

Хәзер бу өченче көнне әйтә теге картка:

– Сез, бабай, ник сукыр булдыгыз, ди, сезне терелтергә дәва юкмы икән соң? – ди.

Карт әйтә:

– Моңа дару бар барын, ди. Син уңга да китмә, сулга да китмә, туры юлдан бар. Бер зур йортка барып җитәрсең. Ул йорт астыннан ике чишмә чыгар, аның берсе үле су, берсе тере су булыр. Без шул тере су белән юынсак, әүвәлгедән дә матур булып терелербез, күзләребез ачылыр иде, – ди.

Бу егет, мин сиңайтим, картка әйтә:

– Мин, бабай, бүген малларны алып барыйм инде, тере су алып кайтыйм да сезне терелдерим, – ди.

Бу хәзер гел үзе генә китте. Зур йортка барып җитте. Йорт астыннан ике чишмә чыгып тора. Моның берсе үле су, берсе тере су. Анда каравылчылар бар иде. Каравылчыларны бәреп үтерде дә тере судан су алды, битен юды: әүвәлгедән дә әйбәтрәк, матуррак егет булды. Суларны тутырып алды, мин сиңайтим, икесен дә.

Кайтырга чыкты. Кайтып килә иде бу, моның кайткан юлында кеше дә түгел, агач та түгел, шундый нәрсәләр бар. Бу боларга гаҗәпсенеп, берсенең тамырына пычак тидереп караган иде, кан чыкты. Шул канга тере суны тидергән иде, бу агач солдат булды. Солдат болай ди:

– Без, ди, бу сукыр картның гаскәре, бу сукыр карт безнең патшабыз иде. Дию патшасы аны сукырайтты. Менә мондагы агачлар барысы да патшаның гаскәрләре, аларны дию сихерләп шулай итте, – диде.

Бу егет әйтте:

– Мин дию патшасын үтердем, бетте ул хәзер дию, – диде. ; Болар хәзер солдат белән икесе агачларга тере су тидереп

йөриләр, тидергән берсе солдат була. Шулай итеп, монда бер полк гаскәр терелде. Гаскәр белән болар инде, мин сиңайтим, сукыр картка киттеләр. Моны ишеткәч, сукыр карт куркып качты. Бу барып керде. Карчык әйтә:

– И улым, харап иттең син безне, – ди.

Егет әйтә:

– Юк, әби, курыкма, бу сезнең үзегезнең гаскәрегез, ди, мин сезгә тере су алып кайттым, юыныгыз, – ди.

Болар юындылар. Болар хәзер әүвәлгедән дә матуррак булып терелделәр. Егет әйтә:

– Мин дию патшасын үтердем, – ди.

Тегеләргә мөһерләрен күрсәтә. Шунда дию патшасының үтерелгәнлеге язылган. Бу патша хәзер әйтә:

– Син, ди, бу җиргә патша булып тор, дию патшасы урынына, – ди.

Егет әйтә:

– Юк, ди, мин патша булмыйм, мин үзем патша малае, ди, мине бу җирдән чыгаруыгызны үтенәм мин, – ди.

Хәзер моңа карт әйтә:

– Без сине чыгарырбыз чыгаруын, ди, нәрсә белән разый итеп чыгарыйк икән соң? – ди.

Егет әйтә:

– Миңа сезнең бернәрсәгез дә кирәк түгел, ди, мине чыгарыгыз гына, – ди.

Бу карт әйтә моңар:

– Менә сиңа алты колачлы ала бия. Син шуңа, «алты колачлы ала биям», дип әйтсәң, ул синең дөньяда нинди мохтаҗлыгың бар, һәммәсен дә үтәячәк, ди. Син, ди, атка атлангач, «алты колачлы ала биям», дисәң, күз ачып йомганчы, үзегезнең җирегездә булырсың, – ди.

Егет алты колачлы ала биягә менеп атланды. Күзен ачып йому белән, үзенең җиренә чыккан булды. Үзләренең шәһәрләренә кайтып җиткәч, иң кырыйдагы бер тегүчегә керде бу. Тегүчеләргә әйтә:

– Мин сезгә ялланып үтүк кыздырып-нитеп торыйм, – ди. Тамак ялына керә инде бу шунда.

Патша туйга хәзерләнә икән. Ул малайларына тегеннән кайткан кызларны алмакчы була. Бу кызлар тегендә киеп йөргән киемнәрен сорыйлар икән:

– Шундый киемнәр булмаса, бармыйбыз, – диләр икән. Болар сораганны, мондый киемне бер тегүче дә тегә алмады. Патша бу тегүчеләргә килде. Патша малае әйтте тегүчеләргә:

– Патша тегү тектерергә килгәч, иң элек сез ул китергән әйбердән үзегезгә нинди кием кирәк, шуны тегеп киегез, – ди.

Патша килә боларга. Китергән бер әйбердән үзләренә тегәләр болар. Егет хәзер әйтә:

– Сезгә кием җиттеме хәзер? – ди. Тегеләр әйтәләр:

– Безгә бер кат булды инде, – диләр.

– Сез, ди, патша килгәч, акчаны куркып сорамагыз, хезмәт хакын икеләтә-өчләтә сорагыз, – ди.

Хәзер бу әйтә алты колачлы ала биягә:

– Хәзер син, ди, көмеш патшасының, бакыр патшасының, алтын патшасының үзләренең тегендәге киемнәрен китер, – ди. Алты колачлы ала бия алып кайтты тегеләрнең киемнәрен. Кайтарып элеп куйды. Хәзер патша килүгә өч кызның өч киеме әзер. Бик яхшы инде болар. Патша боларны алып кайтып күрсәтә инде. Кызлар киемне яраттылар, егетнең кайтканын сизделәр болар. Моны башка кеше алып кайта алмый бит инде. Хәзер патша туй ясый, кызлар кием булгач, бармакчы булалар булуын, шулай да бару әле ике төрлерәк.

Әзерләнәләр, җыялар халыкны. Бу кызлар һаман:

– Килмәгән кеше бар, – диләр. Алты колачлы ала биядән сорый егет:

– Мине туйга алып китәрләр микән? – ди. Алты колачлы ала бия әйтә:

– Сине килеп алырлар, синнән башкага теге кызлар кияүгә бармый, ди. Син, ди, киемле дә булып барма, киемсез дә булып барма, җәтмә сыманрак нәрсә киеп бар. Синең атаңның бер эте бар. Шул этне алып кереп, бер телем икмәк бир дә артына тибеп чыгарып җибәр, – ди.

Теге кызлар һаман:

– Килмәгән кеше бар әле, – диләр. Шуннан әйтәләр тегүчеләргә:

– Сездә бер тегүче малай бар иде, ул килдеме? – диләр.

Тегүчеләр әйтә:

– Килмәгән әле, – диләр. Хәзер, мин сиңайтим, патшаның килен буласы кызлары җибәртеп алдыралар бу малайны.

Бу малай киемле дә түгел, киемсез дә түгел булып килде. Киемнәрен астына салып, бер телем икмәк тә алып килде. Патшаның этен алып керде дә бу артына тибеп куып чыгарып җибәрде. Бөтен мәҗлес шаккатты моңа. Бу егет яхшы киемнәрен киеп кереп утырды да, теге кызлар барысы берьюлы эчемлекләрен китереп бирәләр моңа. Туйга җыелган халык бик гаҗәпсенде. Монда чит патшалар да бар бит инде.

Бер патша әйтә:

– Нинди патшалар килде, бу кызлар берсен дә болай сыйламадылар, бу егет килеп керүгә, өчесе берьюлы эчемлек китереп бирделәр. Бу нинди кеше аралау? – ди, үпкәлисе килә инде тегенең.

Аңарга җавап бирә алтын патшасы булып торган кыз:

– Сез, ди, моңа шаккатмагыз, ди, бу егет дию пәриен үтереп, шушы кадәр җирләрдән безне коткарып алып чыкты. Бу безнең аталарыбыздан, аналарыбыздан кадерлерәк кеше. Бу әйтмәсә, без патша малайларына бармыйбыз, – ди.

Хәзер бу егет әйтә:

– Мин, ди, бу кызларны нинди азаплар күреп алып чыктым, ди. Мин болай азап та күрмәс идем, абыйлар мине шушы кызлар белән бергә чыгарсалар, ди. Мине чокырда калдырып кайтып киттеләр. Алтын алма бурын үтерүче мин, ди. Болар тугайчылык итмәделәр, ди. Мин, ди, алар шикелле катылык кыйлмыйм, алтын патшасы булып торган кыз миңа, көмеш патшасы булып торган кыз абыйга, бакыр патшасы булып торган кыз кече абыйга. Шулай булганда, туй ясарга риза булам, – ди.

Моңа патша бик ышанмый. Егет өч мөһерен чыгарып салды: алтын мөһерне, көмеш мөһерне, бакыр мөһерне. Мөһердәге язуларны бөтенесе укып карадылар. Дөрес, дию патшасын үтергәнлеге язылган. Атасы моннан соң да ышанмый. Моңар тегүчеләрдәге унбиш потлы гер ташын китерделәр, анда аның үзенең дә, улының да исеме язылган. Патша шуннан соң гына ышанды. Бу туйны ясап, өч кыз өч малайга булды. Патша урынына кече малай калды.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>p985frps8sx4gjosrucuw50ch2az0dv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтын балык</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2322</id>
    <revision>
      <id>4405</id>
      <parentid>4315</parentid>
      <timestamp>2010-11-28T07:13:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4405</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20927" sha1="iy398alyb2iry6fqzoztendssiwis7b" xml:space="preserve">'''Алтын балык'''

(татар халык әкияте)


Әүвәл заманда бер фәкыйрь кешенең бердәнбер улы булган. Бу егет күлгә ау салып, балык тотып, ата-анасын шуның белән туйдыра торган булган.

Көннәрдән бер көнне бу егет күлгә ау салган. Моның авына эләккән, ди, алтын балык. Алтын балыкны егет өенә алып кайткан. Бу егетнең алтын балык тотып кайтуын патша ишетеп, егетне үз янына чакыртып ала да:

– Йә, улым, син алтын балык тоткансың, – ди.

Егет әйткән:

– Тоттым, – дигән.

– Ул балыкны миңа китереп бир, – дигән патша.

Егет, теләсә-теләмәсә дә, балыкны патшага китереп биргән. Патша, бер зур тазга су салдырып, балыкны шул таз эченә җибәрткән. Алтын балык суда йөзеп йөри башлагач, бөтен бүлмә яп-якты булып тора икән, ди. Патша таздан күзен алмый, туктаусыз шуңа карап утыра, ди.

Балыкчы егетнең алтын балык тотып, патшага китереп бирүен ишетеп, патшаның вәзирләре бик тә көнләшкәннәр: «Бу бала зураеп җитсә, безнең башка җитәр», – дигән вәзирләрнең берсе. Аңа каршы икенче вәзир әйткән: «Бу егетне, дигән, ничек тә булса яшь вакытында үтерергә кирәк», – дигән. Бу егеттән ничек итеп котылу турында киңәшеп утырганнар да, шулай бер сүзгә килгәннәр: «Без патшага: «Алтын балыкка алтын су кирәк, ә алтын су фәлән патша кулында. Алтын балыкны тоткан егет алтын су да табып китерсен», – дип әйтербез», – дигәннәр. Патша янына кергән бу ике вәзир.

– Алтын балыкка алтын су кирәк, падишаһым-солтаным, – дигәннәр болар.

– Ул алтын суны кайдан алырбыз, кайдан табарбыз? – дигән патша.

Тегеләр әйткәннәр:

– Әлеге алтын балыкны тоткан егет алтын суны да табып китерер, – дигәннәр.

Патша егетне үз янына чакыртып алган.

– Йә, улым, дигән, син алтын балыкны тоттың, дигән, фәлән патшаның кулында алтын су булыр, син шул алтын суны да алып кайт, – дигән.

Егет әйткән:

– Ярар, китерермен, – дигән.

Кайткан бала өенә, атасы-анасы янына. Атасы-анасы әйткән:

– Патша сиңа ни йомыш кушты? – дигән.

– Патша миңа, дигән, алтын су табып китерергә кушты, – дигән егет.

– Әй балам, син аннан кайта алмассың, – дип, атасы-анасы бик елаган.

– Юк, кайтырмын, – диде дә егет, торды да чыгып китте, ди, бу алтын суны эзләргә.

Китте, китте, ди, бу, бик күп җирләр, бик күп илләр үтте. Юлда бер җирдә туктап утырды, ди, бу ашарга. Бу ашап утырганда, моның янына бер карт килеп чыкты, ди.

– Балам, син кая киттең? – дип сорады, ди, бу карт.

– Мин, бабай, алтын су эзләп барам.

– Алтын суны эзләсәң, монда күп утырма, юлыңда бул, – ди моңа карт. – Анда синең юлыңда булыр бер дәрья. Ул дәрьяга килер бер пароход, ди. Ул пароходка бәхетле кеше утырса, пароход дәрьяны бер сәгатьтә чыга, ә бәхетсез кеше утырса, бер елдан чыга, ди. Тиз бул, улым, пароход килеп җиткәнче, барып җитәргә тырыш, – ди.

Егет тора да йөгерә. Барып җитеп, пароходка кереп тә китә бу. Егет кереп утыру белән, пароход кузгалып китә. Бер сәгать эчендә пароход дәрьяның икенче ягына чыгып җитә дә яр буена барып туктый. Пароход йөртүчеләр шаккаталар, ди, бу эшкә: «Бер елда чыга торган пароход бер сәгать эчендә чыкты, берәр бәхетле кеше утырган булгандыр», – дип уйладылар, ди, алар. Пароходтан сикереп төшеп, бу егет китте, ди, бер сукмак белән.

Бара, бара, ди, бу. Бара торгач, карт әйткән сүзләр исенә килеп төште, ди, моның: «Син пароходтан чыгып, уңга киткән бер сукмак белән бара торгач, бер елгага җитәрсең. Елганың яры биек булыр, ул ярдан аска төшәрсең», – дигән карт.

Барып җиткән, ди, бу шул биек ярлы елга буена. Уңайлы-рак җирен табып, яр астына төшкән. Ярдан төшүгә егет талчыгып, хәлсезләнеп киткән. Бераз торгач, суга карый да суда бик матур бер кыз күрә. Башын күтәребрәк караса, елганың икенче як ярында бик матур бер кыз басып тора икән, ди.

– Бу якка чык, – дигән, ди, теге матур кыз. Егет әйткән:

– Ничек чыгыйм? – дигән.

– Сикереп чык, бер сажинны сикерә аласыңдыр бит, – дигән.

Сикергән бу, сикереп суның аръягына чыккан. Сикереп чыгуы булган, әлеге кыз бу егетне килеп кочаклап алган.

– И туганым, син икәнсең, зурайгансың икән, – дигән.

Бу кыз егетнең туган апасы булган. Бу кызны, бала чагында, пәриләр урлап киткән булган икән, ди. Бу кыз бик күп еллар пәри кулында аш пешерүче булып торган икән, ди.

Кыз торган шул пәридә. Пәри патшасының бер Чулак вәзире булган. Бу вәзир һәр көнне кызга ике кадак ит китереп бирә икән дә, ди, кыз шул иттән аш пешерә торган булган.

Бу пәри патшасының патшалыгында гел кыз заты булган, ир заты бер дә булмаган. Кыз әйткән энесенә: «Алар сине дә үтерерләр, дигән, нишләргә икән?» – дигән. Уйлана торгач, энесенә хатын-кыз киемен киендереп алып кайткан. Кыз кайту белән, Чулак вәзир кызга ике кадак ит алып килеп биргән. Апасы бу итне пешерим генә дип торганда, энесе апасы янына килеп: «Тукта, апай, бу итне мин пешереп карыйм әле», – дигән. Итне пешергән. Чулак вәзир килеп итне үлчәгән. Ит ике кадак урынына өч кадак булып чыккан. Чулак вәзир бу хәлне патша-

сына барып сөйләгән:

– Бу ни хәл, безнең ике кадак итебез өч кадак булып чык-

ты лабаса, – дигән. Патша аңа:

– Сиңа тагы ике кадак ит алып биреп кара, сынап ка-

рыйк, – дигән.

Чулак вәзир ит алып барды. Тагын әлеге егет пешерде итне. Чулак итне алырга килде. Итне үлчәде – ит өч кадак чыкты. Шуннан соң патшага шик төште. Чулак вәзирне чакырып алды

да әйтте:

– Ул кыз безгә бик күптәннән бирле аш пешерә торган кеше, аның болай артык чыгарганы юк иде, ул үзе пешерә микән, әллә аның өчен итне башка берәү пешерә микән? – дип сорады.

Чулак вәзир әлеге кыз янына барып, аннан сорады:

– Дөресен әйт, итне кем пешерде? – диде.

Кыз әйтте:

– Сез мине урлап алып килгәндә, мин йөкле идем. Минем бер кыз балам туды, шул бала үсте, хәзер инде аш пешерә башлады, – дип җавап бирде.

Моны патшага килеп әйттеләр. Патшага шик төште.

– Алайса, – диде ул, – бөтен халыкны су керергә алып барыгыз, бер адәм дә калмасын, – диде.

Халык җыелып су коена башладылар. Хатын патша белән Чулак вәзир егетне белделәр. Патша әйтте Чулакка:

– Бу егетне нишләтәбез, үтерәбезме? – диде.

Чулак әйтте:

– Мин бу егетне үтерүне кабул күрмим, диде. Без барыбыз да кызлар, без картайгач, бу дөнья кемгә калыр, диде. Ошатсаң, диде, сине аңа хатынлыкка бирик, – диде. Егет күркәм булгач, хатын патша ризалык бирде. Егет хатын патшага өйләнде.

Пәри патша белән тора башлагач, егетнең башына бик зур кайгы төште. Бу егет алтын су турында уйлый башлады, ди. Уйлануыннан ябыкты, саргайды, ди, бу егет. Пәри патша, моны сизеп, Чулак вәзиргә әйтте:

– Минем иремә бер уй төште, ни өчен кайгыра икән, син аннан сорап кара әле, – диде.

Чулак егеттән сорады:

– Син монда бик әйбәт җирдә, кадер-хөрмәттә торасың, бик ябыктың, нинди кайгың бар? – диде.

Әлеге егет әйтте:

– Мин фәлән патшага алтын балык тотып биргән идем. Ул патша миңа алтын су алып килергә кушты. Менә минем шул алтын суны табасым килә, тапмасам, ата-анама яхшы булмас, – диде.

Чулак вәзир моны патшага барып әйтте. Хатын патша уйланды: «Ул аны кайдан табар икән?» – диде. Чулак торып әйтте:

– Аны табу бик җиңел булмас, шулай да мин табып бирә алсам кирәк, – диде.

Хатын патша шатланды, табып бир инде, диде. Чулак китте. Күз ачып йомганчы бер турсык алтын су алып та килде.

Суны алып кайткач, әлеге егеткә әйтте:

– Адәм затына ышаныч юк, син китсәң, кире кайтмассың, – диде.

Егет әйтте:

– Кайтырмын, – диде.

– Ант ит, – диде Чулак. Егетне ант иттерделәр. Чулак үзенең җилкәсенә атландырып егетне очырып алып китте үз шәһәренә. Алып барып җиткерде. Җилкәсеннән төшерде дә Чулак, егеткә бер кыл бирде.

– Мин сиңа кирәк булган очракта менә бу кылны яндырсаң, мин шунда ук килеп җитәрмен, – диде.

Егет өенә кайтты, ата-анасы каршы чыгып алдылар. Егетнең кайтуын әлеге патша ишетте дә, ишетү белән, үзенә чакыртып алды:

– Йә, егет, китердеңме алтын суны? – диде.

– Китердем, – ди егет.

– Китерсәң, суны алып кил монда, – диде патша.

Егет суны алып килде. Китерү белән, бу суны алтын балык йөзеп йөргән тазга салдылар. Балык алтын суда йөзә башлагач, бүлмә тагын да яктырыбрак китте. Патшаның ике вәзире моны

күреп көнләштеләр. Болар тагын бер хәйлә корып, бу егетне бер пәри патшасына алтын канатлы кош алырга җибәрергә булдылар. Бу турыда сөйләшеп патшага әйттеләр.

– Фәлән патшаның өендә бер алтын канатлы кош бар. Ул бик матур итеп сайрый торган кош, синең күңелеңне ачар, –

диделәр.

– Ул тутый кошны ничек итеп кулга төшерербез? – диде патша.

Әлеге вәзирләр әйттеләр:

– Алтын суны табып китергән егет тутый кошны да табып китерер, – диделәр.

Патша егетне чакырды. Егет килде.

– Йә, егет, ди, син алтын балык тоттың, алтын суны табып китердең, инде бер пәри патшасының кулында алтын канатлы кош бар икән, син миңа шуны китереп бир, – ди.

– Ярый, китерермен, – диде егет. Егет өенә кайтты. Ата-анасы әйтте:

– Йә, балам, патша сиңа ни боерды, ни йомыш кушты? – диделәр.

– Патша миңа пәри патшасы иленнән алтын канатлы кош алып килергә кушты, – диде.

Ата-анасы кайгырыштылар:

– Харап итә икән сине, – диделәр. – Син кайтмассың инде, балам, – диделәр.

Егет:

– Кайгырмагыз, мин исән-сау кайтып җитәрмен, – диде. Шулай итеп китте егет. Әлеге кылны көйдергән иде, Чулак килеп җитте. Бу егетне җилкәсенә утыртып, очыртып алып та китте. Алып барды егетне үзенең хатынына. Барды, хатыны янында кунак булды. Бер-ике көннән соң егет тагын күңелсезләнә башлады.

Хатын патша, моны күргәч, әлеге Чулакка тагын әйтте:

– Минем ирем нигә күңелсезләнә икән? – диде.

Чулак егеттән:

– Нигә күңелсезләнәсең? – дип сорады.

– Миңа патша: «Пәри патшасының кулында алтын канатлы кош бар, шуны табып алып кил», – дип әйтте, – диде.

Чулак моны патшага әйтте. Хатын патша:

– Ул алтын канатлы кош минем апам кулында, ул апам белән мин әтидән калган малны бүлгәндә ачуланышкан идем. Шул вакыттан башлап, без бер-беребезгә йөрешмәскә, күрешмәскә сүз куешкан идек. Кошны аның кулыннан алуы кыен булыр, – диде.

Чулак әйтте:

– Мин аның хәйләсен дә табармын, кошны да алып кайтырмын, диде. Мин аңа: «Синең сеңлең бер адәм затка кияүгә чыкты, ул сине туйга чакыртты», дип әйтермен, – диде.

– Ярар, алай булса, хәйләсен тапсаң бар, – диде хатын патша.

Чулак китте. Җен патшаның апасы янына барды, исәнләште.

– Менә мин бик зур йомыш белән килдем. Синең сеңлең бер адәм затына кияүгә чыкты, ул сине туйга чакырды, син киявеңә бүләккә алтын канатлы кошыңны алып бар, – диде.

Шулай диде дә, Чулак үзе кайтып китте. Кайту белән, хатын патша янына барып апасының туйга киләчәген әйтте. Болар аш-суларын хәзерләделәр, апасы өчен аерым сарай да хәзерләтте хатын патша. Бер заманны апасы килеп төште. Каршы чыгып алдылар, күрештеләр, елаштылар болар. Апасы үзе өчен салынган сарайга кереп утырды. Сөйләштеләр, сораштылар.

– Мин сине кияүгә баргансың икән дип ишеттем, дөресме, киявең кайда, өйдәме? – диде апасы.

– Кияү өйдә, сөенче бирсәң, кияүне күрсәтербез, – диде Чулак вәзир.

– Мин бернәрсә дә алып килмәдем, кияүгә бүләккә дип алтын канатлы кошны гына китергән идем, шуны бүләк итсәм, ни булыр? – диде.

– Ярар, баш өсте, кошны бирсәң, без сиңа кияүне күрсәтербез, – диде Чулак.

Апасы алтын канатлы кошны бирергә разый булды. Шуннан соң кияүне күрсәттеләр. Апасы кияү белән күреште, аңа кошны бүләк итте. Кияүне күргәч, апасы, адәм заты да мондый матур булыр икән дип, сокланып карады, кияүгә ул да гашыйк булды. Тутый кошны кулына төшереп алгач, егет өенә кайтмак булды. Аннан соң әлеге Чулак вәзир бу егетне үзенең шәһәренә алып барып куйды. Моңа янә бер кыл бирде:

– Мин кирәк булсам, диде, шушы кылны көйдер, мин шул минутта ук килеп җитәрмен, – диде.

Егет өенә кайтып китте. Өенә кайтып җитте, ата-анасы белән күреште. Алар бик шатландылар. Егет атасыннан сорады: «Мине патша көтәме?» дип. Атасы әйтте:

– Безнең патша үлде, халык сине көтә, – диде.

Шуннан халык егетне патша итеп сайлады. Егет, патша булгач, үзен азаплаган вәзирләрне урыннарыннан алып, алар урынына яхшы вәзирләр куйды, ата-аналарын үз янына алды.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>iy398alyb2iry6fqzoztendssiwis7b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтын канатлы кош</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2323</id>
    <revision>
      <id>4404</id>
      <parentid>4316</parentid>
      <timestamp>2010-11-28T07:13:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4404</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9916" sha1="mbkli0nb54pk4dviuyl08nuwr4ccnqk" xml:space="preserve">'''Алтын канатлы кош'''

(татар халык әкияте)


Бер патша була. Патшаның бер бае була, ышанычлы бае. Патша байга мондый боерык бирә, ди:

– Син миңа фәлән пот ипи, фәлән пот ит, фәлән пот май бир, – ди.

Теге бай крестьянны талый башлый, таламыйча бирмиләр. Анысын түләсәләр, монысын китереп сала патша. Менә бу бай картая да үлә.

Үлгән вакытта малаена әйтә:

– Патша эшенә катнашма, шушы байлык җитәр, аша да ят. Мин сиңа бер тай калдырам, башыңа авырлык килсә, шул тай белән киңәшләшерсең, – ди.

Хәзер теге малайга унсигез яшь тула. Аны патшалар чакырып алалар.

Әйтә моңа патша:

– Синең әтиең бик булыша торган иде, син бер дә булышмыйсың, каланы яктыртырга яктылык кирәк иде, – ди. Элек-трлар-мазарлар булмый әле ул чагында.

– Ярар, – ди егет, – тапсам алып кайтырмын, – ди.

Тае янына кайта да әйтә бу:

– Шулай дип әйтә патша, – ди.

Тае әйтә:

– Ярар, монысын эшләрбез, эш кушып йөдәтер инде ул, – ди.

Төнлә тае белән күтәрелеп очалар болар. Кырык чакрым биектә бер кош канатын өстенә куеп йоклый икән, шуның бер каурыен урлап төшәләр. Моны алып төшеп куя бу үзенең өенә. Бөтен кала яп-якты була.

Патша килеп карый да моны:

– Моның кошы да булырга тиеш, син кошын да алып кайт инде, нәрсә кирәк булса, шуны бирермен, – ди.

Теге егет тагы тае янына чыга.

– Әйтәм бит, әле бу гына булмас, – ди тае. Төнлә, тай белән очып, теге кош янына менәләр.

Бу, кошның өстенә кулын аркылы куеп, аны кочаклап алып төшә.

Моны алып төшәләр дә патшага бирәләр. Патша моңар читлек ясата. Кош сайрап җибәрә хәзер, бөтен халыкның һушы китә. Патшаның каласы хәзер яп-якты инде кош та булгач. Кош хәзер әйтә:

– Мин тагын да шәбрәк сайрар идем, элек кымыз биясенең сөтен эчә торган идем, ди. Миңа кымыз биясе алып кайтыгыз, мине алып кайткан егет аны да алып кайта алыр, – ди.

Шуннан бу егетне тагын чакыралар патшага.

– Шул бияләрне алып кайта алмассыңмы? – дип әйтә патша.

– Ярар, – ди теге егет.

Аты янына кайта. Аты әйтә моңар:

– Ярар, кырык бер кат күннән өстемә кием тектерсеннәр, мин типкәнгә чыдарлык итеп дагаласыннар, – ди.

Барып әйтә теге егет:

– Минем атыма шундый-шундый кием тектерсеннәр, шундый-шундый итеп дагаласыннар, – ди.

Атны китереп дагалыйлар. Ат тибеп җибәрә, типкән саен дагасы ватыла. Моңар хәзер чит илләрдән осталар эзлиләр. Америкадан килеп чыга бер оста. Бу атны шундый итеп дагалый, ат чуен баганага китереп тибә, дага анда да ватылмый.

Теге егет:

– Булды бу, – ди дә атны алып чыгып китә.

Бик күп көннәр баргач, диңгез эченә кертеп җибәрә бу атны.

– Мин үлсәм, кан чыгар, – ди, ат әйтә, – үлмәсәм, сөт чыгар, карап тор, – ди.

Бу егет карап тора: диңгез өстенә сөт чыга. Бер заман бу бияне алып чыга диңгез өстенә. Тайның кырык бер кат киемен өзгәләп, үзенең итләрен талап, яралап бетергән булалар. Бу тай чыга да егыла.

– Үлмәсәм, бер айдан килеп алырсың, – ди.

Егет биягә атланып кайтып керә. Кайтып керә дә патшага кертеп бирә ачуланып.

– Атымны харап иттердең! – ди.

Патша бу бияне саву өчен, көн саен бер солдат куйдыра. Тибә дә үтерә, тибә дә үтерә теге бия. Шулай иттереп бер ай дәвам итә бу. Бер айдан соң теге коштан сорый патша:

– Ничек саварга моны? – ди. – Солдатларымны үтереп бетерә бит, – ди.

Теге кош әйтә:

– Мине кем алып кайткан, шул савар аны, – ди. Теге егет атын алып кайткан була хәзер, аты терелгән була инде. Аты әйтә:

– Менә сиңа камчы, ди, сул як кабыргасына китереп сук, үзе сау диеп торыр, – ди.

Камчы белән шундый китереп суга егет, бер савуда ун чиләк сөт бирә теге.

Хәзер кош әйтә инде патшага:

– Фәлән диңгез аркылы чыккач, бер патшаның кызы бар, шуны да алып кайтсак,, бөтенебез дә җыелыр идек, күңелле булыр иде, – ди.

Теге малайны тагы чакыралар патша янына. «Ярар», дип кайтып китә инде бу. Аты әйтә:

– Менә нәрсә, ди, шундый бер кораб эшләсеннәр, тавышы да чыкмасын, тыны да чыкмасын, ди. Үзе шәп йөрсен, эзе беленмәсен, ди, корабта унике сәгать булсын, уникесе дә йөрсен, уникесе дә гел уникедә генә торсыннар, – ди.

Хәзер болар корабны ясаталар, – юк, барып чыкмый, дөберди торган була. Шулай да бер оста килеп чыга. Ясап куя бу корабны. Бу кораб үзе шәп йөри, эзе беленми, дөбердәми. Унике сәгатьнең уникесе дә йөри, барысы да гел уникедә генә торалар.

Хәзер бу малай юлга дип һәртөрле җимешләр, лимонадлар, конфетлар ала, алтын урындыклар ала. Чыгып китә бу. Барып җитә теге патшалыкның җиренә. Шәһәр ярына барып туктый. Теге патша кызы күрә дә, моның корабының матурлыгына исе китә.

– Миңа бик тәмле конфет чыгар әле, – ди.

Бу егет әйтә:

– Кирәк кеше үзе кереп алыр әле, – ди. Кыз тагы кычкыра тегеннән.

– Син генә түгел бит, син кермәсәң башкалар керер, – ди егет.

Түзәлми хәзер, керә теге кыз көймә белән. Конфетлар, җимешләр алып, алтын урындыкка утыра. Шул арада теге егет корабны җибәреп тә куя. Тавышы да чыкмый, эзе дә калмый...

Патша кызы сөйләшеп утыра торгач сәгатькә карый. Сәгать һаман да уникедә. «Иртә икән әле, ди, күп вакыт үтмәгән әле», – ди, һаман утыра теге кыз.

Кораб хәзер ярты юлга җитә, сәгать һаман уникедә, сизә хәзер теге кыз.

– Моңынчыга хәтле мине беркем дә урлый алмаган иде, каян көйләдең син моны? – ди.

Теге малай әйтә:

– Егет кеше шулай таба инде ул, – ди. Шуннан сөйләшәләр.

Егет әйтә:

– Мин сине фәлән патшага кәләшлеккә алып кайтам бит, – ди.

Патшага алып кайта моны. Патшага кайткач теге кыз әйтә: – Кырык пот бакырны кырык көн кайнатабыз, ди, шуның эченә алтын балдак салабыз, ди, шуны кереп алган кешегә генә барам мин, – ди.

Теге патша чуеннан кием койдыра хәзер өстенә, чуен киеме белән бакыр эченә чума. Чуены, патшасы-ние белән эреп бетә хәзер.

Алып кайткан кызын үзе ала бу егет.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>mbkli0nb54pk4dviuyl08nuwr4ccnqk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аучы егет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2324</id>
    <revision>
      <id>4402</id>
      <parentid>4317</parentid>
      <timestamp>2010-11-28T07:12:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4402</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28578" sha1="g50yn7gorug9zmmrosihrmmdh1pqzn3" xml:space="preserve">'''Аучы егет'''

(татар халык әкияте)


Борын-борын заманда булган икән, ди, бер карт аучы. Бу аучы үләр алдыннан бердәнбер малаен үз янына чакырып алган да аңа искереп беткән ау мылтыгы, аннан соң кечкенә генә бер дәфтәр биргән. «Мә, улым, – дигән карт, – бу дәфтәрдә кайсы урманда нинди кош-корт бар, нинди җәнлек кайда ята – бөтенесе күрсәтелгән булыр. Ә фәлән урманда кояш нурын ала торган бернәрсә булыр, син, улым, аңа якын барма», – дигән. Карт шул арны әйтеп бетергән дә үлеп тә киткән. Атасы үлгәч, улы, мылтыкны алып, ауга йөри башлый.

Бер көн чыга бу, ике көн чыга, өч көн чыга. Чыккан саен, анасына кая куян, кая төрле кошлар атып алып кайта.

Көннәрдән бер көнне анасы әйтә улына: «Улым, ди, атаң язып калдырган сүзләргә бер генә күз төшерер идең, нәрсә өйрәтеп калдырды икән ул?» – ди. Малай атасы калдырган дәфтәрне ачып карый, анда да шул: «Фәлән урманда кояш нурын ала торган нәрсә бар», – дип язып ук куйган була. Малай уйлап-уйлап тора да: «Барып карыйм әле мин шул урманга», – ди. Булган хәтле патронын ала да, яхшылап корып, атасыннан калган мылтыгын алып чыгып китә.

Ярый, урманга барып керә бу, йөри торгач, барып чыга бу бер зур аланлыкка. Карый, аланлык уртасында бер әйбер ята. Шулхәтле нурлы нәрсә бу, күзнең явын ала. Малай бу нәрсәгә карап тора, белми исәнлеген, белми үлгән икәнлеген, шулай да якын барырга курка бу. Уйлап-уйлап тора да: «Тукта, ди, мин моңарга атып карыйм әле, ни булса да булыр», – ди. Мылтыгын ала да атып җибәрә. Теге нәрсә кузгалмый да. Бер атты, ике, өч атты бу моңарга. Өченче атуында гына теге нәрсә уянды йокысыннан. Йокысыннан уянды да малайга таба килә хәзер шул зат. Малай, моннан куркып, актык өч патронын да атып бетерде. Соңгы патроны белән теге әйберне аяктан аударды. Аударды да малай кулына мылтык тотып китте шул җәнлек янына. «Менә мин сине хәзер йотам», дигән кебек, теге нәрсә тешләрен шакылдатып ята. Малай, барлык көчен җыеп, мылтыгының приклады белән тегене кыйный башлады – көчкә кыйнап үтерде. Малай үзенең яшьлеге белән ни туный белми, ни күтәрә алмый инде бу әйберне. Өстерәп алып кайтмакчы була, өстери дә алмый. Малай аптырап нишләргә белми торганда, моның янына каяндыр бер бабай килеп чыкты.

– Улым, – ди бабай, – нишләп торасың монда? – ди.

– Әй, бабай, ди, барлык патроннарымны атып бетердем, ни күтәрә алмыйм, ни туный белмим бу җәнлекне, – ди.

Бабай кыныннан пычагын алды да теге җәнлекне тунап тиресен малайга бирде.

– Йә, бабай, – ди малай, – рәхмәт яусын сиңа, син булма-саң, мин моның тиресен тунап ала белми идем, – ди. Шуннан соң болар саубуллашып аерылышалар. Егет бу кояш яктысын ала торган җанвар тиресен күтәреп алып кайтып китә. Юлда кайтканда, моңа патшаның сакчысы очрый да әйтә:

– Әһә, син әле патша урманында җәнлек атып йөрисеңме? Китер монда! – ди. Тирене ала да китә бу. Сакчы тирене алып кайтып патшага бирә.

Ярый. Патша үзенең вәзирләрен чакырып алып, әлеге тирене күрсәтә. «Яшь кенә егет булса да, нинди кыйммәтле җәнлек тоткан», – ди патша. Бу сүзләрдән соң вәзирләрдә көнчелек туа. «Бу яшь кенә нәрсәне патша хәзер үк мактый, үсеп җитсә, бу безгә көн күрсәтмәс», – дип сөйләшәләр, егетне үтерү юлын эзли болар. Шуннан соң арада бер карт вәзир торып әйтә:

– Әй, падишаһым-солтаным, ди, әгәр дә без арыслан-киек сөякләрен җыеп, сиңа бер өй эшләтсәк, шушы матур тирене шул төрле сөякләрдән эшләнгән өйнең обое урынына ябыштырып куйсак, сиңа бернинди дә үлем тимәс иде, – ди.

Патша әйтә:

– Шулхәтле арыслан-киек сөяген каян алырга була соң аны? – ди.

Карт вәзир әйтә:

– Әнә шул кыйммәтле җәнлек тиресен китергән егеткә куш син бу эшне, ди, булдырса, шул егет кенә булдырыр аны, башка берәү дә булдыра алмас, – ди.

– Ярар алай булса, – дип, патша теге егетне чакыртып ала.

– Йә, егет, – ди патша, – син миңа бер өй салырлык арыслан-киек сөяге табып китер, ди. Шуны табып китерә алмасаң, башыңны кистерәм мин синең, – ди.

Егет патшага каршы бер сүз дә әйтә алмый: «Ярар, ди, мин уйлап карармын, миңа бер генә атна срок бир», – ди. Патша риза була. Егет, бик күңелсезләнеп өенә кайтып, әтисенең язып калдырган дәфтәрен укып карый. Анда кай җирдә арыслан-киек барлыгы бәйнә-бәйнә әйтелгән икән. Шуларны укып танышканнан соң, егет патша янына бара. Патшага әйтә: «Менә, ди, фәлән-фәлән урмандагы фәлән кадәр җирне киртә белән әйләндереп алыгыз, ди. Урман эчендә су чыга торган бер чишмә бар икән, шуны бикләгез, ди. Урманга кырык мичкә спирт илтегез, миңа йөз солдат бирегез», – ди.

Ярый, патша хәзер егет әйткәннәрнең барысын да үти. Урман уртасында шундый бер уйсулык бар икән, көннең кызуында бөтен арыслан-киек шунда су эчәргә җыела икән. Шул уйсулыкка су бирә торган чишмәне бикләтә дә егет, зур-зур тигәнәләр ясатып, шул тигәнәләргә кырык мичкә спиртны салдыра. Йөз солдат белән уйсулык янына барып яшеренеп ята бу. Көн уртасы килеп җитүгә, кызулык башлана. Арыслан-киек җир тетрәтеп әлеге уйсулыкка килеп төшә. Су булмагач, тигәнәләр янына килеп, спиртны эчеп, бөтенләй хәлдән таялар болар. Егет киртә эчендә калган арыслан-киекне кырдыра башлый. Хисапсыз күп арыслан-киек кырыла. Егет солдатларга арысланнарны тунарга куша. Арыслан-киек тиресен тунап, сөякләрен киптерергә тотыналар; кырык олау арыслан-киек сөяге төяп алып кайтып китәләр болар. Егет кырык олау арыслан-киек сөяген патшага илтеп тапшырып, өенә кайтып китте, ди. Бу хәлне күргәч, вәзирләр шаккаттылар моның эшенә: «Үтереп булмады бу егетне», – дип, бик каты кайгырыштылар, ди, болар.

Бер дә бер көнне вәзирләр патша янына җыелып әйтәләр:

– Менә, падишаһым-солтаным, диләр, озын гомерле булыр өчен, син ут патшасының кызын үзеңә хатынлыкка алырга тиешсең, диләр, шул кызга өйләнсәң, гомергә рәхәт торырсың, гомерең озын булыр, – диләр.

– Ни, – ди патша, – ул кызны кем белә дә, кем барып алып кайтып бирер икән... – ди.

– Әнә шул арыслан-киек сөякләрен алып кайткан егет таба инде аны, – диләр вәзирләр.

Патша тагын егетне үз янына чакыртып ала да: «Егет, ди, син миңа ут диңгезе патшасының кызын алып кайтып бирсәң, бик яхшы булыр иде, ди. Алып кайтмасаң, башыңны кистерәм мин синең», – ди. Егет әйтә: «Ярар, ди, дөньяда бар нәрсә икән, алып кайтып бирермен, булмый икән, инде күз күрер әле анда, син миңа бер атна вакыт бир уйлап карарга», – ди. Егет өенә кайтып, атасыннан калган әлеге дәфтәрен карый. Карый торгач, тапты бу. Дөрес, шундый бер ут диңгезе, ут диңгезенең патшасы бар икән. Бер атна тулды дигәндә, бу патша янына барып әйтә: «Ярый, син минем көчне сынап карарга телисең икән, сынап кара инде алай булгач, мин кызны табарга тырышырмын, ди, безгә утта янмый, суда батмый торган бер көймә эшләргә кирәк. Ут диңгезенең патшасы безне ничәмә-ничә чакрым җирдән ут белән көйдерәчәк, патша сараена барып кергәнче, безнең көймәбез бер дә янмаслык булсын», – ди.

Ярый, патша шундый бер зур көймә ясатты: утта янмый, суда батмый торган көймә булды бу. Ничәмә-ничә еллык азык төяп, көймәне юлга чыгарга хәзерләп куйдылар. Шунда аучы егетнең башына бер уй төште: «Болар мине тикмәгә генә йөртмиләр, бу вәзирләр эшедер, алар минем башыма җитү өчен кушалар бу эшләрне», – ди. Шулай да нишләсен: «Ятып калганчы, атып кал, ди торган иде безнең әти», – дип, юлга чыгып китәләр болар ут диңгезенә карап.

Көн китәләр, төн китәләр, ай китәләр болар. Бик күп вакытлар баргач, барып җитәләр бер биек яр буена. Көймәне яр кырыена туктатып, тау башына менә егет. Карый: тау башында бер кеше сука сукалап йөри. Бу кеше янына барып сәлам бирде, исәнлек-саулык сорашты. Теге кеше һаман сукасы артыннан бара, әйләнеп тә карамады. Шуннан соң егет әйтте:

– Абзый, сукалавын сукалыйсың да бит, сукаң артыннан калган туфрагың кая китә соң синең? – ди. Теге кеше әйтә:

– Син, энем, үз юлыңда бул, ди, хәзер көлсәң дә, мин сиңа кирәк булырмын әле, – ди. Егет карый, теге кеше сукасы артыннан калган туфракны ашап бара икән. Егет моңа шаккатты. Шуннан соң көймәсе янына төшеп китәләр болар. Бара-лар-баралар, бара торгач, барып җитәләр тагын да матуррак бер биек яр буена. Көймәләрен туктатып, тау башына менәләр. Ерактан күрсәтә торган торбасын алып карый, бик еракта бернәрсә күренә. Китә бу. Бара-бара, бер кеше янына барып җитә. Бу кеше җир тырмалап йөри икән. Җирнең бер башына баса, бер атлауда икенче башына чыгып -китә. Шулай, бер дисәтинә буе җирне бер генә атлый торган кеше икән. Егет бу кеше янына барып исәнлек-саулык сораша: «Ай-яй, абзый кеше, бик озын атлыйсың икән, ваграк атлап булмыймы соң?» – ди.

– Ярар, энем, – ди теге кеше, – син үз юлыңда бул, мин сиңа кирәк булырмын әле, – ди.

Аучы егет көймәсе янына төшеп, болар яңадан кузгалып китәләр.

Бервакыт боларга зур бер ут тавы күренә башлый. Егет: «Шушы икән инде ут диңгезе патшасының җире», – дип, көймәне шул ут тавына карап тотарга кушты. Ут тавына якынлаша башлау белән, тотындылар тегеннән ут яудырырга... Коточкыч ут яуды болар өстенә. Көймәләре утта янмаслык итеп эшләнгән бит инде боларның, шуңа ышанып, болар һаман алга бардылар. Шул ут ялкынын ярып барып җиттеләр, ди, патша сарае янына. Патша сараена якынлашулары булды, тегеләр дә ут яудырудан туктадылар, боларны батырга санап, музыкалар уйнап каршы алдылар. Көймәләрен ут диңгезе патшасының сарае янына китереп куйдылар да, ди, егет рөхсәт сорап, патша янына кереп китте. Патша янына кереп, егет үзенең гозерен сөйләде:

– Сезнең бик матур бер кызыгыз бар икән, шул кызыгызны фәлән патшага хатынлыкка дип алып китәргә килдек без, – ди.

Патша әйтә:

– Бик хуп, бик яхшы, ди, кызым буй җиткән, аны алып китәрлек һөнәрегез бар икән, көчегез җитәрлек икән, алып китәрсез, хәлегездән килмәсә, миңа үпкәләмәссез, ди. Ярар, – ди патша, – иртәгә хәтле ял итегез, – дип чыгарып җибәрде боларны.

Икенче көнне иртә белән аучы егет үзенең бер иптәшен алып патша янына килә. Патша әйтә:

– Менә, ди, сезгә эш шул, ди: кырык казан, һәрбер казанда кырык үгез ите булыр, ди, таң атканчы, шуны ашап бетерә алсаң, кыз сезнеке, бетерә алмасаң, башыңны кистерәм, – ди.

Егетне кырык казан урнаштырылган бер сарайга бикләп куйдылар. Егет алай сугылды, болай сугылды, бер казанны ачып бераз ашап та карады – – кая ул итне ашап бетерү. Бик күңелсезләнде: «Әй, ди, минем башым моннан кайтмас, ахры», – ди. Шулай да, өметен өзми бу, бер юлын табармын әле дип уйлый. Уйлана торгач, моның исенә теге сука сукалап йөрүче кеше килеп төшә. «Их, ди, ул булса, бу итләрне ике кабып, бер йотар иде», – ди. Шулай гына дип әйтүе була, сарайның бер почмагын күтәреп, теге кешенең килеп керүе була. Килеп керә дә бу теге кырык казанны ачып карап чыга:

– Улым, итләре шушы гынамы? – ди.

– Шушыларны ашап бетерсәң дә ярар иде әле, – ди егет. Шулай дип әйтүе генә булды, тотынды теге ашарга: казандагы итне ике капты, бер йотты. Кырык казан итне күз ачып йомганчы ашап бетерде дә: «Ярый, рәхмәт, егет, ди, иртәгә тагын да искә төшер син мине», – дип чыгып китте. Менә ут диңгезенең патшасы килеп керде. Карый, ник кенә бер кисәк ит калсын! Патшаның исе китте:

– Бар, егет, иртә белән тагын минем янга килерсең, – ди. Икенче көнне иртә белән егет патша сарае янына килде.

– Без сиңа кырык мичкә аракы, кырык мич ипи бирербез, ди. Таң атканчы ипиен ашап, аракысын эчеп бетер, бетермәсәң, безгә үпкәләмә, – ди патша. Шуннан егетне теге сарайга илтеп бикләделәр. Егет сарай эчендә ары барды, бире барды, бер рюмка аракысын эчте, бер кисәк икмәген кисеп ашады, ә кырык мичкә аракы, кырык мич ипи шул көйгә калды. Егет аптырашта калып, уйга батты. «Әй, ди, кичәге абзый кеше булса, аңарга бәлки бу җитмәс тә иде», – ди. Шулай дип кенә әйтүе булды, теге кеше сарайның бер чатын күтәреп килде дә керде.

– Улым, ди, барлык сыйлары шушы гынамы? – ди.

– Әй, абзый, ди, – шунысын ашап бетерсәң дә яхшы булыр иде әле, – ди.

– Ярый, ди, безгә бу бернәрсә дә түгел, – ди.

Шуннан теге кеше тотынды ашарга-эчәргә.Иң әүвәле бу бер мичкә аракыны эчеп бетерде, аннан бер мич икмәкне кабып җибәрде. Кырык мичкә аракыны кырык мәртәбә тотып эчте, кырык мич ипине кырык кына йотты. Барлык шул куелган ашамлык-эчемлекне ашап бетергәч: «Ярый, улым, рәхмәт, туйдырдың», – дип, саубуллашып чыгып китте. Теге кеше чыгып китү белән егет ишекне дөбердәтергә тотынды. «Әй, сакчы, ди, ач ишекне, минем ашыйсым килә», – ди. Сакчы әйтә: «Ашыкма, ди, вакытсыз чәчәк тә атмый, сәгатең тулгач ачармын», – ди. Ярый, шуннан, вакыт җитү белән, патша ишекне ачып килеп керде. Карап йөри бу, ник кенә бер тамчы аракы, бер генә сынык ипие калсын тегенең. «Молодец», – диде патша, артык бер сүз әйтә алмыйча, башын түбән салып чыгып китте.

Егет чыкты сарайдан. Шәһәр буйлап йөрде-йөрде дә кайтып ятты. Иртә белән йокысыннан торып, тамак ялгады да янә патша янына китте. Патша янына керделәр.

– Менә, – диде патша, – актык эш инде бу сиңа, ди, шушы әби белән икегез берәр чиләк су алып кайтыгыз әле, ди, барасы җирегез йөз чакрымнан да артык булмас, ди. Сиңа тикле әби кайтса, җиңеләсең, син алдан кайтсаң, кыз сиңа була, – ди.

Ярый, икесе ике чиләк алып китәләр болар суга. Барып җитәләр. Чиләкләренә су тутырып алу белән, әби әйтә:

– Безрик кенә ял итик шушында, аннары кайтырбыз, – ди. Ял итәргә генә утырдылар ие, ул да булмады, әби әйтә:

«Әйдә тор, вакыт җитте, кайтыйк», – ди. Әбинең торып йөгереп китүе булды, егет күзеннән шундук юк булды – шулхәтле куәтле чаба икән теге карчык. Егет әйтә: «Әй, ди, теге җир тырмалап йөри торган кеше булса, уздырмас ие моны», – ди. Шулай дип уйлавы гына була, теге тырма тырмалап йөри торган кеше каршысына килеп чыгып, егетне учына гына утыртып алып китте, ди. Күз ачып йомганчы егетне патша ишеге алдына китереп куйды. Килеп җитү белән, патшаның ишеген дөбердәтергә тотындылар болар. Патша: «Әһә, карчык кайткан икән», – дип йөгереп чыкса, әлеге егет бер чиләк суын күтәреп ишек төбендә тора. «Ну, егет, – ди патша, – молодец», – ди. Әби егеттән өч сәгатьтән соңга калып кайтты. Әбидән сорый патша:

– Ничек-ничек булды, ди, әллә бу егет сине бәреп-сугып калдырдымы? – ди.

Әби әйтә:

– Юк, ди, бәрмәде-нитмәде, ди, башта миннән артта калган иде, ди, кайчан гына узып киткәндер, анысын белми дә калдым, – ди.

– Ярар, егет, син җиңеп чыктың, – ди, патша әйтә, – бер атна ял ит, кунак бул, шуннан соң туй ясап, кызны сиңа биреп җибәрергә туры килә инде. Аннан соң үз көнегезне үзегез күрерсез, – ди.

Бик әйбәт кенә иттереп егетне кунак иттеләр дә кыз белән егетне бик зурлап озаттылар.

Ай кайтты, ел кайтты болар. Юлда кыз әйтә егеткә:

– Әй егет, ди, әйт әле дөресен генә, ди, син кем өчен алып кайтасың мине? – ди.

Егет әйтә:

– Кем өчен алып кайтыйм, үзем өчен, – ди.

– Үзең өчен түгел, ди, вәзирләрнең сине үтертәселәре килә, шулар котыртуы буенча җибәртелгән кеше син, ди. Мине патшага алып кайтып бирәсе булма, син үзең патшаны юк итәргә тырыш, – ди кыз.

– Ничек итеп юк итәргә соң аны? – ди егет.

– Менә тыңла алай булса, – ди кыз, патша синең кайта-сыңны белеп, тирән чокырлы бер бүлмә эшләтеп куйган булыр, ди. Ул сине шул бүлмәгә кертеп, юк итәргә теләр, син патшаның үзен шул бүлмәгә кертергә кара, – ди.

Егет кызның бу сүзләрен колагына салып куйды.

Озак та үтмәде, болар кайтып җиттеләр. Патшаның барлык гаскәре боларны каршы алырга чыккан, вәзирләр юри генә булса да баш орып каршы алдылар. Патша үзе, ялангач кылычын күтәреп егет каршысына килеп, кызны алып кайтуы өчен аны мактап.сараена алып китте. Патша үзенең сараена тикле ике яклап часовойлар куйдырды. Сарай эченә килеп керү белән, патша: «Хуш киләсез, әйдәгез алдан», – дип, егетне алдан җибәрде, ә үзе арттан гына килә.

– Йә, егет, – ди патша, – ничә айлар, ничәмә-ничә еллар читтә йөреп аргансыңдыр, әйдә менә шушы бүлмәгә рәхим ит, – ди. Сарай эчендәге бер бүлмә ишеген ачып, егетне шунда кертеп харап итмәкче була бу.

Егет әйтә:

– Әй, падишаһым-солтаным, ди, мин күпме генә нужа күрсәм дә, миңа сездән алда керү тиеш түгел, әйдә, сез үзегез рәхим итегез, – ди. Шулай ди дә егет, бөтен көчен куеп, патшаны шул ачык ишеккә төртеп кертеп җибәрә. Патша егет өчен дип казыткан базга үзе барып төшә.

Егет белән кыз бу явыз патшадан котылуларына бик шатландылар. Вәзирләрне чакыртып алып, егетне азаплаулары өчен, аларга берәм-берәм җәзаларын бирделәр. Болар бергә-бергә гомер итә башладылар, ди. Кичә бардым, өченче көн кайттым.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>g50yn7gorug9zmmrosihrmmdh1pqzn3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Татар халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2325</id>
    <revision>
      <id>6593</id>
      <parentid>4865</parentid>
      <timestamp>2015-08-21T20:39:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cekli829</username>
        <id>271</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>6593</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="115" sha1="jcxux6usamvhj8gqh9hmo3dfutptqmx" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Татар халык иҗаты|әкиятләре]]</text>
      <sha1>jcxux6usamvhj8gqh9hmo3dfutptqmx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Әкиятләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2326</id>
    <revision>
      <id>4327</id>
      <parentid>4319</parentid>
      <timestamp>2010-11-13T15:07:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4327</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71" sha1="ngo6g7fhwuyl27onj4whn30vaavqpgn" xml:space="preserve">{{main|Әкиятләр китабы}}

[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>ngo6g7fhwuyl27onj4whn30vaavqpgn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Ак бүре.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2328</id>
    <revision>
      <id>4390</id>
      <parentid>4321</parentid>
      <timestamp>2010-11-27T15:37:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4390</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="374" sha1="qql2kq1qqu5v2n0enzqqzn91p09rseo" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = &quot;Ак бүре&quot; әкиятенә рәсем
| Source,Autor      = Виталий Булатов
| Article           = Ак бүре
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Ак бүре әкияте битен рәсем белән бизәү 
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>qql2kq1qqu5v2n0enzqqzn91p09rseo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Col-4</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2329</id>
    <revision>
      <id>4322</id>
      <timestamp>2010-11-13T14:46:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «|style=&quot;width:25%; {{#if:{{{align|}}}|text-align:{{{align}}};}}&quot;|&lt;noinclude&gt;  [[Төркем:Викикитап:Шаблоннар|{{PAGENAME}}]] &lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>4322</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="158" sha1="15q7i7rms22t951h08ys0288e80h9o0" xml:space="preserve">|style=&quot;width:25%; {{#if:{{{align|}}}|text-align:{{{align}}};}}&quot;|&lt;noinclude&gt;

[[Төркем:Викикитап:Шаблоннар|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>15q7i7rms22t951h08ys0288e80h9o0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Col-begin</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2330</id>
    <revision>
      <id>4323</id>
      <timestamp>2010-11-13T14:46:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{| class=&quot;{{{class|}}}&quot; style=&quot;border-collapse:collapse; background:{{{bgColor|transparent}}}; width:{{{width|100%}}}; text-align:left;&quot; |-valign=&quot;top&quot; &lt;/includeonly&gt;...»</comment>
      <origin>4323</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="306" sha1="gvy233ur72sceras9h1kn2a5zgjcw7c" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{| class=&quot;{{{class|}}}&quot; style=&quot;border-collapse:collapse; background:{{{bgColor|transparent}}}; width:{{{width|100%}}}; text-align:left;&quot;
|-valign=&quot;top&quot;
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc|template:Багана/doc}}

[[Төркем:Википедия:Шаблоннар|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>gvy233ur72sceras9h1kn2a5zgjcw7c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Col-end</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2331</id>
    <revision>
      <id>4324</id>
      <timestamp>2010-11-13T14:47:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt; |}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>4324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="mep4kohu58gy801jtg825i7zg3gupzc" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;
|}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>mep4kohu58gy801jtg825i7zg3gupzc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Әкиятләр китабы</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2332</id>
    <revision>
      <id>6257</id>
      <parentid>6097</parentid>
      <timestamp>2013-12-14T16:54:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>IzgeKhan</username>
        <id>815</id>
      </contributor>
      <origin>6257</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17384" sha1="rlk4caliu0zvuc3w8tk93gbyarfadcp" xml:space="preserve">__NOTOC__ __NOEDITSECTION__
&lt;center&gt;&lt;div style=&quot;color: #000000; font-weight: normal; font-size:300%; line-height: 1em; margin: 0; padding-top: 0.5em; padding-bottom: 0.25em;&quot;&gt; Әкиятләр китабы &lt;/div&gt;&lt;/center&gt;
{| width=&quot;100%&quot; align=&quot;center&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;4&quot; |-
| valign=&quot;top&quot; width=&quot;55%&quot;  style=&quot;border: 1px solid #DEB887; background-color:Bisque&quot;|
&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #DEB887; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 4px 0px; padding:5px 5px  {{#ifeq: Les cuisines | 180% | 3px | 5px }} 5px; font-size: Les cuisines |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt;Әкиятчегә&lt;/h2&gt;
[[Файл:Кышкы кич.png|250px|right]]
Халык авыз иҗаты әсәрләреннән балаларга ин якын һәм алар ярата торганы — әкиятләр. Халык әкиятләре — бала тәрбияләүдә бай материал булып исәпләнә. Вакыйгаларның тиз җәелеше, катнашучыларның аз санда булуы, ритмик яктан гади төзелеше, телнең образлылыгы, юморга бай булуы мәктәпкәчә яшьтәге бала өчен әкиятне гадәттән тыш кызыклы һәм аңлаешлы итәләр.

Хәрәкәтләрнең, геройлар сүзләренең билгеле тәртиптә кабатланып килүе балаларны әсәрләр белән таныштыру процессын җанлы һәм кызыклы итеп алып барырга ярдәм итә. Мәсәлән: «Тарталар, тарталар, тартып чыгара алмыйлар...», «Баралар, баралар... ниһаять, барып җитәләр...» һ. б.

Мәктәпкәчә яшьтәге балалар хайваннар турындагы әкиятләрне аеруча яраталар. Ләкин, шуны да искәртергә кирәк, әкиятләрне сайлаганда балаларның яшь аерымлыкларын, әкияттәге образларның балага ни дәрәҗәдә аңлаешлы, якын булуын истә тотарга кирәк. Татар халык әкиятләрендә, нигездә, уңай тәэсирләр уята торган вакыйгалар сурәтләнә. Яхшылык һәрвакыт явызлыкны җиңә, геройларның төп сыйфатлары булып батырлык, өлкәннәргә хөрмәт, намуслылык, яхшы күңеллелек санала. Куркактан, әләкләүчедән, ахмактан көлгән әкиятләр дә балага әхлак тәрбиясе бирүдә зур роль уйный. Баланың әкиятне тыңлаганда мәгънәсенә төшенүе, идея эчтәлеген дөрес аңлавы зарури.

Персонажларның характерларын, үз-үзләрен тотышларын, сюжеттагы төсмерләрне балалар тиз сизәләр. Игътибарлы балалар геройларның характерларына һәм алар кылган эшләргә дөрес бәя бирә беләләр. Еш кына алар үзләре дә әкиятләрне үзләренчә дәвам итә яки яңа әкиятләр иҗат итә алалар. Балалар иҗатын һәрвакыт хупларга, иҗатларын һәръяклап үстерүдә ярдәм итәргә кирәк.

Әкиятнең балалар тарафыннан ничек кабул ителүе аның сөйләнү рәвешенә дә бәйле. Интонация, төрле хәрәкәтләр, мимикаларны дөрес кулланып сөйләгән әкиятләрне балалар аеруча яратып тыңлыйлар. Сөй-ләмнең сәнгатьлелеге, эмоциональ байлыгы әкиятнең эчтәлеген аңларга да зур ярдәм итә. Бала вакыйгаларның чынлыгына ышана, әкият герое белән бергә шатлана яки борчыла, бу баланың эчке активлыгын — аның күңел көчләрен уңай якка юнәлтергә, аң һәм белем эшчәнлеген активлаштырырга ярдәм итә.

Балага әкиятне берничә тапкыр уку зарури. Беренче тапкыр укыганда кичерешләрне аңлау дөрес булмаска да мөмкин. Ул вакытта бала бары тик әкиятнең сюжетын гына истә калдыра, әкиятнең тәрбияви нечкәлекләренә игътибар итми.

Балалар игътибар белән тыңласын өчен, аларны алдан әзерләргә кирәк. Әкиятне нинди дә булса курчак исеменнән сөйләтергә мөмкин. Курчакның тышкы кыяфәте белән кызыксындыру әһәмиятле (өстәл театры курчаклары).

Халык иҗаты әсәрләре — балаларда хис тәрбияләү мәктәбе. Тәҗрибә күрсәткәнчә, геройның уй-хисләрен аңлый белү, эмоциональ кабул итү тәрбияләүдә әкиятне сәхнәләштерү, иллюстрацияләр карау, әкият герое турында сөйләшүләр тәрбия процессында зур урын алырга тиеш. Мәсәлән: [[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]ның [[Куян кызы|«Куян кызы»]], [[Чукмар белән Тукмар|«Чукмар белән Тукмар»]], «Бикбатыр һәм Биккуркак» әсәрләрен сәхнәләштереп тыңлау балаларга зур эмоциональ шатлык китерә.

| valign=&quot;top&quot; width=&quot;60%&quot; style=&quot;border: 1px solid #8FBC9A; background-color:#E0FDE7&quot;|
&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #8FBC9A; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 4px 0px; padding:5px 5px  {{#ifeq: Les cuisines | 180% | 3px | 5px }} 5px; font-size: Les cuisines |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt;Әкиятләр дөньясына рәхим итегез!&lt;/h2&gt;
[[Файл:Шүрәле.png|200px|right]]
:'''[[Шүрәле]]''' &lt;br /&gt;''([[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] әкияте)''

Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл — Кырлай диләр;&lt;br /&gt;
Җырлаганда көй өчен «тавыклары җырлай» диләр; &lt;br /&gt;
Гәрчә анда тугъмасам да, мин бераз торган идем, &lt;br /&gt;
Җирне әз-мәз тырмалап, чәчкән идем, урган идем. &lt;br /&gt;
Ул авылның, — һич онытмыйм, — һәр ягы урман иде, &lt;br /&gt;
Ул болын, яшел үләннәр хәтфәдән юрган иде. &lt;br /&gt;
Зурмы? дисәң, зур түгелдер, бу авыл бик кечкенә, &lt;br /&gt;
Халкының эчкән суы бик кечкенә — инеш кенә.&lt;br /&gt;
Анда бик салкын вә бик эссе түгел, урта һава, &lt;br /&gt;
Җил дә вактында исеп, яңгыр да вакытында ява. &lt;br /&gt;
Урманында кып-кызыл кура җиләк тә җир җиләк; &lt;br /&gt;
Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк. &lt;br /&gt;
Бик хозур! рәт-рәт тора, гаскәр кеби, чыршы, нарат;&lt;br /&gt;
Төпләрендә ятканым бар, хәл җыеп, күккә карап...([[Шүрәле|дәвамы]])

&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #8FBC9A; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 1px 0px; padding:1px 1px  {{#ifeq: Les cuisines | 180% | 1px | 1px }} 5px; font-size: Les cuisines |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt;&lt;/h2&gt;
[[Файл:Ил гизүче бака.png|180px|left]]
:'''[[Ил гизүче бака]]''' &lt;br /&gt;''(Всеволод Гаршин әкияте)''

Яшәгән, ди, дөньяда бер бака-бакылдык. Ул сазлыкта чебен-черкиләр   аулаган,  үзенең  дуслары  белән  бакылдаган.

Бервакыт шулай, кәкре агач ботагына ябышкан да җылы вак яңгыр астында коена икән.

— Их, бүген нинди яхшы, юеш һава! Дөньяда яшәве нинди рәхәт! — дигән бака. Тамчылар аның түшеннән, тәпиләреннән тәгәрәп төшәләр икән.

Кинәт һавада «фью-фью-фью» дигән канат тавышлары ишетелә. Бу шулай итеп үрдәкләр очуы икән. Ул арада үрдәкләр бака яши торган сазлыкка килеп төшәләр.

— Бак, бак!  Әле очасы бик ерак.  Тамак ялгап  алырга ,   кирәк!— ди үрдәкләрнең берсе.

Аларны күргәч, бака, куркып, яшеренә. Бераз уйлап торгач, ул үзенең шардай күзле башын судан чыгара. Үрдәкләрнең кая очканын беләсе килә аның.

— Бак, бак, инде салкыная башлады бу як! Тизрәк көньякка очарга кирәк!—ди икенче үрдәк... ([[Ил гизүче бака|дәвамы]])

|}

{| width=&quot;100%&quot; align=&quot;center&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;4&quot; 
|- 
| rowspan=&quot;2&quot; valign=&quot;top&quot; width=&quot;40%&quot; height=&quot;100%&quot; style=&quot;border: 1px solid #DCDCDC; background-color:WhiteSmoke&quot;|
&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #DCDCDC; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 4px 0px; padding:5px 5px  {{#ifeq: Les aliments | 180% | 3px | 5px }} 5px; font-size: Les aliments |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt;Татар халык әкиятләре&lt;/h2&gt;
{{col-begin}}
{{col-4}}
* [[Ак байтал]]
* [[Ак бүре]]
* [[Алпамша]]
* [[Алтын алма]]
* [[Аучы егет]]
* [[Ахмак бүре]]
* [[Ач эт белән бүре]]
* [[Аю белән Бабай]]
* [[Балыкчы карт]]
* [[Батыр егет]]
* [[Вәли белән Сорыр]]
* [[Гөлчәчәк]]
* [[Дию кызы, бай малае һәм мулла]]
* [[Дутан батыр]]
* [[Зөлкарнәй батыр]]
{{col-4}}
* [[Йорт тотмас]]
* [[Камыр батыр]]
* [[Карт белән ялкау егет]]
* [[Кәкре каенга терәткән]]
* [[Кош эзләп йөргән хан улы]]
* [[Кызыл әтәч]]
* [[Кырык уллы кеше]]
* [[Көнгә күренмәс Сылу-Көмеш]]
* [[Мәрмәр тавы башында]]
* [[Өч бүләк]]
* [[Өч дус]]
* [[Өч күгәрчен]]
* [[Төлке белән бүре]]
* [[Ялкау малай]]

''[[:Төркем:Татар халык әкиятләре|барлык татар халык әкиятләре]]''
{{col-end}}
| valign=&quot;top&quot; width=&quot;30%&quot; height=&quot;70%&quot; style=&quot;border: 1px solid #DCDCDC; background-color:WhiteSmoke&quot;|
&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #DCDCDC; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 4px 0px; padding:5px 5px  {{#ifeq: Savoir culinaire | 180% | 3px | 5px }} 5px; font-size: Savoir culinaire |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt;Башка халыклар әкиятләре&lt;/h2&gt;
* [[:Төркем:Башкорт халык әкиятләре|Башкорт халык әкиятләре]]
* [[:Төркем:Болгар халык әкиятләре|Болгар халык әкиятләре]]
* [[:Төркем:Венгр халык әкиятләре|Венгр халык әкиятләре]]
* [[:Төркем:Калмык халык әкиятләре|Калмык халык әкиятләре]]
* [[:Төркем:Рус халык әкиятләре|Рус халык әкиятләре]]
* [[:Төркем:Сирия халык әкиятләре|Сирия халык әкиятләре]]
* [[:Төркем:Төрекмән халык әкиятләре|Төрекмән халык әкиятләре]]
* [[:Төркем:Украин халык әкиятләре|Украин халык әкиятләре]]
* [[:Төркем:Югослав халык әкиятләре|Югослав халык әкиятләре]]
* [[:Төркем:Япон халык әкиятләре|Япон халык әкиятләре]]

''[[:Төркем:Халык әкиятләре|барлык халыклар әкиятләре]]''
| valign=&quot;top&quot; width=&quot;30%&quot; height=&quot;70%&quot; style=&quot;border: 1px solid #DCDCDC; background-color:WhiteSmoke&quot;|
&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #DCDCDC; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 4px 0px; padding:5px 5px  {{#ifeq: Les cuisines | 180% | 3px | 5px }} 5px; font-size: Les cuisines |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt;Авторлар язган әкиятләр&lt;/h2&gt;
* [[:Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре|Абдулла Алиш әкиятләре]]
* [[:Төркем:Александр Пушкин әкиятләре|Александр Пушкин әкиятләре]]
* [[:Төркем:Әмирҗан Моталлапов әкиятләре|Әмирҗан Моталлапов әкиятләре]]
* [[:Төркем:Әхәт Гаффар әкиятләре|Әхәт Гаффар әкиятләре]]
* [[:Төркем:Бертуган Гриммнар әкиятләре|Бертуган Гриммнар әкиятләре]]
* [[:Төркем:Всеволод Гаршин әкиятләре|Всеволод Гаршин әкиятләре]]
* [[:Төркем:Габдулла Тукай әкиятләре|Габдулла Тукай әкиятләре]]
* [[:Төркем:Гариф Гомәр әкиятләре|Гариф Гомәр әкиятләре]]
* [[:Төркем:Зыя Мансур әкиятләре|Зыя Мансур әкиятләре]]
* [[:Төркем:Идрис Шәймөхәммәтов әкиятләре|Идрис Шәймөхәммәтов әкиятләре]]
* [[:Төркем:Лев Толстой әкиятләре|Лев Толстой әкиятләре]]
* [[:Төркем:Мәҗит Гафури әкиятләре|Мәҗит Гафури әкиятләре]]
* [[:Төркем:Нәкый Исәнбәт әкиятләре|Нәкый Исәнбәт әкиятләре]]
* [[:Төркем:Резеда Вәлиева әкиятләре|Резеда Вәлиева әкиятләре]]
* [[:Төркем:Сафа Гыйльфан әкиятләре|Сафа Гыйльфан әкиятләре]]
* [[:Төркем:Светлана Гыйльметдинова әкиятләре|Светлана Гыйльметдинова әкиятләре]]
* [[:Төркем:Фатих Кәрим әкиятләре|Фатих Кәрим әкиятләре]]
* [[:Төркем:Фәнис Яруллин әкиятләре|Фәнис Яруллин әкиятләре]]

''[[:Төркем:Авторлар язган әкиятләр|барлык авторлар язган әкиятләр]]''
|}

{| width=&quot;100%&quot; align=&quot;center&quot; border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;4&quot; 
|-
|valign=&quot;top&quot; width=&quot;67%&quot; height=&quot;30%&quot; style=&quot;border: 1px solid #DCDCDC; background-color:WhiteSmoke&quot;|
&lt;h2 style=&quot;letter-spacing:0.1em; style=&quot;border: 1px solid #DCDCDC; text-align:center; font-weight:bold; margin:0px 0px 4px 0px; padding:5px 5px  {{#ifeq: Les boissons | 180% | 3px | 5px }} 5px; font-size: Les boissons |180%; font-variant:small-caps;color: #000000;&quot;&gt; Татарча әкиятләр тупланган башка сайтлар&lt;/h2&gt;{{Википедия|Әкият}}
* [http://alish.ru/ekiyatler Абдулла Алишка багышлынган сайт] — Абдулла Алиш әкиятләре
* [http://www.akiat.ru/index.php?id=59 Әкиятләр сайты] — Татарча әкиятләр, мифлар, риваятьләр,дастаннар
* [http://miras.belem.ru/node/34  «Белем.ру» Интернет-белем алу үзәгенең электрон китапханәсе] — Татар халык әкиятләре
* [http://tatarlarga.com/adabijat/view/tatar_halyk_akijat.html «Татарларга» сайты] — Татар халык әкиятләре
* [http://www.tatknigafund.ru/books/1215 «Таткнигафонд» проекты] — Тутый кош: татар халык әкиятләре
* [http://watan.su/akiyatlar/ Балалар бүлмәсе] — Татар әкиятләре

[[Төркем:Китаплар]]
[[Төркем:Балалар өчен әдәбият]]</text>
      <sha1>rlk4caliu0zvuc3w8tk93gbyarfadcp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ай белән Кояш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2333</id>
    <revision>
      <id>5171</id>
      <parentid>4330</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T19:05:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>5171</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2290" sha1="0m0oiw81i68xuzan7xs530u96if5481" xml:space="preserve">'''Ай белән Кояш'''

''(татар халык әкияте)''


Ай белән Кояш элек заманда гел бер җирдә генә тормакчы булганнар. Шуннан соң, бөтен кошларны җыеп, шул турыда җыелыш ясаганнар. Бөтен кошлар, боларның бер җирдә торуларына риза булып, шуңар кул куйганнар.


Болар арасында бары бер генә кош кул куймыйча калган, ди. Ул булган Ярканат. Бүтән кошлар Ярканаттан сораганнар:
— Бөтен кошлар кул куйганда, нилектән син  генә кул куймадың? — дигәннәр.

— Кулны мин, — дигән Ярканат, — шул сәбәпле куймадым, дигән:

Кояш белән Ай бер җирдә генә торсалар, җил бер генә яктан исәр, агачлар кәкре булып үсәрләр, игеннәр дә Кояш төшкән җирдә генә
үсәр, Кояш төшмәгән җирдә үсмәс, — дигән.

Шуннан соң бүтән кошлар әйткәннәр:

— Дөрес әйтә шул, Кояш төшмәгән җирдә иген үсми инде ул, — дигәннәр.

Ай белән Кояшка икесенә дә, бер җирдә тормаска, әйләнеп йөрергә, дип карар чыгарганнар, ди.

Шуннан соң Кояш әйткән Ярканатка:

— Мин сине үземнең яктылыгымда йөртмәм, — дигән.

Шунлыктан Ярканат көн яктысына чыгып йөри алмый икән. Аңа Ай сүз әйтмәгән, шуңа күрә ул Ай яктысында бик әйбәт йөри, ди.
Ай белән Кояшның болай әйләнеп йөрүен бөтен кош-кортлар, бөтен халыклар бик дөрес дип кабул иткәннәр, ди. Шуннан соң игеннәр дә яхшы була башлаган, ди.

{{әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>0m0oiw81i68xuzan7xs530u96if5481</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ач эт белән бүре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2334</id>
    <revision>
      <id>4331</id>
      <timestamp>2010-11-15T09:54:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ач эт белән бүре'''  ''(татар халык әкияте)''   Бер Эт картайган. Картайгач, өрмәгәч, аны хуҗасы куала...»</comment>
      <origin>4331</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3085" sha1="kdke3drgn2mpa8bs2yj8vmew86o12kh" xml:space="preserve">'''Ач эт белән бүре'''

''(татар халык әкияте)''


Бер Эт картайган. Картайгач, өрмәгәч, аны хуҗасы куалап чыгарган. Бу аптырап кырга чыгып киткән. Мо-ңарга кырда Бүре очраган. Бүре әйткән:

— Эт дус, син нишләп йөрисен?— дигән.

— Нишләп йөрим, иям куалап чыгарды. Картайдым, өрә алмыйм. Өч көн бернәрсә дә ашаганым юк,— дигән.

— Ач булгач, әйдә минем белән, дигән. Мин сине ашамакчы идем, хәзер ашамыйм, жәллим,— дигән.

Кырда бер ат ялгыз йөри икән. Этне шуның янына ияртеп барган. Бүре барган да атның койрыгына асылынган.

— Син карап тор,— дигән Эткә.

Бүре тартып атны тәмам чүмәштергән. Шул чагында Эткә әйткән Бүре:

— Күзем акайдымы? — дигән.

Эт Бүре күзенә караган, исе киткән.

— Күзең акайды,— дигән.

Шулай дигәч, Бүре атны җибәргән дә, ат чүмәкләп китеп егылган. Шуннан Бүре, атның бугазын чәйнәп, үтергән. Бугазын чәйнәгән дә аның казылык турын аерган:

— Менә симез төшен көн дә килеп аша, сиңа байтак ка җитәр,— дигән. Үзе киткән.

Ярар. Эт бер көн килеп ашый, ике көн килеп ашый. Ач Эткә бу ат бер атнага җиткән. Шул атны ашап бетергәч, аңарга бер Эт очраган. Тук Эт:

— Нихәл, нишләп йөрисең? —дип сораган.

Килүче Эт әйткән:

— Мин ач, дигән: Иям ярлы, ашарга бернәрсә дә бирми,— дигән.

— Ач булсаң, әйдә минем белән,— дигән.

Бу да, Бүре кебек, ялгыз ат артыннан барган. Эткә әйткән:

— Сиңа: «Күзем акайдымы?» дип әйтермен. Син карап тор,— дигән.

Эт китте, ди, ат артыннан, тегесе утырып карап тора. Бу барып асылынды, ди, атның койрыгына. Асылынгач, сорый:

— Күзем акайдымы?—ди.

Теге әйтә:

— Юк әле, акаймады,— ди, дөресен әйтә.

Ул да булмый, ат таза булган булырга кирәк, Эткә типкән дә Этне әллә кая очырган. Карап торган Эт шунда әйткән:

— Менә акайды инде күзең,— дигән.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>kdke3drgn2mpa8bs2yj8vmew86o12kh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өч бүләк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2335</id>
    <revision>
      <id>4332</id>
      <timestamp>2010-11-15T09:56:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Өч бүләк'''  ''(татар халык әкияте)''   Элек заманда бер бай Мәкәрҗәгә ярминкәгә китә. Була аның өч кы...»</comment>
      <origin>4332</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10898" sha1="avd76amh9atk3w03exow447i0h9brlk" xml:space="preserve">'''Өч бүләк'''

''(татар халык әкияте)''


Элек заманда бер бай Мәкәрҗәгә ярминкәгә китә. Була аның өч кызы. Бу киткән чагында кызларына әйтә: «Кызларым, әйтегез, Мәкәрҗәдән кайткан вакытта сезгә нинди бүләк алып кайтыйм?» – ди. Берсе әйтә: «Әти, миңа атлас күлмәк алып кайт», – ди. Уртанчы кызы әйтә: «Миңа сәлисәр күлмәк алып кайт», – ди. Кечкенәсе әйтә: «Миңа күлмәк кирәкми, кеше башы хәтле алма алып кайт», – ди.

Китте бу Мәкәрҗәгә. Сату итте, алдап-йолдап бик күп табыш итте. Кайтыр вакыт җиткәч, олы кызына атлас күлмәк алды, уртанчысына сәлисәр күлмәк алды. Аннары кечкенә кызына алма эзләргә кереште. Эзли-эзли, кеше башы хәтле алма таба алмый. Кечкенә кызын кайгырта, «бу нәүмиз була инде», ди, ничек тә булса шундый алма табарга уйлый.

Мәкәрҗә вакыты үтә. Шәһәрдәгеләр бар да кайтып китәләр. Бу бер айгыр ала да, атланып, шул алманы эзләргә китә. Очраса, ничек булса да алманы аласы инде. Йөри-йөри бу кара урманнарга да кереп китә. Баласын нәүмиз итәсе килми бит инде. Йөри торгач, бер йортка очрады. Япан бер йорт. Керде. Тегендә бер карчык утыра. Исәнлек-саулык сорашкач, бай әйтә:

– Әби, кеше башы хәтле алма кайда бар икән, ишеткәнең юкмы? Нихәтле акча биреп булса да алыр идем, – ди.

Әби әйтә:

– Менә шушы юл белән бар, улым, тәвә-тәвә еланнар очрар. Шулар бик саклыйлар, сизсәләр, исән калдырмаслар, – ди.

Ат яхшы моның, бакчага тиз генә барып җитте. Еланнар йоклаган. Әкрен генә керде бакчага. Бер алма өзеп алды – кеше башыннан да зур алмасы. Айгырына атланды, бик тиз генә юлга төште. Шул чагында борылып караса, артыннан бер өермә шикелле елан килә. Килеп җитте дә бу атны бәреп тә екты. Елан әйтә:

– Ник алдың сораусыз? – ди.

Бу бай әйтә:

– Кечкенә кызым бар. Шул кызым кеше башы хәтле алма сорады. Башка җирдән таба алмагач, килеп алдым инде, – ди.

– Алуын алгансың да, – ди елан, – кызыңны миңа бирсәң генә китә аласың, әгәр дә кызыңны бирмәслек булсаң, атыңны да, үзеңне дә ашыйм, – ди.

Үлем бик ачы нәрсә бит ул. Нишләсен инде, бай кызын бирмәкче булды. Елан әйтә: «Мин фәлән көнне барырмын, кызыңны туйга хәстәрлә», – ди.

Ярар. Кайтты инде бу Мәкәрҗәдән. Кызлар өчесе дә йөгерешеп чыкты. Әүвәл олы кызына атлас күлмәкне бирде. Аннары уртанчы кызына сәлисәр күлмәкне бирде. Аннары кечкенә кызына зур алманы бирде. Бай алманы бирде дә елап та җибәрде.

– Әти, ник елыйсың? – ди кечкенә кызы.

– Әй, кызым, бу кайгылы алма. Алма түгел бу, ут, ди. Сине еланга бирмәкче булып кына алдым. Урладым иде дә тотты бит, – ди.

– Әти, күрәсен күрербез инде, бер дә кайгырма, – ди дә кыз, алманы чөеп уйный бирә.

Вакыт килеп җитә. Бик елаштылар, кайгырыштылар, ашамыйлар, эчмиләр инде кайгыдан. Кечкенә кызын еланга бирергә кирәк бит инде. Әле тегеләрен дә ярәшмәгән.

Бер заман күренә – өермә кебек нәрсә килә юлдан. Бик туздырып килә. Койрыгын тешләгән дә көпчәк кебек тәгәрәп килә бу. Килеп җитүе булды, капканы ватып керде дә кызны чардакка алып менеп тә китте. Ата-аналары, туганнары кан-яшь елый инде моның. Ярар. Болар төн куналар. Кечкенә кыз җиңгәсе белән бик дус икән. Каенатасы әйтә: «Бар әле, үлмәдеме икән, үтергәндер инде үзен», – ди. Елан кызга әйткән булган икән: «Мин егет булганны берәүгә дә әйтмә, әйтсәң, ташлармын да китәрмен, сары яфрак кебек саргаеп үләрсең», – дип. Җиңгәсе килгән ишек төбенә тыңларга: тавыш-тын юк, бернәрсә дә ишетелми. Җиңгәсе ишеккә чиртә, каенсеңлесе килде моның янына. Бу исәнлек-саулык сорады. Кыз әйтә: «Исән-сау», – ди. Җиңгәсе әйтә: «Елан – еланмы, әллә егетме?» – ди. Кыз әйтә: «Елан – елан түгел, егет – елан», – ди. Җиңгәсе куанган да тизрәк каенаталарына төшеп сөйләгән.

Шуннан соң теге елан, кызның җиңгәсенә нәрсә әйткәнен ишетеп, моңа: «Сүземне тыңламадың, мин китәм инде, сау бул, ди. Үләсең килмәсә, мине эзләрсең, ди. Бармак калынлыгы тимер таяк ясат, аягыңа тимер башмак ясат, аның табаны бармак калынлыгы булсын. Мине тапкан вакытта, шул башмагың ышкыла-ышкыла агач яфрагы калынлыгы гына калыр, ди. Таягың, сызып, кулыңда энә хәтле генә калыр, шул гомерләр эзлисең бар әле мине», – ди.

Елан киткәч, кыз саргайды, кипте. Атасыннан рөхсәт сорап чыгып китте бу. Елан әйткәнчә, тимер таякка таянды, аягына тимер башмак киде. Бара, бара бу. Озак еллар үтте, бу кыз саргаеп карчык кыяфәтенә керде. Бик озак баргач, кыз үзенең атасы очраган йортка килде. Бу да шул йортка карчык янына барып керде. Карчыктан сораша:

– Минем шундый-шундый киявем кайда булыр икән? – ди.

Карчык әйтә:

– Киявең читтә йөреп кайтты да, син килеп җитмәгәч, яңадан өйләнде, ул хәзер кибетче, ди. Шушы юл белән бар, шунда бакча булыр. Тик син бакча буеннан узма. Шул бакчаның арт ягында бер зәңгәр йорт булыр, киявең менә шул йортта инде, ди. Ул үзе өйдә булмаса, кибеттә булыр. Хатыны гына өйдә булыр, балалары юк, ди. Кер дә, ди, икмәк бирсә, икмәк алма, тоз бирсә, тоз алма, кием бирсә, кием алма, ди. «Нәрсә бирим», дип ачуы килер дә сине кәҗәнкәгә ябып куяр, – ди.

Кыз йортны барып тапты. Керде. Моңарга тегенең хатыны икмәк бирде, бу икмәк алмый, тоз бирде, тоз алмый, кием бирде, кием алмый. Теге хатын: «Сиңа, алай булгач, нәрсә бирим?» – дип ачулана да моны кәҗәнкәгә ябып куя.

Бер заман ире егет сурәтендә кибеттән ашарга кайта. Би-тен-кулын юа. Килеп, өстәлгә утыра. Хатыны әйтә:

– Бер кызык бар әле бездә, – ди. Ире әйтә:

– Нәрсә бар, сөйлә, – ди.

– Бөкрәеп беткән бер хәерче карчык керде. Кулында тимер таяк, аягында тимер башмак. Таягы нәзек кенә, башмагы юка гына, – ди.

Егет уйлап алды: «Минем хатындыр ул», – дип.

– Кая китте ул? – ди егет.

– Әнә кәҗәнкәгә бикләп куйдым үзен, бик хәшәрәт, ул, – ди.

– Бар, чыгар әле. Нигә алай карчык кешене мыскыл итәсең? Үзеңнең дә картаер көнеңне оныттыңмыни? – ди.

Хатыны карчыкны җитәкләп алып керде. Теге елан егет үз хатыны икәнне таныды.

Таныгач, үзе белән тора торган хатынына әйтте:

– Бу карчык минем иң беренче өйләнгән, яратып өйләнгән хатыным. Ул, мине эзли-эзли йөреп, шундый кыяфәткә кергән, син аның кисеп ташлаган тырнагына да тормыйсың, – диде.

Бөрешкән, бөкрәйгән карчыкка бер өргән иде, унсигез яшәрлек кыз кебек булып китте. Теге хатынын аерып, үзенә йорт салып бирде.

Шулай итеп, моның белән әле дә гомер итәләр, ди.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>avd76amh9atk3w03exow447i0h9brlk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өч дус</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2336</id>
    <revision>
      <id>4333</id>
      <timestamp>2010-11-15T09:57:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Өч дус'''  ''(татар халык әкияте)''   Борын-борын заманда, кәҗә команда, песнәк писердә, саескан солда...»</comment>
      <origin>4333</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37794" sha1="jfew7s5xfdd09782ahh1z9nz6025iq1" xml:space="preserve">'''Өч дус'''

''(татар халык әкияте)''


Борын-борын заманда, кәҗә команда, песнәк писердә, саескан солдатта вакытта, бер авылда өч егет булган, ди. Болар берсеннән-берсе матурлар икән, ди. Бу өч егет-дус кушылышканнар, ди. Нинди авырлык килсә дә, бер-берсен ташламаска, яклашырга, бер-берсенә бер дә дошманлык итешмәскә сүз бирешкәннәр, ди. Менә көннәрнең берендә болар җыелышып сүз куешканнар да, ди, барысы да өч-дүрт көнлек азык хәзерләп, юлга ил-җир күрергә чыгып киткәннәр, ди. Бер көн барганнар, ди, ике көн барганнар, ди, бара торгач, арганнар, ди. Аргач, ял итмәкче булганнар, ди, утырганнар, ди.

 
Боларның һәрберсе үзе белән алган ашамлык әйберләрен: берсе — йөрәк, икенчесе — бөерәк, өченчесе бавыр чыгарып салганнар, ди. Болар бик әйбәтләп тамакны туйдырганнан соң әрле-бирле йөри башлаганнар, ди. Әйләнә-тирәдә йөри торгач, йөрәк ашаган егет бер тимер капкачка барып сөртенгән, ди. Болар бу тимер капкачны

ачып карасалар, ни күзләре белән күрсеннәр, бу бер кое капкачы икән, ди. Ачканнар. Боларның үз араларында сүз киткән: бу коега кем төптә дә, кем төшә?!

Менә бер заманны йөрәк ашаган егет:

— Мин төшәм дә, мин төшәм, — дип әйткән, ди.

— Ярый алайса, син төш!

Иптәшләре хәзер җеп табып китергәннәр дә, ди, моның биленнән бәйләп, төшереп җибәргәннәр, ди. Бу егет кое төбенә төшеп җиткәч, «Сез көтеп торыгыз, мин тирә-юньне караштыр-галыйм әле», — дип әйткән дә, ди, кое әйләнәсен кармалый башлаган, ди. Анда бик караңгы икән, ди. Менә бер заманны кармалый торгач стенада бер ишек тапкан, ди. Шул ишектән бу егет кереп китсә, бик матур ике стена арасында юл киткән, ди, тагын бер ишеккә барып җиткән, ди. Ишекне алай-болай итеп ачып кергән дә, ди, ни күзе белән күрсен, бик матур бүлмә, ди. Бүлмәнең стенасы алтын кәгазьләр белән ябыштырылган, идәне хәтфә паласлар белән түшәлгән, идән уртасында, алтын тәхет өстендә, бер бик матур кыз утыра, ди.

Бу егет килеп кергәч тә кыз:

— Әй, егет, җаныңны бер дә аямыйсың икән, монда нигә дип килеп кердең? Бу бит бөтен пәриләр башлыгы Гыйфрит дигән дию пәриенең сарае. Ул мине, моннан биш-алты еллар элек атамнан урлап, шушында алып килеп куйган ие, мин шуннан бирле аның кулында тоткында ятам бит. Тиз чыгып кит моннан, югыйсә ул сине үтерер, миңа да көн булмас. Ул адәмнәрне бер дә яратмый, — дип әйтте, ди.

Шуннан соң егет кызга әйтә:

— Аптырама, сынашып карарбыз, кем җиңәр икән, — дип әйтеп тә өлгермәде, ди, менә бер заманны җир тетри, стеналар селкенә башлады, ди. Кызның төсләре бетте, агарынды, ди. Ул инде «Гыйфрит бу егетнең көлен күккә очыра», дип тора, ди.

Менә бер заманны Гыйфрит килеп керде дә, ди:

— Фу, адәм исе килә, кая ул адәм, китерегез аны миңа, хәзер мин аның көлен күккә очырам, — дип әйтте, ди.

Шул вакыт кыз калтыранып тора, ди. Теге егет бер почмактан килеп чыкты да, ди:

— Әй, Гыйфрит, синең яратмаган адәмең менә мин ул, әйдә, көчләребезне сынашып карыйк әле, — дип әйтте, ди.

Гыйфрит бу егеткә күз салып карады да, ди, моның матурлыгына сокланып, гаҗәпкә калып, бераз калтыранды да, ди:

— Әйдә, егет, көчләребезне сынашып карасак карыйк алай булса, — дип әйтте, ди. — Кемгә чират: сиңамы, миңамы?

Егет бер дә каушамыйча:

— Сиңа булсын, син алдан ор! — дип әйтте, ди.  Шуннан соң Гыйфрит йөз потлы гөрзиен алды да, ди, егеткә

берне китереп бирде, ди. Егетнең башы чык итте дә, ди, үзе тубыктан җиргә керде, ди. Егет сикереп чыкты да, ди, гөрзине алып Гыйфриткә берне утырткан иде, ди, Гыйфритнең көле күккә очты, ди.

Шуннан соң тәхет өстендә утырган кыз сикереп төште дә, ди, егетне кочаклап үбеп, куанычыннан елый-елый:

— Әй, егет, сиңа ни бирсәм дә кызганыч түгел, син мине генә түгел, бу Гыйфритнең җәфасыннан тагын ике апамны да коткардың. Әйдә әле, менә алар бу бүлмәдә биш-алты елдан бирле тоткында утыралар, — дип әйтте дә, ди, күрше бүлмәдән ике апасын алып чыкты, ди.

Шуннан соң бу егет кызларга:

— Әгәр чыгасыгыз килсә, мин сезне якты дөньяга чыгарам, — дип әйтте, — ди.

Бу кызлар беравыздан:

— Чыгасыбыз килә, чыгабыз! Каян чыгабыз? — дип әйттеләр, ди.

Шуннан соң алган хәтле әйберләр алдылар да, ди, егет кое төбенә төшкән җиргә таба киттеләр, ди. Кое төбенә барып җитсәләр, егетне төшергән җеп асылынып тора, ди.

Егет:

— Минем чын дусларым, сез андамы? — дип кычкырды, ди.

Югарыдан:

— Без монда, сине көтеп торабыз, — дип тавыш бирделәр, ди.

Менә бер заманны бу егет олы кызны биленнән бауга бәйләде дә, ди, менгереп җибәрде, ди. Аннары соң уртанчысын, аннары соң кечкенәсен. Югарыдан егетләр, олы кызны чыгаргач, гаҗәпкә калдылар, ди. Бу адәмме, пәри-җенме, бу нинди зат икән, дип әйттеләр, ди.

Бу кызларның олысы да бик матур ие, ди, олысыннан да уртанчысы, уртанчысыннан да бигрәк кечесе матур ие, ди. Менә, кечесе килеп чыккач, ике егет читкә китеп:

— Әгәр дә ул үзе монда чыкса, кечесен үзе алыр, мәңге дә ул аны безгә бирмәс. Без аны чыгармыйк, шунда башын бетерик, — дип киңәш итештеләр дә, ди, теге егет чыгып җитәм дигән чагында гына җепне кистеләр дә, ди, теге егет кое төбенә төшеп китте, ди. Ләкин егет үлмәде, ди, исән-сау кое төбенә төшеп җиткәч, әүвәлге юлы белән китте, ди. Барып җитеп теге бүлмәләрнең стеналарын капшап йөргәндә кулы бер тоткага эләкте, ди. Тоткадан тартып җибәрсә, ишек ачылып китте дә, ди, тагын бер юл күренде, ди. Бу егет шул юл белән китте, ди. Бара, ди, бара, ди. Менә бер заманны ямь-яшел урманга, болынлыкка барып чыкты, ди.

Бераз хәл җыйганнан соң алга таба китсә, кап-кара басу, ди. Шул басуда тузан туздырып сыерлар-сарыклар йөри, ди. Шулар арасында ап-ак сакаллы бер карт йөри, ди. Бу егет ап-ак сакаллы карт янына барып җитте дә ди:

— Исәнме, бабай! — дип әйтте, ди. Карт:

— Бик яхшы әле, балам! — дип әйтте, ди.

Шулай итеп исәнлек-саулык сорашканнан соң, бу егет картка:

— Бабай, миңа бер хезмәт кирәк иде, син мине үзеңә хезмәткә алмассың микән? — дип әйтте, ди.

Карт аңар:

— Миңа хезмәтче кирәк кирәген дә, син чыдый алырсыңмы соң? Менә күрәсең, минем сыерларым, сарыкларым бар, шушы кара туфрактан башка җирем юк. Менә ал арны шушы кара туфракта туйдырырга кирәк, — дип әйтте, ди.

Бу егет карап торды, торды да, ди, бабайга:

— Ярый, бабай, мондый яшел урманнар, болыннар тирәсендә ничек тә туйдырырмын әле, — дип әйтте, ди.

Карт аңар:

— Ул яшел урманнар, болынлыклар дию пәриенеке шул, аларны ашатырга ярамый. Юкса ул сине дә, мине дә, барлык хайваннарны да һәлак итеп бетерер, менә шушы кара туфракта туйдырырга риза булсаң, җиде елга сүз белән алам. Җиде елдан соң, үзем сине бик яхшылап илеңә озатырмын, — дип әйтте, ди.

Бу егет юлны белми, карыны ачыккан, нишләсен, кая барсын, теләр-теләмәс риза булды, ди.

Кич җитеп, кояш баеп барадыр иде, ди, инде. Шуннан соң карт белән егет картның өенә барып керделәр, ди. Хайваннарны киртә эченә ябып куйдылар да, ди, ашап-эчеп ятып йокладылар, ди. Егет бик арган ие, ди. Алай булса да иртүк сикереп торды да, ди, ашап-эчеп, хайваннарны көтүгә алып чыгып китте, ди. Хайваннар азык эзләп анда чабалар, монда чабалар, ди. Егет арып, мәлҗерәп бетте, ди. Кайту белән үле-мәле йокыга китте, ди. Иртәгесен тагын кара таң белән сикереп торып көтү көтәргә чыгып китте, ди.

Шулай итеп тузан-туфрак арасында, үләнсез җирдә бу егет дүрт-биш еллар азапланды, ди, ябыгып бетте, ди. Шуннан соң ул уйлады-уйлады да, ди, көннәрнең берендә:

— Бабай, мин бик ябыктым, син миңа иртәгә көтүгә чыгар алдыннан бераз капкаларга чирек үгез пешереп куй инде, — дип әйтте, ди. Карт ашаудан бер дә кызганмый торган ие, ди.

— Ярар, улым, син теләгәнчә булыр, — дип әйтте, ди.

Егет, иртүк торып, чирек үгезнең бер калҗасын да калдырмыйча ашап бетерде дә, ди, хайваннарны көтүгә алып чыгып китеп, туп-туры дию пәриенең урман арасындагы аланлыгына кертеп тә җибәрде, ди; хайваннар пух итеп, корсакларын күтәрә алмыйча яткач, егет үзе дә ятып бик тәмле йокыга китте, ди.

Азмы-күпме йоклагач егет, «өнемме бу, төшемме бу» дип уянып китсә, барча хайваннар сикереп торып колакларын тасрайтканнар, ди; як-ягына каранса, ни күзе белән күрсен, күк күкрәтеп, җир тетрәтеп, давыл куптарып, тузан туздырып, агач башларын сыгылдырып-сыгылдырып дию пәрие килеп төште дә, ди, егетнең алдына басып:

— Әй, нәҗес, адәми зат! Син ни дип мине, пәри зат патшасын, мыскыл итеп, минем моңарчы берәү дә аяк басмаган ямь-яшел аланлыгыма үзеңнең хайваннарыңны кертеп аунаттың?! Җаныңмы, малыңмы?! Әйт тизрәк, минем вакытым юк! — дип авызыннан утлар чәчә-чәчә кычкырды, ди.

Егет бер дә каушамады, ди. Дию пәриенең алдына басып, күкрәген киереп бер сулады да, ди:

— Әй, пәри зат, син нәҗесме, мин нәҗесме, анысын актыктан сөйләшербез, әйдә иң элек көчләребезне сынашып багыйк, кем элек ора? — дип әйтте, ди.

Дию пәрие бик шатланып:

— Әйдә алайсаң, мин сине бер оруда көлеңне күккә очырам! — дип әйтте, ди. Шобага салышканнар иде, ди, дию пәриенә килеп чыкты, ди. Шуннан соң, дию пәрие алтмыш потлы гөрзиен алып егетнең баш түбәсенә берне биргән иде, ди, егет муеныннан җиргә батты, ди. Егет, җирдән сикереп чыгып, аягүрә басты да, ди, гөрзине алып, дию пәриенең баш түбәсенә берне бәргән иде, ди, дию пәрие бары тубыктан гына җиргә батты, ди. Җирдән сикереп чыкты да, ди:

— Ярый, иртәгә шушы вакытта мин синең башыңны җыярмын, — дип әйтте дә, ди, күк күкрәтеп, җир тетрәтеп, давыл куптарып, тузан туздырып, килгән ягына таба китеп күздән югалды, ди. Кояш баер алдыннан бу егет көтүен кайтарып, киртә абзарга кертеп япты да, ди, картка:

— Бабай, миңа иртәгә ярты үгез пешерерсең инде, күрәсең, бик ябыктым, — дип әйтте, ди.

— Ярый, балам, ярый, — дип әйтте дә, ди, карт, хайваннарны барларга чыгып китте, ди. Карт ни күзе белән күрсен, хайнаннарның корсаклары пух иткән, барчасы да ятып йокыга киткәннәр, ди. Картның эче жу итеп китте, ди.

Егет, иртүк торып, ярты үгезне бер генә калҗасын да калдырмыйча ашап бетереп, хайваннарын алып чыгып китте дә, ди, аларны янә дә туп-туры аланлыкка кертеп җибәрде, ди. Хайваннар туеп йокыга киткәч, үзе дә ятып йокыга китте, ди. Азмы-күпме яткач, янә дә дию пәрие күк күкрәтеп, җир тетрәтеп, давыл куптарып, тузан туздырып, агач башларын сыгылдырып килеп төште, ди. Шобага салышканнар иде, ди, янә дә диюгә чыкты, ди. Дию гөрзиен алып егетнең башына берне биргән иде, ди, бу юлы егет бил тиңентен җиргә батты, ди. Егет сикереп чыгып диюнең баш түбәсенә берне биргән иде, ди, дию тездән җиргә батты, ди. Дию пәрие сикереп җирдән чыкты да, ди:

— Мин сине иртәгә бетерермен, — дип, ачу белән, килгән җиренә кире китте, ди.

Кояш баер алдыннан, бу егет хайваннарны алып кайтып абзарга ябып куйды да, өйгә кереп, картка:

— Бабай, мин бик ардым, ябыктым, иртәгә миңа өч чирек үгез пешерерсең инде, — дип әйтте, ди.

Карт:

— Ярый, балам, ярый, — дип әйтте дә, ди, хайваннарын барлап керергә чыгып китте, ди.

Янә дә ни күзе белән күрсен, хайваннарның корсаклары пух иткән, көчкә генә сулап яталар, ди. Картның әче янә дә жу итеп китте, ди. Өйгә кергәч, егеттән сорашмакчы булган икән, ди, ул арада инде егет үле-мәле йокыга киткән иде, ди.

Иртә белән иртүк торып, егет өч чирек үгез итенең бер калҗасын да калдырмыйча ашап бетерде дә, ди, хайваннарны алып китеп, әлеге ямь-яшел аланлыкка туп-туры кертеп җибәрде, ди. Хайваннар тагын таралышып-таралышып утладылар да, ди, тамаклары туйгач, бергә җыелышып ял итәргә яттылар, ди. Егет тә, бераз черем итеп алыйм әле, дип яткан гына иде, ди, менә күк күкрәтөя, җир тетрәтеп, авызыннан утлар чәчеп, дию килеп төште дә, ди, гөрзие белән егетнең баш түбәсенә берне бирде, ди. Егет монысында бары тик тубыктан гына батты, ди. Сикереп чыгып диюгә берне биргән иде, ди, дию җиргә бил тиңентен батып керде, ди. Ул сикереп чыкты да, ди, бик ачуланып, авызыннан утлар чәчеп:

— Иртәгә мин синең башыңны җыймыйча калмам, — дип килгән юлына кире китте, ди.

Хайваннар тагын таралышып утладылар да, ди, тамаклары туйгач, корсаклары пух булгач, әкрен генә кайтырга чыктылар, ди. Егет тә болар артыннан әкрен генә кайтып абзарга япты да, ди өйгә кереп:

— Бабай, миңа инде иртәгә иртә беләнгә бер бөтен үгез хәзерләп куярсың, шуның белән миңа хәл кереп җитәр дип уйлыйм, — дип әйтте, ди.

— Ярый, балам, ярый, — дип әйтте дә, ди, карт, тагын хайваннарны барлап керергә чыгып китте, ди. Тагын ни күзе белән күрсен, хайваннар пух булганнар. Картның бик эче пошты, ди. Бу егет мине малымнан, җанымнан җода итәргә йөри булыр, мөгаен, ул дию болынлыгын корыта торгандыр, аның башы яшь әле, белми, аның өчен дию безнең көлебезне күккә очырачак бит дип уйлады-уйлады да, ди, ятып йокыга китте, ди.

Иртә белән иртүк, бабай торганчы әллә кайчан торып, егет бер бөтен үгезнең сүз чынлыгы өчен дә ичмаса ярты гына калҗасын да калдырмыйча ашап бетергән дә, ди, көтүне алып чыгып та киткән, ди. Картның бик эче пошкан, ди: «Тукта әле, басуга чыгып барлап кайтыйм, кайсы тирәдә йөртә ул хайваннарны?» — дип киткән, ди. Басуда йөргән, йөргән, көтүне таба алмаган, ди. Дию болынына барып керсә, ни күзе белән күрсен, хайваннар туеп ял итеп яталар, ди. Егет тә йокыда, ди. Шуннан соң бу карт, бик курыккан килеш бер бик куе куак төбенә кереп, нәрсә булыр икән инде дип, көчкә-көчкә сулыш алып торганда, менә бер заманны кинәттән күк күкрәтеп, җир тетрәтеп, давыл куптарып, тузан туздырып, агач башларын сыгылдырып, авызыннан утлар чәчелдереп дию пәрие килеп төште, ди. Моны күргәч, карт коелып төште, ди, белгәннәрен укырга тотынды, ди. Озак та үтмәде, ди, дию пәрие гөрзие белән егетнең баш түбәсенә бик ныклап берне китереп бирде, ди. Карт, «егетнең көле күккә очты», дип торганда, ни күзе белән күрсен, егет кымшанмады да, ди. Егет урыныннан кымшанмагач, дию пәриенең дә куркуыннан маңгаеннан тирләре акты, ди. Шуннан соң егет гөрзине алып бер айканды да, ди, диюнең баш түбәсенә берне биргән иде, ди, шул минутта дию, җиргә кереп гаип булды, ди. Харап булдык, бетәбез дип калтырап торган карт, моны күргәч, куе куак төбеннән килеп чыкты да, ди, егетне кочаклап еларга тотынды, ди:

— Бу дию ата-бабаларыбыздан бирле безгә көн бирмичә килә иде, рәхмәт, улым, син коткардың мине ул дошманның бәласеннән, теләсәң ни сора, хәзинәмдә барын сиңа биреп, мин сине үз илеңә озатырмын, дип үксеп-үксеп елады, ди, дә, өенә кайтып китте, ди.

Хайваннар туеп пух булганнар, егет тә ял итеп алган да, көтүне кайтарып ябып куйган да, өйгә кергәч:

— Бабай, мин әле елымны тутырганчы хезмәт итмәкче булам, — дигән, ди.

Карт бик шатланып, куанып:

— Ярый, ярый, бик яхшы булыр, — дигән, ди.

Шуннан соң җиде ел булгач, карт бу егеткә ике пар үгез биреп, ике арбага җигеп, бик күп маллар төяп, егеткә юл күрсәтеп, авылына озатып җибәргән, ди. Менә бу егет карт күрсәтеп, өйрәтеп җибәргән юл белән төн бара, ди, көн бара, ди. Бу юл аның бер дә күрмәгән, бер дә белмәгән юлы икән, ди. Ул беркөнне таң аткач, үзен күрше авыл басуында күргән, ди. Шунда инде ул үгезләрен туктатып уйлаган, уйлаган да, ди, бераз хәл җыйгач, күрше авылга таба кузгалып киткән, ди.

Бу авылда бик гадел, гаделнең гаделе бер карт булган, ди. Бу егет, туп-туры шул карт капкасы төбенә туктап, карттан:

— Бабай, мин юлаучы идем, сездә бер кич кунып чыгарга булмасмы икән? — дип сораган, ди.

Карт аңар:

— Ярый, балам, кунып чыгарсың, — дип әйткән, ди. Шуннан соң бу егет картка кунарга кергән, ди. Иртәгесен

торып ашагач-эчкәч, бу егет картка:

— Бабай, минем бу тирә-юньдә йомыш-юлым бар иде, шу-ларны үтәп килгәнче, үгезләрем, арбаларым, әйберләрем сездә торып тормасмы икән? — дип сораган, ди. Бабай аңар:

— Ярый, балам, торып торыр, үзең кайтканчы, инәсе дә, шырпысы да югалмас, — дип әйткән, ди.

Шуннан соң кичкә таба, кояш баер алдыннан, бу егет иске-москы киемнәрен киенгән дә, ди, котомка асып, үз авылына таба киткән, ди.

Бу егет үз авылына барып җиткән чагында инде караңгы төшкән, авыл өйләренең кечкенә тәрәзәләреннән җем-җем итеп утлар күренә иде, ди.

Бу егет басу капкасын кергәч тә, иң кырыйдагы, капкасыз, киртә-курасыз, тишек-тошык, салам түбәле кечкенә генә бер өйнең тәрәзәсен кагып:

— Әби, мин юлаучы идем, төнгә калдым, сездә кунып чыгарга булмасмы икән? — дип сораган, ди.

Әби аңар:

— Ярый, балам, кунып чыгарсың, — дип әйткән, ди. Шуннан соң бу егет өйгә кереп, өс-башын чишенгәч, әбидән хәл-әхвәл сораша башлаган, ди. Әби авыр сулап, уфылдап әйткән, ди:

— Әй, балам, әйтмә дә, сөйләмә дә инде. Бик авыр заманга калган икәнбез. Усал-унтагайлар күбәйде. Менә безнең авылда өч егет бар иде, берсеннән-берсе матур, берсеннән-берсе батыр иде, үзләре бик дуслар иде. Авылда «өч дус», дип даннары да чыккан иде. Хәтерем дә тарала башлаган инде, ун ел микән, әллә егерме ел микән моннан элек алар ил-җир күрергә дип чыгып киткәннәр иде, күп тә узмады, икесе өч кыз урлап кайтты, өченчесе — иң батыры, иң матуры — юк та юк. Халык сөйли: алар аны үтергәннәр, имеш, дип тә, кем белсен инде аны. Менә инде, балам, мондагы икесе эшләмәгән усаллыкны калдырмадылар. Тирә-юньнең җанын кыеп, малын талап йөриләр. Хәтта үз авылыбызны да буш куймыйлар. Ул, мин сиңа әйтсәм, балам, өч кызның кечкенәсенә күрсәтмәгән азапны калдырмадылар инде. Ике тутасын икесе хатын итеп тоталар, бу кечкенәсен асрау итеп эш эшләтәләр. Ул, бичара кыз, монда килгән елларда матурларның матуры, сылуларның сылуы иде. Инде хәзер мескенкәй саргаеп, кибеп бетте. Җизнә-ләре инде усалларның да усаллары. Тирә-юньнең җанын кыеп, малын талап кайталар да көне-төне исереп авылны куркытып йөриләр. Алардан бизмәгән кеше калмады инде. Аларга беркем дә бер сүз әйтә алмый. Беркем дә алардан ничек котылырга белми. Алар ул кызларны дию пәриеннән коткардык, диюне дә җиңдек, дип куркыталар, имеш, — дигән, ди.

Әби боларны сөйләгәндә, егет бер кызарынды, бер бүртенде, ди, ничек тә булса ачуын йотып, әбигә сиздермәде, ди. Болар өченче әтәчкә хәтле сөйләшеп утырдылар, ди. Шуннан соң әби юлаучыга урын җәеп бирде дә, ди, үзе дә мич башына менеп ятты, ди. Егет төн буена йоклый алмады, ди, уйланды-уйланды да, ди, иртә белән торып чәй эчкәч, әбигә рәхмәт әйтеп, чыгып китте, ди. Урам буйлап бара торгач, бер өйгә барып керде, ди. Ни күзе белән күрсен, үзе кое төбеннән чыгарган кызларның кечкенәсе аш пешереп йөри, ди. Өс-башы иске, каралып беткән киемнәрдән, үзе саргаеп, кибеп беткән, ди.

Егет хәл-әхвәл сорашкач, асрау кызга:

— Мин ялчылыкка керергә урын эзләп йөрим, синең хуҗаларыңа ялчы кирәк түгелме икән? — дип әйтте, ди.

Бу асрау кыз:

— Хуҗалар үзләре өйдә юк, табышка чыгып киттеләр. Апайларга әйтеп карыйм, бәлкем, үзләреннән башка да алырлар, ялчы кирәк, дип сөйләнеп йөриләр иде, — дип чыгып китте, ди. Апайлары бер үк ишек алдында икесе ике ак өйдә торалар, бу асрау кыз әлеге шушы егет килеп кергән аш өендә тора торган булган икән, ди.

Менә озак та үтмәгән, теге асрау кыз ике апасы белән аш өенә килеп кергәннәр, ди.

Бу асрау кызның ике апасы, өс-башы иске-москыдан, чәч, сакал-мыек үскән, колак тишекләренә тузан кунган, тырнак асларына кап-кара кер тулган кешене күреп:

— Бик ярый, бик ярый, безгә нәкъ шундый кеше кирәк иде, үзләре дә бер сүз әйтмәсләр, син бездә ялчы булып кал, бүгеннән үк эшли башла, бәясе кешедәге бәя булыр, — дип әйткәннәр дә, ди, эшләтә дә башлаганнар, ди.

Шулай итеп, бу егет боларда ялчылыкта калган, асрау кыз белән аш өендә тора башлаган, ди. Хуҗалар табыштан кайталар да, ди, ул беткәч, тагын чыгып китәләр икән, ди. Ялчы белсә дә, белмәмеш булып, йөрәге сызланып, тешләрен кайрап үз эшендә йөри, ди.

Ай йөргәнме, ел йөргәнме, күпме йөрсә дә йөргәндер инде, инәсеннән җебенә хәтле сынап бетергәч, көннәрнең берендә, хуҗалар табышта чагында бу егет асрау кызга:

— Минем сиңа бер серем бар, беркемгә дә сөйләмәскә сүз бирсәң, әйтер идем, — дип әйтте, ди.

Асрау кызның эче жу итеп китте, ди, нәрсәдер үзенең күңелендә булган бер сергә килеп бәрелгән шикелле булды, ди. Күзләре ялтырап, битләре кызарып, йөзләре нурланып китте, ди дә:

— Беркемгә дә әйтмәм, үтерсәләр дә әйтмәм, әйт тизрәк, тизрәк әйт! — дип ялынды, ди.

— Сезне дию пәриеннән коткарып, кое төбеннән бер егет чыгардымы?

— Чыгарды.

— Аны күрсәң, таныр идеңме?

— Таныр идем. Ул егет син бит! — дип әйтте дә, ди, асрау кыз ялчының муенына сарылды, ди.

Күпме-азмы вакыт үткәч, болар һушларына килеп тагын сөйләшә башладылар, ди.

Егет:

— Без болардан үчебезне алыйк, — дип әйтте, ди.

— Алардан бөтен тирә-юнь куркып тора, без нишләтә алабыз аларны? — дип әйтте, ди, кыз.

Шуннан соң болар берни дә булмаган шикелле тагын күпме-азмы вакытлар ялчылыкта, асраулыкта тордылар, ди. Егетнең каны кайнады, чыдамы калмады, ди. Менә беркөнне ул кызга:

— Болардан үч алырга теләүчеләр бер без генә түгел, бөтен тирә-юнь. Безнең кулыбызда форсат барында без боларның башларын егыйк, кулдан форсатны ычкындырсак, актыктан үкенербез! — дип, кызны бик үгетләде, ди. Ахырында кыз риза булды, ди. Менә төннәрнең берендә хуҗалары, табыштан кайтып кереп, бик каты исерешеп егылгач, ялчы егет белән асрау кыз, бер сүздә булып, каракларның икесен дә үтереп ташладылар, ди. Шуннан соң, икесенә ике арбага ике атны җигеп, сыйган хәтле әйберләр төяп, теге кызның ике апасын утыртып, әкрен генә авылдан чыгып киттеләр дә, ди, егетнең күрше авылда калдырган үгезләрен, әйберләрен дә алып, юлга чыктылар, ди.

Иртәгесен таң аткач, халык йөри башлагач, авылда:

— Каракларның башларын бетергәннәр, — дигән шау-шу таралды, ди. Ул арада бу шау-шу күз ачып йомганчы тирә-юньдәге авылларга да барып җитте, ди.

Менә бер заманны бөтен халык караклар өенә таба агыла башлады, ди. Ни күзләре белән күрсеннәр, караклар беткән. Шунда бар халык шатланды, ди.

Ә тегеләр үзләрен генә түгел, бөтен тирә-юньне караклардан коткарып, әле булса да көн итәләр, имеш, ди.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>jfew7s5xfdd09782ahh1z9nz6025iq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өч күгәрчен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2337</id>
    <revision>
      <id>4334</id>
      <timestamp>2010-11-15T10:00:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Өч күгәрчен'''  ''(татар халык әкияте)''   Борын-борын заманда булган икән, ди, ярлы гына бер кеше. Бу ...»</comment>
      <origin>4334</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51819" sha1="jk98vxxw234nfoor7qch3pluyuzyj67" xml:space="preserve">'''Өч күгәрчен'''

''(татар халык әкияте)''


Борын-борын заманда булган икән, ди, ярлы гына бер кеше. Бу кешенең булган, ди бердәнбер улы. Тормышлары авыр булгач, берәү генә булса да, болар малайларын бик яшьтән эш эзләргә чыгарып җибәргәннәр. Малай, бик ерак шәһәрләргә китеп, чит җирләрдә байларга хезмәт итеп йөргән. Үсеп җиткәч, ата-аналарын сагынып, авылына кайтырга булган бу.

Үзегез беләсез: ул вакытта ярлы кеше гел җәяү йөри торган булган, хәзерге кебек машина-фәлән дә юк, тимер юлы юк та юк инде.

Ике кадак сохарины капчык төбенә салып юлга чыгып китә бу. Кайта шулай, ай кайта; бик ашыйсы килсә, бер-ике кисәк сохарины суыра да ярга ятып су эчеп, тагын алга китә. Кайта торгач, бу егет барып керә, ди, бик калын урман эченә. Урман юлы белән бара торгач, бу юл тар гына бер сукмакка әйләнә. «Адашсам адаштым инде, барыйм әле мин шул сукмак беткәнче»,— дип уйлый бу. Бара торгач, барып чыкты, ди, бу текә бер тау буена. Тау шулхәтле биек, ди, түбәсенә күтәрелеп карасаң, башыңнан бүрегең төшәрлек. «Ни булса булыр»,— дип, егет әлеге сукмак белән тау башына менеп китә. Текә ярларны, зур тау-ташларны үтеп, өч атна дигәндә генә бу егет менеп җитә, ди, теге биек тау башына. Тау башына менсә, анда төрле-төрле бакчалар, матур агачлар үсеп утыра, ди, агачларда төрле татлы җимешләр пешеп тора, ди. Тауның иң биек җиренә басып карый, ди, бу шуннан бөтен тирә-як ялт итеп күренеп тора, ди. Шулхәтле матурлыкка егет шакката. Карый торгач, күрә бу: тауның уң ягында, нәкъ менә шушы тау кебек, тагын бер тау бар икән, ди. Ике тау арасында бик зур бер алан, ә шул алан уртасында утыра икән, ди, бик матур итеп эшләнгән бер йорт. «Бу йортта бер-бер кеше булмый калмас»,— дип, егет төшеп китә шул йортка таба киткән сукмак белән. Бара-бара бу, йорт янына барып җитә. Йорт бик матур бакча эчендә утыра икән. Ишеген ачып йорт эченә керә. Йорт эчендә беркем юк, тып-тын, ди. Бөтен бүлмәләрне карап чыга, бер кешене дә таба алмый. Бу егетнең карыны бик ачкан була. «Ашарга берәр нәрсә юкмы икән?» — дип мичне ачып карый, ни күзе белән күрсен: мич тулы ризык. Шуннан соң бу шундагы бер шкафны ачып караса: шкаф тулы төрле эчемлек. Бу мичтән пешкән әйберләрне алып, тамагын туйдыра да: «Кем булса да кайтыр әле»,— дип ятып йоклый. Бик арган булганлыктан, яту белән йокыга да китә бу.

Берзаман уянып китә дә тавышсыз-тынсыз гына тыңлап ята. Озак та үтми, тәрәзә ачылып китә, тәрәзәдән өч күгәрчен гөрләп кайтып керә. Күгәрченнәр кайтып керәләр дә бик чибәр өч егеткә әвереләләр. Килеп керү белән үзара: «Булмады бит, ә, булмады»,— дип бик кайгырышып сөйләшә башлыйлар. Шулай үзара сөйләшә-сөйләшә болар ашарга хәзерләнәләр. Араларыннан берсе аш алырга дип мич янына бара, барса — андагы әйберләрнең кузгалганлыгын сизә. Иптәшләрен мич янына чакырып китереп, әйберләрне карыйлар — әйберләр чыннан да кузгалган. «Гомердә мондый хәл булганы юк иде, кем керде микән монда?» — дип, барлык бүлмәләргә кереп карый башлыйлар. Эзли торгач, бу егетне табалар.

Егетне карават астыннан тартып чыгардылар. «Болар мине нишләтерләр икән инде?» — дип, егет куркуга төште. Егетне үз каршыларына утыртып:

— Син монда хәтле ничек итеп килә алдың, нинди кеше син, кая барасың? — дип сораша башладылар. Сораша-та-ныша торгач, егетнең зарарлы кеше булмавын белделәр, «бу бик чибәр кеше икән», дип, аңа сый-хөрмәт күрсәттеләр. Шуннан соң болар:

— Әгәр дә ошаса, син бездә берәр ел хезмәт ит, аннан соң китәрсең,— диләр. Егет, ризалык биреп, болар янында калырга, аш-су хәзерләп торырга булды.

Ярар. Егет шулай яхшы гына хезмәт итә. Бу өч кү-гәрчен-егетнең җиде амбары бар икән. Егет боларда унбиш көннәр чамасы хезмәт иткәч, өч күгәрчен-егет моңа җиде амбар ачкычын бирделәр. Егетне үзләре белән алып, алты амбарны күрсәтеп чыктылар. Ә җиденче амбар турысына килеп җиткәч, бер алтын ачкычны алып:

— Менә бу җиденче амбар ачкычы, аны безнең рөхсәттән башка ачма,— диделәр.

Өч күгәрчен-егет һаман үз хезмәтләрендә йөриләр, иртән чыгып китәләр, кич кайталар. Егет тә һичбер хыянәтсез генә хезмәт итә. Атна үтә, ай үтә. Бер ай вакыт үткәч, бу егетнең башына бер уй төшә: «Тукта әле, ди, мин бу җиденче амбарны ачып карыйм, нәрсә бар икән анда?» — ди. Шулай уйланып йөри-йөри дә бу, бервакытны тегеләр тәрәзәдән очып чыгып китү белән җиденче амбар янына бара, алтын ачкыч белән алтын йозакны ача. Шуннан соң амбар ишеген әз генә ачып карый. Ачып караса: ишек ярыгыннан кояш яктысы шикелле яп-якты нур чыга. Якынрак килеп карый, караса: амбар эчендә айнык ундүртенче кичәсе кебек нур чәчеп бик матур бер кыз утыра, ди. Егетне күрү белән бу кыз телгә килеп: «Эшләпәм, эшләпәм»__дип, гел шул бер сүзне генә кабатлый икән. Егет,

бу кызның матурлыгына шаккатып: «Бу нигә бертуктаусыз «эшләпәм, эшләпәм» дип әйтә икән?» — дип уйлап, ишекне ябып, амбарны алтын йозак белән бикләп куя.

Кич җиткәч, күгәрченнәр очып кайтып тәрәзәдән килеп керәләр. Хәзер егет боларга бөтенләйгә ияләшеп җитә, тегеләр дә моңа бик нык ышандылар инде. Ашарга утыргач, егет, сүз башлап, теге өч егеткә әйтә:

— Мин сездә икенче аемны хезмәт итәм инде, ди, сез ир-тә чыгып китәсез, кич кайтасыз, нишләп йөрисез соң сез? —

ди.

Күгәрченнәр бер-берсенә карашып алдылар да, егеткә ышанганлыкларын күрсәтеп, олы күгәрчен болай дип сүз башлады:

— Әйтсәк әйтик инде, ди. Менә фәлән патшаның кызын дию пәрие урлап киткән иде, ди. Ул минем яшьтән үк яраткан кызым иде. Шул кызны дию пәрие кулыннан коткарып кайту өчен егерме өч ел йөрдек инде без, ди. Йөри торгач, кызның үзен коткарып алып кайттык, тик менә эшләпәсе генә дию кулында калды,— ди.

— Нигә, эшләпәсе булмаса ярамыймыни? — ди егет.

— Кыз шул эшләпәсеннән башка якты дөньяга чыгып йөри торган кыз түгел, менә шуның эшләпәсен алып кайтырга дип йөрибез без, ди, бер дә җае чыкмый әле,— ди.

Егет аптырый инде:

— Нишләп, ди, аңа икенче эшләпә тегеп биреп булмыймыни? — ди.

— Юк, ди, ул кечкенә вакытта авыру булган, врачлар аңа шушы эшләпәне ясап биргәннәр, шуннан соң ул шул эшләпә белән генә йөри ала торган булып калган,— ди күгәрчен.

Егет әйтә:

— Ул эшләпә артыңнан мин барып карасам, ничек булыр икән соң? Мин алып кайта алмаммы икән? Ул дию пәрие тора торган җирләр моннан еракмы?—ди.

— Әй, егет,— ди күгәрчен,— син генә барып җитә торган җир түгел ул, ди. Аның өчен җиде диңгез кичәргә кирәк. Җиде диңгезне үткәч, сигезенче диңгез башлана. Әнә шул сигезенче диңгез уртасында бер утрау бар. Шушы утрауның өстендә дию пәриенең сарае бар. Кызның эшләпәсе әнә шул сарайда калган,— ди.

— Соң ул эшләпә кайда саклана икән?— ди егет;

— Кызның эшләпәсе кырык кат сандык эчендә саклана. Ул кырык кат сандык эчендә кырык кат тартма була. Менә шул кырык кат тартманың иң эчкәре тартмасында саклана ул эшләпә,— ди күгәрчен.

— Ул кырык сандыкны ничек итеп ачарга кирәк икән соң? — дип сорый теге егет.

— Ул кырык сандык кырык төрле йозак белән бикләнгән, һәрбер йозакның үзенә аерым ачкычы бар,— ди.

Бу егет аптырап әйтә:

— Әй, ди, бу һичкем булдыра торган эш түгел икән, ди, зрә генә йөрисез икән сез,— ди.

Шуннан соң күгәрчен-егетләр үзара сөйләшеп алалар да: «Әйдә, без бу егетне үзебезнең һөнәрләргә өйрәтик әле, бик уңган егет күренә, тиз генә отып алыр ул»,— диләр.

Бер заманны болар егетне өйрәтә башлыйлар. Егет шулкадәр тырышып өйрәнә боларның һөнәрләрен, өч ай дигәндә, үзләреннән артык белә бу. Егет хәзер теләсә нәрсәгә әверелә ала: үсемлекме, кешеме, хайванмы, киекме — барысы да була бу.

Күгәрчен-егетләр үзара сөйләштеләр, киңәштеләр дә моны кызның эшләпәсен алырга җибәрмәк булдылар. Егет юлга чыгарга хәзерләнде. Ул юлга чыгып китәр алдыннан теге күгәрчен-егетләрнең берсе моңа тарак бирде:

— Менә мин сиңа бер хикмәтле тарак бирәм, ди. Алай-болай куркыныч туса, менә шушы таракны ике арага ташларсың, ташлау белән ике арада калын урман булыр,— ди.

Икенче күгәрчен-егет моңа бер кайрак китереп бирә:

— Андый-мондый хәтәр булса, менә шушы кайракны ташларсың: бик озын, бик биек бер тау булыр. Шул тау аркасында син бәла-казадан котылырсың,— ди.

Шуннан килеп, өченче егет моңа бер көзге китереп бирә:

— Куркыныч туса, шушы көзгене ике арага ыргытырсың, ди. Ике арада бик зур диңгез булыр. Шул диңгез аркасында син дошман бәласеннән котылырсың,— ди.

Егет, күгәрченнәр биргән әйберләрне алып, юлга чыгып китә. Чыгып китә дә кырда кош булып оча, суда балык булып йөзә, ут тауларыннан боз булып үтә, ди, бу. Юлда барганда бик күп авырлыкларга очрарга, бик күп җәфалар күрергә туры килә моңа. Бу, үз башына килгән төрле авырлыкларга түзеп, җиде кат тауны, җиде диңгезне үтә. Бара-бара, сигезенче диңгезгә барып җитә бу. Шул сигезенче диңгезнең нәкъ урта бер җирендә бик матур сарай салынган икән, ди. Бу сарай төрле ягыннан матур-матур бакчалар белән әйләндереп алынган. Бакчаларында төрле-тӨр-ле кошлар сайрап утыра икән, ди. Егет сарайга бик озак карап торганнан соң, моңа бер уй төшә: «Тукта әле, ди, бу патша сараеның тәрәзәсе янына барып сандугач булып сайрап карыйм әле мин, патша кызы сандугач тавышын ишетеп чыкмасмы икән»,— ди.

Ьу егет сандугач була да рәшәткә янындагы бер ботакка кунып сайрый башлый. Патша кызы, сандугач тавышын ишетеп, сарайдан чыга да моның сайравын бик кызыгып тыңлап тора. Сандугач шулкадәр моңлы итеп сайрый, моны һич еламыйча тыңларга мөмкин түгел. Кыз, түзә алмыйча, үксеп-үксеп елап җибәрә. Бу кыз үзе дә шулхәтле матур икән, кызны күреп, егет моңа бик нык гашыйк була, гашыйк була да тагын да моңлырак, тагын да матуррак итеп сайрый башлый. Кыз моның сайраганын тыңлап тора-тора да, бу сандугачны тотып алмакчы булып, сиздермичә генә сандугачка таба килә башлый.

Ярар. Кыз шулай сандугач тавышына гашыйк булып, сандугачны тотып алу юлын эзли торсын, ә без сарайның хуҗасына килик.

Бу сарай бер дию пәриенеке икән. Бу дию пәрие бер патшаның менә шушы бердәнбер кызын урлап алып килеп, шушы диңгез утравы уртасындагы сарайда тота икән. Өч күгәрчен яныннан чыгып киткән егет монда килеп төшәр алдыннан гына бу дию пәрие, үзенең гаскәрләрен алып, икенче бер дию пәриенә каршы сугыш ачарга дип чыгып киткән икән. Сугышка китәргә хәзерләнеп гаскәрләрен туплагач, бу дию пәрие патша кызына әйтә: «Без өч көндә кайтып җитәрбез, ди. Фәлән пәри патшасына каршы сугышырга барам. Син бу сарайда берүзең генә хуҗа булып каласың, кара аны, анда-монда чыгып йөрисе булма»,— ди, куркыта инде моны.

Теге егет сарай янына сандугач булып килгән вакытта кыз сарайда берүзе генә булган икән.

Ярар. Сандугач һаман сайрый бит инде, ә кыз моны тотарга тели. Кыз акрын гына сандугач янына килеп, тотып алыйм дигәндә генә сандугач очып китә дә икенче бер ботакка барып куна. Шулай йөри-йөри тота алмагач, кыз бер озын гына чыбык ала да якынрак килеп сандугачка китерә дә суга. Сандугач агач ботагыннан егылып төшә, авызыннан, борыныннан кан китә моның. Кыз сандугачны кулына ала да: «Харап иттем бит мин сине, ди, әле генә нинди матур итеп сайрый идең, хәзер сайрамассың инде, мин үзем гаепле»,— ди. Шуннан соң кыз елый-елый сандугачны сарайга алып кереп, йомшак кына урынга сала. Үзе елый-елый икенче бүлмәгә чыгып китә. Кызның чыгып китүе була, сандугач егеткә әверелә дә алырга килгән эшләпәне эзли башлый. Бүлмәдән бүлмәгә кереп сандыкларны ачып йөри тогач, кырык кат сандык эчендәге кырыгынчы тартманы ачкыч белән ачып эшләпәне ала.

Егет сандыкларга тотыну белән, теге сугышка киткән дию пәрие моны сизеп ала. Тиз генә гаскәрләрен җыя да кайтырга чыга.

Ярар. Ул үзенең гаскәрләре белән кайта торсын, без хәзер теге егеткә килик.

Егет сандык эчендәге тартмадан эшләпәне алып чыгып килгәндә, каршысына патша кызы чыгып моның муенына асылына: «Башка нәрсәне алсаң ал, зинһар, эшләпәне калдыр»,— ди. Кызның ай-ваена карамыйча, егет эшләпәне алып чыгып, кош булып очып китә. Кыз елап кала.

Озак та үтми, дию пәрие кайтып керә. Егетнең эшләпәне алып киткәнлеген шунда ук белә бу. Ничек-ничек булганлыгын кыз да сөйләп бирә. Дию пәрие тиз генә бөтен гаскәрен җыя да егетне куа чыгып китә.

Егет дию пәриенең куачагын сизеп ашыга башлый инде.

Күгәрченнәр өенә кайтып җитәргә өч кенә көнлек юл калды дигәндә, дию пәрие егет артыннан куып җитә яза бит, боларның аралары бик әз генә кала. Әлеге безнең егет, дию пәриенең куып җитүен сизеп, күгәрченнәрнең берсе биргән таракны ташлый. Таракны ташлавы була, ике арага калын урман калкып чыга. Дию пәрие урманны үткәнче, егет шактый гына юл ала. Урманны үтү белән, дию пәрие егетне яңадан куып җитә. Егет күгәрченнәр биргән кайракны ташлый. Ташлавы була, ике арада бик озын тау-ташлык ясала. Дию пәрие бу тау-ташларны үткән арада, егет тагын байтак юл ала. Тау-ташларны үтү белән, дию пәрие тагын моны куып җитә. Дию пәриенең куып җитүеннән куркып, егет теге күгәрченнәр биргән көзгене ике арага ташлый. Ташлавы гына була, ике арада бик зур диңгез җәелә. Дию пәрие бу диңгезне бик тиз генә кичеп чыга да, тагын да катырак ачуланып, егетне җан-фәрман куып китә. Куа торгач, егет артыннан җитә бу. Инде тоттым дигәндә генә егет, бер авылга җитеп, шунда кереп китә. Авылга килеп керүгә көяйтә белән су алып кайта торган бер кызга очрый. Шул кыз янына бара да бу:

— Матур кыз, чиләгеңә генә кереп ятыймчы, ди. Мине, ди, бер дию пәрие куып җитеп килә. Дию пәрие синең яныңа килеп җитү белән, чиләгеңне түк, днп әйтер. Чиләгеңне түгәрсең, туккәч мин өч бөртек тары ярмасы булыпчәчелермен, ди, син шул тары ярмасының бер бөртеген аягың белән басып яшереп кал,— ди.

Шулай ди дә бу егет кызның чиләгенә төшеп китә. Шул арада дию пәрие дә килеп җитә. Кыз янына килеп җитә дә:

— Суыңны түк хәзер,— ди дию пәрие. Кыз суын түгеп җибәрә, егет өч бөртек тары булып чәчелеп китә. Дию пәрие шунда ук әтәч була да тары ярмасын чүпли башлый. Тары ярмасының ике бөртеген чүпләп бетерүгә, теге кыз аягын алып җибәрә, аның аяк астыннан тары бөртеге карчыга булып очып чыга да әтәчне ботарлый башлый. Карчыганың әтәчне ботарлавын дию пәриенең барлык гаскәрләре карап торды бит инде. Башлыкларының үтерелүен күрү белән, боларның кайсы кая качып беттеләр. Шуннан соң егет, үз кыяфәтенә кереп, теге судан кайтып килүче кызга кыйммәтле бүләкләр биреп, күп рәхмәтләр әйтеп, күгәрченнәр янына кайтып китте. Әлеге чибәр кыз моңа шаклар катып: «Өнемме бу, әллә төшемме?» — дип, ыша-ныр-ышанмас, исе китеп кала инде.

Егет күгәрченнәр янына эшләпәне алып кайтып керә. Күгәрченнәр бик шатланалар, бу егетне нишләтергә дә белмиләр инде. Шуннан болар, бик тиз генә җиденче амбарны ачып, теге патша кызын алып киләләр, эшләпәне киертәләр. Кыз шундый матур, шундый нурлы йөзле була, моңа сокланып карап туя алмыйлар.

Ярар. Хәзер болар дүрт егет, бер кыз — бишәүләп утырып ашадылар, эчтеләр, бик күңелле булды. Күгәрчен-егет-ләр үзара киңәшләшеп-сөйләшеп алдылар: «Бу егет безнең бик зур йомышыбызны үтәде, нинди бүләк белән генә бүләклик икән моны?» — диләр. Сөйләшеп-сөйләшеп бернинди дә киңәшкә килә алмадылар, теге егетнең үзеннән сорыйлар:

— Менә син безгә бик зур хезмәт күрсәттең, без өчәүләп эшли алмаган эшне син берүзең эшләдең. Моның өчен нәрсә белән ризалатыйк сине? — диделәр.

Егет әйтә:

— Мин нәрсә бирсәгез дә риза, ди. Мин үзем дә сездән бик күп белем алдым, миңа һөнәр әйбердән кыйммәтрәк,— ди.

Егетнең шулай дигәнен теге кыз тыңлап тора да егетне тышка алып чыгып китә. Тышка чыккач, бу кыз егеткә әйтә:

— Син аларның бик зур хезмәтләрен үтәдең. Минем арттан алар егерме өч ел буена йөрделәр, бер эш тә чыгара алмадылар, ди. Син ул эшне бер-ике атна эчендә үтәп кайттың, ди. Аларның бик ябык бер атлары, күгәреп беткән бер кылычлары, искереп беткән бер камчылары бар, ди. Хезмәтең өчен син алардан шул әйберләрне сора, ди, ул әйберләр сиңа бик кирәк булырлар, ди, алар ул әйберләрне берсүзсез сиңа бирерләр,— ди. Егет:

— Ярар, сорармын,— ди.

Керәләр болар. Кыз: «Мин өйрәткәнне белдермә»,— дип әйтеп куйган була егеткә. Болар кереп утыру белән, күгәрченнәр яңадан сүз башлап, егеттән сорыйлар:

— Шулай да нәрсә бирик икән соң без сиңа, ни хаҗәтең бар синең? — диләр.

Егет әйтә:

— Миңа, ди, ябык кына, начар гына булса да бер ат, күгәреп беткән булса да бер кылыч, иске генә булса да бер камчы бирсәгез бик ярар иде, ди. Начар булсалар да мин шуларга риза, ди, бүтән нәрсә кирәкми миңа,— ди.

Күгәрченнәр бик риза булып, моның сораган әйберләрен сөенә-сөенә бирәләр:

— Безгә күп хезмәт иттең инде син. Хәзер өеңә кайтасыңмы, әллә безнең белән торасың киләме, кайсын теләсәң, шунсын эшлә,— диләр.

Егет әйтә:

— Юк, ди, мин өйгә кайтыйм инде, ди. Минем өйдә әти-ем-әтием бар, аларны бик сагындым. Аларның бүтән балалары юк, картайган көннәрендә аларны тәрбия итәргә кирәк бит,— ди.

Хәзер егетне юлга хәзерли башлыйлар, бик яхшы итеп киендерәләр, теге ябык кына атны, күгәреп беткән кылычны камчыны бирәләр. Китәр алдыннан егет боларның барысы белән саубуллаша да, өйрәткән гыйлемнәре, биргән бүләкләре өчен бик күп рәхмәтләр әйтеп, теге ябык кына атка атлана. Егет атка атлангач кына, күгәрченнәр моны туктатып әйтәләр:

— Без сиңа бер киңәш бирәбез, диләр, син бервакытта да исергәнче эчмә, андый-мондый әшәке эшләр эшләп йөрмә,— диләр.

— Менә сиңа бер пычак,— ди кугәрчен-егетләрнең олысы,— атыңнан төшеп, шушы пычакны безнең түшәмгә кадап кит, син берәр төрле хәтәргә очрасаң, без шул пычакка карап белербез,—ди.

Егет, атыннан төшеп, болар биргән пычакны түшәмгә кадап куя. Шуннан соң атына атланып, боларның өйрәтүе буенча күзен йомып: «Мин өйдә булыйм»,— дип, атының уң ягына сугып җибәрә. Сугып җибәрүе була, ат очып китә.

Шуннан соң күп вакыт үтми, ат бераз селкенеп киткән кебек була. Егет күзен ачып җибәрсә, бу үзләренең өйләре янында тора икән. Атыннан төшеп, өенә кереп китә. Өйгә кереп, әтисе-әнисе белән елаша-елаша күрешә бу. Әти-әниләре бик сагынышканнар, картайганнар икән, ди.

Ярар Бу егет берничә көннән соң үзенең ата-анасына әйтә:

— Сез дә картайгансыз икән, өй эшенә дә кеше кирәк, ди, әгәр дә сез рөхсәт итсәгез, мин өйләнер идем,— ди. Егетнең әти-әниләре бик шатланып үзләренең ризалыкларын бирәләр. Егетнең әнисе әйтә:

— Без сине бик өйләндерер идек тә бит, улым, тик менә кем кызына яучы җибәрик икән, ди, безнең кебек ярлы кешегә бик бирәселәре килмәс шул,— ди.

Егет әйтә:

— Кайгырма, әти, ди, бер җае чыгар әле, ди. Мин сине үзем белмәгән җиргә җибәрмим, ди, әнә күрше шәһәрдәге фәлән патшаның кызын барып сорап кара әле, ди, бирмәсме икән? — ди.

— Әй, улым,— ди әнисе,— булмас эш артыннан йөреп юкка вакыт әрәм итмик без, ди. Безнең кебек фәкыйрь кешегә патша кызын бирәме соң! — ди.

Егет әйтә:

— Син, әни, ди, барып сорап кара әле, ди, бирмәсә анда күз күрер,—ди.

Улы бик үтенеп сорагач, патша янына барырга була карчык. Бер аягына чабата, икенчесенә итек киеп китә бу патша сараена. Барып җитә. Патшаның каравылчылары: «Бу карчык хәер сорашып йөри икән»,— дип уйлап, бер телем икмәк чыгарып бирәләр. «Мин хәер эстәмим,— ди, карчык әйтә,— минем патшада йомышым бар»,— ди. Патшага кереп әйтәләр: «Шундый-шундый карчык килгән, сине күрергә тели»,— дип. Патша башын кашый да: «Керсен алайса»,— ди. Карчык барып керә сарайга.

— Ни йомышың бар, әби? — ди патша.

— Падишаһым-солтаным, ди, улым яңа гына читтә йөреп кайтты, ди, яше дә җиткән, өйләнергә тели, ди. Менә мине синең кызыңа яучы итеп җибәрде, синең кызыңны хатынлыкка сорый,— ди.

— Ярар,— ди патша,— кызымны бирәм, ди, тик менә мин, ди, берничә шарт куям, ди. Шул шартларны үтәсә, кыз сезнеке була,— ди.

— Соң син нәрсәләр эшләргә кушасың? — ди карчык.

— Иң элек,— ди, патша әйтә,— үзенә бер сарай салдырсын, ул сарай минем сараемнан да яхшы булсын, ди. Шуларайдан минем сараема хәтле су өстенә алтын күпер салдырган булсын, ди. Ул алтын күпердән машиналар йөреп торсын, ди. Алар барысы да алтын буяу белән буялган булсын. Күпер астында су булсын, суда пароходлар йөреп торсын, ди. Ул суның ике як ярында алмагачлар үсеп торсын, төрле-төрле җимешләре пешеп торсын, ди. Менә шушы эшләрне үти алса, ул минем кызымны алыр, үти алмаса, үпкәләштән булмас, мин аның башын кистерермен,— ди.

Патшаның бу сүзләрен ишетү белән, карчыкның башыннан зиһеннәре таралып китә, бик зур кайгыга төшеп, өенә кайтып китә. Кайтып керү белән улына әйтә:

— Менә, улым,—ди, патша әйтә,— шундый-шундый эшләрне эшли алса гына, мин аңа кызымны бирермен, ди, ә инде эшли алмасаң, башыңны кистерергә уйлый ул, ди. Патшадан яхшылык көтмә, ул усаллыкның барысын да эшләр, ди. Харап булып куймагаең инде дип куркам, улым,— ди карчык.— Бик зур эшләр кушты бит, кая инде безгә ул эшләрне эшләү,— ди.

Егет әйтә:

— Ярар, әни, юкка кайгырма әле син, ди. Ул эшләрне генә эшләрбез, бар, ул дигәнчә булыр,— ди.

Төн урталары җитеп, бөтен кеше йокыга китү белән, бу егет күгәрченнәрдән алып кайткан камчысын алып чыгып, бер генә селтәп җибәрә. Селтәп җибәрүе була, җир йөзендәге пәриләрнең нибары моның каршысына килеп басып:

«Ни боерасың?» — дип сорыйлар моннан. Егет әйтә: «Таң атканчы патша сараеннан да яхшырак итеп миңа бер сарай салыгыз, ди. Патша сарае белән безнең сарай арасында алтын күпер булсын, ди. Аның өстеннән алтын буяулар белән буятылган машиналар йөреп торсын, ди. Күпер астыннан зур-зур пароходлар үтеп торсын, елганың ике ярында алмагачлар үсеп торсын, алмалары пешеп торсын»,— ди. Дию пәриләре: «Ярар, була ул»,— дип калалар.

Хәзер дию пәриләре тотыналар да егет әйткәннәрне ике сәгать эчендә эшләп ташлыйлар, патша кушканнан да берничә, өлеш яхшырак итеп эшлиләр, ди.

Патша иртә белән торып чыкса, ни күзе белән күрсен: моның сараена каршы якта бик матур итеп бер сарай салынган. Ике сарай арасында ялт иткән зур күпер төзелгән, күпер өстеннән машиналар ялт-йолт итеп кенә узып торалар.

Патшаның шул вакытта кылт итеп исенә төшә: «Их, ди, егеткә әйтүен әйттем дә, ди, минем кызым өйдә юк бит әле»,— ди.

Иртә белән сәгать сигез тулды дигәндә, егет, алтын машинага утырып, алтын күпер аркылы чыгып, патша сарае янына килеп туктый. Шушындый әйбәт машина белән килгәч, каравылчылар да туктатмый, туп-туры патшаның ишегалдына ук кереп китә бу. Килеп керү белән, патша янына барып, үзенең ни өчен килгәнен сөйләп бирә. Патша нәрсә дип әйтергә дә белмичә аптырап кала.

— Егет, ди, сүз бирүен бирдем мин, ди, тик менә моннан бер ай гына элек урамга чыккан җиреннән урлап киттеләр бит минем кызымны, ди. Кем урлаганын да белмим,— ди.

— Ярар,— ди егет,— алай булгач мин аны эзләргә чыгыйм, үзем табып алып кайтырмын,— ди.

— Мин аны эзләргә дип бер дигән батырларымны җибәргән идем, ди, бер айдан артык эзлиләр, әле һаман таба алмыйлар, күрәсең,— ди.

— Ярар,— ди егет,— синең батырларың булдырмаганны мин берүзем генә эзләп карыйм әле,— ди.

Егет, өенә кайтып, әти-әнисеннән рөхсәт ала да, алар белән саубуллашып, теге ябык кына атына атланып чыгып китә кызны эзләргә.

Барып җитә бу теге күгәрченнәр шәһәренә. Килеп җитү белән, атын шунда калдырып, үзе күгәрчен булып, өч күгәрчен янына очып барып керә. Теге өч егеткә хәл-әхвәлне сөйләп бирә: «Менә шундый-шундый хәл, ди, мин кыз эзләп йөрим»,— ди.

Күгәрченнәр янындагы кыз әйтә: «Мин ул цызны беләм ди. Ул кыз, ди, моннан барганда сигезенче диңгез уртасындагы утрауда торучы дию кулындагы кыз, ди. Минем эшләпәмне шул дию кулыннан алып кайттың бит син»,— ди. Шулай дигәч, егетнең исенә кылт итеп теге кыз килеп төшә.

Күз ачып йомганчы бу егет кош булып әверелә дә теге дию пәриенең сараена очып китә. Барып җитә. Барып җитү белән үз кыяфәтенә кайтып, сарайга барып керсә, кыз елап утыра икән, ди. Егетне күрүгә кыз:

— Каян гына килеп чыктың соң син? — дип муенына асылына, ди.

Егет әйтә:

— Мин сине эзләп килдем,— ди.

Болар исәнлек-саулык сорашып, бер-берсенең хәлләрен белешәләр дә юлга чыгарга хәзерләнәләр. Күгәрченнәрдән өйрәнгән белеме буенча, егет кызны да, үзен дә кош итә дә икәү очып чыгып китәләр юлга. Баралар-баралар да, бераз гына хәл алырга дип, диңгез буендагы бер шәһәр янына туктыйлар болар. Егет кыздан сорый:

— Сусамадыңмы, су эчәсең килмиме? — ди. Кыз әйтә:

— Минем, ди, эчәсем дә, ашыйсым да килми, тизрәк әти-әниләрем янына кайтып җитәсем килә,—ди.

Шуннан соң егет кызны диңгез буенда калдырып: «Мин берәр тустаган гына сыра эчеп чыгыйм»,— дип, шәһәр читендәге бер йортка кереп китә.

Барып керә. Башта бу бер тустаган эчә. Тора-бара, шундагы кешеләр белән сүзгә керешеп китеп, күбрәк эчеп ташлый бу. Теге күгәрченнәрнең «эчеп-исереп, әшәкеләнеп йөрмә», дигән киңәшләрен онытты инде бу.

Бераздан исереп килеп чыга. Кыз янына бара. Кызның моңа бик каты ачуы килә: «Ай, ялгышканмын икән, ләбаса, эчкече егет икән бу»,— ди. Шуннан соң кыз моның белән юлга чыгып китәргә куркып: «Син бераз гына ятып ял итеп ал»,— дип, моңа йоклап алырга киңәш бирә.

Егет исерек булгач, яту белән бик каты йокыга китә. Егетнең йокыга китүе була, диңгез яры буена бик зур пароход килеп туктый. Пароход эче гаскәр белән тулы. Пароход килеп туктау белән, пароходтан ике батыр яр буена чыгып йөриләр, кызны күреп, кыз янына киләләр дә сорыйлар:

— Син монда нишләп утырасың?—диләр. Кыз әйтә:

— Мин, ди, үземнең иптәшемне саклап утырам, ди, ул ял итә әле,— ди.

Шуннан соң батырларның берсе кызга карап-карап тора да үзенең кесәсеннән бер рәсем чыгара. Бер кызга карый, бер рәсемгә карый, ди, бу. Бераз карап торганнан соң, бу батыр сорый теге кыздан:

— Син кем буласың, кем кызы соң син? — ди.

— Мин фәлән-фәлән патша кызы,— ди.

Батыр бу кызның шул үзләре эзләп йөри торган патша кызы икәнен белде. Шуннан соң теге батыр әйтә:

— Без сине ай ярым эзләп йөрибез инде, менә хәзер генә таптык, сине әтиең янына алып кайтабыз,— ди.

— Мине,— ди кыз,— сез тапмадыгыз бит, менә бу батыр егет эзләп тапты, ди. Егет бераз ял итсен әле, мин аннан башка беркая да бармыйм,— ди кыз бик батыр гына.

Кыз шул арада сизенеп: «Алай-болай була калса, истәлек булып калсын»,— дип, үз бармагындагы йөзеген алып егеткә киертеп куя.

Тегеләр кызны алып китәргә азапланалар. Кыз китәргә риза булмагач, аны утырган җиреннән тартып торгызалар да көчләп пароходка алып кереп китәләр. Шуннан соң теге исереп йоклап яткан егетне кискәләп, тураклап ташлыйлар. Үзен коткарган егетнең шулай булуын күреп, кыз бик каты елый, кайгыра. Берүзе нишләсен инде, ул арада пароход кузгалып та китә.

Хәзер күгәрченнәргә килик. Көннәрдән беркөнне күрәләр: теге егет түшәмгә кадап киткән пычак бер идәнгә бер түшәмгә кадала. Пычакны күреп, күгәрченнәр: «Безнен егет нинди дә булса берәр бәхетсезлеккә очрагандыр, ахры»,— дип, егетне эзләргә чыгып китәләр. Эзләп йөри торгач, теге диңгез, кырыена барып чыгалар. Шунда егетнен туракланып ташланган кисәкләрен табып, бу өч күгәрчен үзләренең һөнәрләре белән тегене яңадан терелтәләр. Теге егет тәмам терелгәч, күгәрченнәр:

— Әйттек без сиңа: эчеп-исереп, әшәкеләнеп йөрмә, дип. Яхшы киңәшне тотмагач менә шулай була ул, ярый әле без белдек, без коткардык,— диләр. Бу бик ояла, хурлана инде. Күгәрченнәргә: «Моннан соң болай эшләмәм»,— дип сүз бирә, рәхмәтләр укый. Күгәрченнәр моңа кайтыр юлларын өйрәтәләр. Егет өенә кайтып китә.

Өенә кайтып керә, ата-аналары белән күрешеп, хәл-әхвәлләрен белешкәч, әнисеннән теге патша кызы турында сораша башлый. Әнисе әйтә:

— Әй, улым, ди, безгә бирәләрме соң алар кызларын, ди. Без сораган кызны патшаның бер зур батыры коткарып алып кайткан икән, кызны шуңа бирәләр, бүген туйлары була,— ди.

Егетнең моңа бик каты эче пошып, чыгып китә теге патша йортына. Патша сараена җиткәнгә хәтле кош булып очып бара егет. Барып җиткәч, элекке хәленә кайтып, сарайга керим дип барса патшаның кушуы буенча сарай төрле яктан биек коймалар белән әйләндереп алынган булган икән. Бер генә урында кечкенә бер капка калдырылган икән, ди. Сарайга керергә теләгән кеше шул капка эченнән үтәргә тиеш икән. Патша кызы капка янына кечкенә бер йорт салдырган. Үзе шул йорт эченә кереп утырып, шәһәргә керүче һәрбер кешегә бер стакан су эчереп җибәрә икән.

Ярар. Егет сарай тирәсендә йөри торгач, шушы кечкенә генә капканы килеп таба. Капкадан килеп керә. Килеп керү белән теге кечкенә йортның тәрәзәсеннән моңа да бер стакан су бирәләр. Патша кызы кергән бер кешене бик җентекләп карап тора бит инде. Егет килеп кереп стаканны алуга, патша кызы моны төсмерләп алып, әйтә моңа:

— Егет, ди, кулың нишләде, бармагыңны нигә бәйләп куйдың? — ди.

— Пычак белән кискән идем, бик каты канаганга бәйләп куйдым,— ди егет.

— Начар чүпрәк белән бәйләгәнсең икән, үзем яхшылап бәйлим әле,— ди.

Егетнең бармагын күрсәтәсе килми, патша кызы бик каты инәлеп сорагач кына риза була бу. Патша кызы моның бармагын чишеп җибәрсә, ни күзе белән күрсен: егет кулында үзе биргән балдак ялт итеп тора. Кыз, балдакны күрүгә, егетнең муенына асылына:

— Харап иткәннәр иде бит сине. Шулай да мин синең яңадан тереләсенә ышандым, менә шуңарга көтеп алдым,— ди. Шулай ди дә егетне үзенең атасы янына алып кереп китә.

Кыз атасына әйтә:

— Минем кадерле әтием, ди, мине коткарган кеше теге батыр түгел, менә шушы егет, ди. Миңа ышанмасаң, аның кулындагы балдакны кара, ди. Мине коткарган өчен, мин аңа үзем бүләк итеп киткән балдак ул,— ди.

Патшаның теге алдакчы батырга бик каты ачуы килде. Ялганлап йөрүе өчен патша аны тереләй тунарга хөкем итте.

Патша, кызын бу егеткә биреп, кырык көн туен итте, илле көн уен итте, ди. Туй үтү белән, егет кызны үз өенә алып кайтып, әти-әниләре белән бик күңелле итеп көн итә, шуның белән әкият тә бетә. Бүген бардым, кичә кайттым, бик яман сыйладылар.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>jk98vxxw234nfoor7qch3pluyuzyj67</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Кышкы кич.png</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2338</id>
    <revision>
      <id>4608</id>
      <parentid>4389</parentid>
      <timestamp>2010-12-28T12:56:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="544" sha1="527ndz1noq9keb7gl4rurlvhnwj8w79" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Габдулла Тукайның &quot;Сабыйга&quot; китабындагы &quot;Кышкы кич&quot; әсәренә иллюстрация
| Source,Autor      = Рәссам Тавил Хаҗиәхмәтов
| Article           = Әкиятләр китабы
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Мәкаләне милли рухта бизәү
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}

[[Төркем:Тавил Хаҗиәхмәтов рәсемнәре]]</text>
      <sha1>527ndz1noq9keb7gl4rurlvhnwj8w79</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Бетерүгә</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2339</id>
    <revision>
      <id>5241</id>
      <parentid>5134</parentid>
      <timestamp>2011-07-03T08:27:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <origin>5241</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1281" sha1="p3h1fald6jf4sjynvl437q8ffp46jrp" xml:space="preserve">== Файл:Сабыйга.jpg ==
Әлеге файл '''Файл:Кышкы кич.png''' белән алыштырылды. --[[Кулланучы:Zahidulla|Zahidulla]] 15 ноя 2010, 14:08 (UTC)

{{Каршы}}. Бирелгән рәсемнең сыйфаты әйбәтрәк [[Кулланучы:MalTsilna|Ильнар Шайдуллов]] 16 ноя 2010, 07:59 (UTC)

== Төркемнәр==
[[:Төркем:Эрнест Сетон-Томпсон әсәрләре]]&lt;br /&gt;
[[:Төркем:Халык риваятьләре]]&lt;br /&gt;
[[:Төркем:Зөбәер Мифтахов әсәрләре]]&lt;br /&gt;
[[:Төркем:Роберт Миңнуллин иҗаты]]&lt;br /&gt;
[[:Төркем:Әсәрләр]]&lt;br /&gt;
:::{{Эшләнде}} [[Кулланучы:MalTsilna|Ильнар Шайдуллов]] 10 гый 2011, 17:02 (UTC)
== [[&quot;Ана Хөкеме&quot;]] ==
Текст хаталы, оригиналга да туры килми - минем пьесаны укыганым бар. Икенчедән, татарчага тәрҗемә итүче автор (я кулланучы) күрсәтелмәгән. ----[[User:Айдар Шәйхи|&lt;font face=&quot;Harlow Solid Italic&quot;&gt;Айдар Шәйхи&lt;/font&gt; (Ajdar)]] 3 июл 2011, 08:27 (UTC)
[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>p3h1fald6jf4sjynvl437q8ffp46jrp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Каршы</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2341</id>
    <revision>
      <id>4341</id>
      <timestamp>2010-11-16T08:01:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Räsem:Pictogram voting oppose.svg|15px]] '''Каршы'''&lt;noinclude&gt; [[Törkem:Үрнәкләр]] &lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>4341</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" sha1="j2ih3ae2ziaa38lqo2f2wqgjk64bfyb" xml:space="preserve">[[Räsem:Pictogram voting oppose.svg|15px]] '''Каршы'''&lt;noinclude&gt;
[[Törkem:Үрнәкләр]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>j2ih3ae2ziaa38lqo2f2wqgjk64bfyb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Риза</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2342</id>
    <revision>
      <id>4342</id>
      <timestamp>2010-11-16T08:02:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Räsem:Pictogram voting support.svg|15px]] '''Риза'''&lt;noinclude&gt; [[Törkem:Үрнәкләр]] &lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>4342</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="112" sha1="a6ykes50gw4oyjixo8nk8vlgq35qgm3" xml:space="preserve">[[Räsem:Pictogram voting support.svg|15px]] '''Риза'''&lt;noinclude&gt;
[[Törkem:Үрнәкләр]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>a6ykes50gw4oyjixo8nk8vlgq35qgm3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Капкорсак патша</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2343</id>
    <revision>
      <id>4494</id>
      <parentid>4410</parentid>
      <timestamp>2010-12-19T13:39:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4494</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40271" sha1="3w2c155e0jrgwpxdyq0cmbs1eq469qx" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]
| рәсем =Абдулла Алиш.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев 
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://alish.ru/ alish.ru]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Капкорсак патша''' 

''([[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]] әкияте, 1934 ел)''


== I ==
Әүвәл заманда, кәҗә команда, үгез адмирал, бүре генерал, саескан сотник, төлке шутник, үрдәк үрәтник булган заманнарда бер патша яшәгән, ди. Аты — Капкорсак, кушаматы Бушборчак булган, ди, бу патшаның. Кеше төсле үзе, үгезнеке төсле күзе, бүренеке кебек тешләре, нәкъ ерткычныкы кебек булган, ди, кылган эшләре.

Ул үзе Канкояр патшаның зур улы иде, ди.

Канкояр патша үлгәч, аның урынына өлкән улы Капкорсак — Бушборчакны патша иттеләр, ди. Патша булам, башыма таҗ киям, тәхеткә менәм дигән көнне, Капкорсак патша барлык сарай хезмәткәрләрен җыеп, рәттән тезеп, дер селкетеп тиргәп алды, ди:

— Минем өчен дөньяда тиңе булмаган, әлегә кадәр бер патша да кимәгән, бер мәмләкәт тә белмәгән, бер патшаның да күзе күрмәгән, иң кыйммәтле, иң матур, иң яхшы таҗ ясагыз, — дип боерды, ди, ул министрларына. - - Сезгә ун тәүлек вакыт бирәм, шул вакытка таҗ өлгергән булсын. Әгәр дә мәгәр мин әйткән вакытка таҗ өлгермәсә, барыгызны да тончыктырачакмын, — дип әйтте, ди, Капкорсак патша.

Көн уйладылар, ди, министрлар, төн уйладылар, ди. Уйлый-уйлый башлары авыртты, татлы йокылары качты. Тамакларына аш үтмәде, эчләренә эчемлек җитмәде, ди.

Бер көн үтте, ике көн үтте, өч көн үтте, ди. Таҗ өлгертергә билгеләнгән көн якынлашканнан-якынлашты, ди. «Дөньяда тиңе булмаган, моңа кадәр бер патша да кимәгән, иң матур, иң зур, иң яхшы, иң кыйммәтле таҗны нәрсәдән ясарга кирәк икән?» — дип уйладылар, ди, алар.

— Көмештән ясасак — андыйны министрлар да кия, мәрҗәннән эшләсәк — андыйларны бөтен дөнья белә, алтын таҗны һәр патша да кия дигән фикергә килделәр, ди. Алар уйлый тордылар, ә көннәр бер-бер артлы үттеләр дә үттеләр, ди.

Таҗны вакытында өлгертмәгәч, Капкорсак патша буран куптарып, көзге җил күк әче сызгырып ачуланырга тотынды, ди. Хәлвә китерделәр — ашамый, ди, конфет-шоколадка карамый, ди. Таҗны даулап кызып китте, ди, тәмам үләр чиккә җитте, ди.

— Минем тагын бер теләгем бар: монысын инде һич кичекми үтәргә, тирән елгалар кичәргә, барлык авырлыкларга чыдарга, минем илемне әйләнеп чыгарга һәм эзләргә шундый кешене, — дип әйтте, ди. — Кем дә кем минем атамның фәрманнарына каршы килгән, аңа булган дошманлыгын эчендә яшереп йөргән, тиеш булмаганны ишеткән, сөйләргә ярамаганны сөйләгән, күрергә кирәк түгелне күргән — әнә шундыйларны монда китерегез, — дип әйтте, ди.

Фәрман өстенә фәрман чыккач, аптырадылар-йөдәде-ләр, ди, патшаның министрлары. Уйлап-уйлап та эшләре алга китмәгәч, уйлау өчен үзләренең генә башлары җитмәгәч, алар күрше патшадагы данлыклы бер таҗ ясаучы останы чакырырга карар кылдылар, ди.

Хат барып җитмәслек күгелҗем диңгез артыннан, алтын кояшны күмгән таулар сыртыннан, кош очып җитмәслек илләрдән, кеше аягы басмаган җирләрдән, кара болытлар арасындагы шәһәрдән чакырттылар, ди, алар шул останы. Останың исеме — Бикзирәк, кушаматы — Сакалы сирәк, андыйлар Капкорсак патшага бик кирәк иде, ди.

Ак болытлар астыннан, түбәләре зәңгәр күккә тигән таулар башыннан, югарыда янган йолдызларны күзәтеп, түбәндәге күгелҗем диңгез өстеннән җилдәй үтеп, корыч-канат дигән кошка атланып очты, ди, Бикзирәк Капкорсак патша җиренә. Көн очты, ди, төн очты, ди, ай дигәндә, Капкорсак патша хакимлек иткән илгә килеп җитте, ди.

Бикзирәк-Сакалы сирәк килгән көнне үк Капкорсак патшаны очратты да мондый сүзләрне әйтте, ди:

— Йә, падишаһым-солтаным, иске чабата олтаным! Сезгә, — дип әйтте, ди, — ашаган тормау сырхавы эләккән икән, — дип әйтте, ди. — Мондый чүп-чарга карамый (карарга да ярамый), мин үземнең төп эшемә, сезнең фәрманыгызны вакытында үтәргә, юлдагы барлык киртәләрне сүтәргә, сез теләгән теләккә җитәргә юллар сызам, — дип әйтте, ди.

Шул минут эчендә үк Бикзирәк-Сакалы сирәк ашап-эчеп туеп, дөнья сүзен куеп, бил буып, кереште, ди, үз эшенә.

Үгез адмиралны, бүре генералны, саескан сотникны, төлке шутникны, үрдәк үрәтникны — барысын да бергә җыеп, солдатлар кебек тезеп, болай дип әйтте, ди, баш министры Капкорсак патшаның:

— Кем дә кем патшага каршы барса, аңа зарар салса, теле белән патшага каршы сөйләсә, тиеш булмаганны күрсә, ишетергә ярамаганны ишетсә, барырга ярамаган җиргә барса, алырга ярамаганны алса, аларны монда китерегез, — дип әйтте, ди. «Барыгыз, бишегез дә хәзер үк юлга чыгып китегез!» — дип озатты, ди, ул Капкорсак патшаның министрларын.

Биш министр да бүленеп, барысы да начар киемнәр киенеп, үзләре белән унар солдат алып таралдылар, ди, илнең төрле ягына: кайсы — алланып торган кояш чыгышына, кайсы — давыллы кояш баешына, кайсы — күгелҗем диңгез артына, кайсы җып-җылы мич башына юлга чыктылар, ди.

Капкорсак патша буран уйната, Бикзирәкне дә ара-тирә тиргәп елата, ди. Калган министрлар эчләреннән авыр сулыйлар: «Ни булыр, ни булыр икән?» — дип, бер-берсеннән сорыйлар, төрлечә уйлыйлар, ди. Ә юлда-гылары, озын яллы, стакан тояклы аргамакларын, тимердән үргән камчылар белән кыздырып, һаман алга таба чабалар да чабалар, ди...


== II ==
Зәңгәр күккә башлары тигән таулар уң якта, шомлы кара урманнар сул якта, көмеш тавышлы чишмәләр, юл буйлап елан төсле боргалана-боргалана, чылтыр-чылтыр агып калдылар, ди.

Берзаман карасалар, министр һәм солдатлар ни күрсеннәр, тап-такыр юлдан таза һәм матур, күрер күзгә батыр бер кеше бара, ди. Үзе җилкәсе аркылы боргаланып-боргаланып беткән бер быргы таккан, ди. Быргысына ул бер өрсә, әлегә беркайда да ишетелмәгән, әлегә беркем дә белмәгән моңлы һәм дәртле көйне уйнап җибәрә, ди. Агачлар башларын җиргә тидергәнче бөгелеп тыңлыйлар, яфракларын селки-селки рәхмәт укыйлар, ди. Таулар да бу көйне яраталар, аның тавышын, радио кебек, җирнең бар почмагына да тараталар, ди. Батыр егет уйнаган көйне бер генә ишетсәң дә истә кала, ди, аны бер җырлау да күңелгә бетмәс-төкәнмәс көч сала, ди.

Батыр егет янына җитүгә, солдатлар атларыннан төштеләр, ди, ә министр, ат өстендә килеш, уйнаучыга сүз кушты, ди:

— Әй, егет, кая барасың, ул нинди уен коралы, син нинди көчле көй уйныйсың, Канкояр белән Капкорсак патшалардан зарлана торган сүзләрең юкмы? — дип сорады, ди.

— Дөньяда туры юл эзлим, җиңүемнән өмет өзмим, подвалларда яшәүчеләрнең, ашсызларның, җирсез-сусыз-ларның йөрәк моңын җыеп шул көйне тудырдым. Ул безне рухландыра, канатландыра, шатландыра, — дип әйтте, ди, батыр егет. — Фабрика-заводларда кул көчемне бик арзан саттым. Минем кул көчем аркасында күп капкорсаклар туенып ятты. Менә бу канечкеч патшалар, безнең канны сөлек кебек суыручы байлар, бүре кебек ерткыч министрлар булмаса, сез дә, мин дә бу хәлгә калмас идек, — дип әйтте, ди, ул, тегеләрнең киемнәренә карап. — Эшлидер идем заводта, чыдап ачлыкка, инде аннан да кудылар. Хәзер мин эшсез, йортсыз, киемсез, бары суксам тимер өзәрлек кул көчем генә бар, — дип, йодрыкларын зәңгәр һавада селекте, ди, батыр егет. Аның куллары корыч төсле нык, йодрыклары берсе-берсе бишәр потлы герләр хәтле иде, ди. Ул кулларын селкегәндә, министр һәм солдатлар: «Менә суга, менә суга!» — дип шүрләп тордылар, ди.

Батыр егет сүзен сузды, ди:

— Канечкечләргә: патшаларга, байларга, министрларга каршы көрәшергә, әйдәгез минем белән киңәшергә, — дип, биек бер тау янына алып китте, ди, тегеләрне.

Атларын үсеп утырган агачларга бәйләп, Капкорсак ялчылары батыр егет алып барган урынга киттеләр, ди.

Тау итәгенә килеп җиткәч, батыр егет җиргә утырды да тагын сүз бантлады, ди:

— Карагыз әле, егетләр, тауга! — дип әйтте, ди. — Ул нинди текә һәм биек, ул нинди югары... Җиңүгә булган өметебез дә шушы тау сыман, ул нинди югары, ул нинди биек, җанга рәхәт бирүче, йөрәккә көч кертүче ул җиңү өмете. Шул җиңү өчен барыбызга да берләшергә, безне буучы ерткычлар белән ныклап көрәшергә кирәк, — диде дә, ди, сүзен бетереп: — Кая, егетләр, дусларча бер көйрәтеп алыйк, — дип, тегеләрдән тәмәке сорады, ди. Министр һәм солдатлар бары да берьюлы кесәләренә тыгылдылар, ди. Кайсы алтын савытларга салынган сигара, кайсы көмеш тартмалардан бармак юанлыгы калын папирос, кайсы атлас янчыклардан мунчала төсле чәбәләнеп беткән тәмәке чыгарып суздылар, ди, батыр егеткә. Ул берсен дә алмады, ди, тик тирән итеп, бик тирән итеп шикләнеп карады, ди... Үз юлына таба кинәт борылып киткән иде, ди, һап! эләктереп алдылар, ди, аны министрның солдатлары...


== III ==
Давылланып торган кояш баешына карап киткән министр һәм солдатлар алтыннан ясалган егерме көпчәкле атсыз арбада таш юлны ду китереп, тузан туздырып, һава бозып кайтучы байны туктаттылар, ди. Ал арның сәләмә киемнәрен күреп, болар юлбасарлардыр дип белеп, үзенең җитмеш җиде тапкыр ата торган мылтыгын кулына тотып сүзгә кереште, ди, бай:

— Әй, юлбасарлар, миннән сезгә ни кирәк? Алтын сорасагыз, теләгәнчә бирәм, көмеш дисәгез, күмелгәнче китерәм, — дигәч, сүз башлады, ди, министр:

— Безгә алтының кирәкми — үзебезнеке дә күп. Көмешең дә хаҗәт түгел — анысы да җитәрлек. Тик менә син әйт: Конкояр белән Капкорсак патшадан берәр төрле зарар күрмәдеңме? — дип сорады, ди.

— Нинди зарар күрим? Капкорсак патшаның атасы миңа завод салырга җир бирде. Баеган өстенә баетты. Минем кесәмне калынайтты. Минем рәхмәтемне җиткерегез ул Капкорсак патшага, — дип сүзен бетерде, ди, бай. Үзе егерме көпчәкле атсыз арбага кырын ятып, министр һәм солдатлардан шүрләп, күзләрен уйнатып, алтын стаканнарга кып-кызыл эчемлекләр салып бирде, ди, аларга. Йотылып-йотылып эчтеләр дә, үзләренең кемлекләрен белдерделәр дә алга чаптылар, ди, алар.

Көн киттеләр, төн киттеләр, ай киттеләр, ел киттеләр, инә буе җир киттеләр, ди.

== IV ==
Күгелҗем диңгез артына китүчеләр дә ике кешене очраттылар, ди. Боларның берсе — ятьмә белән күбәләк тотучы бер бай малае, икенчесе — сука артыннан бил бөгүче бабай иде, ди.

Күбәләк тотып йөрүче малай болай дип җавап кайтарды, ди, министрга:

— Падишабыз безнең җир-суыбызны да, урман-болын-нарыбызны да мул итте, гомере дә озын булсын аның, — дип әйтте дә, ди, үзен карый торган асрау янына йөгерде, ди.

Министр һәм солдатлар: «Безгә кирәкле кеше түгел бу!» — дип, күп вакыт уздырмыйча, тузан туздырмыйча, салмак кына атлап, алга юл тоттылар, ди.

Бераз баргач, еракта-еракта күләгә кебек кенә бөкре бер шәүләне шәйләделәр, ди, алар. Барып җитсәләр, ак сакалы тезенә җиткән, чәчләре көмешләнеп беткән, аркасы бөкрәйгән, куллары кәкрәйгән бер бабайны очраттылар, ди, алар.

— Үз эшләгәнең үзеңә булмагач, рәхәтләнеп икмәк белән суга да туймагач, шулмы инде тормыш! Безгә дигән шомырт күк кара туфраклы җирләрне, хуш исләр аңкытып чәчәк ата торган болыннарны, кара куе урманнарны Капкорсак патша үз кешеләренә өләшеп бетерде. Ашъяулык кадәрле шушы җиремдә төртсәм аварга тора торган атым белән, эчемдә янган ачу белән безне изүчеләргә каргыш-ләгънәтләр яудырам. Җир астында күмер чабучылар, тауларны актарып тимер табучылар, зур-зур йортлар салучылар, барысы бергә оешып, Капкорсак патшага каршы кузгалырга җыйналалар дип ишеттек, шуларга кушылырга сүз беркеттек, — дип әйтеп тә бетерә алмады, ди, бабай, аяк-кулларын бәйләп, үзләре белән алып киттеләр, ди, аны Капкорсак патшаның ялчылары.


== V ==
Таң беленер-беленмәс вакытта, җиде юл чатында, ярлы гаиләнең җиденче улы — җитез егетне очраттылар, ди, министр һәм солдатлар.

Җитез егет, таңның матурлыгына, сандугачларның чут-чут сайравына исе китмичә, болын, кырларда бил бөгеп, тир түгеп эшләүчеләр тыңласыннар дип җырлап йөри иде, ди. Аның җырының түбәндәге кисәген генә ишетеп кала алдылар, ди, теге явызлар:

Ал нурларын чәчеп, таң туа,

Туганкайлар, сез дә күрегез,

Давыл кубар тиздән, көчле давыл,

Хакыгызны даулый белегез.

Озын яллы, стакан тояклы аргамагын туктатты, ди, министр:

- Син нинди егет, таң беленер-беленмәс борын нишләп болай җырлап йөрисең? — дип сорады, ди, җитез егеттән.

— Күз алмам — әтием — доктор иде, ул үз гомерендә төрле-төрле дарулар ясады, күп кешеләрне үлемнән коткарды. Ләкин дөньядагы сугыш дигән чиргә каршы бертөрле дә дару таба алмады. Үзе дә, мескенем, шунда һәлак булды. Җанкисәгем — әнием — ачлыктан үлде. Инде мин дә, җиде ят кулына калып каңгырып йөргәнче дип шушы биек күпердә шушы төпсез елгага ташланыйм дип барганда, бернәрсәгә төшендем, — дип әйтте, ди, җитез егет.

Министр белән солдатлар бар да берьюлы хор белән:

— Нәрсәгә төшендең? — дип сорадылар, ди. Аларның сорауларын көтмичә үк, пуля артыннан пуля

яудырган кебек, сүз артыннан сүзне яудырып торды, ди, җитез егет.

— Канкояр патша үлгән дигәч, шатланган идек. Аның урынына өлкән улы Капкорсак патша булды. Патша урынына патша бетәме соң, — дип әйтте, ди, җитез егет.

Озын яллы аргамакларын хәтфә кебек болынлыкка җибәреп, хәерче булып киенгән киемнәрен төзәтеп тыңладылар, ди, аны министр һәм солдатлар.

— Минем бу хәлгә калуыма патшалар, байлар, министрлар гаепле. Болай гына үлмәскә, алар белән көрәшергә кирәклеккә төшендем мин, — дип әйтте, ди, ул. Ләкин инде соңгы сүзләр министрның чыдамлыгын тәмам бетерде, ди. Ул инде: «Ни карап торасыз?» — дип эләктерергә кушты, ди, җитез егетне.


== VI ==
Алланып торган кояш чыгышына карап китүчеләр дә бик озын юл үттеләр, ди, ничәмә-ничә диңгез төсле зур күлләрне, олы чүлләрне кичтеләр һәм ап-ак кар белән капланган җиргә җиткәч, очраттылар, ди, бер юлчыны. «Кирәкле кешебезне таптык!» — дип шатланып, үзләренең уңганлыкларыннан мактанып, бу юлчыны туктаттылар да, ди, һәм сорадылар, ди:

— Әй, юлчы, кайдан кайтасың? Капкорсак патшаның атасыннан яки үзеннән зарланмыйсыңмы? — дип сорадылар, ди.

Артлы чанага кырын яткан, төлке толыпка кереп баткан юлчы ак кәгазьдәй агарынып китте, ди. «Болар юлбасарлардыр, никадәр малым, никадәр байлыгым әрәм була бит» дип уйлап, башлады, ди, сүзен юлчы:

— Без дин кешеләрен җирдәге гади эшләр бер дә кызыксындырмый, — дип суфыйланган иде, ди, юлчы, «Ан-сын яхшы беләбез» дигәч, — әй өлкән кешеләр, Капкорсак патшага нинди яктан тел тидерим, ничек аны артка чигерим! Патшалар барысы да диннең зур таянычы алар, Канкояр патша дин өчен онытылмаслык хезмәтләр калдырды, бик күп итеп чиркәүләр, мәчетләр салдырды. Шулай булгач, ничек аны яманлыйм сезгә? Капкорсак патшаның да атасы юлыннан баруын телибез, — дип сүзен бетерде, ди, ул.

Үзе. «Алай-болай итмәсеннәр, мине талап китмәсеннәр!» дип, министр белән солдатларның кулларына хәергә килгән алтын акчалар сузды, ди. «Акчаң булса, төрле җәфалардан да котылып була!» дип уйлап, үз юлына тизрәк сызды, ди. Министр һәм аның солдатлары, рәхмәт әйтеп, баш иеп, «Безгә кирәкле кеше түгел бу!» дип, атларын искән җилдәй җилдереп алга чаптылар, ди.

Көн киттеләр, төн киттеләр, ай киттеләр, ел киттеләр, инә буе җир киттеләр, ди.

== VII ==
Хәерчелеккә баткан, күз яшьләренә чыланган, аһ-зар белән тулган ил елый. Күз яшьләре елга булып ага. Капкорсак ялчылары аны күрмәмешкә салыналар. Аһ-зарлар йөрәкләрдән сөрем булып күтәрелә — алар күрмәгән булалар, телләр туктаусыз хәсрәт сүзләрен сөйлиләр — алар ишетмәгән булып кыланалар. Зәңгәр күктә янган йолдызлар да бу илгә тирән кайгыру белән карыйлар, офтаналар, офыктан күтәрелгән кара болытлар да яумыйча таралалар. Җил дә әкрен генә исми — давыл булып котыра; яңгыр да, яварга тотынса, бөтен җирне су белән тутыра.

Давыллы кояш баешыннан батыр егетне, күгелҗем диңгез артыннан бөкре бабайны, алланып торган кояш чыгышыннан җитез егетне китерделәр, ди, теге явызлар Капкорсак патшага.

Ишәк акырган кебек ямьсез тавыш белән, эчендә янган ачу белән, күзеннән төтен пыскытып, авызыннан төкерек чәчеп, башлады, ди, сүз Капкорсак-Туймас күз:

— Кош очып җитмәслек илләрдән, кеше аягы басмаган җирләрдән, җиде диңгез үтеп, шарлавыклар кичеп, минем илемә — Капкорсак патша җиренә килгән осталар остасы Бикзирәк, минем сезгә сүзем бар әзрәк, — дип әйтте, ди, Капкорсак патша.

Шул сүзләрне әйтеп, буе матча чаклы Капкорсак патша идән буенча бер атлаган иде, идән сыгылды, ди, икенче атлаган иде, үз аягына үзе абынып егылды, ди. Шуннан авызы тыгылды, ди.

Йөгереп килделәр, ди, караучылары, суздылар, ди, кулларын, алып салдылар, ди, алар Капкорсак патшаны алтын тәхетенә.

Күп җилләр искәч, күктәге кара болытлар күчкәч, бияләй кадәрле килбәтсез күз кабагын ачып, чүмеч кебек зур күзләреннән төтен пыскытып, чөгендер төсле кызыл борыныннан пар пошкырып, иләктәй зур авызы белән көзге җил күк сызгырып:

— Өлгерәме таҗ минем башка? — дип сорады, ди, Капкорсак патша.

Бикзирәк-Сакалы сирәк:

— Икенче фәрманыгыз кичекми үтәлде, гаепле кешеләр китерелде. Көтәләр, күрәмсез, нинди җәза бирәсез? — дип, сүзне икенчегә борып, таҗ турында дәшми торып, тәрәзәгә таба бармагы белән күрсәтте, ди.

Бик күп халык җыйналган мәйданга батыр егет һәм аның иптәшләре китерелгәннәр иде, ди. Алтын тәхете белән күтәреп алып чыктылар, ди, Капкорсак патшаны җәза көтүчеләр янына.

Кала уртасындагы зур мәйданга чыжлап торган тал чыбыгы ташый башладылар, ди. Капкорсак патшаның болыннардагы читән үрергә яраклы барлык таллар бөтенләй киселеп беткәннәр иде, ди.

Капкорсак патшаның атасы Канкоярның шул таллардан чыжлап торган камчылар ясатып, үзенә каршы килүчеләрне шулар белән шыр ялангач килеш кыйнатып күңел ачу гадәте бар иде, ди. Капкорсак патшаның бу ерткычлыгын да атасыннан калган бер гадәт кенә дип карадылар, ди, кайберәүләр.

Мәйданның бер почмагында дегет төсле кара төтен зәңгәр һавага үрелеп, аның астында кызыл телләрен сузган ялкыннар күренеп тора, ди. Кеше күтәрә алмаслык зур кадакны шул ялкыннарда кып-кызыл иттереп кыздырырга тотындылар, ди, явыз кешеләр.

Давылга бай кояш баешыннан китерелгән батыр егетнең телен шул кыздырылган зур кадак белән юан баганага кадаклап куйдылар, ди. «Менә сиңа сөйләргә ярамаган сүзләрне сөйләвеңнең җәзасы!» — дип әйттеләр, ди, ерткыч кешеләр.

Алланып торган кояш чыгышыннан китерелгән җитез егетнең шомырт кебек кара күзләренә кылдан нечкә итеп очланган инәләр кададылар, ди. «Менә сиңа күрергә ярамаган әйберләрне күрүеңнең җәзасы!» — дип шаркылдадылар, ди, җәзалаучылар.

Күгелҗем диңгез артыннан китерелгән бөкре бабайның колак яфракларын кисеп ташладылар, ди. «Менә сиңа ишетергә ярамаган сүзләрне ишетүеңнең җәзасы!» — дип авыз ердылар, ди, явыз кешеләр.

Шушындый бер әрнү вакытында батыр егет үзенең уен коралында уйнарга теләде, ди. Җитез егет җырларга сорады, ди. Бөкре бабай, моңлы итеп, бик моңлы итеп карап, башын чайкады, ди.

Көлеп караган кояш чыраен сытты, ди. Әкрен генә искән җилдән давыл купты, ди. Офыктан болытлар күтәрелделәр, ди. Яңгыр китте, ди, янган утны сүндереп үтте, ди.

— Ал арга бу җәза гына аз! — дип, Капкорсак бу өч бәхетсезне дар агачына китерергә кушты, ди.

Үзе, алтын тәхетенә утырып, шул өч мескеннең дарга асылган килеш тыпырчынып-тыпырчынып җан бирүләрен, рәхәтләнеп, эче катканчы көлеп карап торды, ди. Өчесенең дә кайнар йөрәк каннарын алтын стаканнарга салып эчте, ди.

Батыр егетнең иптәшләре мәйданның иң аргы читенә генә җыелганнар иде, ди. Алар, батыр егет башлаган эшне дәвам итәргә ант итеп, эчләреннән янып, бу мескеннәр өчен сызланып торсалар да, кузгала да алмадылар, ди. Ялангач кылычларын җилкәләренә салган гаскәрләре Капкорсак патшаны саклап тордылар, ди.

Канкояр патша җәзалап үтерткән кешеләрнең сөякләрен җыеп, бу өч бәхетсезнекен дә шуңа кушып, үзенә торыр өчен сарай салдырды, ди, Капкорсак патша.

Алтын белән тоташтырып, кеше сөякләрен берләштереп, ука-ефәкләр, ахак-бриллиантлар белән бизәп бер таҗ эшләде, ди, Бикзирәк Капкорсак патшага.

Кош очып җитмәслек алсу кояш баешыннан, кеше аягы барып җитә алмаслык кояш чыгышыннан, күктән дә күгрәк күгелҗем диңгез артыннан искән җилләр бу сарай нигезендәге сөякләрнең моңын тараттылар, ди, бар илгә.

Җир тетрәгән, күк күкрәгән, диңгез ташыган кебек көчле ташкын булып, бу илнең батыр егетләре, ярлылары, бил бөгүчеләре, җитез егетләре, уңган кызлары күтәрелделәр, ди, Капкорсак патшага каршы. Аларның барысын бергә җыеп, аңламаганнарын аңлатып, күрмә-гәннәрен күрсәтеп, җитәкләде, ди, аларны акыллылар-ның иң акыллысы. Бер кулында шәһитләр канына буялган кызыл байрак, ди. Анда утлы сүзләр белән: «Илнең ярлылары, җирсезләре, сусызлары, хокуксызлары, изелүчеләре, интегүчеләре, капкорсакларга каршы ут ачыйк, ачыйк!» — дип язылган, ди. Икенче кулына ул корыч мылтыгын кысып тоткан, ди. Изелгән илнең барлык почмакларыннан күтәрелеп, корыч ташкын шикелле алга омтылып, килеп җиттеләр, ди, алар Капкорсак патша сараена:

- Сезме безнең энеләребезнең йөрәк итен кимерүче?

— Сезме безнең кардәшләребезнең йөрәк канын алтын стаканнарга салып эчүче?

— Сезме безнең туганнарыбызның асыл сөякләреннән үзегезгә сарайлар салдыручы? — дип барып ябыштылар, ди, алар Капкорсак патшаның һәм министрларның бугазына.

Капкорсак патшаның министрлары, сакчылары, солдатлары тукталып-тукталып, хәл җыеп сугышып караганнар иде дә, булдыра алмый кайсы кая качып беттеләр, Ди.

Капкорсак патшаны юк итеп, аның барлык министрларын куып, яңа ил төзи башлаганнар иде, ди, яңа хуҗалар.

Ләкин егерме көпчәкле автомобильдә йөрүче бай, шомырт төсле кара туфраклы җирләрне биләп торучы алпавыт, дин богауларын өләшүче козгын — барысы бергә җыелып, тагын баш булмакчылар иде, ди, бу яңа хуҗаларга.

Бөек көрәштә корбан булучыларның каннары буялган байракны җилфердәтеп алгы җиңүләргә өндәде, ди, яңа хуҗаларның зирәк юлбашчысы. Бер селкенделәр — богаулар коелды, ди. Көч җыеп икенче селкенделәр -дошманнар чигенделәр, ди. Егерме көпчәкле автомобильдә йөрүчене, берүзе җиде йөз җитмеш дисәтинә җир биләүчене, дин богавы өләшүчене, бишкә алганны унбишкә сатучыны — барчасын күгелҗем диңгезгә батырганчыга кадәр кудылар, ди, яңа хуҗалар.

Бикзирәк-Сакалы сирәкне исән-сау калдырдылар, ди.

— Таҗлар урынына безгә пөхтәләп зур машиналар ясарсың! — дигән бурыч тапшырдылар, ди, аңа.

Тынычланып калды, иркен сулыш алды, ди, бу ил. Бу илдә инде эшче канын имүче сөлекләр дә, сука артыннан бил бөгүчеләрне изүчеләр дә бөтенләй калмадылар, ди.

Хәзер заводлар, фабрикалар батыр егетнең балаларына бирелгән, алар шатланып, рәхәтләнеп үзләре өчен үзләре эшлиләр, ди. Кара туфраклы җирләр, чәчәк атып хуш ис аңкып торган болыннар бил бөгүче бабайның малайларына тапшырылганнар, алар сөенә-сөенә ул җирләрдә иген игәләр, ди. Җитез егетнең балалары да бу илне сөяләр, аңа үзләренең акыл көчләрен кызганмый бирәләр, ди.

Бернинди дә патша юк, ди, алар илендә. Алар үз ил -ләренә үзләре баш булып яшиләр, ди. Яшәгән саен яшисе килә, һәр кичнең иртәсен, һәр төннең таңын күргән саен күрәсе килә, ди, алар илендә. Гөлгә төренгән ил, дөньяда иң бәхетле, иң матур ил — алар иле, ди.

[[Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре]]</text>
      <sha1>3w2c155e0jrgwpxdyq0cmbs1eq469qx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сертотмас үрдәк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2344</id>
    <revision>
      <id>4610</id>
      <parentid>4497</parentid>
      <timestamp>2010-12-28T13:02:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12150" sha1="3mk2untc1cq8uqzykpwhihytxwmuzhv" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]
| рәсем =Абдулла Алиш.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев 
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://alish.ru/ alish.ru]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Сертотмас үрдәк'''

''([[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]] әкияте)''

&lt;table&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;
[[Файл:Сертотмас үрдәк.jpg|270px|left]]
&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;
Борын заманда башы бүрекле, аягы төкле бер үрдәк бул­ган. Ул үзе, сайрый белмәсә дә, күргән бер кошына, хайваны­на, ерткычына озак-озак итеп яңа хәбәрләр сөйләргә ярата икән. Тегеләр аның сүзләрен тыңлый-тыңлый арып бетәләр, я бөтенләй тыңламый ташлап китәләр икән. «Ишеттеңме бер яңа хәбәр? Сиңа гына сер итеп сөйлим»,—дип башлап китә торган булган ул сүзен.

Бердәнбер көнне йорт хуҗасы үзенең этен иярткән, корыч балтасын биленә кыстырган да урманга киткән. Йортындагы һәрбер кош-кортына: «Өйдә юклыгымны берәүгә дә белдермәс булыгыз!»— дигән.

«Нигә белдермәскә кушты икән?»— дип, үрдәк йөдәп чык­кан, ләкин ни өчен икәнен һич төшенә алмаган.

Кош-кортлар хуҗаларыннан башка бер кич кунганнар, берни булмаган. «Икенче көнне дә кайтмас бу»,—дип, алар хуҗаны чакырып кайтырга берәрсен җибәрергә булганнар. «Син очасың да, син йөзәсең дә, син йөгерәсең дә, син бар!»— дигәннәр алар үрдәккә. «Ләкин берүк нишләп йөрүеңне берәүгә дә белгертәсе булма!»—дигәннәр. Үрдәк күнгән: «Ярар, сез­нең хакыгыз өчен генә барсам барырмын инде»,—дигән.
Иртә торгач та үрдәк, уйлап-нитеп тормаган, тамагын туй­дырган да юлга чыккан. Башта ул канатларын кагып очкан, оча-оча бер елгага барып төшкән. Ишкәкләре — тәпиләре— үзендә булганга аптырамаган, йөзеп тә киткән. Елга буйлап озак йөзгәч, корыга чыгып, тәпи-тәпи дә йөгергән...

Бара-бара куе бер урманга барып җиткән. Төрле тәмле җиләкләр, симез бөҗәкләр ашый-ашый, урманга кереп тә киткән.

Үрдек күбәләк куып йөргәндә, аның каршысына бер кер­пе килеп чыккан һәм аңа сүз дә кушкан:

— Кая барасың болай?— дигән.

Үрдәккә инде шул гына кирәк тә. Юл буе берәү дә очрама­ганга, берәү белән дә җәелеп сөйләшергә туры килмәгәнгә, аның бик эче пошкан булган, иптәшләренең әйткәннәрен дә оныткан, сүз артыннан сүзне тезәргә тотынган:

— Урманда утын кисүче хуҗабызны эзлим. Җитмәсә, эте­без дә аңа ияреп киткән иде. Хәзер йорт-җирне саклаучы берәү дә юк. Аларны чакырып кайтырга иптәшләрем мине җибәрделәр,— дигән.

— Синең өең эракмы соң?—дигән керпе.—Анда симез тычканнар, усал еланнар юкмы? — дип сораган. Аның үз хәле хәл, бик нык ашыйсы килә икән.

— Менә шушы сукмак безнең өйгә туп-туры алып бара, бер кешегә дә әйтмә, кара! — дигән үрдәк. Өйләрендә елан­нарның бөтенләй юклыгын, тычканнарга көн бирмәүче мәче­нең шуклыгын да сөйләп биргән.

— Мин инде андый усалларның берсе дә түгел, синең серләреңне белсәм дә, каян килүеңне күрсәм дә, сиңа зарар­лы эш эшләмәм. Шулай да син саграк бул. Очраган берәүгә серләреңне сөйләмә. Серең эчендә торса, йортың тыныч бу­лыр, җимерелмәслек нык булыр,— дигән. 

Керпенең бу акыл­лы киңәшенә үрдәк һич колак салмаган, ашыга-ашыга урман эченәрәк атлаган.

Бара-бара үрдәккә озын колаклы бер куян очраган, һәм ул да аңардан сораган:

— Өй, бүрекле үрдәк, көзге төсле матур, кыр төсле зур күл булганда, ни эшләп урманда буталып йөрисең?

— Хуҗабыз белән этебез урманга утын кисәргә киткәннәр иде, өебез ялгыз калды,— дигән үрдәк, керпегә сөйләгәнне моңа да сөйләп биргән.— Куян эченнән генә: «Алай булгач, хуҗаның алмагачларын кимерергә барырга бик җайлы вакыт икән»,— дигән. Үрдәктән өйләренең кайдалыгын сораш­кан, теге юләр моңа да серен ачкан.

— Хуҗаңны күргәнем юк,— дигән дә куян куаклык эченә кереп югалган.

Үрдәк тагын алга киткән. Бара-бара бер аланлыкка барып җиткән. Анда бер зур соры аю мышный-мышный йоклап ята икән. Үрдәк аны да уяткан. Керпе белән куянга сөйләгән сүзне аңа да сөйләп биргән. Сүз ахырында аюдан сораган:

— Эт иярткән, кулына балта тоткан кешене күрмәдеңме? Аю:

— Күрмәдем,— дип җавап биргән. Үрдәкнең кайгысын ур­таклашкандай булып кыланган.— Урман эченәрәк керсәң, һич­шиксез табарсың,— дип, юл өйрәтеп җибәргән. Ә үзе эченнән генә: «Хуҗаның умартасын ватып, бал ашап кайтырга бик җайлы вакыт икән»,—дип, ашыга-ашыга китеп тә барган.

Үрдәк һаман хуҗаны эзләвен дәвам иттергән. Аның саен урманның эченәрәк керә барган. Бара торгач, аның каршына бүре килеп чыккан һәм аңа сүз кушкан:

— Әй, бүрекле баш, шушындый куе урманда япа-ялгызың гына курыкмыйча батырланып ничек йөрисең? — дигән. Те­ге дә үзенең ник йөрүен сөйләп биргән. Хуҗаның өйдә юклыгын, этнең дә аның белән бергә ияреп китүен бүрегә дә әйткән. Усал бүре тешләрен шыгырдаткан, үз-үзенә: «Боларның са­рыкларын барып ашап кайтырга бик җайлы чак икән», — дигән, ә үрдәккә: «Андый кешене күргәнем юк!»—дигән дә үзе куаклар арасына кереп югалган.

Үрдәк һаман туктамаган. Хуҗасын эзләүне һаман дәвам иткән. Күргән бер коштан, төрле ерткычтан, хәтта нәни бөҗәкләрдән дә бу турыда сорашып бара икән.

Бара-бара аның каршысына көлтәдәй койрыклы бер төлке килеп чыккан. Теге дә ахмак бит, моңа да сүз кушкан:

— Багалмакай, матур апакай, минем хуҗамны күрмә­деңме?—дигән.—Янында эте, кулында балтасы бар иде,— дип өстәгән. Хуҗасыз һәм этсез өйдәге хайваннарның ты­нычсызлануларын, алардан башка куркуларын да сөйләп биргән.

— Чибәрләрнең чибәре, гәүһәрләрнең гәүһәре, күрдем мин аны! — дигән төлке.— Янында кәкре койрыклы эте дә, би­лендә корыч балтасы да бар иде,—дип өстәгән. Үрдәкне үзе белән ияртеп киткән. Алар бик озак барганнар һәм куак белән капланган елга буена килеп туктаганнар. Шунда төлкенең оясы буенда балалары уйнап йөриләр икән.

Алар:

— Әни, безгә азык алып кайттыңмы? — дип, аның тирә-юнен сырып алганнар, ә ул, авызын ерган килеш, үрдәккә күрсәткән...

— Менә, бәбкәләрем, сезгә тәмле үрдәк ите,— дигән һәм шул минут, үрдәкне буып, балаларына бүлеп тә биргән. «Үрдәк ите бигрәк тәмле була икән!» — дип, алар, авызларын ялый-ялый, аны ашап та ташлаганнар, ләкин туймаганнар, анала­рыннан тагын да сораганнар.

— Хәзер, бәбкәләрем, авылга барам, берьюлы берничә үрдәк алып кайтам,— дигән төлке. Балаларын калдырып, авылга киткән.

Бер Сертотмас үрдәк аркасында бу хуҗалык тәмам тузды­рылган булыр иде, ләкин хуҗа уяу кеше булган, дошманна­рына каршы һәр җирдә киртә куйган. Куян рәшәткә арасын­нан үтә алмаган, кире борылган. Аю бәрәңге базына төшкән. Бүрегә дә сарыклар эләкмәгән, хуҗалык абзарына ул бөтенләй керә алмаган. Төлке хәйләкәр булса да, сыза алмый калган, үрдәк ите ашыйм дигәндә генә, капкынга эләккән, ә хуҗа кайткач инде, аның кирәген биргән... «Тагын берничәне тот­кач, толып тектерермен»,— дигән һәм тиресен киптерергә ам­барга элгән.

Хайваннар эшнең нидәлеген хуҗага сөйләп биргәннәр, Сертотмасны шундый зур эшкә кушуларына алар да бик нык үкенгәннәр. 

[[Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре]]</text>
      <sha1>3mk2untc1cq8uqzykpwhihytxwmuzhv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кем көчле?</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2345</id>
    <revision>
      <id>4495</id>
      <parentid>4412</parentid>
      <timestamp>2010-12-19T13:40:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4495</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31400" sha1="8xqw41em0x8eb0oliao5harzu4bkmne" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]
| рәсем =Абдулла Алиш.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев 
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://alish.ru/ alish.ru]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Кем көчле?''' 

''([[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]] әкияте)''


Кышын да үзенең яшеллеген җуймый торган нарат агачы астында түмгәк сыман бер өй калкып тора. Беләсезме сез, аньң эчендә берничә йөз мең халык тора. Өйләренең ишекләрен алар көндезләрен ачык тоталар, ә төннәрен биклиләр, карак керүдән шикләнәләр, кичке салкын керүдән шүрлиләр. Төне буе чүп-чар җылысында җылынып яталар да, кояш елмаеп карауга, ишекләрен тагын тутырып ачалар.

Бүген алар яңа өйгә күченү көнен шатланып бәйрәм итәләр. Кичә уздыралар, дусишләрен сыйлыйлар, тәмле-тәмле ашамлыклар ашыйлар, балдан татлы эчемлекләр эчәләр, ду килеп бииләр.

Зур өстәл тирәли кунаклар тезелешеп утырганнар. Һәрбер кунакка үзе яраткан сый хәзерләнгән, өстәл өсте аллы-гөлле чәчәкләр белән бизәлгән.

Чикерткә-кунакның кәефе бик килгән, аңа урынның менә дигәне тигән. Әнә, ничек ул озын мыекларын болгап утыра, күп тә үтми, оста җыры белән хуҗалар һем кунакларның күңелләрен тапмакчы була.

Суалчан-оялчан да тик кенә утырмый, оста биюче төсле боргалана да сыргалана, хуҗалар һәм кунакларга ошарга тырышып кылана.

Чебен дә канатларын кага, узенчә, бу күңел ачу кичәсен алкышлап кул чаба.

Агач иясе-яфрак көясе дә кукраеп уты­ра, күп тә үтми, кичәдәгеләрнең карашын үзенә таба бора. Һәрберсе үзенең һәнәрен күрсәтә башлаган, ул да түзми, йонлач гәүдәсе белән өстәлгә менеп бии. Хуҗалар һәм кунакларның кәефе килсен дип, кичә күңелле үтсен дип, бертуктамый сикерә дә сикерә, кайбер кунакларның эчемлекләрен дә түгеп бетерә.

Күбәләк-түгәрәк бу кичәгә бөтенләй чакырылмаган да булган, янган ут яктысын ерактан күргән дә тиз генә очкан да килгән. Әрсез кунак, канатларын җилпеп, җил туздыра, мәҗлестәгеләргә яраурак булсын өчен тырыша.

Сезгә таныш булган Нечкәбил дә мондый зур кичәдән калмаган, тырыш бал кор­ты түргә менеп утырып алган да эшләпәсен кыңгыр салган.

Үрмәкүч тә урмәләп килеп җиткән: &quot;Мондый күңелле кичә бездән башка гына үтмәсен әле&quot;,- дигән.

Менә хуҗаларның берсе күтәрелде һем кичәне ачык дип белдердә:

- Кадерле кунаклар,-диде ул,-сез бүген кырмыскалар өендә, безнең яңа өйгә күчү хөрмәтенә үткәрелә торган кичәдә утырасыз,- диде.- Без бу йортны күп айлар буе төзедек һэм үзебезнең теләгебезгә ирештек. Тир түгүләребез бушка китмәде, уңышлар җиңел генә бирелмәде,- дип сөйләп китте ул.

Бу сүзләр кунакларга нык тәэсир итте, суалчан-оялчанның хәтта йөрәгенә үк барып җитте. Ул инде чыдап кала алмады, хуҗаларының уңганлыкларын, булдыклы-лыкларын мактады. Башкалар да аңа кушылдылар, хуҗаларны котлап &quot;урра&quot; кычкырдылар, кул чаптылар, алкышладылар.

Кичәнең бу өлешен шуньң белән туктатып тордылар, чүп-чарлардан, яфрак-үләннәрдән, чыбык-чабыклардан төзелгән өйне карарга тотындылар. Борылмалы-сырылмалы юлларны үттеләр һәм сырлы-сырлы баскычлар аша түбәнге катка төшеп кит­теләр.

Төшсәләр, ни күрсеннәр, бу катта кыр­мыскалар бөтенләй диярлек күренмиләр, монда тик тләләр генә урмәләп йөриләр. Моны күреп, кунаклар бары да хәйран калдылар, берьюлы сорау бирделәр:

- Болар соң сезгә кемнәр? Нишләп мон­да буталып йөриләр?

Хуҗаларның берсе кунакларга эшне тө­шендерде. Ләкин җавап кайтарганчы бал корты Нечкәбилгә бер сорау бирде:

- Нечкәбил, сез татлы гына бал ашадыгызмы?-диде ул.

Бал корты башын иде дә менә болай диде:

- Гаҗәп тәмле булды балыгыз, инде үзегез кунак булып безгә барыгыз.

- Менә шул тләләр безгә ул балны бирәләр. Без аларны савым сыеры итеп тотабыз, салкын көннәрне аларны оялары-бызда җылытабыз. Кояшлы көннәрне һавага чыгарып йөртәбез, кич белән кире өебезгә куып кертәбез. Алар чәчәкләр балын бик яратып суыралар, кытыклый башласаң, эчләрендәге шул балны безгә бирәләр алар,- ди кырмыска.

Кунаклар башларын селкеп хәйран кал-дылар. Сүз беткәч кузгалдылар, борылмалы-сырылмалы юллар белән алга таба атладылар.

Өченче катта инде алар ап-ак йомырка-ларны очраттылар, нәрсә икәнен белгәнгә сорап тормадылар, алга юл тоттылар.

Кырмыскалар йортын кунаклар җентекләп йөреп чыктылар, аның һэр почмагы белән таныштылар. Моннан соң тагын өскә кутәрелделәр, баягыдан да күңеллерәк итеп кичәне дәвам иттерделәр; күп тә үтмәде, кунаклар инде яхшы ук кызып җиттеләр, бер-берсе белән кызу-кызу сөйләшеп киттеләр. Күбесенең авызы сөйләгәнен колагы ишетми баш лады, сүзләре чуала, фикерләре бутала, телләре бәйләнә, баш лары әйләнә башлады. Шулчак баягы кырмыска тагын күтәрелде, ахры, үзләре турында кунаклардан мактау сүзләре ишетәсе килде, шул теләк белән, ул аларга шушы сорауны бирде:

- Куе урманнардан, киң кырлардан, яшел болыннардан, тирән сулардан килгән кадерле кунаклар, әйтегез әле, көчледән көчле кемнәр алар?- диде ул. Билгеле, аның: &quot;Һичшиксез, кырмыскалар, дөньяда тиңе булмаган батырлар алар&quot;,- дигән җавапны ишетәсе килде.

Нәкъ шулчак нидер бик каты шап итте, өй эче тетрәп китте. Сүзчән кырмыска каядыр югалды, кунаклар кайсы кая таралды.

- Кадерле кунаклар, каушамагыз, таралмагыз. Кичәнең ямен бозучы, кунакларның кәефен бозучы дошман тотылды,- диде әлеге кырмыска, ләкин кунаклар аның сүзен тыңламадылар, ничек булса да бу өйдән тизрәк сызу ягын карадылар... Ба­ры берьюлы тышка йөгерделәр һем өйнең тышкы ягында коточкыч хәлне күрделәр. Зур башлы,  кызыл билле кырмыскалар нәрсәнедер сырып алганнар,  үзләренең үткен келәшчәләрен аңа батырганнар. Канатлы кырмыскалар: &quot;Бирегез шул явызньң кирәген!&quot;- дип кычкырып торалар, әйтерсең тегеләрнең көчләрен арттыралар.

Шундый каты көрәшне күргән чебен таңга калды, суалчан шуышуыннан тукталды, яфрак көясе тынын да көчкә генә алды. Бал корты, очып китәргә дип, ка­натларын җайлады; чикерткә, сикерергә дип, җайлы урын сайлады.

Үлән арасыннан мыштым гына, берәүгә дә сиздерми, тын гына үрмәли торган ка­ра елан үрле-кырлы сикерде. Зәһәрле телен чыгарып, агуын чәчеп карады, кыр-мыскаларны чагарга уйлады. Кырмыска­лар еланны аның саен катырак тешләделәр, үзләрендәге кислотаны елан тәненә җибәрделәр.

Елан, булдыра алмагач, каршы торуын ташлады һем мескен тавыш белән генә ялвара баш лады:

- Зинһар, тимәгез, зинһар, җибәрегез. Үзегезгә түгел, кунакларыгызга да тимәм, өй яныгыздан да үтмәм. Бер юл га инде кичерегез, азапламагыз, котылдырыгыз.

Ул шундый йомшак сүзләр белән кырмыскаларның күңелен йомшартмакчы, бераз гына хәл җыймакчы һем аннан тагын көрәшне башламакчы иде. Тегеләр дә бик сизгерләр, хәйләнә тиз сизделәр, җәзалауларын дәвам иттерделәр:

- Нигә өебез аша үтеп йөрисең, монда кырмыскалар торганны әллә күрмисец? Менә дигән кичәбезнең ямен китәрдең, ка­дерле кунакларыбызның кәефен җибәрдең. Шуңа күрә сине җибәрмәячәкбез, хәзер үк итеңне ашап бетерәчәкбез,-диделәр.

- Мин бит агач башына гына менгән идем,- диде елан.- Шуннан ялгыш кына егылып төштем,- диде елан. Ялвару да файдасызга булды, елау да бушка чыкты. Кырмыскалар аның итен бик тиз ашап бетерделәр. Кунаклар бар да, таңга калып, шул хәлне күзәтеп тордылар. Кырмыскаларның батырлыкларын мактадылар:

- Нинди усал дошманны да менә нишләттеләр, көчлелекләрен эш белән күрсәттеләр,- диделәр.

Батыр кырмыскалар еланны юк иткәч, кунаклар тагын бер җиргә җыелдылар, урманның саф һавасында, агач ышыгында тагы бераз күңел ачмакчы булдылар.

Ләкин баягы кырмыска үзенең соравын тагын кабатлады, җавап көтеп кунакларга карады:

- Куе урманнардан, киң кырлардан, яшел болыннардан, тирән сулардан килүче кадерле кунаклар, безнең арабызда көчле бөҗәкләр кемнәр алар?- диде ул.

Елан белән оста көрәшүләрен дә күргәч, шундый матур өй төзүләрен дә белгәч, ул кунаклардан шушы бер генә җавапны көтте:

- Билгеле, кырмыскалар, дөньяда тиңе юк батырлар алар!

Ләкин кунаклар җавап бирергә ашыкмадылар. Һәркайсы үзләренең һөнәрләрен һәм үз батырлыклары турында сөйләргә тотындылар.

Чикерткә-микерткә җиләк яфрагына менеп утырды, озын аякларын җайларга тотынды. Бөтен кунаклар аңа карадылар, нишли инде бу?- дип көтеп тордылар. Ул озын аяклары белән бер кечкенә яфракны этте, очкыч шикелле очып та китте. Ку­наклар аның һөнәрен бик мактадылар, шулкадәрле ерак сикерә алуына таң калдылар. Чикерткә сикерүне шунда туктатты һәм кунакларны тагын үзенә тартты. Яфрак өстенә баскан килеш кычкырып сөйләп китте. Кунакларның барысына да ишете-лерлек итте: чикерткәләр, имештер, әле җырга да бик оста булалар, сайраулары белән, имеш, сандугачларны уздыралар, ә сикерсәләр инде, уктай атылалар. Имеш­тер, чикерткә инде иң көчле бөҗәк, бер метрга сикерү өчен, беләмсез, никадәр көч кирәк? Дөрес, ул чикерткәләрнең кырмыскалардан күп җәфа күрүен, күпләренең алар тарафыннан үтерелүен дә сөйләмәкче иде. Ләкин шунда ук ул кырмыскаларда кунакта булуын хәтерләде, мондый сүзләр өчен үзен юк итәрләр дип шүрләде, шуңа күрә бу хакта ләм-мим димәде.

Күп тә үтмәде, икенче кунак кузгалды: суалчан-оялчан боргаланды да сыргаланды, ул да суалчаннарның зур хезмәте ту­рында сөйләргә уйлады. Берәүгә дә күренмичә шуышып килде һәм улән сабагына үрмәләп менде.

- Без, суалчаннар, җир балалары, - ди­де суалчан. - Көнебезне һәм төнебезне хезмәт белән үткәрәбез, сабан төсле, туфракны күтәрәбез, өске катын аска төшерәбез, аскы катын өскә менгерәбез. Яңгыр соңыннан җирдәге вак тишекләргә һәм нәни өемнәргә күзегезне салыгыз, бер генә минутка карай алыгыз. Болар бары да без­нең хезмәтләр.

Әнә шул тишекләр аркылы туфрак эченә һава үтә ала. Ул һава белән үсемлекләрнең тамырлары сулу ала. Без туфракның уңыш бирүчәнлеген күтәрәбез, без агротехника чараларын үткәрергә кешеләргә ярдәм итәбез. Әгәр без булмасак, җир өстендәге үсемлекләр хәзергедәй гөрләп тормаслар иде. Һэм уңышны да хәзергедәй мул бирмәсләр иде. Ә инде ул вакыт Нечкәбил белән чикерткәсенә, шулай ук яфрак көясенә, күбәләгенә һэм кырмыскалар армиясенә хәзерге төсле яхшы булмас иде,- диде ул.

Кунаклар аны тыныч кына тыңладылар, һәр сүзе дөрес икәнлеген белсәләр дә, кул чапмадылар. Берсенең дә суалчанны иң көчле итәсе килмәде. Суалчан туктамады, сүзне сүзгә ялгады:

- Безнең төсле үсемлекләр өчен кайсыгыз тагы зур файда китерә? Тагы кайсыгызның кулыннан шундый эш килә, шу-шындый файдалы эшне кайсыгыз тагы башкара ала? Суалчанның иң көчле бөҗәк икәнен хәзер инде аңлагансыздыр, аларның тиңсез хезмәтләрен үзегезнеке белән чагыштырып карагансыздыр.

Билгеле, аның әле бик күп сөйли торган сүзләре калды, ни өчендер, ул суалчан ашаучы копхлардан, сукыр тычканнардан, энәле керпедән, төрле коңгызлардан, кармак очына куючы шаян балыкчылардан бер дә зарланмады; кырмыскаларга да кагылып үтмәде.

Ул туктагач, бераз гына тын алгач, агач башыннан бер тавыш ишетелде, кемдер: &quot;Яфрак көясеннән дә файдалы бөҗәк бармы икән?&quot;- дигән сорауны бирде. Барысы да әйләнеп агач башына карадылар, яшел яфрак өстендәге йонлач көяне күреп алдылар. Көя пәрәвез сузарга да, үрмәләргә дә - барысына да җитеште, ямь-яшел матур яфракларны минут эчендә тиште. Ләкин кунаклар аның мондый оятсызлыгына түзеп кала алмадылар, төрле яклап кыч-кырына башладылар:

- Тузга язмаганны сөйлисең!

- Күзгә каран алдалыйсың!

- Яфрак көясеннән дә файдалы бөҗәк бармы икән дисең, кемнең кем икәнен безне әллә белми дисең?- диештеләр. Кунак­лар бераз тынычлангач, яфрак көясе тагы дәвам итте, ялганын тезеп китте.

Имештер, әй, кыен эш соң калын яф­ракларны кимерү, ихтимал, җиңелрәктер тау-ташларны җимерү. Яфракларны үтәли кисү - күп көч сорый торган эш, шулай булгач, билгеледер инде кемдә күп көч. Имештер, бернәрсәгә дә зарар китермибез, бернәрсәгә дә тимибез.

Күбәләк-тугәрәк аның сүзләренә чыдамады, чәчәк урындыгыннан кузгалды. Пыр-пыр итте дә агач башыннан очып килеп җитте.

- Ничек инде зарар китермисез?- ди­де ул. Якындагы бер агачка күрсәтте һәм өстәп әйтте:

- Сез яшәгән агачлар әнә ничек шыр ялангач булып, яфраксыз калалар, агачлар, үсемлекләр бары да сездән зарланалар. Яшел яфракны әрәм итәргә, матур үсемлекләрнең ямен бетерергә күпме көч кирәк, әйтегез әле тизрәк? Ялганлыйсың, йөзеңне дә чытмыйсың, шушы кадәр бөҗәкләр алдында  берәүгә дә зарар китермибез.

Яфрак көясе елмаеп кына күбәләкнең сүзләрен тыңлап торды. Сүз ахырында һөҗүмен күбәләкләргә таба да борды:

- Син, кубәләк-тугәрәк, үз туганыңа каршы чыгасың, әллә шуның белән яхшы ат казанасыңмы? Сез бит күбәләк булган-чы башта үзегез дә көя буласыз, яфрак ашап симереп &quot;курчак&quot;ка әйләнәсез, аннан гына кубәләк төсенә керәсез, хәзер чәчәк иснәп йөргәч кенә бик акыллы баш булгансыз, үткәндәге эшләрегезне бөтенләй оныткансыз.

Күбәләкнең авызын каплагач, көя агач башыннан җиргә төште. Кунакларның аны юньләп тыңламауларын: &quot;Бу ярык бара­бан сүзен кайчан бетерер икән?&quot;- дип торганнарын сизенде. Аның әле байтак сөйлисе сүзләре калды, ул тут агачы яфрагын ашап ефәк бирүче көяләргә бер дә тукталмады. Аларның файдалы хезмәтләрен, кешегә ярдәм итүләрен, ефәк бирүләрен әйтмәде. Яңгырның көяләрне агач ботагыннан юып төшерүләрен, кошларның аларны чүпләп бетерүләрен, кырмыскаларның җәзалап үтерүләрен сөйләмәде, хуҗаларның кәефен җибәрергә теләмәде. Чәчәктән чәчәккә сикергәләп очып килеп җитте кубәләк. Ул чәчәкләрнең хуш исле булуларын, кубәләкләрнең чәчәк сөюләрен, көне буе тукта-мый очып йөрүләрен, табигатьне матур итеп бизәүләрен сөйләде.

Тукранбаш чәчәгендә нидер тавышлан­ды. Кунаклар шунда борылдылар һэм чәчәктән бал суырып ятучы Нечкәбилне күрделәр. Ул кунакларның аңа таба борылуларын гына көтте, вакыттан файдаланып сөйләп тә китте:

- Чәчәкләрдәге бал, без булмасак, әрәм булыр иде, без булмасак, уңыш та түбән булыр иде. Чәчәк әченә яшеренгән балны суыруның никадәр көч сораганын, балавыз сузуга күпме көч түгелгәнен беләсез, әгәр шуларны сез үзегез эшләсәгез, бал кортлары иң көчле бөҗәкләр, дияр идегез, - диде ул. Ләкин кунаклар юньләп тыңламагач, аңа дошманнарына да тукталып калырга мөмкинлек булмады.

Ерак та түгел, корыган яфраклар кыштырдады, чыбык-чабыклар шартлады, җирне тетрәтеп, кемдер атлады. Кайсыдыр бөҗәк: - Кеше килә! - дип кычкырды. Ку­наклар сафында буталыш башланды: чикерткә бер читкә сикерде, суалчан җиргә сенде, бал корты чәчәккә яшеренде, күбәләк һавага күтәрелде, яфрак көясе яфракка сыенды, чебеннең коты очты, кая да кузгала алмады, ә үрмәкүч бу хәлдән нык файда-ланды. 

Урмандагы барлык агачларның, андагы  усал ерткычларның хуҗасы атлады. Ерткычларның көчлесе арслан да аңа баш иде, кошларның иң үткене каракош та аны сәламләп калды, бөҗәкләр дә аны олыладылар - бары да үзләренчә сайрарга тотындылар. Ташкын елгаларны авызлык-лаучы, киң болыннарны, куе урманнарны үз эшенә файдаланучы, бөтен табигатьне үзенә баш идерүче кеше һаман атлый бирде.

Күп тә үтмәде, урманны яңгыратып пычкы чыжылдады, җирне тетрәтеп, зур агач ауды...

Шулай итеп, чебен белән үрмәкүч сөйли алмый калдылар. Алар качучы кунаклар белән бергә кузгалдылар. Эх, әрәм калды бит, әрәм калды. Үрмәкүч үзенең сүзләрен күңеленнән ятлаган иде, кунакка барыр алдыннан гына көзге алдына басып, берничә тапкыр кабатлаган да иде. Эх, сөйләргә булмады бит, сөйләргә булмады. Әгәр ул сөйләгән булса, үрмәкүчтән дә көчле бөҗәк юк икәнне кунаклар белеп киткән булырлар иде һэм үрмәкүчләрне мәңге олыларлар иде.

Чебен дә сөйли алмый калуына бик көрсенде, ашыгыч булса да, баягы сүзчән кырмысканы күрде, кичә әгәр яңадан җыйналса, беренче итеп аңа сүз бирүен үтенде.

Урман тынгач, бөҗәкләр яңадан урыннарыннан тордылар, барысы да бергә җыйналдылар, күп булдылар. Чебен белән үрмәкүч кенә күренмәде, кунакларның кай-берләре ишеттеләр: кайдадыр нидер безелдәде. Эзләргә тотынгач таптылар, күреп шаккаттылар. Кунаклар качып торган арада, үрмәкүч пәрәвезен сузган, чебенне шунда эләктереп алган һэм канын эчәргә тотынган. Теге, мескен, безелдәп ярдәм сораган, берәү дә ишетүче булмаган. Бу эше өчен үрмәкүчне бик каты тиргәделәр, че­бенне пәрәвез богаулардан азат иттеләр. Че­бен Шакшиевның шакшылык дусты икәнлеген күпләр беләләр, үрмәкүчнең дә кемлеген инде сизенәләр. Пәрәвездән тукып оялар коручы, кайда өй җыештырылмый - шуның почмакларында торучы...

Барлык кунаклар инде зур дәрт белән соңгы бөҗәкне тыңларга җыйналалар. &quot;Батырларның-батыры, көчлеләрнең-көчлесе, билгеле, алар!&quot;- дип, үзара пышылдадылар. Әрекмән яфрагына таба канатлы кырмыска якыная, бары да йотылып карыйлар аңа. Култыгына иләмсез зур портфель кыстырган, портфеленә сыймаган кәгазьләрне зур башлы сакчы кырмыскага тоттырган, баягы сүзчән кырмыска тагы сөйләп китте:

- Хәзер кырмыскалар иленең аналарыннан берсе сөйләячәк, бөтен сөйләгән сүзләргә бәя бирәчәк һэм арабызда кемнең көчле һэм иң файдалы икәнен күрсәтәчәк,- диде.

Әгәр кырмыскалар анасы сөйләгән булса иде, кунаклар анны тыңлый-тыңлый арырлар, йә татлы йокыга талырлар, йә кичәне ташлап таралырлар иде. Әгәр сөйләнгән булса, ул речь бик озын булыр иде. Анда кырмыскаларның  үзе кадәр әйберне күтәрә алуы да, ата кырмыскаларның зур походларга баруы да, канлы сугышларда катнашулары да, урман корткычларына каршы көрәшүләре дә, шуның белен үсемлекләргә ярдәм итүләре дә - бар да бар иде.

Кызганычка каршы, ул речь сөйләнмәде. Ана кырмыска авызын ачкан килеш катын калды, колакларны ярырлык булып, урман әче тетрәп алды. Агачлар шаула-шырга, үләннәр үкерешергә тотындылар. Урман эчен караңгылык басты. Бөҗәклер булачак хәлне алдан ук сизенделәр. Шуңа күрә кайсы кая посарга дип йөгерделәр. Караңгы урманны ялтыратып, яшен уйнады. Һем кинәт кенә көчле яңгыр да коя башлады. Шуның аркасында &quot;Кем көчле?&quot;  дигән бәхәс бетмичә калды. Сез, бәлкем, аны үзегез белерсез, кем көчле икәнен әйтеп бирерсез?

[[Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре]]</text>
      <sha1>8xqw41em0x8eb0oliao5harzu4bkmne</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2346</id>
    <revision>
      <id>4655</id>
      <parentid>4352</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T08:04:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4655</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="4mttowus3di6fr5x1zl7osclwugnw8w" xml:space="preserve">[[Төркем:Абдулла Алиш]]
[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]</text>
      <sha1>4mttowus3di6fr5x1zl7osclwugnw8w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2347</id>
    <revision>
      <id>4880</id>
      <parentid>4354</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:37:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4880</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72" sha1="bxwziaazmw3kz6mn6i6fp4yuxhwvz0o" xml:space="preserve">[[Төркем:Әкиятләр]]
[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>bxwziaazmw3kz6mn6i6fp4yuxhwvz0o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар язган әкиятләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2348</id>
    <revision>
      <id>4355</id>
      <timestamp>2010-11-16T13:24:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Әкиятләр]]»</comment>
      <origin>4355</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="bc71r82o7tyytd30p7bmti65pnegkhe" xml:space="preserve">[[Төркем:Әкиятләр]]</text>
      <sha1>bc71r82o7tyytd30p7bmti65pnegkhe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аю-Әппәз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2350</id>
    <revision>
      <id>4359</id>
      <timestamp>2010-11-21T12:23:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Аю-Әппәз'''  ''(татар халык әкияте)''   Әүвәл заманда булган икән, ди, бер ир белән хатын. Алар-дан туг...»</comment>
      <origin>4359</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17180" sha1="e4t8nu6xfj9pyn0l2xg96635zu5js8q" xml:space="preserve">'''Аю-Әппәз'''

''(татар халык әкияте)''


Әүвәл заманда булган икән, ди, бер ир белән хатын. Алар-дан туган бер бала. Үскәч, шул баланы Аю-Әппәз дип йөрткәннәр. Ул исем шуңардан кушылган: көннәрдән бер көнне шул егеткә атасы, коймак пешерергә дип, урманнан утын алып кайтырга куша. Болар фәкыйрь булалар. Егет, начар гына, арык кына бияне җигеп, урманга китә.

Барып җиткәч, егет бияне агачка илтеп бәйли, үзе коры имән ботаклары хәзерләргә керешә. Әз генә вакыт эчендә бер олаулык хәзерли дә, аты янына әйләнеп килсә, бияне ике бүре белән бер аю ашап бетереп баралар. Биясе юк инде. Ни хәл итәргә? Егет аптырап тормый, аюны уртага, ике бүрене ике якка җигә дә кайтып китә.

Кайтып керсә, моңардан башта атасы да, анасы да курка, бөтенләй нишләргә белмиләр. Соңыннан малайның батырлыгын күреп: «Без аны кыр тегермәненә җибәрик, андагы тегермән пәриендә безнең бер капчык оныбыз бар бит, шуны алып кайтсын», – диләр. Малайны шулай кыр тегермәненә пәригә каршы сугышырга җибәрәләр.

Шуннан малай китә. Тегермәнне ачып, барып керсә, ни күзе белән күрсен, тегендә утыра икән, ди, сыңар күзле бер пәри. Шул пәри әйтә:

Ник килдең? – ди.

– Атамның бер капчык оны бар икән монда, шуны алырга килдем, – ди, егет әйтә.

Пәри әйтә:

– Тукта, менә мин сине өйрәтим әле, – ди. Тотына егетне кыйнарга. Егет тә тик тормый, пәрине күтәреп алып, аның артын әйләнеп тора торган тегермән ташына тидерә. Пәрине шулай тегермән ташына чарлатып алды бу. Шуннан сыңар күзле пәри егеткә ялына башлады:

– Син миңа тимә, мин синең колың булырмын, – диде.

– Ярый алай булса китер, онны алып китим, – диде егет. Онны күтәреп кайтып китте бу.

Егетнең көчен күреп, атасы моңа тагын бер йомыш кушты:

– Улым, ди, минем күрше патшасыннан өч алтын аласым бар иде, шуны алып кайт әле, – ди.

Егет каршы килми. Аюны, бүреләрне җигеп, пәрине дә утыртып, күрше патшасына китте бу.

Көннәр, атналар үткәч, егет барып җитте. Патшага кереп әйттеләр: «Сезнең хозурыгызга берәү килде. Сездән өч алтын аласым бар дип әйтә. Уртага аю, ике янга ике бүре җиккән үзе. Кучерга паровоз күзе зурлыгында сыңар күзле дәү генә бер нәрсә утырткан», – диделәр. Патша куркып китте: «Алай булса, өч алтын гына түгел, биш алтын биреп кайтарып җибәрегез үзен», – диде.

Егет, биш алтынны алып, көннәр, атналар үткәч, шул малны ата-анасына кайтарып бирде. Тегеләр тагын уйга калдылар: «Малайны үзебезнең янда тотсак, аңа ашарга җиткерү дә авыр, аның үзенә дә күңелсез булыр», – ди болар.

– Сиңа безнең белән тору бик күңелсезгә килә, әллә читкә чыгып, дөнья күреп кайтасыңмы? – ди моңа атасы.

Малай: «Ярар, әти», – дип чыгып китте. Бер урман буена барып җиткәч, аю белән бүреләрне дә җибәрде, пәрине дә яныннан куалады, бер башы гына калды. Шулай бара-бара, бер урман аркылы чыкканда, моңа бер бик оста ук атучы очрады. Ул егет укны бик тә оста ата икән. Нинди генә кош булса да, бәреп төшерә икән. Ук атып торучы егеткә Аю-Әппәз әйтте:

– Син нинди шәп батыр, бер ату белән нинди генә кошны да бәреп төшерә аласың икән, – диде.

Егет әйтте:

– Минме соң батыр, минме соң пәһлеван! Бу дөньяда Аю-Әппәз дигән бер кеше бар. Ул төрле һөнәрләрне белә торган бер батыр икән, фәкыйрьләргә, көчсезләргә ярдәм итә икән. Менә шул кешене күрәсе иде, – ди.

Бу әйтте:

– Мин үзем Аю-Әппәз булам инде, – ди.

Шуннан теге укчы егет аңарга ялынды:

– Аю-Әппәз булсаң, мине иптәш итеп ал, бергә йөрик, – диде.

– Ярый, – диде Аю-Әппәз.

Болар икәү киттеләр. Шулай атлый торгач, ук атучы егет:

– Минем бер зур хәсрәтем бар әле. Ук атарга осталыгым булса да, фәкыйрьлегем зур. Хукан патшасының бер матур кызы бар, шуны аласым килә. Патша фәкыйрь кешегә кызын бирми. Сугышып алырга гаскәрем юк. Син шул кызны миңа алып бирешсәң икән, – диде.

Аю-Әппәз әйтте:

– Була, мин сиңа ул кызны алып бирермен. Ләкин мин анда бара белмим, әйдә мине алып бар, – дип.

Шуннан бергәләп китсәләр, бер зур дәрьяга җиттеләр. Аргы ягына чыгарга һичбер мөмкинлек юк. Болар шулай аптырашып торган арада, аргы яктан бер озын кеше килә. Суга төшсә, су шул кешенең тезеннән генә. Болар янына килеп чыкты бу. Егетләр озын кешедән:

– Су тирәнме? – дип сораштылар.

– Су тирән, сезнең хәтле биш биек, – диде.

– Алай булса, – диделәр егетләр, – син безне аргы якка чыгарып куйсана.

– Чыгарам, – диде озын егет, – тик бер шартым бар: судан чыгарган өчен Хукан патшасының кызын алып бирерсез. Ул матур кызны минем аласым килә. Болай гына сорасам, атасы бирмәс, – ди.

Аю-Әппәз әйтте:

– Соң синең нинди һөнәрең бар?

– Күрәсез, минем ботларым озын, йөгерә башласам, киекләрне дә, атларны да узам мин, – диде.

Болар өчәү бергә киттеләр. Суны аркылы чыктылар. Суны чыккач, карасалар, янә бер кеше ята. Бу кешегә әйтәләр:

– Һәй, батыр, бу җитмеш биш градуслы эссе комда ничек ятасың? – дип.

– Мин, – диде шул яткан кеше, – моннан кызурак җирдә дә ята алам. Әйтегез, сез үзегез кемнәр? – диде.

– Мин Аю-Әппәз булам, – диде Аю-Әппәз.

– Мин, – диде теге комга яткан кеше, – Аю-Әппәзне эзли идем, ярый үзең туры килдең, – диде.

Аю-Әппәз:

– Мине ни өчен эзлисең? – диде.

– Мин, диде, шуңарга эзлим, Хукан патшасының бер кызы бар. Бик матур нәрсә. Сорасам, бирми. Син шул кызны миңа алып бирсәңче, – диде.

– Ярый, – диде Аю-Әппәз, – әйдә бергәләп киттек. Без дүртебез дә бер уйда, бер теләктә икәнбез, – диде.

Болар дүртәүләшеп Хукан патшасының җиренә барып җиттеләр. Хукан патшасына, кызын сорап, хат язып керттеләр: «Кызыңны йә сугышмыйча бир, йә сугышып алабыз», – дип яздылар.

Патша кызны болай гына бирмәде. Ул:

– Минем өч төрле һөнәрчем бар. Шул һөнәрчеләрне җиңә алсагыз, кызымны бирермен, – диде.

Болар риза булдылар. Шуннан һөнәрчеләр белән сынашырга шәһәр читенә чыктылар. Боларны күргәч, патша, куркып китсә дә, үзенең шартын әйтте:

– Минем узыша торган бер йөгерек кешем бар. Шуны узарга кирәк. Аннары минем бер мунчам бар, шул мунчада чабынып чыгарга кирәк. Тагы бер көрәшче пәһлеваным бар, шуны егарга кирәк. Шул әйткәннәрне булдырсагыз, кызны бирермен, – диде.

Шуннан соң йөгерергә ике кешене билгеләделәр. Берсе -патшаныкы, икенчесе – Аю-Әппәзнеке. Болар, узышканда, икенче шәһәргә җитеп, шунда печать бастырып кайтырга булдылар. Шулай сөйләшкәч, ике пәһлеван тиз генә йөгерешеп киттеләр. Аю-Әппәзнең батыры өч көн, өч төн йокламаган булган икән, йөгерә торгач, аның йокысы килеп китте дә, ятты да йоклады. Шул чагында патшаның йөгереге моны узып китте. Өч-дүрт сәгать вакыт үткәч, Аю-Әппәз әйтте:

– Безнең егет өч көн, өч төн йокламаган иде, юлда йоклап кала күрмәсен, – дип.

Шуннан соң ук атучы егет карады. Күрә: боларның батыры ятып йоклаган, патшаның егете узып киткән тегене. Ук атучы егет:

– Рөхсәт ит, Аю-Әппәз, мин аны ук атып уятыйм, – диде.

– Син аңарга ничек тидерә алырсың икән, үтереп куйма тагын! – ди Аю-Әппәз.

– Ник тидермим, мин шуңар өйрәнгән инде, – ди егет. Шуннан соң ул угын атып җибәрә. Ук батырның йомшак

җиренә генә барып кадалды. Ук килеп тию белән, теге батыр сикереп торды да укны кулына тотып йөгерде. Йөгерә торгач, патша йөгерешчесен узып та китте. Тиешле җиренә барып җитеп, кул куйдырды, печать бастырды. Шуннан борылып чабып кайтырга тотынса, патша йөгерешчесе әле ярты юлга да җитмәгән. Аю-Әппәзнең батыры алты сәгатьтән әйләнеп кайтты, ә патшаныкы унике сәгатьтән соң гына әйләнеп кайта алды. Шуннан соң патша:

– Бер эшегез булды, ярый. Инде минем мунчам бар, менә шунда кайсыгыз кереп чабына алыр икән? – диде.

Мунчаны өч көн, өч төн яктылар, миче генә түгел, стенасы да кып-кызыл ут булды. Аю-Әппәзнең теге кызуда кызынып яткан батыры, тимер чыбыктан себерке ясап, шул мунчага барып керде. Барып керсә, ни күзе белән күрсен, идәндә су кайнап тора. Батыр курыкмады, чүмеч белән суны алып ташка салды да тимер чыбык себерке белән чабынырга тотынды. Чабына торгач әйтте:

– Нигә әз якканнар бу мунчага, ди, моның җылысы башны җылытырга гына җитте. Аркама җылысы беленмәде дә, – диде.

Шуннан патша үзенең кызына әйтте:

– Әй, кызым, син ахры ычкынырсың. Өч көн, өч төн яккан мунчаның җылысы бары башын җылытырга гына җиткән, – диде. Аннары патша Аю-Әппәзгә: – Алай булса, минем пәһлеваным белән көрәшеп карагыз, – ди.

Ул тагын бер батырын китерде. Шул батырына:

– Мин сиңа ничә елдан бирле акча түләп киләм, киендерәм. Менә син шушы Аю-Әппәзнең батырын җиң. Җиңсәң, үзеңә кызымны бирәмен, – диде.

Батыры әйтте:

– Патша, син кайгырма. Бу ярлы-ябагайны мин екмыйммы соң, – диде.

Шуннан соң ике батыр көрәшергә тотындылар. Аю-Әппәз көрәшергә үзе чыкты. Ул патша көрәшчесен бер күтәрүдә күкрәгенә җиткерде. Икенче күтәрүдә башына җиткерде, өченче күтәрүдә һавага кул сузымы күтәрде. Шуннан тегене әйләндереп җиргә күтәреп бәрде.

Патша әйтте:

– Аю-Әппәз, кызым сезгә, бер нишли дә алмыйм, – дип. Кызны чыгарып бирде. Бирмәс иде, болардан бик каты курыкты патша.

Кызны чыгарып биргәч, дүрт батыр арасында талаш китте. Аю-Әппәз әйтә:

– Мин көрәшеп ектым, кыз миңа булырга тиеш, – ди. Озын батыр әйтә:

– Мин уздым, – ди. Ук атучы батыр әйтә:

– Мин ук атып сине уятмаган булсам, син алдан килмидер идең, – ди.

Мунчага кергән батыр да үз сүзен сөйли:

– Бу кызны мин мунча чабынып алдым. Ул кызуга сезнең берегез дә чыдамый иде, – ди.

Шулай тарткалаша торгач, алар бер сүзгә килделәр:

– Көрәшик, кем батыр булып кала, кыз шуңарга, – диештеләр.

Билгеле инде, Аю-Әппәзгә куәте җитә торган батыр тумаган әле. Ул барысын да җиңде, кыз аңарга булды. Аю-Әппәз иптәшләрен кызганды: теге кызны алар да яраталар иде бит. Карап торды, торды да аларга:

– Сез юкка үкенмәгез, менә без барыбыз бергәләп патша йортына керәбез дә утырабыз, сезгә моннан да чибәррәкләрне табарбыз, – диде.

Шуннан соң болар патша сараена үзләре хуҗа булып бергә яши башлаганнар, ди.

Кичә бардым, бүген кайттым.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>e4t8nu6xfj9pyn0l2xg96635zu5js8q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балыкчы белән гыйфрит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2351</id>
    <revision>
      <id>4360</id>
      <timestamp>2010-11-21T12:24:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Балыкчы белән гыйфрит'''  ''(татар халык әкияте)''   Эүвәл заманда булган бер балыкчы кеше. Балык тот...»</comment>
      <origin>4360</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12405" sha1="9hpsar43bks72xw80pemfk7dqkc2qn2" xml:space="preserve">'''Балыкчы белән гыйфрит'''

''(татар халык әкияте)''


Эүвәл заманда булган бер балыкчы кеше. Балык тотып, сатып, хатынын-балаларын тәрбия итә торган булган.

Бер дә беркөнне, балыкка баргач, кармагын салган иде, моның кармагына эләкте, ди, бик авыр бер нәрсә. Шундый авыр, аран* өстерәп чыгарды кырыйга. Өстерәп чыгарса, бер чуен сандык килеп чыкты. Чуен сандыкның тышкы ягына үзеннән калкытып язу чыгарган. Йозагы-мазары юк. Каты гына итеп элеп куелган. Бу уйлады, язуын карады. Сандык фәлән елдан бирле су төбендә яткан, бик озак яткан инде.

Ачты сандыкны. Сандыктан болыт шикелле төтен, ә төтен арасыннан Гыйфрит килеп чыкты. Чыккач ук әйтте: «Егет, мин сине ашыйм», – диде. Балыкчы бик ялынды: «Балаларым бар, син мине ашасаң, аларны кем тәрбияләр? – диде. Гыйфрит әйтә: «Мин, ди, фәлән вакытта чыгарырлар, дип көтеп яткан идем. Шул вакытта чыгармадылар. Шунлыктан кем чыгарса да ашармын дип ант иткән идем», – ди.

Балыкчы бик кайгырды. Шунда балыкчының үзенә бер фикер төште. Ул уйлый: «Моны, ди, кире сандыкка ябып булмасмы», – ди, күңеленнән уйлый.

Шуннан Гыйфриткә әйтә:

– Син, ди, сандыктан чыктым дип әйтәсең дә, мөчәң (гәүдәң) бик зур, ди. Син сандыктан чыкмагансың, төтен аркасында күрми калганмын. Син читтән килгәнсең. Син сыярлык сандык түгел бу, – ди.

Теге җавап бирә:

– Сандыктан чыктым мин, – ди. Балыкчы әйтә:

– Кереп кара яңадан, ди, сыярсыңмы, юкмы? Аннары ышанырмын, – ди.

Ярар. Теге әйтә:

– Ышанмасаң, хәзер керәм, – ди.

Гыйфрит кечкенә генә булды да сандыкка кереп ятты. Кереп ятты да балыкчы сандыкны ябып куйды. Гыйфрит эчтән кычкыра:

– Ач, чыгар инде, – ди.

– Чыгармыйм, – ди теге әйтә, – чыгарсам ашыйсың, шу-ңарга чыгармыйм, ди. Мин сине чыгардым, ә син мине ашарга теләдең. Инде хәзер чыгармыйм, ди. Мин синең сандыгың өстенә язу язып калдырам: «Кем ачса, шуны ашыйсың», дип, бер кеше дә ачмасын, – ди.

Теге Гыйфрит ялына инде, ант итә, каргана:

– Сүземә хуҗа, чыгар, ди, бик озак яттым инде, ди. Чыгарсаң, мин сиңа дүрт күл күрсәтермен. Шуннан балык тотарсың, бик кыйбатлы балыклар, ди. Гомереңне балык тотып уздырырсың, – ди.

Ярар. Бу чыгарды моны. Әүвәл томан кебек төтен чыкты җир йөзенә, аннары Гыйфрит килеп чыкты. «Шушы күлләрдән тотарсың», – дип дүрт күл күрсәтте. «Аннан тоткан балыкны патшалар гына ашар», – диде. Шундый бәяле балыклар булган. Гыйфрит күлләрне күрсәтте дә саубуллашып китте.

Бу кеше, Гыйфрит күрсәткән күлгә барып, балыклар тотты. Бу балыкларны моңардан патша малае сатып алды. Бик кыйбат түләде моңарга. Балыкны пешерүчеләр кулына бирде. Пешекче моны әрчеде – әйбер итте, плитага таба өстенә куйды. Шул чагында кухня чатыннан чапаннан, чалмадан бер карт килеп чыкты. Шул чапанлы әйтте: «Әй вәгъдәсез балыклар», – диде. Балыклар башларын калыктырдылар да: «Вәгъдәбезгә хәзер», – дип, кара күмер булып көйделәр.

Пешекчеләр бик кайгырды. Инде балыклар хәзер патша алдына илтерлек түгел. Янә дә теге балыкчыны эзләп таптылар: «Тизрәк шундый балык китер», – дип, балык сорадылар. Балыкчы тагын балыкларын сатты да китте. Дүрт пешекче килделәр, әрчеп табага салдылар: «Көйдермик инде», – диләр, дүртәү саклыйлар. Әлеге яшел чапанлы янә дә күзләренә күренде: «И вәгъдәсез балыклар, вәгъдәгездә тормыйсыз», – диде. Балыклар башларын калкыттылар да: «Вәгъдәбездә торабыз», – диделәр, кара күмер булып көйделәр. Бу ни гаҗәп, дип, пешекчеләр аптырап калдылар.

Янә дә балыкчыдан китерттеләр. Балыкларны куырырга әрчеп салгач, тагын яшел чапанлы күренде: «И вәгъдәсезләр», – дип кычкырды. Балыклар: «Вәгъдәбездә торабыз», – диделәр дә тагын кара күмер булып көйделәр. Шуннан соң патша малаен дәштеләр: «Бер гаҗәп балыклар, көя дә китә, һич куырып булмый. Өч рәт көеп китте инде, ни дә кылып булмый», – диләр пешекчеләр.

Ярар. Балыкчыны дәштеләр. Аңардан сораша патша малае: «Син, ди, бабай, моны кайсы судан тотасың?» – ди. «Фәлән җирдә үзегезнең кырда бер күл, аннан ары бер күл, аннары тагын ике күл – барысы дүрт күл бар», – ди балыкчы. Патша малае тыңлап тора да әйтә: «Ник очрамаган икән, ди. Шул күлләрне дә белмәгәч, дөньяда торуыма ни сан», – ди. Патша малае шул күлләрне эзләргә чыгып китә.

Чыгып китте. Йөрде-йөрде эзләп, таба алмады. Таба алмады да, ул җирләрне ташлап, далага чыгып китте. Барды-барды да бер бакчага барып керде. Бакчада сандугачлар сайрый, төрле чәчәкләр, алмагачлар үсеп утыра – бер сахра инде. Яхшы чәйханәләр бар. Йөрде-йөрде, һич беркемне күрмәде. Бакчаның кешесе юк. Шуннан кычкырды бик каты аваз белән: «Бу бакчаның хуҗасы бармы, кеше бармы монда?» – ди. Кычкырды да әкертен генә бер тавыш ишетте: «Кеше бар, ләкин мин йөри алмыйм, үзең монда кил», – ди.

Ярар. Барды тавышка. Бер юан агач янына килде. Юан агачта оя бар. Шул ояда берәү бар. Аның ярты тәне таш, яртысы адәм.

Патша малае әйтә:

– Син ник болай булдың? – ди.

– Хатыным сихерләде, ди. Әйе, ди, шуның өстенә көн дә кырык камчы суга. Камчы сугып кан чыккан җиргә тоз сибеп китә, – ди.

– Ул хатының кая йөри? – ди патша малае.

– Аның бер авырып ята торган сасы Гыйфрите бар, шуның янында ул, – ди.

– Кай тирәдә ул? – ди.

– Ерак түгел, шул тирәдә. Тавышларын ишетәм, үзем бара алмыйм, – ди.

Барды патша малае шул якка. Күрде, бер гәүдә ята, яраксыз гәүдә. Күзе белән күрде дә агач төбенә качты. Хатын юк, авыру Гыйфрит үзе генә ята әле. Хатын кайтып җитте Гыйфрит янына. «Әй, җаным, ике күзем», – ди. Хатын шуңарга әйтә: «Ичмасам кырык сүземә дә бер сүз әйтә алмыйсың», – ди. Аяк табаннарын үбә шул хәшәрәтнең. Кочаклый, үбә шуны хатын. Шулай иттерде дә ашарга утырды. Теге бакалар, тычканнар пешергән, ди. Хатын шуны мактый-мактый ашый: «Мин, ди, теге иремдә мондый тәмле нәрсәләр ашаганым юк иде», – ди. Кочаклап үпте дә, бер әйләнеп килим, дип, хатын китте.

Патша малае барды Гыйфрит янына, аның күкрәк авызына менеп утырды: «Шушымы синең эшең», – ди. Утырды-утыр-, ды да, алмаз пычагын алып, Гыйфритне суйды, бетерде. Шуннан, өстерәп, кырыйга ерак илтеп ташлады. Гыйфритнең кием-, нәрен киде дә аның урынына килеп ятты.

Хатын кайтты.

– Әй, җаныкам, – дип кочаклады, сөйде, – ничек кенә дәва итим икән, ничек кенә терелтим икән сине, – ди. Теге әйтә:

– Мин терелер идем дә, син үзең авыру, мин үзеңнән терелмим, – ди.

– Ике күзем, нәрсәдән терелмисең? – ди.

Теге әйтә:

– Әнә, ди, иреңне таш иттереп сихерләгән, шуны бетер, ди. Аннары шәһәрне сихерләп күл ясагансың. Шуны кире шәһәр яса, ди. Аннары терелермен, – ди.

Хәзер теге ирен сәламәтләндерде, ире аякка йөри башлады. Күлләре дә шәһәр булды. Гыйфрит дип белеп сөйли инде хатын. «Эшләдем, җаныкам, барын да эшләдем, терел инде», – ди. Патша малае тора сикереп. Хатын, Гыйфрит терелде, дип куана. Патша малае тота да бу Гыйфрит хатынын чала. Шуннан патша малае үз киемен киенә дә бакчадан теге кешене эзли.

Теге кешене эзләп тапты, аны үзе белән алып кайта патша малае. Сөйләшеп кайталар. Алып кайта да аны бер урынга куя. Ул кеше үзенә балык сатучы булып чыга. Аны сандыктан чыккан Гыйфрит сихерләгән булган; ул Гыйфрит аның хатынына ияләшкән булган икән.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>9hpsar43bks72xw80pemfk7dqkc2qn2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балыкчы карт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2352</id>
    <revision>
      <id>4480</id>
      <parentid>4361</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:05:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4480</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30132" sha1="hpq86m4flyjh0ggqz35q5eniebv13ze" xml:space="preserve">'''Балыкчы карт'''

''(татар халык әкияте)''


Элек заманда булган, ди, бер ир белән хатын. Алар бик фәкыйрь булганнар, ди. Торырга йортлары да булмаган, су читендә шалаш корып, шунда гына торалар икән. Ире балык тота икән дә шуның белән көн кичерәләр икән. Балык эләккән көнне тамаклары тук, балык эләкмәгән көнне тамаклары ач була икән.

Көннәрдән бер көнне бу бабай ау сала. Тартып чыгара, балык бер дә эләкми. Аптырый бабай: «Бүген ашарлык та эләкмәде ичмасам», — ди.

Бабайның бервакыт эчәсе килә дә, су буена ятып су эчә бу. Озын гына сакаллы була ул. Шуннан, су астыннан бернәрсә килеп, бабайга күренмичә генә, аның сакалыннан тота. Бабай башын күтәрим дисә, башын җибәрми теге бабайның. Бабай әйтә:

— Минем белән уйнама, мин синең белән уйнарлык кеше түгел, җибәр мине! — ди.

Бу — дию икән.

— Дөньяда юк нәрсәне бирәм дип әйт. Бирәм димәсәң, суга батырам мин сине, — ди.

— Дөньяда юк нәрсә — нәрсә ул? — ди бабай.

— Шулай булса да бирәм дип әйт, югыйсә батырам, — ди дию.

Бабай аптырагач:

— Ярар, бирермен алайса, — ди.

Шуннан соң гына дию бабайның сакалын җибәрә. Бабайның салган авы бар иде; дию, суларны актарып китереп, балыкны тутырды бабайның авына. Бабай ауны тартып чыгарыйм дисә, чыгара алмый: авыр бик авыр. Дию су астыннан килә дә бабайның авын яр читенә чыгарып ташлый. Үзе бабайга күренми. Бабай караса, ни күзе белән күрсен — ауга балык бик күп эләккән.

Балыклар арасында бик гаҗәп бер балык бар, бик матур. Бабай, гомер-гомергә балык тотып та, мондый балыкны күргәне юк икән.

— Тукта, балыкларны базарга алып барып сатыйм, ә бу кызык балыкны карчык белән кыздырып ашарбыз, — ди.

Балыкларны базарга алып барып сата, акчасына чәй, шикәр, ризык алып кайта.

Хатыны:

— Нихәл, карт, бүген ризыклык бармы? — дип каршы ала.

Бабай кереп утыра, утырганнан соң әлеге гаҗәп балыкны чыгарып бирә кесәсеннән:

— Менә, сиңайтәм, аудан алып кайттым, кыздырып китер, — ди.

Хатыны балыкны һәйбәтләп кыздырып китерә. Бабай белән хатын ашыйлар балыкны. Шуннан соң боларның бер ир балалары туа. Бик матур, мәхәббәтле була, ди. Бала булганнан соң, бабайның бәхете гел алга китә. Көн дә балык күп керә, көннән-көн килере арта бара. Бала бер, ике, алты, җиде, ун яшенә җитә.

Көннәрдән бер көнне, боларның тәмле йокысы вакытында, берәү өй артыннан килеп кычкыра:

— Бабай, өйдәме син? — ди. Бабай әйтә тегеңәр:

— Монда нишләп йөрисең тәмле йокы вакытында? — ди.

— Дөньяда юк нәрсәне алырга килдем, — ди теге. Бабай әйтә:

— Ул нинди сүз, мин аны кайдан алып бирим? — ди.

— Бирерсең, бабай, мин бүген китәм, иртәгә тагы килермен, шул юк нәрсәне алмыйча куймам мин, — ди теге.

Китә бу шунда. Иртәгесен тагын килә. Кычкыра:

— Бабай, өйдәме син? — ди.

— Кичә килдең, бүген килдең, нишләп йөрисең? — ди.

Теге әйтә:

— Дөньяда юк нәрсәне алырга килдем, — ди.

Бабай әйтә:

— Мин белмим аны, ди, юк нәрсә - — ул нәрсә соң? — ди.

Теге әйтә:

— Юк, мин әйтмим, үзең белерсең, вакыт җитте, ди. Иртәгә балык тотарга чыккач, шунда уйлап белерсең, — ди.

Шуннан, бабай иртәгесен тора, бик хафалана бу эшкә. Кулын иягенә куеп, уйланып утыра; күңелендәге уйларын актара. Хатыны суга киткән була, малае уйнарга чыгып китә. Бабайның бервакыт исенә килеп төшә: «Минем бердәнбер ялгыз балам өчен йөри икән бу, ди. Миннән шуны көтә икән», — ди. Бабай елый башлый. Әби кайтып керә:

— Нишләп елыйсың? — ди.

— Әнә төннәрен мине сорап килгән кеше ул безнең балабызны алырга йөри, балабыз безнең кулдан китәчәк, шуңар елап утырам, — ди.

Әби белән бабай, «ялгызыбыздан аерылабыз икән» дип елый башлыйлар.

Болар елап утырган вакытта малай кайтып керә.

— Нишләп елыйсыз? — дип сорый.

- — Безнең елау шуның өчен, — ди атасы, — теге, дөньяда булмаган нәрсәне сорап килүче сине алырга йөри икән ул, ди. Бүген кич ул тагын киләчәк, синнән аерылабыз инде, — ди.

Улы әйтә атасына:

— Ул килсә: «Сиңа биреп җибәрмим, юлын өйрәтеп кш*| малай үзе барыр», — дип әйт, — ди. Г*Ь

Өченче көнне теге кичен тагын килә:

— Бабай, син өйдәме? — дип кычкыра.

— Нишләп йөрисең? — ди, бабай әйтә.

— Теге юк нәрсәне алырга килдем, — ди.

— Ярый, ди, мин аны эзләп таптым, яныңа үзе барыр, юлын өйрәтеп калдыр, — ди.

Шуннан теге юлын өйрәтә:

— Фәлән җирләрне, фәлән җирләрне узгач, карурман булыр. Шул карурманны чыгар, чыкканнан соң биек таш койма булыр, аны капкасы булыр, ди. Ул капканы ачып чыгар. Чыгуга икенче якты дөнья булыр, шул минем өемә җиткәнче алып барыр, — ди.

Шуннан соң, иртәгесен улы китә, атасы-анасы белән бәхилләшә инде бу. Моны елап озатып калалар.

Бара-бара урманга барып чыга. Аны чыккач, таш койма күрә. Капкасын ачып чыга, чыкса — бөтенләй икенче дөнья. Шунда юл күрә, шул юл белән китә. Бер-ике көн барганнан соң, таш күрә. Шул таш кырыннан үтә икән юл. Таш турына барып җиткәч, бер кыз килеп чыга моның каршына. Бу кыз әйтә:

— Кая барасың, егет? — ди.

Бу әйтә:

— Фәлән диюнең хезмәтенә барамын, — ди.

— Әй, егет, анда барма, барсаң харап булырсың. Мин сине коткарырмын, син мине ал, атаң-анаң янына кайтырсың, — ди.

— Мин синең кебекләрне әллә нихәтле күргән. Кыз юклыктан чыкмадым, — ди егет.

— Ярый, егет, йөрәкле икәнсең, кайтып алыр булсаң, мин барырмын, — ди.

Бу китә, китеп ике генә көн үтә, моңа тагын бер таш күренә. Ул ташка барып чыкса, тагын бер кыз килеп чыга. Бусы теге, элек очраган кыздан да матуррак. Ул кыз да сорый:

— Кая барасың, чибәр егет? — ди.

— Фәлән диюнең хезмәтенә, — ди.

— Әй, егет, харап булырсың, мине ал, мин сине коткарырмын, — ди.

— Син үзеңне матурга санап чыктыңмы, синең кебекләр белән өй түгел, абзар тулар иде, — ди егет.

— Ярый, егет, йөрәкле икәнсең, бар инде, — ди.

Аннан да узып китә. Ике-өч көн баргач, тагы бер таш күрә. Шуның яныннан узганда, теге ике кыздан да матуррак тагын бер кыз килеп чыга.

— Егет, кая барасың? — ди. Бу әйтә:

— Фәлән диюнең хезмәтенә барам, — ди.

— Әй, егет, анда барсаң, харап булырсың, син мине ал, — ди.

Бу тагы, алмыйм дип, бераз узып китә дә, уйга төшеп: «Тукта, кайтып алырга кирәк, ялан миңа болай туры килмәс», — ди. Кайтып әйтә:

— Әйткән сүзеңдә торсаң, мин сине алырмын, — ди.

— Барамын, ди. Бармасам, синең каршыңа чыкмас та идем, — ди.

Шулай, болар бер-беренә разый булып, ир белән хатын булып китәләр. Иртәгесен торалар, ашыйлар-эчәләр. Кыз әйтә:

— Бар инде, ди, сине чакырган кеше безнең әти ул, ди. Нинди хезмәт кушса да, һичбер каушама-нитмә, минем янга кайтырсың, — ди.

Егет чыгып китә. Бара-бара диюнең өенә барып җитә. Биек коймалы йорт икән. Капкасын ачып керә. Капканы ачып керсә, хезмәтче диюләр ишек алдын себереп йөриләр тузан туздырып. Егет хезмәтче диюләрдән сорый:

— Хуҗагызның өе кайда, күрсәтегез, — ди.

— Әнә, каршыда бер сарай бар. Шуның ишеген ачып кер, шунда яңадан бер ишек булыр, шуны да ачып керсәң, шунда булыр ул, — диләр.

Шунда барып керә. Кушканча керсә, дию, караватында яңа гына торып, битен-күзен тырмап утыра икән. Бу сәлам бирә:

— Нихәл, бабай? — ди. Теге әйтә:

— Исән килдеңме, улым? — ди. Менә, улым, мин сиңа өч төрле хезмәт куптармый, ди. Шуларны мин әйткәнчә эшләп чыксаң, минем өч кызым бар, шуларның берсен алып, атаң-анаң янына кайтып китәрсең. Бүген беренче йомышны кушармын. Бер төн эчендә бер дисәтинә сазлык җирнең урманын кисәрсең, утын итеп өярсең, урынын сукаларсың, тырмаларсың, анда бодай чәчәрсең, бодайны урырсың, тегермәндә тарттырырсың, тул оннан миңа иртәнге чәйгә биш потлы күмәч пешереп китереп куярсың, — ди. Бу:

— Ярар, — дип, кайтып китә хатыны янына. Кыз сорый:

— Әти нинди йомыш кушты? — ди.

Егет шундый, шундый эшләр кушты, дип әйтеп бирә инде моңа.

Кыз әйтә:

— Кич кайгырма, бар да булыр, аша-эч тә ятып йокла, — ди.

Бу ятып йоклый. Төн урталарында кыз чыга да бармагындагы балдагын салып сызгыра: җыела диюләр, җыела диюләр:

— Нишләргә, абыстай? — диләр.

Кыз атасының әйткән сүзләрен диюләргә әйтә:

— Бүген төн эчендә эшләп, иртәнге чәйгә биш потлы күмәч китереп куярсыз, — ди.

Шунда диюләр төрлесе-төрле яктан, кайсы ат җигеп, кайсы тырма, сәнәк, кайсы сука китереп, кереп китәләр урманга. Урманга барып та җитәләр, кисә дә башлыйлар, утын итеп са-женьга салып өяргә дә керешәләр, сазлык җирне киптерәләр, сукалап тырмалыйлар, бер яктан чәчәләр, тишелеп чыга, икенче яктан өлгереп тә җитә. Урып сугалар'да, тегермәндә тартып, әйткән вакытка биш потлы күмәчне китереп утырталар моңа. Шуннан кыз килеп егетне уята:

— Тор, күмәч пеште, алып бар, — ди.

Күмәч бик матур, кабарып пешкән, килмәгән җире юк. Күмәчне ашъяулыкка төреп, күтәреп алып китә дию пәрие янына. Барып кергәннән соң күмәчне өстәлгә куя бу. Дию йокысыннан гына торып килә икән.

— Алып килдеңме, улым? — ди.

— Алып килдем, бабай, — ди.

— Чиш ашъяулыгыңны, күрим, күмәчең уңганмы икән? — ди. Күмәч тегермән ташы хәтле — зур. Пешми калган җире юк, бик шәп пешкән. Дию карты ышанмый: «Бер төн эчендә барын да эшли алды микәнни?» — ди.

Шуннан дию китә моның эшләгән эшен карарга. Китсә, үз кушканыннан да артыграк эш күрә. «Адәм баласының кулыннан да мондый эш килер икән!» ди, гаҗәпсенә. Шуннан дию карты моңар икенче эш куша:

— Иртәгә кил, ди, минем бер аргамагым бар, шуны диюләр эчерә-сугара алмыйлар, ди, бик усал, — ди.

— Ярар, — дип, егет кайтып китә кыз янына. Кайтканнан соң сорый кыз:

— Әти нинди эш кушты? — ди.

— Атаң шундый эш кушты: бер аргамагы бар икән, аны диюләр дә эчереп кайта алмыйлар икән, шуны күл буена алып барып, эчереп кайтырга кушты, — ди.

Кыз әйтә:

— Алай түгел ул, ди. Син баргач, үзе айгыр булып сарайга ябыла ул, сине үтерергә тели ул. Бүген син йоклама, бер потлы чукмар яса, бер потлы камчы үр, ди. Шул камчы белән чукмарны күтәреп барырсың, капкасын ачарсың, ул син килеп керүгә авызыннан ут чәчеп торыр, сине бетерергә теләр ул, ди. Аның тамак астында бер алкасы булыр, син ничек тә булса шул алкасыннан эләктереп ал, ди. Шул алкасыннан эләктереп алсаң гына җиңә алырсың, ди. Шуннан өстенә сикереп атланырсың. Кырык аршынлы коймадан сикереп алып чыгу белән, юл башында күтәреп җиргә ормакчы булыр. Шунда син ике колак арасын чукмар белән тукмарсың, ди. Аннары бер уңга, бер сулга борып, синең аягыңны кабып, җиргә ормакчы булыр, шунда камчы белән як-ягын тукмарсың, — ди.

Егет иртәгесен китә дию катына. Барып җитә. Егет диюләрдән сорый:

— Мин айгырны сугарырга алып бармакчы булам, конюш-ня кайда? — ди.

Абзарда айгыр дөньяны җимерердәй булып дулап йөри.

— Әнә анда дөбердәтә. Сак бул, тешләмәсен, — диләр.

Шуннан егет барып конюшня капкасын ачып җибәрә. Авызыннан утлар чәчеп, моны таптарга тели дию. Егет тиз генә, бер күз карау белән, тамак астындагы алкага тотына. Нукта киертеп алып чыга да сикереп атлана өстенә. Кырык аршынлы койма өстеннән сикереп алып чыгып китә дию. Айгыр күтәреп ташларга теләсә, бу чукмар белән ора. Әле уңга, әле сулга башын боргалый башласа, камчы белән сыдыра. Шуннан дию чыдый алмый, күлгә дә барып җитмичә, егылып үлә. Егет, нуктасын салдырып, диюләргә алып кайтып бирә дә әйтә:

— Шундый усал айгырыгыз су буена да барып җитмәде, үлде. Үләксәсен барып җыегыз! — ди.

Диюләрнең исләре китә моңа: «Адәм баласында да мондый батырлык бар икән!» дип. Шуннан кайта бу кыз янына. Кыз сорый:

— Сугара алдыңмы? — ди.

— Күлгә барып җитәрәк, үтердем мин аны, — ди.

— Үлмәс әле ул, иртәгә син барганчы, кайтып утырыр әле ул, — ди кыз.

Иртәгесен егет барса — дию сараенда йоклап ята.

— Нихәл, килдеңме, улым? — ди. Тәки айгырны үтергәнсең икән. Бик батыр икәнсең, ди. Инде ике эшне эшләдең, өченчесен дә эшләрсең, ди. Бүген әйтеп җибәрәм, иртәгә килерсең. Моннан уңга кереп киткәч, бер мәйдан булыр. Иртәгә шул мәйданда диюләрнең җыены була. Моннан ерак түгел минем өч кызым тора. Җыенга шуларны телефон биреп чакырырмын, ди. Мин телефон биргәч, өчесе дә бертөсле күгәрчен булып очып төшәрләр шул мәйдан уртасына, ди. Шул күгәрченнәр арасыннан кечесе кайсысы икәнен танырсың, шул кызымны сиңа бирермен, аннан атаң-анаң янына кайтып китәрсең, — ди.

Шуннан, егет тагын кыз янына кайта. Кыз егеттән сорый:

— Әти нинди эш әйтте? — ди.

Егет шулай, шулай дип әйтте дип сөйләп бирә. Кыз әйтә:

— Кайгырма, ди. Иртәгә барырсың. Мәйданга халык җыелгач, әти безгә телефон бирер, шунда без өчебез өч күгәрчен булып мәйдан уртасына килеп төшәрбез, ди. Өчебез бертөсле үк булырбыз. Син танысын дип, мин синең кырыңнан узып китәрмен дә, шунда бер каурыемны калкытып куярмын. Син мине шуннан танырсың, — ди.

Егет йоклап торып иртәгесен китә әлеге мәйданга. Барса, бөтен халык җыелган. Мәйдан гөрләп тора. Шунда дию телефон бирә. ......

— Өч кызым, өчегез дә күгәрчен булып мәйданга килегез! — ди.

Йә, өч кыз күгәрчен булып очып киләләр. Килеп мәйдан уртасына төшәләр. Шуннан теге күгәрчен, моның яныннан үткәндә, бер каурыен калкытып куя инде. Шуннан бу егет:

— Менә кече кызың, — дип күгәрченне тотып алып, диюгә илтеп тапшыра.

Шунда дию әйтә:

— Ярар, кызымны бирәм, ди, ләкин туй итмичә бирмим, — ди. Ә үзе шунда да ышанмый егеткә. «Боларның сүзләре бер булгандыр, югыйсә мин кушкан эшне адәм баласы эшләргә мөмкин түгел иде, ди. Без боларны үтерик», — ди.

Бер тимер сарайга ябып куя боларны. Сарай тирәсенә утыннар китереп өя дә ут төртә. Яна хәзер. Сарай кыза башлый. Чыгар җир юк. Тыштан йозаклап алды. Кыз әйтә:

— Харап булабыз бит, ди. Безне көйдерәләр хәзер, ди. Сарай түбәсендә инә сыешлы бер тишек күрәм, шуннан чыгып булмас микән? — ди.

Егет әйтә:

— Ничек булсын инде, — ди.

Кыз әйтә:

— Мин инә булырмын, син җеп булырсың да, шул тишектән чыгып китәрбез, — ди.

Кыз инә булып, егетне җеп итеп саплап, сарай түбәсеннән чыгып китәләр болар. Шуннан болар кайту юлына төшкәч, бервакыт баш дию әйтә үзенең диюләренә:

— Сарай ишеген ачыгыз, үләксәләрен, көлләрен дөньяга очырыгыз, — ди.

Сарайның ишеген ачып карасалар, җилләр искән, — кыз да юк, егет тә юк. Дию әйтә:

— Әйттем бит, сүзләре бер булган дип! Барыгыз, — хәзер үк табып китерегез! — дип, өч-дүрт диюен эзләргә җибәрә.

Чыгып китә диюләр. Кыз бервакытны:

— Безне эзләргә чыкмадылар микән? — дип, җиргә ятып тыңлый. Тыңласа, артларыннан куа чыкканнарын белә.

— Харап эш, безне куа чыкканнар. Инде нишләргә? — ди. Кыз тылсым белән үзен юлның бер ягына кызыл чәчәк,

егетне юлның уң ягына сары чәчәк итә. Диюләр килеп тә җитәләр, узып та китәләр. Кайткач, дию болардан сорый:

— Табып алып кайттыгызмы? — ди.

— Юк, без бер җирдә дә күрмәдек, — диләр.

— Юлда бер-бер нәрсә күрмәдегезме? — ди дию.

— Юлның бер ягында сары чәчәк, икенче ягында кызыл чәчәктән башка бернәрсә дә күрмәдек, — диләр.

— Менә шулар инде, ди. Шул арны тамырыннан йолкып, төпләп алып кайтыгыз, — ди.

.Тагы чыгып китәләр куарга. Егет белән кыз бер таш койма буена килеп җиткәч, кыз тагы ятып тыңлый. Тыңлый да:

— Тагын безне куа чыкканнар, — ди.

— Инде нишлик? — ди егет. Кыз чиркәү була, егетне чиркәү кагучы карт итеп куя. Егеткә әйтә: «Син, алар килгәндә, бер сүз дә әйтмә, кагуыңны гына бел», — ди.

Тегеләр килеп җитәләр. Сорыйлар карттан:

— Шундый-шундый кешеләрне күрмәдегезме? — диләр. Ә карт даң-доң итеп һаман чаң кага.

— Моның эше беткән икән, — дип сөйләнеп диюләр кайтып китәләр.

Дию тагы сорый болардан:

— Кая, алып кайттыгызмы? — ди.

— Юк, — диләр болар. — Таба алмадык, — диләр.

— Соң юлда берәр нәрсә күрмәдегезме? — ди.

— Таш койма янында бер иске чиркәү, шуның чаңын кагып торучы бер карттан башка бернәрсә дә күрмәдек.

— Шулар инде, ди. Үзем чыкмыйча булмый, сездән булмады инде, — ди.

Инде үзе чыгып китә кыз белән егетне эзләргә. Кыз бервакытны тагы җиргә ятып тыңлый. Тыңласа, атасының куа чыкканын белә.

— Харап эш, әти үзе эзләргә чыккан, ди. Ул безне җир астыннан да табачак, безне кызганмый инде ул, — ди, кыз әйтә егеткә. — Мин күл булам, сине балык итәм, ди. Әти килеп җитәр дә, күлдән ятып су эчәргә теләр. Сине тотып ашарга теләр. Син тоттырма, — ди.

Шуннан, болар берсе күл, берсе балык була. Менә бервакыт кызның атасы килеп тә җитә. Күл янына килеп су эчә башлый. Эчә-эчә, су бер дә кимеми. Суны эчеп бетереп, балыкны тотып ашамакчы була. Суны эчә-эчә, балыкны тота алмый. Су бер заман моның колак тишекләреннән ага башлый. Суның һаман артып торуына дию аптырый, йөди. Бернәрсә дә булдыра алмагач:

— Берегез күл булып, берегез балык булып гомер итегез, — дип, әфсен укыйм дигәндә генә, кыз тиз генә үзе дә:

— Безне бер-беребездән аерганчы, үзеңнең аягыңны җир йотсын! — дип, әфсен укып өшкерә дә, диюнең аягын җир йота. Шунда диюнең аягы җиргә тездән ары бата.

Хәзер ялына инде дию:

— Мине харап итмәгез, аяк астыгызда туфрак булырмын, — ди. Кыз атасының сүзләренә ышанмый, бу безне барыбер харап итәр дип, тораташка әйләндерә. Шуннан дию тораташ булып, кулын сузып катып кала. Кыз әйтә егеткә:

— Синең авылыңда көнкүрешең ничек соң? — ди. Егет әйтә:

— Атам-анам картайган. Су читендә шалашта гына торабыз. Безнең кебек фәкыйрь кеше авылда да юк, — ди.

— Алай булгач без әти йортына барып, алтын-көмешләрен, малларын алып кайтсак, безгә гомерлек булыр, — ди.

Кире диюнең йортына барып, үзләренә тиешле малларын алып, авылларына кайтып китәләр. Болар кайтып кергәч, егетнең ата-анасы шатланып каршы алалар. Авылның күркәм урынында йорт салып, шунда әле дә булса рәхәт гомер кичерәләр, ди.

{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>hpq86m4flyjh0ggqz35q5eniebv13ze</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вәли белән Сорыр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2353</id>
    <revision>
      <id>4479</id>
      <parentid>4362</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:04:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4479</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24597" sha1="f4v8xtfczf5n6gi0nh356aamxdn7rm7" xml:space="preserve">'''Вәли белән Сорыр'''

''(татар халык әкияте)''


Бер заман саран белән юмарт хезмәт эзләп юлга чыгып китәләр. Юлда бара-бара төш вакыты җитә, болар ашарга утыралар. Саран әйтә юмартка:

— Вәли, әйдә синең азыкны бергәләп ашыйк әле, синеке беткәч, минекен ашарбыз,— ди.

Вәли әйтә:

— Әйе шул, азыкның аерымы юк, әйдә утыр, ашыйк минекен,— ди.

Вәлинең азыгын ашыйлар да юлланалар. Бара торган юллары да ерак була, Вәлинең бер җомгалык азыгын ике кеше өч көндә ашап та бетерәләр. Дүртенче көн юлда бара-бара Вәлинең бик карыны ача, саран иптәшенә әйтә:

— Сорыр, әйдә бер тамакланып алыйк,— ди. Сорыр әйтә (саранның исеме Сорыр була):

— Син акылдан шаштыңмы әллә? Үз азыгыңны ашап бетердең дә инде минекен бетерергә керешәсеңме? — ди.

Шуннан соң Сорыр шәп кенә утырып, ялгызы гына ашый башлый, ә Вәли авызындагы төкерекләрен йотып карап тора. Сорыр шундый саран була, Вәли карап торса да, оялмый, моңа бер тәгам дә бирми. Сорыр туйгач, тагы юлланалар. Бара-бара кич була. Сорыр тагы ашап, ятып йоклый. Вәли ач карынга ята.

Икенче көн иртә белән торгач, тагы да юлланалар. Бара торып карын ачыккач, Сорыр тагы да утырып ашый, Вәли шулай ук бернәрсә ашамыйча торып китә. Бара-бара Вәлинең кодрәте бетә. Кодрәте беткәч, ни ашарга белмичә бик талчыгып барганда, очрый моңа бер кырмыска оясы. Шунда ике йөз граммдай кырмыскалар җыйган бодай була. Вәли бодайны күреп бик шатланып әйтте, ди:

— Менә алла бирде, минем дә тамагым туя бу бодайны ашасам,— дип.

Кулы белән бодайга тотынганда бер кырмыска телгә килеп:

— Әй, Вәли юмарт, син бу бодайны ашасаң, берүзең бер-ике сәгатькә тамакланырсың, без фәкыйрь ничә мең кырмысканы бер елга ач калдырасың. Син, Вәли, зинһар, бодайны калдыр, кирәк вакытында без дә ярдәм итәрбез,— ди.

Вәли бу сүзләрне ишеткәч, юмарт булуына күрә:

— Дөрес тә инде, мең хайванны ач калдырганчы, берүзем ачтан үлсәм, берни юк,— дип ава-түнә юлына китә.

Шулай итеп, юлда барганда саран Сорыр Вәлидән ерак алга китә дә, юлдаш кирәккәч, кунарга көтеп тора. Вәли актык хәл* белән килеп егыла. Сорыр тук тамагы белән рәхәтләнеп йоклый. Өченче көн ашамаган Вәли иртә белән Сорырның артыннан бик авыр хәлдә абына-сөртенә бара, үзе күңеленнән кичерә: «Инде нәрсә очраса да, бернәрсәгә дә карамый ашар идем»,— ди.

Ерак та бармый, бер ялгыз тирәк төбенә туктый. Умарта кортының тавышын ишетеп, тирәктә умарта кортының бер кәрәз балын күрә. Вәли моны күргәч, куанычы эченә сыймый. «Бу бит бал, моны ашасам, бер җомга биеп йөрермен»,— дип кулын суза кәрәзгә. Шул вакыт бер умарта корты аның кулына ябышып:

— Син нишлисен,, Вәли? — ди.—Синең барыр җирең ерак калмады. Менә ерак түгел, тауны үткәч, зур шәһәргә җитәрсез, анда сезгә төрле ашамлыклар булыр. Зинһар, минем балаларымны бер елга ач калдырма, безнең балыбызга тимә,— ди.

Юмарт булгач, юмарт була инде.

— Әйе шул, боларны ач иткәнче, озагын чыдаганны әзен чыдармын, калсын инде үзләренә,— дип ашамый китә.

Шәһәргә җитәр алдыннан бик тә югары тау була. Саран Сорыр тауга туп-туры менеп тә китә, юмарт Вәли ачыгуыннан үрмәләп менә. Тауны төшкәндә Сорыр чабып китә, юмарт Вәли таудан тәгәрәп төшә. Шулай барганда, боларны падишаның коллары күрә. Килеп Вәлидән сорыйлар:

— Сез нигә болай тәгәрисез? — дип.

— Йөрергә хәлем юк, азыгым бетте, өч көн ач,— ди бу.

— Нигә соң алай? — дип сорагач:

— Юмартлыгымның гаебе,— ди.

— Ә ул егет нигә шулай чабып бара? — диләр.

— Аның саранлыгының файдасы, ике кешенең ризыгын ялгыз ашаганга,— ди.

Коллар падишага килеп әйтәләр;

— Бу ике адәмнең берсенең тәгәрәп, берсенең чабып төшүенең сәбәбе берсе юмарт, берсе саран булудан икән,— дип.

Болар килә падиша хозурына хезмәт сорап. Падиша шул вакыт сорый:

— Кайсыгыз юмарт? — дигәндә, Вәли:

— Мин булам,— ди.

— Кайсыгыз саран? — дигәндә, Сорыр:

— Мин булам,— ди.

Падиша икәвен дә хезмәткә алды да Вәлигә әйтте, ди:

— Синең айлык хакың бер сум булыр, падиша йортында эшләүчеләргә баш булып, тикшереп торырсың.

Сорырга әйтте, ди:

— Синең хакың булыр илле тиен, син дворник булырсың, атлар карарсың, әүлә' себерерсең, сыерлар эчерерсең...

Шулай итеп, хезмәт иткән вакытларда көннәр үтә. Со-рырның хезмәте бик каты күбәя, Вәлинең хезмәте көннән-көн җиңеләя. Вәлигә поварлар шәп кенә аш та ашаталар. Сорырга калган аш кына эләгә. Шулай булганнан соң, Сорырның бик ачуы килә Вәлигә.

— Нинди генә хәйлә белән Вәлине урыныннан чыгары-ем,— дип, көне-төне уйга кала Сорыр.

Бер дә бер көннәрдә керә падишага, әйтә: — Падиша хәзрәтләре, сез сакалыгызны кырдырырга уйласагыз, бик тә йомшак, әйбәт итеп алучы кеше бар. Вәли миңа мактанды, падишаның сакалын мин кырсам, йоклап кына утырыр иде, ди. Әгәр дә яңагын кисеп куйсам, бүген үк үземнең башымны кисеп атсын,— ди. Падиша әйтә:

— Анысы бик шәп икән. Минем чәч алучыларым сакалымны кырганда бик рәнҗетәләр. Иртәгәдән башлап Вәли кырыр,— ди.

Иртә белән падиша Вәлине чакырта, Вәлигә әйтә:

— Бүген сез минем сакалымны, чәчемне бик шәп итеп кырасыз. Әгәр дә, ачу тотып, әз генә киссәгез, башыгызны балта астына салырмын,— ди.

Вәли бик куркып, телләре тотлыгып, падишаның аягына егыла:

— Минем гомеремдә пәке тотканым юк. Мин сезне ялгышлык белән кисәрмен. Сез минем, падиша хәзрәтләре, хәзер үк башымны балта астына салыгыз,— ди.

Падиша приказ бирә:

— Юк, Вәли, син юмарт кеше, киен ак халатлар, ал пәке, кыр,— ди.

Вәли ни күрсен, алай да бәла, болай да бәла. Белгәнен эченнән укып, пәкене тотып, падишаның сакалын кырырга тотына. Шундый яхшы кыра, падиша йоклау гына түгел, төшендә бик зәүкъ-сафалар да курә. Күзен ачып җибәрсә, Вәли күз алдында.

— Падиша хәзрәтләре, сезне рәнҗетмәдемме? Сакалыгыз, чәчегез кырылды,— ди.

Падиша сикереп торып:

— һай, Вәли, әлегә хәтле син кайда йөргәнсең? Ике рәхәтне бергә китердең син миңа: сакал да кырылды, күп зәүкъ-сафалар да күрдем,— ди.

Шул сәгатьтә сайлап куя моны падиша өч матур кызына әзер аш бирергә, кызлар белән бергә ашарга, падиша формасыннан киендерергә, вәзирләр кебек итеп. Хезмәт хакын ике сум итә. Сорырның моны ишеткәч, йөрәгенә кайгы төшә.

— Бу хайван аена икешәр сум акча алса, авылның бер бае булып кайтыр, ә мин шундый зур, акыллы башым белән ярлы-ябагай булып кайтырмын. Болай булмас, моңа тагы башка хәйлә табарга кирәк,— ди.

Падишаның амбарында күп еллар тары белән ярма кушылып яткан була. «Шуны, ди, падишага әйтеп, моның башын кистерергә кирәк»,— ди.

Иртә белән Сорыр керә падишага рөхсәт сорап.

— Падиша хәзрәтләре, мин күрәм — сезнең амбарыгызда күп игенегез зая булып ята, әлеге Вәли миңа мактанып куйды: падиша рөхсәт итсә, мин аны бер төндә әрчеп куяр идем шикәр кебек итеп, тарыны ярмадан аерып. Әгәр шуны эшләмәсәм падиша минем исемемне юк итсен, шундук үтерсен, дип мактанды,— ди.

Шул сәгатьтә үк падиша чакырта Вәлине. Вәлигә шул хезмәтне бер төн эчендә эшләп чыгарга куша. Әгәр дә эш-ләмәсәң, муеныңнан тирәккә асып куярмын, ди.

Вәлинең, бу сүзне ишеткәч, куркуыннан башыннан төтен чыга. Эченнән генә кичерә: «Инде нишлисең, әҗәл бер, кайчан да үләргә бер»,— дип, разый була эшләргә. Ахшам караңгысы төшкәч, кызлар белән ризалашып:

— Мин таң атканчы кайтмам,— дип чыгып китә. Вәли амбар янына барып бик моңаеп елый. «Ничек соң

мин бу хезмәтне үтим? Караңгы төндә бер амбар тары белән ярманы түгел, йөз граммын да аерып булмас бит дип елап утырганда әлеге дә баягы теге кырмыска килеп чыкты.

— Вәли, егет, нигә кайгырасың? Шундый рәхәт тормыш та сиңа ошамыймы? — дип сорады, ди.

— Тормышлар бик рәхәт булса да, хезмәтләр бик авыр, кырмыска дус. Менә шул күз алдында торган амбардагы тары белән ярманы мин ничек соң аерыйм? Аерма-сам, падиша мине аскакка аса,— ди бу.

— һәй, юмарт Вәли,— ди, кырмыска әйтә,— дөньяда иткән яхшылыкларың гомердә дә сине аскакка астырмас. Син үзеңнең юмартлыгың белән безне, ничә мең кырмысканы, коткардың ачлык җәзасыннан. Хәзер син рәхәтләнеп ят та йокла. Иртә белән торып, тары белән ярма арасындагы тузанны себерерсең дә эшең беткән булыр. Мин дөнья йөзендәге кырмыскаларның башы, синең бу амбарың минем кырмыскаларга бер сәгатькә дә җитмәс аерырга,— ди.

Иртә белән Вәли тора рәхәтләнеп йокысын туйдырып. Торса, ни күзе белән күрсен, амбарның эчендә тары белән ярма аерылып куелган энҗе кебек тезеп.

Кырмыска башы саубуллашып китә, Вәли себеркене тотып падишадан комиссияне көтә! Падиша килеп керүе белән башыннан акылы китә.

— Бу Вәли түгел, безгә килгән үзе бер дәүләт икән,— ди.

Шул сәгать приказ бирә Вәлинең хезмәт хакын аена ун сум итәргә. Ә Сорырга куша амбар тирәсендә бер тузан да калдырмый себерергә. Сорыр моны ишеткәч, башыннан акылы чыгып:

— Нигә соң мин бу хайванны белмәгән икәнмен? Тагы да бер каты мәсьәлә уйламыйча булмас,— дия дә шул сәгатьтә уйлап та чыгара. Падишага барып әйтә:

— Падиша хәзрәтләре, менә сезгә тагы да бер яңалык. Вәли миңа мактанды. Мин Вәлигә әйткән идем, ничек бу тарыны аердың дип, Вәли миңа җавап бирде: падиша миңа приказ бирсә, мин аңа балавыздан күпер дә салып бирәм дип. Әгәр шуны эшләмәсәм, падиша инә белән тиремне тунасын дип мактанды,— ди.

Падиша хәзрәтләре әйтә:

— Эшләр, эшләр, эшләмәстәй егет түгел. Бик тә шәп булыр миңа балавыз күпереннән генә йөрергә,— ди.

Шул сәгатендә Вәлине чакырта, әйтә:

— Син, юмарт Вәли, күп эшләр эшләдең миңа. Инде актык соравым булсын: минем тәхетемнән урам бакчасына хәтле балавыз күпере ясыйсың. Шуны ясасаң, дөнья йөзендә миннән дә кадерле падиша булмас, әгәр дә син, ачу итеп эшләмәсәң, тиреңне инә белән тунатырмын,— ди.

Шуны әйтеп борыла да китә падиша. Вәлигә әйтә:

— Эшеңне эшлә,— дип.

Вәли ахшам җиткәч кызлар белән тагы да ризалаша да:

— Таң атканчы көтмәгез,— дип чыгып китә.

Чыгып китеп падишаның урам бакчасы янына утыра. Шунда бик каты кайгыга бата. «Инде миңа бу хезмәткә көмәк' бирүче булмас, шушы тормышымның азагы булыр, ахры»,— дип елап утырганда, падишаның бакчасыннан умарта корты бызылдап килеп тезенә куна. Телгә килеп, әйтә:

— Әй юмарт, нигә син кайгырасың? Син дигәндә, дөнья йөзендә булган бар җанвар да көмәк бирергә каршы килмәс. Менә мин умарталарның башы булам. Бездә балдан калган балавызны кая да илтергә юк. Хәзер мин умарталарга кушсам, таң атканчы балавыз күпере кояш кебек ялтырап торыр, ди. Син, иртә белән торып, кулыңа калак-көрәк тотып, сыпыргалап китәрсең, падишаның комиссиясен көтәрсең.,— ди. , _

Иртә белән Вәли йоклап туйгач, ни күрсен, күз дә ачып булмый: кояш кебек ялтырап тора балавыз күпере.

Вәли калак-көрәк алып сыпырды, ди, комиссия дә янына килеп утырды, ди. Падиша хәйран калып, күпергә менеп әрле-бирле йөрде, ди, Вәлигә рәхмәт укып. Кызлар янында тик кенә рәхәт яшәсен дип, егерме биш сумга хезмәт хакын җиткерде, ди. Ә Сорырга приказ бирде, ди:

— һәр көн таң атар-атмастан торырга, күпернең тирәсен тузан калдырмый сыпырырга,— дип.

Вәли кызлар янында бик рәхәт яшәп тора. Торуы белән падишаның бик матур уртанчы сөекле кызын сыпыру уена төшә бу. Вәли белән кыз киңәшкә киләләр, берсе-берсене «җан сөйгәнем» дип сүз бирәләр: бүген төнлә бер-берсенен кулыннан тотышып, Вәлинең авылына, әнисенә табан качарга. Сәгать унике булганчы көтәләр дә халык йоклагач та кул тотҢшып чыгып китәләр болар.

Иртә белән торып карасалар, ни күрсеннәр: Вәли падишаның кызын алып качкан. Падиша бик ачуланып, Вәлинен кайда качканын сорады, ди. Сорыр бик шатланып:

— Ул бит күптәнге карак, мин сезгә әйтергә ипсезләнеп йөрдем. Ул качса, без килгән юлдан качкандыр. Аның артыннан җибәрсәң, атлылар хәзер барып җитәрләр, Вәлине тотарлар,— ди.

Юл күрсәтеп, атлыларны чыгарды, ди, бу. Атлылар юл белән китте, ди.

Вәли белән кыз качып барганда, артларыннан ятлыларның килүен күргәч, бик курыктылар, ди. Кыз әйтте, ди:

— Вәли җаным, курыкма, синдә булган һөнәр миндә дә бар,—ди.

Атлылар килеп җиткәндә, юлда бер тирәк, ул тирәктә булды бер җиләк. Вәли булды, ди, тирәк, кыз булды, ди, җиләк. Атлылар килеп җитеп карасалар, юлда барган кешеләр булмаган икән,күзләренә генә кеше булып күренгән бу тирәк Шуннан борылып кайталар да падишага җавап бирәләр:

— Юлда һичбер адәм дә күрмәдек,— дил. Шул вакытта падиша Сорыриы чакырта:

— Син ялган юл күрсәткәнсең, башыңны кисәм,— ди. Сорыр, тез чүгеп, башын иеп, атлылардан сорый:

— Адәм булмаса, нәрсә булса да күрмәдегезме юлда? — дип.

Атлылар әйтте, ди:

— Юлда күрдек бер тирәк, башында үскән бер җиләк,—дип.

Сорыр әйтте, ди:

Менә сиңа, падиша, тагы да сезгә ни кирәк. Тап үзе шул Вәли. Шул тирәкне казып китерсәгез, менә сезнең каршыгызда булыр күптәнге калдун Вәли,— ди.

Атлылар тагын да чаба. Килсәләр, юлдагы тирәк тә юк, җиләк тә юк. Алты көнлек юлны җәяүләгәнче җитәрбез дип, тагы да чабалар. Икенче көнне кич булганда бер зур авылга барып керәләр. Авылда йортлар күп, бер адәм дә юк. Тик мәчет манарасында бер карт азан әйтеп тора. Чәче агарган, сакалы биленә җиткән. Атлылар, сәлам биреп, карттан сорыйлар:

— Моннан бер егет белән кыз үтмәдеме? — дип. Карт җавап бирә:

— Мин монда ун ел гыйбадәт кылып азан әйтәм, сез килмәсәгез, сезне дә күрмәгән булыр идем,— ди.

Шулай дигәч, атлылар кайтып китә, падишага килеп хәбәр итәләр:

— Тирәк тә юк, җиләк тә юк. Юлда барган адәм дә юк. Тик бер буш авыл күрдек, анда бер карт кына мәчеттә азан әйтеп тора. Ул карттан сорадык, ун ел азан әйтеп торам, сез килмәсәгез, сезне дә күрмәгән булыр идем дип җавап бирде,— ди.

Шул вакытта ук падиша Сорырга бик каты җәза бир-дертә:

— Син ялганчы, ялгыш юлдан безне йөртәсең,— дип.

Ирчә белән торсалар, Вәлидән хәбәр килә:

— Падиша хәзрәтләре, гафу итегез, кызыгыз бездә,— дип.

Падиша бу хәбәрне ишеткәч, кызы белән Вәлинең сәламәтлегенә шат булып, Вәли торган авылга сәфәр кылды, ди. Падиша килеп җиткәч, Вәли падишага каршы чыгып, тез чүгеп:

— Безне гафу итегез, без Мәйсәрә дигән кызың белән бергә юлдаш булдык инде,— дигәч, падиша ризалык бирде, ди.

Шуннан падиша моңа ярты падишалыгын биреп зур туй ясатты, ди. Ә Сорырны Вәлинең ялчысы итте, ди. Шуның белән әкият тә бетте.

{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>f4v8xtfczf5n6gi0nh356aamxdn7rm7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Батыр егет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2354</id>
    <revision>
      <id>4481</id>
      <parentid>4363</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:05:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4481</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14119" sha1="bobcxmzx4flt15dk74l2qjvlcnlmbd8" xml:space="preserve">'''Батыр егет'''

''(татар халык әкияте)''


Бер авыл бае була, ди. Бу кеше, диңгез буенда печән чабып, эскертләр куя. Бервакытны моның эскертләре бик югала башлый. Моның була өч улы. Олы улына әйтә бу:

– Әй улым, син ул эскертләрне саклар идең, кая китә икән безнең ул эскертләр? – ди.

– Ярар, әткәй, – ди олы улы.

Улы чыгып китә. Шушындый караңгы төн. Барыр иде, куркадыр да бер каравыл куышына кереп йоклый. Иртә торып караса, бер эскерт юк. Бу өенә кайтып китә. Өйгә кайткач, әтисе сорый:

– Улым, каравылладыңмы? – ди.

– Әй әткәй, ди, тагын бер эскерт югалды бит, – ди.

– Их, сездән буламы соң, – ди.

Уртанчы улы:

– Үзем барам, әткәй, – ди.

Китә уртанчы улы. Анысы да шулай курка да каравыл куышына кереп йоклый. Иртә белән барып караса, яңадан бер эскерт юк. Кече малае Таз була. Ул сикереп төшә дә:

– Сездән буламы соң, үзем барыйм әле, – ди.

Атасы әйтә:

– Синнән буламы соң, йөрмә, – ди.

Алай булса да китә бу. Алды бер аркан. Барып җитте диңгез буена, бер эскерт өстенә менеп ятты. Бу менеп ятса, яктыра башлады. Бервакытны өч айгыр килеп чыктылар, шулкадәр матурлар, исең китәр. Болар эскертне ашый да башладылар. Бу – беренче чыккан айгырны элмәк җибәреп, тотып алды. Айгыр никадәр тайпылса да, җибәрмәгәч, телгә килде: «Әй Таз, ди, син безнеке, без синеке, ди. Без диңгез патшасының атлары булабыз», – ди. Шулай иткәч, Таз боларны кая куйыйм икән дип, бер зур гына таган белән өчесен дә эскерт астына кертеп арканлады, як-якларын томалап калдырды. Бу кайтты да атасына әйтте:

– Әти бүген эскерт югалмады, – ди.

– Менә, улым, егет икәнсең, – ди атасы.

Абыйлары бик әрләнделәр. Бу, көн дә барып атларга азык биреп кайта, абыйлары хәзер шикләнә башладылар. Кая бара икән бу, хәзер артыннан барыйк әле, диләр. Артыннан барсалар, күрделәр моның эскерткә кергәнен. Качып тордылар да, Таз киткәч кенә атларны моннан алып чыгып, моннан ерак та түгел бер шәһәр бар иде, шунда илтеп, боларның өчесен дә саттылар. Таз иртә торып барып караса, атлар юк. Кая киттеләр икән дип эзләп йөри-йөри дә, барып чыга бу бер шәһәргә. Шәһәр базарына барып керсә, тегендә сөйләшәләр: «Ай-яй патша нинди атлар алган», – дип.

Таз, бу сүзне ишетү белән, китә теге патша янына. Патша янына керә дә:

– Мине хезмәткә алсана, мин карар идем ул атларыңны, – ди.

Патша:

– Яхшы, – ди.

Патша моны, риза булып, атлар карарга куя. Бу өч атны гына карап тора. Бу атлар бик чиста булалар. Бүтән атлар начар булганга, патша ачулана. Тазның абыйлары килеп үзара киңәш итәләр. «Таз тагын патшага эшкә кергән бит, моны нишләтик инде», – диләр. Хәзер болар сөйләшәләр моны үтерергә. Патшага әйтәләр:

– И падишаһым-солтаным, безнең Таз, диңгез патшасының атларын гына түгел, кызын да алып кайтып бирәм әле, дип мактана, – диләр.

Шул сүзләрдән соң патша Тазны дәштерә дә әйтә:

– Син нәрсә анда, диңгез патшасының атын гына түгел, кызын да алып кайтып бирәм, дип мактанып йөрисең, ди, булдыра аласың икән, алып кайт, ди. Алып кайтмасаң, башыңны кисәм, – ди.

Таз елап чыгып китә моның яныннан. Чыга да үзенең айгырлары янына бара: «Әй, айгырлар, ди, сезне үземнең башыма гына тотканмын икән», – ди. Айгыр телгә килә дә: «Син сора аңардан, ди, ун төрле ефәк, ди, бар да төрле булсыннар, ди. Аннары сора миңа атланып барырга, ди, шул айгырга атланып барам дип, ди, без аны эшләрбез, – ди. Таз патшага керә дә:

– Мин ул эшне эшләрмен. Миңа ун төрле ефәк бир, аннан соң, ди, мин шул атка атланып барыйм, – ди.

Патша, моңарга риза булып, ун төрле асыл ефәкләр бирә. Үзе теләгән атына атланып китә. Ат әйтә хәзер: «Син шушы ефәкләрне шушы диңгез буендагы будкаларга элеп чык, ди. Кич булгач, диңгез патшасының кызы күңел ачарга чыгар, ди. Патша кызы арттан йөрер, алда йөри торганнары кәнизәкләр булыр, ди. Без шунда качып торырбыз, ди. Син шул вакытта патша кызын тотып ал, ди. «Булды», дигәч, мин сине алып та китәрмен, – ди.

Менә бер заман кич кызлар көймә белән килделәр. Диңгез патшасы кызының исләре китте, бу нинди ефәкләр, ди. Кәнизәкләр алдан баралар, бу арттан бара әкрен генә. «Бусы матур, бусы матур», – дип барганда, Таз патша кызын барып тотуга, «булды», дип кычкыра ди, ат күтәрелеп тә китә. Хәзер патша кызын алып качтылар болар. Диңгез патшасының кызын патшага алып кайтып бирде. Тик кыз патшаны якын да җибәрми:

– Падишаһым-солтаным, ди, шундый батыр егет икән ул, ди, мин болай гына бармыйм әле сиңа хатынлыкка, ди. Минем туйда кияргә бернәрсәм дә юк, ди. Ул егет батыр булса, ди, минем өйдә бер сандык балдакларым калды, шуларны алып кайтып бирсен, ди. Аннан соң күз күрер, – ди.

Патша әйтә:

– Ярар, – ди.

Патша Тазны чакырта да:

– Йә әле, Таз, ди, кызны алып кайттың, инде кызның балдакларын да алып кайтып бир, – ди.

Бу сүздән Таз бик кайгыра инде, аларын ничек алып кайтырмын икән инде, ди. Таз ат янына чыкты да елый башлады. Айгыры әйтә: «Нигә елыйсың?» – ди. «Менә патша кызның балдакларын алып кайтырга куша», – ди. «Бер дә елама, ди. Син патшадан мең аршын тасма сора, ди. Барып җиткәч, ул тасманы миңа чорнарсың, ди. Тик мине генә сора, ди, миңа атланып барырсың, мине калдырма», – ди.

Егет патшага керде дә:

– Мин алып кайтырмын, ди, тик миңа мең аршын тасма бир, ди, шул айгырны атланып барырга бир, – ди.

Патша әйтә:

– Әйдә, бар, – ди.

Тазга мең аршын тасма бирделәр, шул айгырны бирделәр. Ат әйтә: «Диңгез буена баргач, мине чорна шул тасма белән, минем һич тә йоным калмасын өстә, ди. Анда, ди, шундый арыслан белән сугышырга туры килә, ди. Кыз ишек төбендә арыслан тора, ди, аны җиңмичә, керергә һич мөмкин түгел, ди. Әгәр без сугышкан вакытта диңгездә кан күренсә, өмет итмә, мин үлгән булырмын, ди. Без анда бик каты сугышырбыз», – ди. Шулай итеп, айгыр төшеп китә диңгез төбенә. Таз моны карап тора инде, диңгез төбеннән әллә никадәрле ак күбек күтәрелә. Хәзер тегендә айгыр сандыкны авызына капкан. Айгыр диңгез төбеннән чыга да, Таз шул атка атланып очып та китә. Шунда пәриләр боларның артларыннан куып киләләр, тик артыннан куып җитә алмыйлар. «Ярый, Таз, бәхетең инде, диләр, синдә икән безнең айгыр, диләр. Әгәр дә ул булмаса, без синең башыңны җыя идек», – диләр. Шулай итеп, кызның балдагын да алып кайтып бирде. Кыз әйтә:

– Иллә дә батыр егет икән, ди, минем шул эшләремне эшләде бит, – ди. Хәзер кыз патшага әйтә: – Өч казан сөт кайнаттыр, ди. Шул сөтләргә Таз сикереп төшеп чыксын, – ди.

Патша Тазны дәшә дә әйтә:

– Эш менә шулай, ди. Кызның әйберләрен алып кайттың, ди. Хәзер менә өч казан сөт кайнаттырам, сиңа шуларга төшеп чыгарга туры килә, – ди.

Таз бик каты елап чыга тагы айгыр янына:

– Их, айгыр, бәхил бул, мин хәзер үләм инде, ди. Өч казан кайнап торган сөткә төшерәләр, – ди.

Айгыр әйтә:

– Бер дә кайгырма, ди. «Мин төшәрмен, айгыр карап торсын», дип сора син, – ди.

Шулай иткәч, Таз патшадан сорый:

– И падишаһым-солтаным, мин'барыбер үләм инде, минем үлгәнемне айгырым карап торсын, – ди.

– Ярый алайса, карап торсын, ди, миңа нәрсә, – ди. Хәзер казанда сөт кайнап тора инде. Таз алып чыкты атны.

Диңгез патшасының кызы да чыкты, бер-берсенә карашып торалар болар. Таз, чишенеп, беренче казанга төшим дигәндә генә, ат пошкырып җибәрә, дә, сөт суына. Аннан егет уртанчыга төшкәндә ат яңадан пошкыра, сөт тагы суына. Өченчегә сикереп төшкәндә, ат тагы пошкыра, сөт тагы салкыная. Таз сөт казаннарына кереп чыккач, башындагы тазлары бетеп, шулкадәр матур егет булып чыкты. Хәзер диңгез патшасының кызы әйтә инде' патшага:

– Менә, падишаһым-солтаным, нинди егет иде, хәзер нинди матур егет булды, ди. Хәзер син дә төш, яшәреп чыгарсың, – ди.

Патша әйтә:

– Тазга берни булмады, миңа ни булсын, ярар, – ди. Яңадан өч казан сөт кайнаталар. Беренче казанга сикереп

төшә дә шунда ук бетә патша. Шуннан соң кыз әйтә:

– Әһә, кеше көченнән файдаланып, мине ансат кына ал-макчы иде, – ди. Тазга әйтә: – Егет икәнсең, – ди.

Хәзер диңгез патшасының кызы Тазга кияүгә чыга. Башланды бер заман туй. Ашамлык-эчемлек чамасыз күп, мине дә чакырганнар иде, барып җитеп булмады, хәзер барсаң да соң инде, туй беткән, кызыгы да юк.

{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>bobcxmzx4flt15dk74l2qjvlcnlmbd8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гөлчәчәк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2355</id>
    <revision>
      <id>4482</id>
      <parentid>4364</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:05:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4482</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10048" sha1="ngg0na5jlkmzw2zy71hlx4t9v1twlyi" xml:space="preserve">'''Гөлчәчәк'''

''(татар халык әкияте)''


Борын-борын заманда, зур карурман эчендә бер убырлы карчык торган, ди, аның бер улы белән Гөлчәчәк атлы бер килене булган, ди. Карчык бик явыз икән, ди, гомер-гомергә яхшы кешеләрне аздырып, батырларны юлдан яздырып йөргән, ди. Карчыкның улы, анасының явызлыгына түзә алмыйча, дөнья гизәргә, бәхет эзләргә чыгып киткән.

Гөлчәчәк әниләрен бик сагына икән, тик аны каенанасы – убырлы карчык – бер җиргә дә чыгармый икән, үзе төннәрен яхшы кешеләрне аздырырга,батырларны юлдан яздырырга чыгып киткәндә дә киленен өендә бикләп калдыра икән, ди.

Төннәрдән бер төнне убырлы карчык, ниндидер явызлык эшләргә чыгып киткәндә, ишеккә йозак салырга оныткан, ди. Көлгә салган күмәчләрен дә калдырып киткән, ди.

Аның чыгып китүе булган, ишекнең ачык калуын белгәч тә, Гөлчәчәк әниләренә китәргә җыена башлаган, ди.

Урман эче бик якты,

Күктә айлар калыкты,

Көлдән күмәч аламын,

Әниләргә барамын,

Әниләргә барамын, –

дип җырлый-җырлый куенына төче күмәч кыстырган да, ди, әниләренә кунакка чыгып киткән, ди

Төн киткән, көн киткән, бара торгач, байтак җир киткән. Ул арада убырлы карчык кире әйләнеп кайткан да килене артыннан куа чыккан. Соры бүре төсенә кергән дә, ди, җирне исни-исни чабып киткән, ди; чаба торгач, киленен куып җиткән, ди. Гөлчәчәкнең каршысына төшкән дә, ди, калын тавыш белән улап җибәргән, ди:

Келтә-көлтә койрыгым

Болгый-болгый улаем.

Күмәчләремне бирмәсәң,

Калҗа-калҗа тураем,

Калҗа-калҗа тураем.

Гөлчәчәк бик курыккан, күмәч биреп кенә котылыр иде дә, ул вакытта инде аның күмәче калмаган. Ары каранган, ди, бире каранган, ди, якында гына тузгак башлы, куыш эчле зур бер карама күргән, ди, шул карамага ялына башлаган, ди:

Әйләнмәле карама,

Бәйләнмәде карама,

Соры бүре куып җитте,

Яшерсәнә, карама,

Яшерсәнә, карама.

Әйләнмәле карама Гөлчәчәкне бик кызганган, ди, тиеннәр чикләвек җыеп, ярканатлар көн уздырып чыга торган кечкенә куышының ишеген ачып җибәргән иде, ди, Гөлчәчәк куышка кергән дә качкан, ди.

Соры бүре карама төбен тырный-тырный улаган да, ди, Гөлчәчәкне чыгара алмагач, таң алдыннан өенә кайтып киткән, ди.

Ул арада таң аткан, кояш чыккан, көн булган. Гөлчәчәк, карамага рәхмәт әйтеп, тагын үз юлына чыгып киткән. Бара торгач кич булган, Соры бүре, килененең эзеннән исни-исни барып, тагын куып җиткән. Гөлчәчәкнең алдына төшеп тагын улап җибәргән, ди:

Көлтә-көлтә койрыгым

Болгый-болгый улаем.

Күмәчләремне бирмәсәң,

Калҗа-калҗа тураем,

Калҗа-калҗа тураем.

Гөлчәчәк бик курыккан, ди. Ары караган, ди, бире караган, ди, түгәрәк аланда бик матур күл бар икән, Гөлчәчәк шул күлгә ялына башлаган, ди:

Түгәрәк алан, көмеш күл,

Көмеш күлнең суы мул.

Соры бүре куып җитте,

Яшерсәнә, көмеш күл,

Яшерсәнә, көмеш күл!

Көмеш күл Гөлчәчәкне бик кызганган, ди, тирән суын ай-калдырып, дулкыннарын чайкалдырып, Гөлчәчәк басып торган җирне тирән су белән урап алган, Соры бүре күл читендә бүленеп калган, ди. Соры бүре күл читен тырный-тырный төн буе улаган да, Гөлчәчәк янына керә алмагач, таң алдыннан тагын өенә кайтып киткән, ди.

Ул арада таң аткан, кояш чыккан, көн булган. Гөлчәчәк, көмеш күлгә рәхмәт әйтеп, тагын үз юлына чыгып киткән. Барган, ди, барган, ди, иртә киткән, кич киткән, китә торгач урманның кырыена ук чыгып җиткән. Инде әниләренең өй түбәләре дә күренә башлаган, ди. Тик шул урында Соры бүре тагын куып җиткән дә, бу юлы бигрәк тә каты ачуланып, улап җибәргән, ди:

Көлтә-көлтә койрыгым

Болгый-болгый улаем.

Күмәчеңне ашатмасаң,

Калҗа-калҗа тураем,

Калҗа-калҗа тураем.

Гөлчәчәк бик курыккан. Ары каранган, бире каранган да басу кырыенда үсеп утырган куш каенга менеп киткән, ди. Соры бүре куш каенның тамырларын казый башлаган, ди.

Гөлчәчәк бик курка икән, ди.

– Инде монда кайтып җиткәч тә, әниләрне күрмичә үләрмен микәнни соң? – дип әйтеп, бик елап утыра икән, шунда куш каен башына бер сыерчык килеп кунган, ди. Гөлчәчәк сыерчыкка ялына башлаган:

Ала муен сыерчык,

Кола муен сыерчык,

Чәч бөртегем – әманәтем,

Илтеп бирче, сыерчык,

Илтеп бирче, сыерчык.

Гөлчәчәк сыерчыкка бер-ике чәч бөртеген алып биргән, ди, сыерчык аны алып Гөлчәчәкләрнең әниләренә очып киткән дә, ди, чәч бөртеген аларның капкаларына элеп куйган, ди. Гөлчәчәкнең абыйсы капка төбенә чыккан икән, чәч бөртекләрен күргән.

– Әһә, кара юргам кашынып торганда ял бөртекләре калган икән, – дип әйтеп, чәч бөртеген алып кереп думбрага кыл итеп тарткан, ди.

Гөлчәчәкнең җиңгәсе думбраны аяк тибеп бии-бии уйный башлаган икән, думбра кылы Гөлчәчәк булып җырлап җибәргән:

Бии-бии уйнама,

Билгенәем авырта,

Тибә-тибә уйнама,

Түбәләрем авырта...

Моңар җиңгәсенең исе киткән:

– Әбәү, бу думбрага ни булган? – ди әйтеп, думбраны иренә биргән. Ире чиртеп-чиртеп уйный башлаган икән, думбра тагын җырларга тотынган:

Басма-басма, абыем,

Башкынаем авырта,

Чиртмә-чиртмә, абыем,

Чәчкенәем авырта.

Урман буе куш каен,

Куш каенда сеңлең бар.

Куш каенның төбендә

Каенанам – убыр бар.

Думбраңны куй, абый,

Куш каенга кил, абый!

Шуннан соң абыйсы:

– Карасана, Гөлчәчәк сеңлем харап була язган бит, – дип, чукмарын алган да, ди, бүре тибә торган атына атланып, урман буена чапкан, ди. Ул барып җиткәндә, Соры бүре куш каенның тамырларын актарып бетерә язган иде, ди, куш каен, менә авам, менә авам, дип кенә торадыр иде, ди.

Гөлчәчәкнең абыйсы Соры бүрене бәреп үтергән дә, ди, Гөлчәчәкне өйләренә алып кайткан, ди. Шуннан бирле Гөлчәчәк , бик әйбәт гомер итә башлаган, ди.

Бүген барып, кичә кайттым, мин дә булдым ал арда. Сый-хөрмәт бик дан булды, ашатканнары май, эчергәннәре бал булды. Ике мичкә, бер чүмеч, теләсәң күпме эч. Тик авызга эләкми, мыек кына чылана.

{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>ngg0na5jlkmzw2zy71hlx4t9v1twlyi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дию кызы, бай малае һәм мулла</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2356</id>
    <revision>
      <id>4483</id>
      <parentid>4365</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:06:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4483</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34043" sha1="cegxgjbmzvz0oqkzbz4klw7oteibqs5" xml:space="preserve">'''Дию кызы, бай малае һәм мулла'''

''(татар халык әкияте)''


Борынгы заманда булган бер бай. Ул бик тә эчкече булган. Бу үзенең кибетләрен, малларын бөтенләй эчеп бетергән. Моның бер баласы мәдрәсәдә укый икән. Мәдрәсәдә укый торган бала атасының болай эчүен бер дә белми йөргән. Бай бөтен әйберләрен сатып эчеп бетергән дә беркөнне үзалдына сөйләнеп утыра икән: «Акча биреп торучы булса, муеным кистерергә дә риза», – ди икән, моның шулхәтле эчәсе килгән.

Шулвакыт моңарга килеп керә бер карт. Бу карт әйтә:

– Синең ни гозерең, ни сүзең бар? – ди. Бу әйтә:

– Минем сүзем, гозерем шушы: бик эчәсем килә. Бүген акча биреп торган кешегә хәтта бугазымны да кистерер идем, – ди.

Карт әйтә:

– Син, ди, менә бу мал өчен үзең белмәгән әйберне бир, – ди.

– Ярар, ни сорасаң, шуны бирәм, – ди.

Бу килеп кергән карт дию пәрие икән. Шул карт хат яза: «Мәдрәсәдә укый торган балаң миңа барсын, миңа хезмәт итсен. Балаң бармаса, үзеңне дә, җәмәгатеңне дә һәлак итәм», – дип. Хатны конвертка тыга да шүрлеккә куя. Үзе байга әйтә:

– Син моны бер дә укыма. Кемгә кирәк, шул кеше аны алып укыр, – ди. Шуннан соң бу байга бер күн янчык бирә. Күн янчыкта бераз акча бар. Карт әйтә: «Кун янчыкта акча һич тә бетмәс, кирәк чагында син аны селке генә», – ди.

Бу акчалы янчыкны ала да китә эчәргә. Нихәтле акча кирәк булса, селкегәч янчыктан шулхәтле акча чыга. Янчык төбендә бераз гына акча кала. Шулай итеп бу рәхәтләнеп эчеп йөри. Эчеп йөри-йөри, өч ел вакыт узып китә. Өч елдан соң бала уку йортыннан кайта. Бала кайтканнан соң, өй эчендә эзләнеп йөргәндә, шүрлектән бер хат таба. Хатны ачып укый. Хатка язылган: «Син, бала, шушы хатны уку белән, минем тарафка сәфәргә чык. Атаң сине миңа сатты. Фәлән хәтле урман, фәлән хәтле су чыгарсың. Шунда булыр минем тормышым. Барма-саң, атаңны да, анаңны да һәлак итәрмен!» – дип. Хатны укыганнан соң, малай әйтә:

– Әти, син мине дию пәриенә саткансың икән. Менә дию пәрие хаты. Әгәр дә мин бармасам, ул сине дә үтерә, әнине дә үтерә. Мин барыйм, мин генә һәлак булырмын, – ди.

– Ярый, улым, бар, – ди.

Бала жэл булса да озатып чыгарып җибәрә.

Бала җәяүләп өч ай бара. Өч ай барганнан соң, дию пәриенең шәһәренә барып җитә. Шәһәрнең кырыенда бер кечкенә генә өй бар. Өе бар, чоланы юк. Шул өйгә барып керсә, «матур гына» бер карчык утырып тора. Шундый «матур» ул: аскы тешләре борын тишегенә җиткән, өске тешләре иягенә җиткән. Бу егет карчыктан курыкса да, әйтә:

– Мин синең гозереңә килдем, син кем буласың? – ди карчыкка.

– Мин дию карчыгы булам, бала. Син адәм баласы икән, ди. Син, бала, кая барасың? – ди.

– Мине әти диюго саткан, шунда барам, – ди.

– Әй, балам, әҗәлең җиткән икән, дию сине ашар, ди. Алай да булса, бала, сиңа бер акыл өйрәтим әле, ди: шәһәр кырыенда алты өй бар. Юуларның бирге кырыендагысына кер әле; менә сиңа хат бирим, – ди.

Карчык хат язып бирә. Егет шул хатны ала да чыгып китә. Кырый өйгә барып керә. Кырый өйдә тора бер кыз. Хатны шул кызга бирә. Кыз хатны алып укый. Хатка язылган: «Син бу баланы исән-сау калдырырга тырыш. Ничек булса да диюгә ашатма!» – диелгән. Шунда кыз әйтә:

– Син кая барасың? – ди.

– Мине әти дию пәриенә саткан икән, шунда барам, – ди. Кыз әйтә:

– Ул дию пәрие мине дә бала чагында ук сатып алган. Минем дә туган илем бар: атам-анам, мине сагынып елый торгач, сукыр калганнар. Син миңа иптәш бул, без моннан бергәләп котылыйк. Син анда, диюнең өенә барып кергәч: «Бабай, исәнме!» – дип әйт. Шуннан соң: «Әти мине сиңа саткан икән, килдем. Ул итсәң – ул булам, кыз итсәң – кыз булам», дип әйт, – ди.

Егет чыгып китә. Дию пәриенә барып керә.

– Исәнме, бабай? – ди.

– Килдеңме, улым? – ди дию.

– Килдем. Әти мине сиңа саткан икән. Ул итсәң – ул булам, кыз итсәң – кыз булам, – ди.

Дию пәрие әйтә:

– Адәм баласы минем хезмәтне итә алмас, улым, – ди.

– Ник итмәскә, итәрмен, – ди егет.

– Ярый, эшләп кара, ди. Менә фәлән җирдә минем урманым бар. Буе кырык чакрым, иңе кырык чакрым. Шуны, ди, бүген кисеп бетер, ди. Шуның яныннан ага бер су, ди. Урман агачыннан шул суга тегермән кор, ди. Минем амбарымда бодай бар. Шул бодайны бүген тартып бетер. Бүген төнлә шул оннан күмәч пешереп бетер, ди. Шул тегермән янына, канау буена, утырт алмагач. Мин баруга, алмалары пешеп торсын, яфраклары, кул чапкан шикелле, шаулап торсын, – ди.

Егет әйтә:

– Ярый, бир балта, – ди.

Балтаны ала да чыгып китә. Кызның өенә бара. Бара да йөзтүбән ятып елый: «Дию шундый эш куша, мин аны булдыра алмыйм», – ди.

Кыз әйтә:

– Ник елыйсың, ди, дию кушканны гына эшли алмаска, син адәм баласы бит, – ди.

Егет сүзен бер дә әйтә алмый, елый. Кыз әйтә:

– Әйт миңа, эшләрлек хезмәттер, – ди. Егет сөйләп бирә.

Кыз әйтә:

– Ят та йокла, эшең эшләнер, – ди.

Кыз пәриләрне куша. Таң атканчы, барысы да эшләнеп бетә. Шуннан соң кыз әйтә:

– Егет, тегермән янына барып ят, – ди.

Егет, биленә балтасын кыстырып, тегермән янына барып ята. Иртә белән дию килеп караса, егет йоклап ята. Бу кушкан эшләр барысы да эшләнгән. Дию кычкыра: «Тор!» – ди. Дию бер кычкырды, егет йоклаганга салышып ята. Икенче кычкырды, егет тормый. Өченче кычкыруда егет сикереп торды. Егет сикереп торгач, карт әйтте: «Хәзер бар теләгән җиреңә, кич минем яныма килерсең», – диде. Егет кыз янына китте. Кызга хәлләрне сөйләде. Аннары соң кыз:

– Йә, егет, ятып йокла, ял ит, – диде.

Егет ятып йоклагач, кич булды. Кыз аны уятты:

– Бар инде дию янына, – диде. Егет теге дию янына барып керде:

– Бабай, бүген нинди эш әйтәсең? – диде.

Дию әйтте:

– Минем фәлән төштә алты баш атым бар, аларны фәлән җиргә алып барып су эчереп кайт, – диде.

– Бир йөгән, – диде егет; йөгәнне алды.

Егет моны кечкенә эш дип белеп, бик куанды, үзе генә башкарырга булды. Кыз янына барды. Кыз әйтте:

– Дию сиңа бүген авыррак эш кушкандыр, – диде. Егет әйтә:

– Юк, бүген сиңа әйтмичә дә башкарам, ди. Абзарда алты баш ат бар, шул арны күлдә эчереп кайт дип әйтте, – ди.

Кыз әйтә:

– Иң авыр хезмәт шушы инде. Алты ат дигәнең – алты кыз. Шуларның берсе мин. Калганнары – минем апаларым. Хәзер син абзар ишегеннән кер дә ишек артына кач. Качмасаң, апаларым үзеңне тибеп, тешләп үтерерләр. Иң актыктан койрыгымны чәнчеп мин чыгармын, миңа йөгән кигер дә менеп атлан, – ди.

Абзарга барды, ишеген ачып җибәрде. Биш ат чыгып китте. Бу ишек артына качып калды. Иң актыктан бер ат чыга койрыгын чәнчеп. Егет моңарга йөгән кигезде дә менеп атланды. Шуннан чыгып киттеләр. Бара-бара, болар тимерче янына барып җиттеләр. Тимерче янына барып җиткәч, кыз әйтте:

– Бар, егет, тимерчедән бер чүкеч, берничә дага кадагы алып чык, – диде.

Егет сикереп төште дә тимерчедән чүкеч алды, дага кадаклары алды. Шул арны кесәсенә тутырды да менеп атланып китте. Барган чагында кыз әйтте егеткә:

– Хәзер бик усал айгыр булып, дию үзе чыгар. Ул килер дә синең өскә сикерер, сине егып төшермәкче булыр. Шул чагында мин аны тибеп егармын. Мин аны тибеп еккач, син төш тә башына тирәли кадак как. Кадакны күмелгәнче как, миенә җитсен. Миенә җиткәнче каксаң, дию үләр, ул үлсә, икебез дә котылырбыз, үлмәсә, икебезне дә үтерер, – ди.

Шул вакытта дию бик усал айгыр булып килеп чыкты. Егетнең өстенә сикергәндә генә, кыз аны тибеп екты. Егет, тиз генә сикереп төшеп, диюнең башына кадак кагарга тотынды, ләкин кадакны кертеп җиткерә алмады. Шуннан менеп атланып, күлгә алып барып атларга су эчерде. Аннары алып кайтып, абзарга япты. Дию кайтты да хәбәр итте: «Теге тимер мунчаны кыздырып ягыгыз. Егет кайсы кызны яратса, шуның белән мунча керсен, алар мунчага кергәч, ишекне бикләп алыгыз. Алар шунда үләрләр», – ди.

Егет йөгәнне диюгә илтте:

– Бабай, атларны эчердем, – диде. Дию башын бәйләгән.

Егет сорый:

– Бабай, сиңа ни булды? – ди.

– Башым авырта, улым, – ди.

– Бабай, тагын ни эшең бар? – ди егет.

– Иртәгә килерсең, әйтермен, – ди дию.

Егет кыз янына кайтты. Кыз әйтте:

– Илттеңме йөгәнне? – ди.

– Илттем, – ди.

– Диюне күрдеңме? – ди.

– Күрдем, – ди.

– Соң нишләгән? – ди.

– Дию башын бәйләгән, – ди.

– Соң ни эш әйтте? – ди.

– Иртәгә килерсең дип әйтте, – ди.

Кыз бүтән сүз әйтми. Егет икенче көнне дию янына барды.

Дию әйтә:

– Килдеңме, улым? – ди.

– Килдем, бабай, ни эш кушасың? – ди.

– Син, улым, һәрни эшне башкарасың икән. Кайсы кызны яратасың, шуның белән мунчага кер, – ди.

Егет: «Бу миңа үзем яраткан кызны бирә икән», – дип, куанып чыгып китте. Кыз янына кергәч, шатланып сөйләде:

– Дию әйтте: «Кайсы кызымны яратсаң, шуның белән мунча кер», дип әйтте, – ди.

Кыз әйтә:

– Әй, бик авыр хезмәт әйткән икән, юкка куанасың. Ул дию адәм баласын шул мунчада пешереп ашый. Ул мунчаның ишек тоткасына гына куйсаң да, кургашын эри, ди. Әлегә хәтле егет мин сине ташламадым, ди, инде син мине ташлама. Әйдә сезнең җиргә качыйк. Югыйсә, дию мине дә, сине дә үтерә, – ди. Егет белән кыз очып китәләр болар җиренә кайтырга.

Дию әйтә карчыгына: «Мунчада теге адәмне карап кайт әле!» – ди. Карчык барып караса, анда бернәрсә дә юк. Кайта да әйтә: «Алар качканнар!» – ди. Карт бер диюне җибәрә: «Качканнар икән, бар шуларны тотып алып кайт!» – ди. Кыз моны сизә. Кыз әйтә егеткә: «Син бул көтүче, мин булыйм көтү», – ди. Кыз була көтү, егет була көтүче. Эзләргә чыккан дию болар янына килеп җитә дә кычкыра: «Син монда бер егет белән кызны күрмәдеңме?» – дип. Көтүче әйтә: «Юк, мин үз эшемдә, көтү көтәм, бер кешене дә күрмәдем», – ди. Шуннан теге дию борылып кайтып китә.

Кайткач хәлне сөйләп бирә: «Бер көтү белән көтүчене генә күрдем, тегеләр юк!» – ди. «Кәй, – ди карт дию, – белмәгәнсең. Кыз булган көтү, егет булган көтүче, ди. «Бар, ди, – икенче бер куәтле диюне җибәрә, – көтүен дә, көтүчесен дә алып кайт», – ди. Кыз моны да белә. Икенче дию чыкканны күргәч, кыз әйтә:

– Безне куаларга тагын бер дию чыкты. Мин булам бер зур авыл, син мәчет башына мен дә мәзин булып азан әйт! – ди.

Кыз булды авыл белән мәчет, егет булды мәзин. Мәзин булып манарадан азан әйтеп тора. Теге дию килеп җитә дә мәзиннән сорый:

– Бер кеше дә үтмәдеме бу юлдан? – ди.

– Юк, үтмәде, – ди егет.

Шуннан бу дию дә борылып кайтып китә.

Кайткач диюгә әйтте: «Куып барганда, бер зур авылга тап булдым. Мәзин азан әйтеп тора иде. Күрмәдеңме дип сорадым мәзиннән дә, мәзин «күрмәдем» дип әйтте», – ди. Дию әйтте:

– Берсе булган авыл белән мәчет, берсе булган мәзин. Барысын бергә күтәреп кайтырга иде, йөрисез шунда, – ди.

Аннары: «Сездән булмады инде, үзем барам», – дип чыгып китә. Кыз моны да белә. Кыз әйтә егеткә:

– Дию үзе куа чыкты. Безнең өч көнлек юлны өч сәгатьтә килә. Мин булыйм күл, син бул бака да күлгә төш, ди.

Озакламый дию килеп җитә. Дию күлне дә, баканы да күрә. Күрә дә әйтә:

– Берсе булган күл, берсе булган бака. Тукта, алып кайтыйм әле үзләрен, – ди. Дию күлнең суын эчеп бетерергә тотынды да, ат тоягы эзләрендә генә калды су. Дию сулу алып җибәрә дә, күл тагын күп була. Дию өч тапкыр шулай азапланса да, күл суын эчеп бетерә алмады, ди. Шуннан дию булдыра алмыйча, кайтып китте, ди.

Дию киткәч, бака – егет булды, ди, күл – кыз булды, ди. Шуннан егет җиренә кайтып киттеләр, ди. Җитәкләшеп шәһәргә кайтып җиттеләр, ди. Егет әйтә кызга:

– Болай җәяү кайтырга килешми. Син тыкрык буенда торып тор. Хәзер тарантас белән килеп алам мин сине, – ди.

Шул чагында кыз әйтә егеткә:

– Син хәзер өеңә кайтасың. Сеңелләрең, «абый, исәнме!» дип каршы килерләр. Син ал арны кочаклама, үпмә. Кочаклап үпсәң, мине онытырсың, – ди.

– Ярар, ярар, – дип, егет өенә кайтып китә.

Шуннан соң егет өенә кайтып керә. Алты яшендә сеңлесе бар икән. Шул: «Абый кайтты», – дип йөгереп килә дә абыйсын кочаклый. Ата-анасы да моны күрә. Алар да бик шатланышалар. Анасы: «Улымны өйләндерик», – дип, килен турында да кайгырта башлый. Егет шунда тегене тарантас белән алып кайтырга тиеш булуын оныта. Болар инде яучы җибәреп маташалар башка җиргә.

Егет хәзер тегенең барын да белми, бөтенләй онытты. Теге кыз егетне көткән, көткән дә, килмәгәч бер фәкыйрь генә йортка фатирга кергән. Ул фәкыйрь кешенең ашарына да юк икән. Бу кыз палас сугарга тотына. Бу кыз паласны суга да, фатир хуҗасы фәкыйрь карт аны базарга чыгарып сата. Болар шуның белән көн итәләр. Бу кыз суккан паласны күреп, бөтен байларның исләре китә. Палас шундый соклангыч була.

Бер дә бер көнне, ястү намазыннан кайтканда, мулла бу кызларның тәрәзәсеннән килеп карый. Кызның палас сугып яткан чагы була. Мулла әйтә: «Бу ай-яй матур икән. Моны хатынлыкка аласы иде. Иртә намазына барганда кереп сөйләшим әле», – ди. Иртә намазына барырга чыккач, мулла бу кыз янына барып керә. Бу кыз мичкә ягып ята икән. Мулла барып керә дә кызга әйтә:

– Син, кыз, монда каян тап булдың? – ди.

– Каян тап булганымны әйтермен, эшем бар. Мә, мичне бутый тор әле, – ди.

Мулла кисәүне алгач, кисәүне ташларга тели дә, кисәү кулыннан төшми. Бу һаман бутый. Намазны да оныта. Мәчет картлары мулланы көтсә дә, мулла килми. Картлар:

– Бу мулла авыру-сырхау микән әллә? – диләр. Картлар мәчеттән чыккан чагында, мулланың кулыннан

кисәү төште. Мулла: «Ай-һай, мин мәчеткә дә соңга калдым», – дип йөгереп урамга чыкты. Картлар мулланы күрделәр дә:

– Бу асрау кыз янына ияләшкән икән, шуның өчен намазга килмәде, – диләр.

Мулла өйлә намазына килгәч, әйттеләр:

– Син иртә белән фәлән йорттан чыктың. Намазга килмәдең, – диделәр.

Мулла әйтә:

– Мин тәһарәткә кысталган идем. Тәһарәт яңартырга дип кергән идем, – ди.

– Ярый, ярый, бик яхшы, – диделәр.

Икенче көнне, иртә белән намазга барганда, тәрәзәдән карады да мулла тагын узып китә алмады. Өйгә керде. Кыз палас сугып ята. Барып керде дә кызга әйтте:

– Кичәге көндә дә мин синең белән сөйләшә алмаган идем. Йә, бүген сөйләшик, – диде.

Кыз әйтә:

– Әнә шул правиләне алып бир әле, аннары сөйләшербез, – ди. Мулла правиләне тоткан иде дә, правилә моның кулыннан төшми, ди. Мәчеткә барасын да онытты, ди. Мәчеттә бүген дә мулланы көттеләр-көттеләр, ә мулла килмәде.

Картлар намазны укып мәчеттән чыктылар: «Мулла авырыймы икән әллә?» – дип сөйләштеләр.

– Авырыйдыр шул, кичә дә фәлән картларга көчкә килеп җиткән, – диештеләр. Ул да түгел, картлар мәчеттән чыккан вакытта, мулланың кулыннан правилә төште.

– Намазга соңга калам, – дип йөгереп чыккан иде, картлар намаздан кайталар.

Мулла картларга тагын:

– Тәһарәт яңартырга кергән идем, – дип җавап бирә. Өч көнгә хәтле мулланың шуннан чыгуын күрделәр дә:

– Моның сүзе ялган икән, башка эшләре дә ялган икән. Моны куып җибәрик, – дип киңәштеләр дә мулланы куып җибәрделәр. Өч ай эчендә шушы кыз хакында өч мулланы алыштырдылар.

Диюдән исән кайткан егеткә бүтән бер кызны килештеләр. Аңарга кичатна көн туй булырга тиеш. Егетнең атасы әйтте:

– Туйга килгән һәр кеше савым алып килсен: юка, төче коймак булса да ярый, бәлеш салып алып килсәгез дә ярый, – Диде.

Шул сүзне ишеткәннән соң, теге кыз фатирда тора торган карт әйтте:

– Карчык, без нәрсә алып барабыз инде? – диде. Кыз әйтте:

– Аптырамагыз, мин үзем бәлеш пешерермен, – диде. Әүвәле ирләр мәҗлесе булды. Карт бүләккә алып барды

бер палас. Шуннан соң хатыннар мәҗлесенә карчыгы бер бәлеш күтәреп китте. Бәлеш алып баручы ул гына түгел икән. Китергән бер бәлешне мәзин хатыны кисә-кисә халыкка ашата. Бу карчыкның бәлешен кисәргә чират җитте. Бәлешне мәзин хатыны алдына китереп куйдылар. Ничәмә генә бәлеш кискән булса да, мәзин хатыны бу бәлешне кисә алмады.

– Мин моны кисә алмыйм, – диде.

Шуннан бәлешне икенче кешегә бирделәр. Ул да кисә алмады. Өченче кешегә бирделәр, ул да кисә алмады.

Бу бәлешне алып килгән карчык бу табында түгел икән, фәкыйрьләр табынында икән.

– Бу бәлешне кем алып килгән, үзе киссен, – диделәр. Карчык шуны ишеткәч бик курыкты. Шуннан, пычак тотып, бәлеш янына китте. Бәлеш янына барып җитте, ди, бәлешне кисте, ди. Бәлешнең эченнән килеп чыкты, ди, ике күгәрчен. Күгәрченнәр очып чыгалар да киштәгә куналар. Күгәрченнең берсе: «Оныттың, оныттың», – дип гөрли, ди; берсе: «Онытмадың, онытмадың», – дип гөрли, ди. Егет шул күгәрченнәргә карап тора да теге кыз исенә төшә:

– Кара әле, мин кызны фәлән җирдә калдырган идем, күгәрченнәр гөрләгәч, исемә төште. Мин аны барып алыйм әле. Сез ашка гына туй ясагыз, кызга ясамагыз. Минем хатыным бар. Мин аны оныткан идем, – ди. Шуннан туйны ясадылар, ашка гына, кызга түгел.

Егет тарантасны җигә дә кызны барып ала. Бу кызына яңадан туй ясыйлар. Туй бик шәп була. Туй үтте, егет хатынлы булды. Шуннан соң җитте иген чәчә торган вакыт. Егетнең атасы әйтә:

– Улым, сабан ашлыгын чәчәргә вакыт җитте, – ди.

– Ярар, – ди егет. Хатынына киңәш итә: «Әти шулай әйтте», – дип.

Хатыны әйтә:

– Миңа әйтмичә эшләмә, – ди.

Халык сабан сукасын өч көн сукалады. Атасы әйтә:

– Сез ничек сабанга чыкмыйсыз, халык өч көн сукалады, безнең чәчү соңга кала, – ди.

– Ярар, әти, чәчәрбез, – ди улы.

Егет хатыны белән киңәш итеп карый. Хатыны әйтә:

– Атны җик, кырны карап кайтырбыз, – ди.

Болар үзләренең җирләре кая, барысын да карап кайталар. Җирләрендә «алка» тамга да бар икән.

Кич булды. Төн уртасында егетнең хатыны чыгып сызгырды. Килде, ди, пәриләр, килде, ди, пәриләр, һич исәбе-хисабы юк. Теге кыз аларга: «Бер сәгатьтә чәчеп бетерегез, безнең тамга «алка», – дип әйтте, ди. Тегеләр барып, боларның җирләрен бер сәгатьтә чәчеп бетерделәр, ди. Еллар бик коры иде, ди, халык өч көн алдан чыкса да, бодайлары тишелми тора икән. Кыз тагын чыгып сызгырды да, ди, тагын пәриләр килде, ди. Теге кыз аларга: «Фәлән күлдән безнең җирләргә су китереп сибегез. Безнең җирләр суга туйган булсыннар», – дип әйтте, ди. Пәриләр суны сиптеләр. Боларның бодайлары бик шәп булып тишелде, ди. Өч көн алдан чәчкән кешеләрнең бодайлары бик начар тишелде, чүп басты, ди.

Егет кырга чыгып бодайларны карады. Бодайлар шәп, ләкин бераз чүп чыккан. Кайта да әйтә:

– Хатын, ди, бодай җирләренә бераз чүп чыккан, – ди.

Хатыны әйтә:

– Кайгырма, кайгы түгел, ул, – ди.

Кич була. Төн уртасында кыз тагын чыгып сызгыра. Килә җыелышып пәри кызлары. Кыз әйтә: «Безнең тамга «алка», бодай җирләрен бер сәгатьтә утап бетерегез», – ди. Тегеләр барып, бер сәгатьтә утап бетерделәр.

Арышлар өлгерә. Халык арыш урагын урырга чыкты. Атасы әйтә:

– Халык арыш урагын ура, уракка чыгарга иде, – ди.

– Ярар, – ди малае. Тагын хатынына әйтә:

– Халык өч көннән бирле урак ура, – ди.

Кыз тагын төнлә чыгып сызгыра, пәриләр җыелышып киләләр. Кыз әйтә:

– Безнең тамга «алка». Безнең җирләрне барып урыгыз, чүмәләгә дә куегыз, – ди.

Тегеләр барып бер сәгатьтә урып та бетерделәр, чүмәләгә дә куялар.

Халык арыш урагын бетереп, сабан урагына тотына. Сабан урагын өч көн уралар, ә болар төшми торалар. Атасы әйтә:

– Бодайларны урасы иде инде, – ди.

– Ярар, әти, – ди малае.

Шуннан соң хатыны белән киңәш итә дә, хатыны, ярар, ди. Төн уртасында хатыны чыгып сызгыра, пәриләр җыелышып киләләр.

– «Алка» тамга – безнең җир, урыгыз», – ди. Тегеләр бодайны да барып тиз генә урып бетерәләр. Бу зурат куярга әйтмәгән булган, көлтәне җыймый гына кайталар.

Шуннан соң кыз белән егет киңәш итәләр суктырырга. Бер бөртеген дә төшермичә, ашлыкны амбарга, саламын, бер саламын да төшермичә, көлтәләргә ындырга китерергә булалар. Хатын төн уртасында чыгып сызгыра да пәри егетләре киләләр. Бу тегеләргә әйтте ничек эшләргә икәнен. Пәри егетләре, бер орлыгын да әрәм итмичә, бер саламын да югалтмыйча, таң атканчы, сугып куйдылар. Орлыгын амбарга, көлтәсен ындырга ташыдылар.

Халык гаҗәпләнгән болар эшенә. Болар шулай яхшы гына гомер иттеләр, ди.

{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>cegxgjbmzvz0oqkzbz4klw7oteibqs5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Йорт тотмас</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2357</id>
    <revision>
      <id>7293</id>
      <parentid>7292</parentid>
      <timestamp>2022-10-09T12:21:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.204.175.226</ip>
      </contributor>
      <origin>7293</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10466" sha1="7yvnrymvwsil388k58n53373asyxu7h" xml:space="preserve">'''Йорт тотмас'''

(татар халык әкияте)


Әүвәл заманда, кәҗә команда, саескан сотник, карга үрәтник чагында торганнар икән, ди, бер авылда карт белән карчык. Боларның бердәнбер генә кызлары да бар икән. Картлар үзләре ярлы гына булсалар да чамадан тыш һавалы булганнар. Шунар күрә аларның кызларын әллә ничә урыннан кияүгә сорасалар да, сораучыларның әле бер җиреннән әле икенче җиреннән гаеп тапкан булып, кире кайтарып җибәрәләр икән.

Шулай итеп еллар узган. Бара-тора кызларын берәү дә сорамас булган. Бик озак көтеп-көтеп тә яучы килмәгәч, ахырда үзләренә чыгарга туры килгән. Үз авылларына, күрше авылларга сүз салганнар, ләкин кияү чыкмаган. Шуннан соң алар ил-күршедән өметләрен өзеп, алтмыш чакрымдагы чит авылга киткәннәр.

Авылга барып керсәләр, каралтысыз-коймасыз өй буенда сәләмә генә киенгән бер егет утыра. Картлар аның катына барып сорашырга тотынганнар.

— Нихәл, егет, исәнме?

— Шөкер, үзегез сау гынамы?

— Хатының бармы?

— Юк.

— Өйләнергә исәбең юкмы соң?

— Исәп юк түгел.

— Картлар бер-берсенә карашып куйганнар. Карчык егеттән:

— Атың ничек соң, углым? — дип сораган.

— Атым «Йорт тотмас» — дип җавап биргән егет.

Картлар колактан колакка сөйләшкәннәр дә: «Рәте-чираты да күренми, йорты-җиренең дә юне юк, исеме дә җитмәсә шундый күңелсез икән»,— дип, алга таба киткәннәр.

Бу егет шушы авылда берьялгызы тора, атасы-анасы юк, үзе бик ялкау, эшлексез нәрсә икән. Аны шул рәтсезлеге, дөнья көтә белмәве өчен авылдашлары «Йорт тотмас» дип йөри торган булганнар, һәммә кеше «Йорт тотмас» та «Йорт тотмас» дип йөргәнгә, аның чын исемен белүче дә юк икән. Бара-тора ул үзенең чын исемен үзе дә оныткан.

Эшлексез булса да Йорт тотмас үзе хәйләкәр икән. Картларның сөйләшүеннән аларның ни өчен килгәнлекләрен аңлаган да, тиз генә өй артларыннан әйләнеп барып, икенче бер өйнең капкасы төбендә басып тора икән бу. Карт белән карчыкның икесенең дә күзләре начар күргәнгә, аны танымыйча башка егет дип белеп, баягыча сорашырга тотынганнар. Ахырда:

— Син ни атлы соң үзең? — дип сораганга каршы, ул:

— Йорт тотмас,— дип җавап биргән.

Картлар, аның исемен яратмыйча, тагын алга таба атлаганнар. Йорт тотмас тагы әллә кайлардан әйләнеп, икенче капка алдында аларны көтеп торган. Картлар тагын аны танымаганнар. Эш исемгә килеп җиткән.

— Син ни атлы?

— Йорт тотмас.

Картлар аптырашканнар, уйлашканнар-уйлашканнар да: «Бу авылда һәммә халык Йорт тотмас атлыдыр ахыры. Инде бәхетебез шуннандыр»,— дип, кызларын Йорт тотмаска бирергә булганнар.

Туй үткәч, Йорт тотмасны үзләренә йортка керткәннәр. Картлар йортында тора башлау белән, ул үзенең йорт тот-маслыгын күрсәтергә тотынган.

Кайнатасы бер көнне аңар ат җигеп урманга утынга барырга кушкан. Йорт тотмас билен буып балтасын кыстырган да урманга киткән. Атны агачка бәйләп куеп, шунда якында гына үскән юан бер наратны бик батырланып кисәргә тотынган. Агач, ауганда ат өстенә килеп төшеп, арбаны да ваткан, атны да үтергән.

Инде ни эшләргә кирәк? Йорт тотмас бераз башын кашып торганнан соң, кулын селкеп, өйгә кайтып киткән. Кайтып барышлый бер күл яныннан узганда күрә: күл өстендә үрдәкләр йөзеп йөри. Йорт тотмас: «һич булмаса үрдәк алып кайтырмын»,— дип, балтасын шуларга төзәп ыргыткан икән, үрдәкләр очканнар, балта су төбенә төшеп югалган.

Йорт тотмас күп уйлап тормыйча, өстен-башын чишенеп ташлап, балтаны эзләргә суга кереп киткән. Күл төбенә чумып бик озак эзләгән, таба алмаган. Кырыйга чыкса, күрә: киемнәре юк, алар урынында җилләр исә. Бу балта эзләп маташканда бер карак килеп аның киемнәрен урлап качкан икән. Йорт тотмаска өйгә ялангач кайтырга туры килгән. Шулай ул атсыз, арбасыз, утынсыз, балтасыз, киемсез, шыр ялангач көе яшеренеп кенә авылга кайткан да шыпырт кына сәндерәгә менеп яткан. Аның кайтканын берәү дә белми калган.

Менә бер заман каенаталары белән хатыны килеп кергәннәр. Шул көнне икмәк салганнар икән. Хатыны мичтән икмәк алырга тотынган, ипиләрне: «Бусы әтигә, бусы әнигә, бусы үземә, бусы иремә»,— дип, аерып-аерып куя икән. Йорт тотмасның тамагы бик ачкан икән, ул үзенә дигән ипи зур микән дип карар өчен үрелгәндә сәндерәдән егылып төшкән. Ул төшкән турыда ук идәндә дәү бер әрҗә белән каз мамыгы тора икән. Йорт тотмас әрҗәнең эченә үк килеп төшкән. Аның әрҗә эченнән чыгып килгәнен күреп, өйдәге халык һәммәсе җен дип белеп, кычкыра-кычкыра чыгып качкан. Алар артыннан:

— Мин ул, мин! — дип кычкырып Йорт тотмас та чыгып йөгергән.

Аның өсте юеш булганга, бөтен тәненә каз мамыгы сырышып, ул мамыктан әвәләгән төсле булган икән. Бер төркем халык җен дип аннан качарга, икенче төркем халык аны тотар өчен артыннан куарга тотынган. Шулай итеп, авыл буенча байтак чапкач, аны тотып алганнар. Йорт тотмас икәнен белгәч, җыелган халык шаркылдашып көләргә тотынган. Ул оялуыннан җир тишегенә керерлек булган.

Шуннан соң аны өйгә алып кайтып мамыктан әрчегәннәр, киендергәннәр дә, кулына табак биреп, бал алып менәргә базга төшереп җибәргәннәр. Үзенә дигән икмәкне, табакны күтәреп Йорт тотмас базга киткән. Икмәкне бусагага куйган да, үзе баз эченә төшеп, мичкәдән бал агыза башлаган. Шул вакытта гөнаһ шомлыгына каршы бер эт килеп бусага өстендәге икмәкне алып китмәсенме? Моны күреп, Йорт тотмас баздан сикереп чыккан да бал мичкәсенең чемәкәе белән табакны ата-ата этне куарга тотынган. Куа-куа әллә нихәтле җир киткән. Агып калган бал мичкәдә беткәнче аккан, баздагы карны эретеп саз ясаган.

Өйдәгеләр Йорт тотмасны көткәннәр-көткәннәр дә, ахырда кайнанасы аның артыннан базга киткән. Баскычтан төшкәндә аягы таеп егылган да баз эчендәге баткакка башы белән төшеп баткан. Карчык инде бик бетерешкән, әҗәл бик терәлгән икән, шуннан чыга алмыйча тончыгып җан биргән.

Йорт тотмас этне куып-куып та икмәкне ала алмый кайтып, баздагы бу хәлне күргәч, куркып, өйгә дә кермичә бу авылдан чыгып качкан.


{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>7yvnrymvwsil388k58n53373asyxu7h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәрмәр тавы башында</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2358</id>
    <revision>
      <id>4485</id>
      <parentid>4367</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:06:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4485</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19176" sha1="3fksoiem59ue5050zz01kltid6n6jda" xml:space="preserve">'''Мәрмәр тавы башында'''

(татар халык әкияте)


Бер бик ярлы кеше булган. Ул читкә эшкә чыгып киткән. Чыгып киткән дә, озак кына йөргәч, бер шәһәргә җиткән. Шул шәһәргә кергән дә бер тыкрык буенда утырып тора икән. Шунда бер кеше килә дә сорый:

– Нишләп торасың монда? – – ди. Егет әйтә:

– Белмәгән җирдә кыен икән, ашарга да, эчәргә дә юк. Эш булмасмы дип торам әле, – ди.

Теге кеше әйтә:

– Улым, ди, миңа кеше кирәк иде. Елына күпме сорыйсың? – ди.

– Нинди эш бит, – ди.

– Миндә эш юк. Миңа барсаң, үзең дә рәхәтләнерсең, – әле ди.

Ярар. Карт моны ияртеп кайта. «Чишен, улым, киемнәреңне», – ди. Бар киемнәрен чишендереп ташлый. Моңарга яхшы материядән костюм тектереп бирә. «Ки шуны», – ди. Ашам-лык-эчемлек хәзерләнгән моңарга, шундый ата-баба күрмәгән ләззәтле ашлар. Ашадылар-эчтеләр. Шуннан:

– Бар, улым, мунчага, менә сиңа бер кыз, – ди, бик әйбәт бер кыз китерә. Егет тартынып тора.

– Бар, улым, бар, бездә гадәт шулай, – ди. Шушы кыз белән мунча керегез дә көне буе дачада йөрегез, – ди.

Егет уйлый:

– Элекке заманда, чикләвек төше ашатып симертеп, кешеләрне суя торган җирләр бар дип сөйлиләр иде. Әллә мин шунда килеп эләктемме? – ди.

Болар кыз белән йөреп кайттылар. Бер ай буенча шулай һәр көнне икенче бер кыз белән моны мунча керттеләр, һәр көнне киемнәрен алыштырдылар. Ярар. Бер ай үтте. Бер ай үткәч: «Улым, – ди карт, – менә бу атны җик, кырга барабыз», – ди. Бер атны җигәргә, берсен янга тагарга куша. Аннары алар шул атка утырып, сахрага чыгып китәләр. Барып җиттеләр бер биек тау буена болынлыкка. Тау шулкадәре биек -югары карасаң – – башың каерыла. Карт әйтә:

– Улым, атны анда илтеп туар, монысын мин тотып торам. Аннары минем янга килерсең, – ди.

Егет атны туара да моның янына килә. Карт теге тагылып килгән ат янына бара, кулына нәзек кенә җеп ала. Атны егып суялар. Атның тиресен тунамыйлар, эчен генә алып ташлыйлар. Шуннан карт әйтә:

– Улым, менә шуның эченә кер, мин тегәм. Менә сиңа бер пычак. Шуны үз яныңа куй, – ди.

Егет ат эченә кереп ята. Хуҗа теге нәзек җеп белән тегә. Шуннан әйтә:

– Тау башыннан тәвә-тәвә кошлар төшәрләр, сине алар тау башына алып менәрләр. Шуннан, – ди, миңа бер олаулык таш ташларсың.

Егет сорый:

– Мин аннан ничек төшәрмен, – ди.

– Мин сиңа юл күрсәтермен, – ди.

Хуҗа кырыйга китте дә, тау башыннан тәвә-тәвә кошлар төшеп, тегене тау башына алып менделәр. Ярар. Егет кошларның үзен җиргә куйганын белә дә, пычак белән җепне кисеп, атның эченнән чыга. Чыгадыр да хуҗага бер олауга җитәрлек мәрмәр ташлары ташлый. Теге хуҗа шуның белән баеп ята икән, аның эше шул икән.

Бервакыт хуҗа түбәндә ак яулык күрсәтә:

– Җитәр, ташлама, – ди. Егет кычкыра:

– Бабай, мин каян төшим, – ди.

Картка егетнең тавышы бик әз генә ишетелә. Карт яулыкны таякка бәйли дә:

– Төшәргә юл юк, шунда гына кал, – дип егеткә селкә. Кич булып килә. Егет анда чаба, монда чаба, кая да бара

алмый. Арысланнар, юлбарыслар тавышы ишетелә башлый. Адәм сөякләре күренә, егетнең эченә кайгы керә. «Шунда бетәм икән, ди, мине шуның өчен кадерләгән икән», – ди. Йөрде-йөрде дә бер якка таба китте. Үзе кая барганын да белми инде. Шулай бара торгач, барып җитте бу бер йортка. Ни күрсен, ап-ак сакаллы бер карт утыра. Карт күрә дә егетнең каршысына чыга. Чыгадыр да:

– Йә, улым, син каян килдең? – ди.

Бу башыннан үткәннәрне сөйләп бирә, елый. Карт әйтә:

– Ярар, елама. Бергә торырбыз. Мин дә синең кебек менгән кеше идем, – ди.

– Бабай, – ди, моннан төшеп буламы соң? – ди.

– Юк, ди, моннан төшә алмыйбыз. Мин үләрмен, син калырсың, ди. Мин, улым, шул киекләргә, кошларга патша булып торам. Картайганчы шунда калырбыз, – ди, үзе китәргә ашыга бу. – Улым, – ди, минем җыелышка барасым бар. Киекләрнең, кошларның җыелышы була. Шунда өч көн йөрермен. Син монда торып тор, – ди.

Шуннан бер тимер ишек күрсәтте, аны зур йозак белән бикләгән. «Моны ачма», – диде.

Ярар. Бу китте өч көнгә. Ялгыз кешегә бу өч көн бик озак тоела. Егет уйлый-уйлый да теге тимер ишекне ачарга була. Бара да ачып карый. Ачып караса, шул сарайның эчендә сөт кебек ак диңгез, тирәсе ямь-яшел камыш. Егетнең исе китте.

– Кара әле, – ди, гаҗәпләнеп, тамашага кала. Ул да түгел, камыш тирәсендә өч ак күгәрчен лыпыр-лыпыр очып йөри башлыйлар. Шуннан алар бер төшкә барып кундылар да өч кыз булдылар. Теге сөт кебек ак диңгезгә төшеп коенырга, юынырга тотындылар. Егет моның берсенә гашыйк булды. Шундый матур инде теге кыз.

Ярар. Шулай булганнан соң капканы ябадыр да йозакны үз урынына бикләп куядыр. Үзе шуннан соң ашаудан да, эчүдән дә кала. Гел шул кыз турында гына уйлый. Тәмам саргайды инде. Бабай кайтты. Кайтты да күрде – егет саргайган.

– Ни булды? – ди.

– Авырыйм, саулыгым юк, – ди егет. Тора-бара ул бабайга хәлне сөйли. Бабай әйтә:

– Әйттем бит мин сиңа, харап булгансың, ди. Улым, алар дию пәриенең кызлары. Алар елга бер генә килеп коеналар. Бер елсыз килми инде алар, ди. Син саргайма, мин сиңа шул кызларны ничек-ничек итеп тотарга өйрәтермен, ди. Алар киләсе елга килерләр. Син, камыш арасында посып торып, чишенгәч кенә теге үзең яраткан кызыңның күлмәкләрен ал. Нишләсә дә бирмә. Шуннан ул синең җәмәгатең булыр, – ди.

Шул вакыт килеп җитә. Ишекне ачып, бабай егетне камыш төбенә кертеп җибәрә. Егет камыш төбенә утыргач кына, теге өч ак күгәрчен, лыпыр-лыпыр очып, диңгез өстендә өч тапкыр әйләнәләр. Аннары чишенә торган урынга төшәләр. Чишенгәч, коенырга кереп китәләр. Егет әкрен генә бара да, үзе гашыйк булган кызның күлмәкләрен алып култык астына кыстыра. Кызлар диңгездән чыгалар. Чыккач икесе киенә, берсенең киемнәре юк.

– Кем алды? Ни сорасагыз шуны бирер идем, – ди.

Егет мыштым гына утыра, бернәрсә дә әйтми. Теге ике кыз киенделәр дә, кайта торыйк, дип киттеләр. Кыз үзе генә калгач, егет чыкты. Кыз әйтә:

– Бир, егет, күлмәгемне, – ди.

– Бирмим, – ди.

Егет үзенең камзулын кигезде дә кызны бабай йортына җитәкләп алып кайтты. Бабай үзләренә никах укыды. Шуннан кыз бик әйбәт хезмәт итә башлады. Бер заман бу егет ишек төбенә чыкты да моңланып утыра. Ул ата-аналарын, туган илләрен уйлый. Бераз елап та алды. Кыз әйтә иренә:

– Әллә өеңә кайтасың киләме? – ди.

– Кайтасым килә шул. Моннан кайтыр хәл юк, – ди. Болар бик тату торалар үзләре. Хатыны әйтә:

– Кайтасың килсә, мин сине атаңнарга алып кайтам, – ди.

– Ничек кайтабыз, монда таудан төшәр хәл юк, – ди егет.

– Күлмәгемне киим дә, аркама ябыш, күзеңне йом, – ди хатыны.

Егет күлмәкне бирде, хатынының аркасына ябышты, күзен йомды. Алар бер сәгать эчендә аталарының йортына кайтып төштеләр. Егетнең ата-аналары бик куаныштылар. Бик зур итеп туй ясадылар. Болар кайткач, егетнең атасы таш йорт салырга булды. Бабай әйткән иде бит: «Кызның күлмәкләрен кулыңнан ычкындырма», – дип. Егет кызның күлмәкләрен зур сандыкка салып, фундамент астында калдырмакчы була. Йорт сала башлагач, шулай итте дә.

Бу хатын ике-өч ел күлмәкләренең исен дә таба алмый йөрде. Егеттә дә юк, бер җирдә дә күренми. Шулай да кыз бервакыт исни-исни тапты. Фундамент астында калганын белде. Беркөнне кеше күрмәгәндә чыкты да, фундаментны казып, күлмәкләрен алды. Шуннан иренә әйтте:

– Инде, җаным, бәхил бул. Мин күлмәкләрне алдым. Китәм. Син ничек туган илеңне сагынган булсаң, мин дә хәзер шулай сагындым. Ата-анама бер генә бала идем. Бик сагынсаң, якын күрсәң, ничек булса да безнең якка барып чыгарсың, – диде.

Күлмәкләрен кигәч, күгәрчен булып очып китте. Бер ел кайтмый бу. Егет саргайды, кипте, һаман теге кыз исеннән чыкмый. Шуннан егет болай дип уйлый:

– Мин, ди, янәдән теге шәһәргә барып, элекке хуҗама ялланыйм. Ул мине танымас әле, – ди.

Китте чыгып. Тагын теге шәһәргә барып, тыкрык буена утырды. Иске хуҗасы килде, моны танымады, тагын яллап китте. Әүвәлге кебек көн дә яңа кием киендереп, хуҗа егетне бер ай кунак итте. Аннары бер ат җигеп, икенчесен янга тагып, тагын биек тау буена алып китте. Атны суеп, егетне эченә тегеп, моны тагын кошлардан тау башына күтәртте.

Ярар. Кошлар күтәреп менделәр. Егет тә ат эченнән чыкты. Хуҗа аңарга: «Мәрмәр ташы ташла», – дип кычкырды. Егет таш та ташламады, хуҗасына җавап та бирмәде, тизрәк теге бабай янына китте. Сукмак белән бабай янына барып җитте. Күрештеләр, елаштылар, хәл-әхвәл сораштылар. Егет хатынның ничек-ничек китүен сөйләп бирде. Бабай әйтте:

– Улым, тукта. Өчәр-дүртәр йөз яшәгән кошларым, киекләрем бар. Сыбызгы алып чыгып сызгыртыйм да җыйыйм үзләрен. Аны белүчеләр юкмы икән? – диде.

Беләк юанлыгы сөяктән ясалган сыбызгыны муенына киде дә, карт шуны сызгыртып ызба тирәли әйләнде. Аның янына төрле кошлар, төрле киекләр – барысы да җыелды,

Бабай әйтте:

– Сезгә сүзем шул: шундый-шундый дию шәһәрен, – ди, аты белән әйтте, – кайсыгыз белә, әйтегез? – ди.

Арыслан әйтә: «Мин белмим», – ди. Юлбарыс әйтә: «Мин дә белмим», – ди. Шуннан дүрт йөз ел яшәгән дәү кош әйтә:

– Мин ул шәһәрнең кайсы якта икәнен беләм. Әни безне йомырка салып шул якта чыгарды, – ди.

– Алай булса, – ди карт, – менә сиңа әманәт. Шушы егетне анда илт, ул бик тилмергән, – ди.

Теге кош әйтә:

– Анда ут дәрьясы бар. Шул дәрьяны үтәсе бар. Шуны үткәндә түшләрем көяр, бик көч килер. Үтсәм дә синең сүзне тыңлап кына үтәрмен, – ди картка.

Бабай егеткә бирде сәгать: «Кирәге булыр, сакла», – диде. Егет кошның өстенә менеп утырды. Кош егетне һава ярып алып китте. Озак бармадылар, кош әйтте:

– Күрәсеңме, әнә бер кара нәрсә күренә, – диде.

– Күрәм, – диде егет.

– Әни безне шуның башында чыгарды. Ул агачның әйләнәсе алты колач, – диде кош. Аннары шул агачның башына ял итәргә кунды. Ял итте дә тагын күтәрелеп китте. Бу юлы бик югарыга менә инде. Хәзер бит теге ут дәрьясы аркылы үтәргә кирәк.

Кош егеткә әйтә:

– Син, иптәш, йөзтүбән ят, көярсең, пешәрсең. Мин үзем көйсәм дә түзәрмен, ди. Әнә, бер якты күренәме? Шул шәһәр инде ул. Ул бик иләмсез җир. Анда адәми зат юк, анда диюләр генә. Ул шәһәрне, ди, елан чолгаган. Шул елан төш вакытында, нәкъ сәгать уникедә, койрыгын тешләп йоклый. Шул чагында өстеннән чыксаң, аннары котыласың, ди. Шәһәргә кергәч: «Мин – илче», – дип әйтерсең. Шулай әйтсәң, тимәсләр, – ди.

Болар шәһәргә барып җитәләр. Егет сәгать уникене көтеп тора да, сәгать унике булгач, тәвәккәлләп ыргылып чыга. Шуннан аңарга бер дию пәрие очрый:

– Адәми зат, нишләп йөрисең? – ди.

– Мин – – илче, – ди егет. Дию әйтә:

– Син патша янына баргач та илче икәнеңне әйт. Юкса, ашарлар. Бездә тәртип шулай, – ди.

Ул бер алтын сарайга төртеп юл күрсәтте.

Егет алтын сарай янына барып җитсә, теге хатыны моны күрә. Күрәдер дә каршы чыгып моны кочаклап ала. Хатыны сагынып үзе дә кипкән. Ирен алтын сарайга алып керә. Кыз шунда атасы белән әнкәсен дә дәшә. Ул егетне мактый: «Нич сукмады, хурламады», – ди. Бабалары егетне ашаттылар, тәрбия иттеләр, яңадан туй ясадылар. Туйдан соң патша башындагы таҗны егеткә кидертә дә егетне патша итә.

Аннан кайтмак юк инде. Алар әле дә булса гомер итәләр.


{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>3fksoiem59ue5050zz01kltid6n6jda</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зөлкарнәй батыр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2359</id>
    <revision>
      <id>4486</id>
      <parentid>4368</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:06:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4486</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24969" sha1="p4drj8oypn0vjx1xemwzr6s8xaym6a6" xml:space="preserve">'''Зөлкарнәй батыр'''

(татар халык әкияте)


Бердән бер көнне Зөлкарнәй батыр ун көнлек азык әзерли дә, коралланып, дөнья гизәргә, кем көчле, кем батыр икәнлекне белергә чыгып китә. Йөри-йөри бу, ну һич белә алмый, кем көчле, кем батыр икәнлекне. Шулай бара торгач, бер ат үләксәсе күрә бу: «Тукта, барып карыйм әле, ди, эчәгесе бар микән», – ди. Барып караса, ат үлгән, тиресен салдырып алганнар, эчәгесе бар. Бу атның эчен әрчи дә эченә кереп ята бөтен коралы белән, үзенә чыгып йөрерлек тишек калдырып тегеп куя.

Бер заманны җил-давыл чыга. Шул вакытта Өнегәт дигән кош килә дә, тырнакларын батырып, моны һавага алып менеп китә. Бара торгач бер утрауга барып төшә бу. Утрауда торбадан да калын бер агач була. Шул агач башында бу кошның балалары бар икән. Ярый, кош үләксәне шушы утрауда калдыра да балаларының исәнлеген карарга китә. Балалары әниләренең тавышын ишеткәч, шау-гөр килә башлыйлар. Ул да булмый, балаларының исәнлеген белгәч, кош үзе очып та китә.

Бервакытны бүрәнәдән дә калын елан килеп чыга да агачка менә башлый. Зөлкарнәй моны күреп торган була, алмаз кылычын ала да, үләксә эченнән чыгып, еланны тураклап ташлый, аннан үз урынына кереп ята.

Азмы-күпме вакыт үткәч, кош әйләнеп килә дә, туралган елан гәүдәсен күреп, куркуга кала, балаларны ашаган икән дип. Шул арада Зөлкарнәй дә үләксә эченнән чыгып тиз генә кош өстенә менеп атлана. Кош, өстенә адәм утыруны сизеп, очып китә. Оча-оча диңгезнең бер тугаена барып төшә дә селкенә. Селкенгәч, Зөлкарнәй шуып төшеп кала, ә кош очып китә. «Мин кая килеп төштем?» – дип, бик кайгыра бу, китә бу берәр нәрсә очрамас микән дип. Бара торгач, үсеп утырган агачлар күрә. Шул агачларны тамырыннан аударып, бик нык кына иттереп кораб ясарга тотына бу. Корабны ясап бетерә дә утырып китә диңгез белән. Бара торгач, бер ярга килеп чыга бу. Җиргә килеп чыккач, бик шатлана инде, бик күп вакыт үткән була бит. Җиргә төшеп, берәр кеше очрамасмы дип, китә бу эзләп. Бара-бара бер бинага килеп чыга. «Тукта, ди, кем тора икән монда», – дип барса, керергә ишек тапмый. Әлеге кылычы белән кизәнгән ие, бер ишек ачылып китә. Ишек ачылса, эчтән бер кыз карап тора икән.

– Әй, егет, ди, үлем хәлләренә килдең ди. Бу бит дию патшасының җире, ди. Хәзер дию кайта, сине ашар, – ди.

– Мине ашый алмас ул, – ди Зөлкарнәй.

Кыз да егет янына чыга.

– Бик пәһлеван егет кебек күренәсең, ди, нигә килдең соң монда – адәм аяк басмаган урынга? – ди.

– Үзем үлсәм үләрмен, сине алып китәрмен моннан, – ди.

Болар шулай сөйләшеп торганда, ямь-яшел болыт килә башлый.

– Әнә, кайтып килә инде, – ди кыз. – Аның көч кертә торган суы бар, ди. Син шул суны эч тә, ди, сул яктагы су белән урыннарын алмаштырып куй, ди, аннан соң үзең белерсең, ди. Менә без ике ел торабыз, ди, туебыз булганы юк әле, ди. Алар өч туган, өчесендә өч патшаның кызы, ди, безне беркая да җибәрмичә тоталар, – ди.

Ярар, Зөлкарнәй көч кертә торган суны эчеп, көч бетерә торган су белән урыннарын алмаштырып куя да, дию кайтканчы, кереп яшеренә. Дию, кайтып керүгә: «Фу, адәм исе килә», – ди.

– Нинди адәм исе булсын, – ди кыз, – үзең адәм ашап йөрисең дә, теш араңа кергәндер, үзеңнән киләдер, – ди.

– Юкны сөйләп торма, ди, күрсәт, – ди, бәйләнә инде.

– Ярый күрсәтәм, ди, минем энем Зөлкарнәй килгән, – ди.

– Ул бит минем кайниш, кунак итәбез, – ди.

Егетне күргәч, диюнең исе китә гәүдәсенең зурлыгына. Зөлкарнәйне өч көн кунак итәләр. Аннан соң дию әйтә:

– Әйдә, синең белән көчләрне, сынашып, көрәшеп карыйк әле, – ди.

– Синең теләгең булса, көрәшик җизнәкәй, – ди. Зөлкарнайгә тотынып карый, дию алдыра алмый. «Туктап тор әле, каениш, ди, минем көч кертә торган даруым бар, сиңа да бирермен, эчеп алыйм әле шуны», – ди.

Теге көч бетерә торган суны эчә, белмичә. Ә Зөлкарнәй сул яктагыны эчә, белә бит инде, үзе алмаштырып куйды урыннарын.

Тотыналар болар көрәшергә. Әйләнәләр-тулганалар, дию һич алдыра алмый. Зөлкарнәй алмаз кылычы белән тегенең башын кисеп тураклап ташлый, юк итә.

– Ну, – ди кыз, – егетнең арысланы икәнсең, ди. Минем белән монда тагын ике кыз бар. Аларның диюләре тагын да гайрәтлерәк, ди. Бусы иң олысы. Алар өчесе өч патша кызын алган, ди. Безнең өчебезне дә алып китә алсаң, бик яхшы булыр ие, – ди.

– Ярар, тырышырмын, ди, сез миңа булышсагыз, мин алып китәрмен, ди. Ул уртанчы дию кай төштә тора соң? – ди Зөлкарнәй.

– Уңга таба юл белән киткәч, ерак түгел, бер бина булыр, ди. Ул бинаның ишеге дә тишеге, дә булмас, ди. Тирәли карап йөри торгач, бер төштән тын чыкканны күрерсең. Менә шул җиргә төртсәң, ишек ачылып китәр, – ди.

Ярар, китә бу. Барып җитте. Бинаны карап йөри, бер җирдә ишек тә, тишек тә юк, үзе галәмәт биек. Озак кына карап торса, бер җирдән чак кына сулыш-тын чыгып тора. Шул җиргә төрткән ие, патша кызы ишеккә сөялгән дә тынын чыгарып тора икән, ишек ачылып та китә, патша кызы атылып чыгып та китә. Кыз дию кайткан дип курыккан икән. Ни булганны сөйләшәләр дә болар, кыз әйтә: «Дию кайтканчы, мин сиңа көч кертә торган дару эчерим, ди. Шул суны эч тә, ди, кисмәкләрнең урыннарын алмаштырып куй, ди. Дию, кайткач, белмичә, көч бетерә торган суны эчәр», – ди.

Ярар, суның урыннарын алмаштырып куюга, күкле-яшелле болыт чыга. «Әнә кайтып килә инде, ди, кайтыр вакыт җитте. Ул бер китүдә тәүлекләп йөри», – ди кыз. Дию кайтып җитәр алдыннан, кыз Зөлкарнәйне яшерә. Дию килеп керә. Ул баш дисәң – дөньяга сыймаган зур баш, гәүдә дисәң – дөньяга сыймаган зур гәүдә моның. Килеп керүгә:

– Фу, адәм исе килә, берәү килгән икән, ди. Бу кеше ялгыш килгәнме, әллә сине эзләп килгәнме? – ди.

– Кем безне эзләп килсен, без төрмәдә яткан шикелле ятабыз инде, – ди кыз.

– Күрсәт килгән кешене! – ди.

Дию авызын ачкан ие, ярты адәм гәүдәсе серәеп тора икән.

– Менә нәрсә исе килә ул, – дип, дию авызыннан адәм гәүдәсен тартып ала кыз. – Йот кире, ди, аннан исе килмәс, – ди.

Дию ярты гәүдәне йотып җибәрә. Йоткач, яңадан эзләргә тотына бу: Зөлкарнәйне табып, яшеренгән җиреннән өстерәп чыга.

– Ул минем энем, мине эзләп килгән, – ди кыз.

– Ә, бу Зөлкарнәй батыр икән, ди. Мин аны эзләп-эзләп таба алмаган ием, ди, үзе мине эзләп килгән икән, ди. Мин аны хәзер үк һәлак итәм, – ди.

Зөлкарнәй алмаз кылычын хәзерләп тора икән тегенең башын чабарга. Сикереп тора да:

– Мин синең шикелле йөз дию булса да курыкмыйм, ди, курыксам, килмәс тә ием, – ди. Шунда ук кылычы белән диюнең башын чабып төшерә, гәүдәсен тапап бетерә.

Кыз әйтә:

– Минем туганымның кызы кала бит монда, ди. Йөз диюдән дә курыкмагач, син аны да коткар инде, – ди.

– Ярар, – ди егет.

– Ул бина стенасының бер җирендә бер тишеге бар. Шуңа туры килсәң, бина ишеге ачылыр, ди. Аннан соң, абзыкаем килгән икән, дип, ул үзе йөгереп чыгар, – ди кыз.

Ярар, Зөлкарнәй чыгып китә. Сул юл белән бераз баргач, әлеге бинага барып җитә. Бина тирәли әйләнеп йөри, кулына кылычын тотып.

Бинаның бер җиренә кылычы белән төрткән ие, ишек ачылып та китә, кыз атылып та чыга: «Ай, абзыкаем килгән икән», – дип. «Мин сиңа хәзер көч кертә торган су бирәм, дию кайтканчы эч шуны, алайса кайтыр вакыты җитә аның», – ди.

Зөлкарнәй кыз күрсәткән суны эчә дә, тиз генә урыннарын да алыштырып куя көч кертә торган су белән көч бетерә торган суларның. Менә бер заманны кара болыт чыгып, давыл күтәрелә, һич әйтерлек түгел. Кыз Зөлкарнәйне бер җиргә яшереп куя. Дию кайтып керә «пуф-пуф!» итеп. Килеп керүгә: «Фу, адәм исе бар, ди. Ничек курыкмыйча килгән ул адәм минем йортыма?» – ди.

– Минем туган абзыем килгән, – ди кыз.

– Кая ул, чыксын! – ди дию.

– Алай-болай итеп ташламаска сүз бирсәң, чыгарырмын, – ди.

– Юк, тимәм, – ди.

– Гаурәтемнең суын эчсәң ышанам, болай гына ышанмыйм, – ди.

Эчә бит дию теге суны. Шуннан соң кыз абзыен чыгарып күрсәтә, кибән хәтле кеше була бу. Дию Зөлкарнәйгә бер китереп сукты, селкенмәде дә. Икенче кабат китереп сукты, бусында да селкенмәде. Шуннан соң Зөлкарнәй әйтә: «Син ике кабат суктың, ди, миңа бернәрсә дә булмады, ди. Син минем йөрәгемне кабартма, ди, синең шикеллеләрнең меңен кисәм мин», – дип, өченче кабат сугарга бирмичә, алмаз кылычы белән берне суккан ие, тетеп салды. Тагын бер суккан ие, алмаз кылычы җиргә кереп китте. Шулай итеп, Зөлкарнәй диюне һәлак итеп бетерде.

Хәзер кайтканда Зөлкарнәй өч кызны да җыеп алып кайта. Кыз сорый:

– Йә, Зөлкарнәй, безне коткардың, нәрсә белән кайтабыз соң, ди, утырып кайтырга савытың бармы? – ди.

– Нинди савыт, ди, кәрәп ясадым, шуңарга утырып кайтырбыз, – ди.

– Сыярбызмы соң? – ди.

– Сыярбыз, – ди.

– Ашарга бармы? – ди кыз.

Ике кыз әйтәләр:

– Безнең ашарга җитәрлек, – ди.

Олы кыз әйтә:

– Мин юлны беләм, ди, үзем, юллап, алып кайтырмын, – ди.

– Ә мин кәрәп белән алып китәрмен, – ди Зөлкарнәй.

Утырып китәләр болар дүртәү. Кәрәп зур, җимерелерлек, батарлык түгел. Кайталар болар зур су белән. Кайта торгач, су тарайды. Тарая торгач, бер елгага әйләнде. Хәзер елга белән китәләр болар. Елгага чыккач, теге кәрәп ярамый бит инде, Зөлкарнәй икенче кәрәп ясый да кызларга әйтә: «Мин әзрәк йоклап алыйм әле, ди. Мин бер ятуда җиде көн йоклыйм, ди. Андый-мондый хәлләр булса, берәр куркынычлык килсә, мине ничек кенә булса да уятырга тырышыгыз», – ди. Олы кыз әйтә: «Дөнья хәлен белеп булмый, ди, исемле йөзекләребезне Зөлкарнәйгә бирик», – ди. Шуннан соң кызлар өчесе дә йөзекләрен салып бирәләр. Зөлкарнәй йөзекләрне ак чүпрәккә төрә дә кесәсенә салып куя.

Ярар, яр буена чыгып кәрәпне бер агачка бәйли дә, булган тәгамне ашап, ял итеп алмакчы була. Олы кыз әйтә: «Дөнья хәлен белеп булмый, итәгемә ятып йоклап ал, ди. Батыр кешене тиз генә уятып булмый, бу дию иле бит, ди, андый-мондый хәлләр булмасын», – ди.

Зөлкарнәй әйтә: «Өч диюнең башына җиттем, бер диюне бетерергә генә хәлем җитәр инде», – ди. Зөлкарнәй шулай ди дә ятып йоклый. Күп заманнардан соң җил-давыл чыга башлый, яр буенда бәйләп куйган кәрәп кая барырга да белми. Ул да булмый, ике башлы дию килеп чыга.

– Ә, Зөлкарнәй батыр монда икән, шул икән кызларны җыештырып алып китүче, – дип гайрәтләнә теге.

Диюне күргәч, олы кыз куркуыннан еларга тотына. Кызның күз яше Зөлкарнәй битенә тамуга, егет уяна да: «Ни булды?» – дип сикереп тора. Дию әйтә: «Син минем өч туганымны үтердең, хәзер мин сине һәлак итәм», – ди. Зөлкарнәй алмаз кылычын ала, икенче кулына бер озын тимер тотып бара диюгә каршы. Инде йотам дигәндә генә, тимерне диюнең авызына тыга. Тегенең авызына тимер кереп тә китә. Диюнең маңгаенда чиләк төбе хәтле бер күзе бар икән. Тимерне авызына тыгуга, күзе акаеп чыга. Зөлкарнәй алмаз кылычы белән диюнең башын чабып бетерә. «Ну хәзер, ди, Зөлкарнәй, кайтабыз, ди, тик елганың уң ягында тугыз бармак – юлбасар тора ди, шулардай да котылсак, инде котылабыз, ди. Алар көймә белән, ди, без кәрәп белән, ди. Курыкмагыз, бирешмәбез, – ди.

Болар китәләр, әй баралар, әй баралар. Бер заманны төтен чыга алда. Олы кыз әйтә: «Әнә, тугыз бармак төтене чыга инде, ди. Без аларга җитмичә туктарбыз, ди, бераз ял итеп, тамакны ялгап алырбыз», – ди. Ну, ярый, бер ун-унбиш таяк тегеләргә җитмичә туктыйлар болар, төшәләр кәрәптән. Озак та тормый, ике юлбасар килеп чыгалар да, бусы миңа, бусы миңа, дип, кызларны бүлешә дә башлыйлар. Зөлкарнәй сикереп тора да: «Минем тирәдә сак булыгыз. Мин сезнең кебекләрне күп күргән, кызларга тимәгез!» – ди дә шул минутта ук ике юлбасарны һәлак итә. Яр буена барып, көймәне дә этеп суга кертеп җибәрделәр. Көймә юлбасарларның тора торган урыннарына кайтып җитә, күрәләр, көймә буш, иптәшләре юк. Болар сизәләр Зөлкарнәй килгәнне. Юлбасарларның башлыгы команда бирә Зөлкарнәйне һәлак итәргә. Ну, Зөлкарнәй алай итә, болай итә – кызларны да бирмәде, кәрәпне дә ватарга бирмәде. Шулай итеп, бу кызларны коткарып алып кайта. Юл күрсәтеп өйләренә озатып куя.

Өйгә кайтканда, патшаның офицеры тотып ала боларны да: «Бу алып кайтты!» – дип әйт, дип, кызларны куркытып, үз ягына каратып куя.

Зөлкарнәй кәрәптә икенче шәһәргә барып җитә дә, кәрәбен яр буенда туктатып, шәһәргә чыгып бер карчыкка барып керә. Бәләкәй генә йорт була бу.

– Сезнең шәһәрдә нинди хәлләр бар, әби? – ди.

– Менә бер офицер өч кызны диюдән коткарып алып кайтты, ди, шулкадәр сөенеч, ди, ашамак-эчмәк, төрле-төрле нигъмәт, тигәнгә тия, тимәгәнгә тими. Яхшырак кешеләргә тия, безнең ишеләргә бернәрсә юк, – ди.

Зөлкарнәй әйтә фатир хуҗасына:

– Мин йоклармын, ди, фәлән кадәрле, ди, син патшага барып әйт, ди, шундый-шундый һиммәтле пәһлеван килгән дип, ди, ул җиде көн йоклый, сигезенче көнне генә тора. Шуннан алда килмәсеннәр дә, йөрмәсеннәр дә дип әйтте диген, – ди.

Ярар, Зөлкарнәй ятып йоклый. Карчык чыгып китә мәйдан, уен-көлке карарга. Патшага кереп әйтә: «Менә шундый-шундый хәл, ди, миндә бер пәһлеван егет бар, ди, ул җиде көн йоклый, сигезенче көнне генә тора», – ди.

– Ярар, ди, йокласын, ди. Әле уен-көлке җиде-сигез көнгә бара ул, тиз генә бетмәс, – ди.

Ярый, җиде көн булгач, сигезенче көнне Зөлкарнәй тора. Карчыктан сорый:

– Мәйдан бармы? – ди.

– Бүген азаккы көне, – ди карчык.

– Бар, барып әйт, ди, мине алырга тимер арба җигеп килсеннәр, ди. Әгәр дә алырга кил мәсәл әр, мин бунт чыгарам, ди, тәки үземнекен итәрмен, – ди.

Карчык, бер җиңен киеп, икенче җиңен кими, чыгып китә сөенче алырга. Карчык патша түрәсенә барып әйтә. Патша түрәсе патшага барып әйтә. Патша: «Ярар, барып алыгыз, ди, нинди һөнәрләре бар икән, күрсәтсен», – ди. Моны тройкага тимер арба җигеп барып алалар.

Зөлкарнәйне мәйдан уртасына китереп утырталар. Нәкъ шул вакытта патшаның олы кызы килеп чыга сарайдан. Кыз, Зөлкарнәйне күрүгә: «Менә безне коткарып, кәрәпкә утыртып алып киткән кеше, ди. Офицер мине куркытып кына әйттерде», – ди. Шуннан соң Зөлкарнәйдән сорыйлар: «Ничек итеп кызларны коткарып алып кайттың?» – дип. Зөлкарнәй барысын да бәйнә-бәйнә сөйләп бирә.

– Коралларың кая соң? – диләр.

– Коралларым фатирда, – ди.

Моны ура кычкырып кияү итеп күтәрмәкче итәләр. Аннан патша әйтә:

– Патшага керерлегең бармы? – ди.

– Юк, ди, мин гади кеше, ди, мин көчем белән генә, батырлыгым белән генә йөри торган кеше, бүтән һөнәрем юк, – ди.

Әйбәтләп торып, патша моны үз кулына ала, өйләндерә, йорт салып бирә. Мәйдан ары, мин бире. Зөлкарнәй патша янында батыр булып урнашып калды, бөтен илгә дан булып.


{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>p4drj8oypn0vjx1xemwzr6s8xaym6a6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дутан батыр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2360</id>
    <revision>
      <id>4487</id>
      <parentid>4369</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:07:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4487</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46231" sha1="n1hf9zbj2yupn8e5bba7296671pp8ht" xml:space="preserve">'''Дутан батыр'''

(татар халык әкияте)


Элек заманда бер батыр булган. Үзе бик фәкыйрь икән, ди. Тирә-якта һич ил булмаган. Берәрсе яу чабарга килсә, моңар килеп: «Безнең малларыбызны таларга килделәр, әйдәсәнә!» – дип чакыралар икән.

Бу һәрвакыт өстен чыга, моның шикелле батыр булмый, моңар җиткән кеше юк икән.

Шулай итә-итә, һәр авылдан моңар, яратып, кызларын бирәләр. Моның тугыз хатыны була. Тугыз хатынына тугыз землянка хәзерли, һәркайсы аерым тора. Кызларның аталары үзләренә тиешле малларын да биреп җибәрә, батырның мал да бик үрчи хәзер. Тугыз хатыннан кырык ул, кырык кыз туа. Сиксән баласы була моның. Ә яшь хатыныннан бер генә бала туа, аның исеме Дутан була.

Бер көнне сиксән бала җыелып киңәшләшәләр: «Безгә бо-лай ятып ярамый, без бер-беребезгә ярамыйбыз, сезгә булса -кирәк хатын, безгә булса - – кирәк тормышка чыгу», – диләр кызлар.

Болар елкысын көткән бер карт бар икән. Болар сиксәне сиксән атка атланып китәләр теге көтүче бабай янына. Бабайга әйтәләр:

– Белгән җирең булса, безгә әйт, якын-тирәдә ил дигән нәрсә бармы, без шулай киңәшкә килгән идек, – диләр.

Бабай әйтә:

– Моннан ун көнлек җирдә, төшлекнең уң ягында, бай тирәкле калын урман бар, шунда барыгыз, ди. Атларыгызга дагалар салдырыгыз, коралсыз чыкмагыз, – ди. Дутанга аерып әйтә: – Балам, ди, чын сүземне сиңа әйтәмен, күк айгырның өереннән бер тай туган иде, син шуны тотып мен, башка ярамас сиңа, ди. Ул хасиятле ат булыр. Бу җыелып чыгуыгызның бөтен җәфасы, мәшәкате сиңа гына төшәр, – ди.

Ул вакытта Дутан бик яшь була әле. Шулай да бик батыр булмакчы инде бу. Болар, һәркайсы өйләренә кайтып, атларына дагалар салдырып, үзләренә кораллар әзерләп, ата-аналарын-нан рөхсәт сорап, ил эзләргә сәфәр чыгып китәләр.

Барып-барып, теге калын урманны күрәләр. «Бу урманда ни бар икән?» – дип, тизрәк чабып урманга керәләр. Урманда

һәртөрле җимешләр бар икән. Атларыннан төшеп, шул җимешләр белән тамак туйдыралар. Болар, ашап-эчеп, һәркайсы үзенең аты янында ятып йоклый.

Бу урманда бер Җалмавыз карчык бар икән. Бу Җалмавыз карчык адәм исен сизгәннән соң килеп чыга да, авызын зур ачып, боларны йота. Дутан янына да бара. Йотыйм дип авызын ачканда, Дутанның тае тыпырчына башлый, кешни, пошкыра. Атының тыпырчынганын сизеп, Дутан уянып китә. Торып караса як-ягына: туганнары юк, атлары гына калган. Дутан каршында күрә маңгаенда табак шикелле зур күзле бер карчыкны. Дутан мылтыгын алып атыйм дигәндә, Җалмавыз карчык әйтә:

– Балам, сабыр ит, атмый тор, ди. Туганнарың миндә, алар бар да исәннәр. Мин сине бер йомышка кушамын, әгәр шул йомышны үтәсәң, туганнарыңны коткарам, ди. Син анда җиде айсыз барып җитә алмассың, ди. Мохит диңгезенең уртасында бер патша бар, шуның бер кызы бар. Ул кызның исеме Көнекәй. Аның сылулыгын әйтеп бетерерлек кенә түгел. Шуны алып кайтып бирсәң, котылырсың. Алып кайтып бирмәсәң, туганнарың миндә кала, – ди.

Дутан аның сүзен тыңлап торды да бармакчы булды.

– Мин анда ялгыз баралмам бит, минем туганнарымны исән көе бир миңа, ди. Миңа юлдаш булырлар, – ди.

– Кызны алып кайтам дип сүз бирәсеңме?

– Бирәм.

– Мә, алайса.

Туганнарын һәркайсын косып ташлады бу карчык. Бар да исән-сау.

– Йә, абыйлар, – ди Дутан әйтә, – бу карчык миңа бер йомыш куша, кайсыгыз миңа юлдаш буласыз? – ди.

Туганнары:

– Без бара алмыйбыз анда, – дип кырт кистеләр. Дутан үзе генә бармакчы булды. Дутан юл җаен сорый

инде хәзер. Юлның кай җирдән барасын өйрәтә Җалмавыз. Аннан соң, кирәк булыр дип, ат башы хәтле ике алтын бирде.

Шулай итеп, чыгып китте Дутан. Аның юлдашы шул искән каты җилләр генә инде хәзер. Тай бик шәп бара моның: көннән-көн атының йөрешенә хәйран калып бара. «Атым беренче булачак икән», – дип уйлый.

Бер ай тулды дигәндә, зур бер үзәнсу урынга килеп җитә. Шул үзәнсу җирдә су буйлап барса, йөзтүбән яткан бер кешегә туры килә. Килеп җитеп, тегеңәр иелебрәк сәлам бирде. Теге бабай булган кеше икән,баш калкытып сәламен ала.

– Бабай, – ди, Дутан батыр әйтә, – бу җирдә ялгызың нишләп ятасың? – ди.

– Безнең авылның урыны шушы иде, – ди, карт әйтә, – бер көнне яу килеп илемне чапкан, ди. Мин ауда идем, кайтып килсәм: илем юк. Авылымның урынын ташлап китәсем килмәде, ди. Аннары минем ятуымның бер хикмәте шул, ди, җир астында бер хан, кызын биреп, туй итеп ята, шуны тыңлап ята идем әле мин, ди. Үзең монда нишләп йөрисең соң? – ди.

Дутан батыр әйтә:

– Миңа Җалмавыз карчык бер йомыш кушты, патша кызын алып кайтырга барам мин, – ди.

– Алай булгач, ди, монда ялгыз ятканчы, мин дә сиңа юлдаш булам, – ди.

Болар, берсе атлы, берсе җәяү, сөйләшеп баралар. Дутанның күңеле хушланып китте хәзер.

Китеп-китеп тагы бер ай тулган вакытта, бер кешегә юлыгалар. Бу кешенең кулында мылтыгы бар, үзе югарыга карап утыра. Барып сәлам бирәләр.

– Син нинди кешесең, ялгыз җирдә утырасың? – диләр. Бу кеше әйтә:

– Минем авылымны яу чабып китте, менә шулай ялгыз калдым инде, ди. Кичә төш вакытында бер үрдәк аткан идем, ди, мылтыгымның ядрәсе бу үрдәкне югары ук алып менеп китте, ди. Бүген шуны көтеп утырам әле, кайчан төшәр дип әйтеп, ди. Ни сәбәптән монда килеп чыктыгыз? – дип, ул да сораша инде.

Шулай сөйләшеп утырган заманда, үрдәк килеп төшә. Үрдәкнең йонын йолкып, чистартып пешереп ашыйлар. Үрдәк атучы әйтә:

– Монда ялгыз ятканчы, мин дә сезнең белән барамын, кызыклар күреп кайтырмын, – ди.

Болар, икәү җәя үле, бер атлы булып, тагын кузгалып китәләр. Китеп-китеп бер ай тулганда, бер түбәдә җәяүле бүре куучы кешегә очрыйлар. Ике аягына казан чаклы ике таш бәйләгән. Шул таш бәйләгән көе, теге бүрене тотып ала бит. «Бу нинди кеше бу?» – дип, моңа хәйран калалар. Бу кешенең янына баралар. Карасалар, егерме яшьләрендә бер матур егет икән бу.

– Син нинди кеше, диләр, аягыңда ташың бар көенчә, шулай йөгереп киек тота аласың икән, – диләр.

– Миннән сорасагыз, – ди, теге егет әйтә, – минем атым Җилаяк, ди. Таш бәйләп йөгермәсәм, кая киткәнемне һич белмим, югалып китәмен мин, ди. Бу җирдә мин очкан коштан башканы уздырмыйм, – ди.

Дутан да үзенең хәлен сөйләп бирде. Юлдан үзенә ике иптәш табылганын да әйтте.

– Алай булгач, – ди, Җилаяк әйтә, – мин дә сезнең белән барып, ил күреп, кызыклар күреп килермен, – ди.

Бу да иярде. Өч җәяүле, бер атлы булып, баралар инде болар. Китеп-китеп, тагын бер ай булды дигәндә, тау араларына барып керәләр. Күрәләр бер кеше: аның баш түбәсендә һәртөрле кошлар очып йөри. Кошларның барлыгын үзенә караткан бер дивана шикелле була бу кеше. Аңар да борылып сәлам бирәләр.

– Син тау арасында ялгызың нишләп йөрисең? – диләр. Ул да авылын яу чабып киткәнлеген, шул тау арасын ташлап китәргә кыймый йөргәнлеген әйтә.

– Үзем ялгызмын, сөйләшергә кешем юк, бер нәрсә белән күңел ачмыйча булмый бит, ди. Кошларны үземә каратып, шулар белән күңел күтәреп йөримен шулай, – ди.

Болар да әйтеп бирделәр баштанаяк хәлләрен.

– Ялгыз җирдә торганчы, мин дә сезнең белән барыйм, – дип, ул да иярә.

Тагы китәләр болар, дүрт җәяүле, бер атлы.

Китеп-китеп тагын бер ай тулганда, бер тау буйлап баралар. Бер як – – урман. Имәнлек. Урманнан чал сакаллы бер кеше килеп чыга. Ул Дию-чал икән. Бер озын имәнне бөтен буе белән бер җилкәсенә күтәргән, икенче кулына зур бер тегермән ташын алган. Моңар да сәлам бирәләр.

– Бабай, нишләп йөрисең болай? – диләр.

– Моннан түбән бер су бар, шул су буенда минем өем бар, тегермәнче мин, ди. Ташу вакытында шәп ташу килеп, тегермәннең ташын ваттырды, орчыгын сындырды, ди. Ун көннән бирле бер тауда тегермән ташы ясадым, ди. Ике килеп йөргәнче дип әйтеп, кайтышлый урманга кердем дә орчыкка дип имән алып кайтып киләм, ди. Балалар бар барын да, яшьрәкләр әле, ди. Әйдәгез минем белән өйгә, ашыйк-эчик, – ди.

Барсалар, бер ун-унбиш өйле генә авыл икән. Диюләр авылы.

– Мин үз хәлемне әйттем, – ди, карт әйтә, – сез үзегез ничек килеп чыктыгыз монда? – ди.

Дутан да үзенең хәлен сөйләп бирә.

– Алай булгач, – ди, карт әйтә, – мин дә сезнең белән барып, кызыклар күреп кайтыйм әле, – ди.

Эшне балаларына тапшыра да ул да китә болар белән.

Болар биш җәяүле, бер атлы булып тагы чыгып киттеләр.

Инде тагы бер ай тулганда, юл буенда бер карача гына өйгә туры киләләр. Хәзер теге шәһәр дә ерак түгел инде. Бер фәкыйрь генә агалы-сеңелле кешеләр икән болар. Өсләрендә күлмәкләре дә юк. Чәй кайнатып, бергә ашыйлар-эчәләр, монда кунарга туры килә боларга. Теге сорый инде:

– Сез нинди кешеләрсез, ди, кая барасыз болай? – ди.

Дутан әйтә:

– Шушы шәһәр патшасының ялгыз кызы бар икән, ди, шуны алмакка барамын, – ди.

– Ул сәфәрдән, – ди, теге кеше әйтә, – кире кайт син, ул шәһәрне хәзер ун меңле яу камап алды, – ди.

– Мин, – ди, Дутан әйтә, – җиде айлык юл килеп, яудан куркып кире кайта алмыймын, – ди.

Патша кызы шул көндә төш күрә. Болар монда йоклап ятканда, патша кызы Көнекәй шушы Дутанның шәһәргә килеп кергәнен, диюләр, пәриләрнең аңардан куркып качканын күрә. Шулай итеп, куркынып уянып китә, янып-пешеп. Һич дөньяга чыкмыйча, бер шәп бакчада ята икән ул кыз иптәш кызлары белән. Көнекәй иртә торып, үзенең бертуган агасына килә. Агасы сорый:

– Нигә килдең, сеңлем? – ди. – Син дөньяга чыгып йөрми торган идең, – ди.

– Төшемдә алты кеше күрдем, берсе атлы, бишесе җәяүле, ди, шул кешенең атын күреп, исләрем китте, ди, әле дә булса кешнәгәне колакларымнан китми, ди. Алтавысы ун мең гаскәргә торырлык кешеләр. Мине алмага килә ул, – ди.

Агасы әйтә:

– Сабыр ит, сеңлем, күргән төшкә мактанып йөрмик әле, ди. Менә дошман явы бар бит әле. Көчен сынарбыз ул егетнең, эшкә кушып карарбыз, – ди.

Кыз, абыйсының сүзенә сөенеп, торган җиренә кайтып китә.

Шул көннәрдә ун мең дошман гаскәре бу шәһәрне камап алдылар. Инде ватабыз-җимерәбез дип, сугыш кормакчы булалар. Шунда бөтен шәһәр халкы курыкканнан соң, патша кызына хәбәр җибәрә:

– Кызым, ди, яхшы атлар җигеп, бер чыгып күрен инде, иптәш кызларың белән, – ди.

Патша кызы яхшы атлар җиктереп, үз янына бер-ике иптәш кызын утыртып, урамга чыга. Кызның матурлыгы болыт астыннан чыккан кояш шикелле. Килеп чыкты, тегеләргә күренде. Килгән яу патшасының Көпекәйгә күзе төшеп гашыйк булды. Шуннан соң кызның атасына әйтә:

– Малыңа тимим, шәһәреңне ватмыйм, гаскәреңне кырмыйм, миңа кызыңны гына бир, – ди инде.

Патша, халыкны коткару өчен, бердәнбер кызын бирмәкче була.

– Кырык көннән соң килеп алырсың, кырык көн вәгъдә сиңа, – ди.

Сугышны ачмыйча, кырык көн вәгъдә белән кайтып китә теге патша.

Дутан батыр, иртән торып, иптәшләре белән шәһәргә керә. Кызның агасы каршы чыгып ала боларны. Өенә алып барып, кунак итә. Шунда сеңлесенә дә хәбәр сала: «Төшеңдә күргән кешеләрең килеп җитте, күзең белән килеп күр», – ди. Кыз, әлегедәй, үзенең иптәш кызлары белән, атлар җигеп килә монда. Кыз Дутанны күрә. Дутанга күңеле төшә. Кыз, аны-моны сөйләми, өенә кайтып китә. Хәзер ул Дутанны тели инде. Фәкыйрьләрне җыеп, алтын-көмеш бирә. Әйтә Көнекәй шунда: «Яу патша миннән өмет өзсен», – ди.

Боларның килгәне патшаның үзенә дә ишетелә инде. Дутан батырны патша үзе янына чакырта. Бер яхшы өйгә кертә, сый-хөрмәт хәзерли.

– Барыгыз бертуганмы сез, нинди кешеләр сез, кай илләрдән килдегез? – дип сораша болардан.

Дутан шунда әйтә патшага:

– Саригу дип әйткән җир – безнең җиребез, ди; атам -патша, – дип җибәргән була инде. – Атам, ди, төшендә синең кызыңны күреп, гашыйк булган. Кызың шунда адресын язып биргән, ди. Менә шул, әти кушуы буенча, мин Көнекәйне алырга килдем. Көчсез бирергә ризамы, көч беләнме? – ди.

Патша шунда әйтә Дутан батырга:

– Бик яхшы, кайната итим дип килгән икәнсең, ди. Минем шәһәремне вәйран итеп, малларымны алып китмәкче иде дошманнар, ди. «Шушы кызыңны бирсәң, коткарырмын», – дип әйттеләр алар, ди. Мин, бөтен халык өчен, бер кызымны корбан иттем инде, ди. «Кырык көннән соң килеп алырсың», – дип әйттем, ди. Менә, балам, сиңа сүзем шул. Яу патшасы моннан тугыз көнлек юлда, – ди.

Дутан бармакчы булды. Дутанга җитәккә бу патша үзенең Тел-Коңгыз исемле атын бирде. Дутан батыр, иптәшләрен шушында калдырып, берүзе юлга чыгып китте. Ул көннәрдә Дутан унике яшендә була инде.

Дутан батыр юл белән бара, бервакыт үз атына менә, икенче вакыт Тел-Коңгызга менә. Шулай итеп, бара-бара, яу патшасы шәһәренә барып җитте бу. Шәһәрнең каравылчылары күрде моны. Бер утызлап каравылчы бар икән.

– Патшаның баш шәһәре шушымы? – ди Дутан. Тегеләр сорашалар:

– Анда ни йомышың бар синең, син нинди кеше? – диләр.

Дутан әйтә:

Мин үзем яшь баламын,

Уттай дөрләп янамын,

Чыгарыгыз монда патшагызны,

Башын кисеп аламын, –

дип, бер шигырь дә кыстырып куя инде шунда. Бу сүзгә ачулары килеп, моны камап алдылар. Дутан батыр утызлап каравылның бер читеннән керде, ач бүре шикелле ашап, икенче читеннән килеп тә чыкты. Калганнары патшага барып әйттеләр:

– Килде безгә бер бала: «Чыксын монда патшагыз, башын кисеп аламын», – дип әйтә.

Патшаның бик ачуы килде. Тагы ике йөзләп гаскәрен чыгарды: «Камап алыгыз, тереләй тотып китерегез!» – диде.

Ике йөз гаскәр чыгып, төрлесе төрле яктан камап алды. Кайсы ук ата, кайсы элмәк ыргыта. Дутан батыр эләкми. Күз ачып йомганчы каннарын судай агызды. Кайтып әйтәләр: «Безнең аңа чыдар хәлебез юк, тере кеше бик аз калды, үзеңне чакыра», – диләр.

Патшаның бик ачуы килеп, каһәрләнеп үзе чыга. Угын-җәясен алып, яхшы атка атланып килеп чыкты. Патша кычкыра:

– Син нинди кеше, әҗәлеңне сагынып килдеңмени? – ди.

– Һөнәрең булса, күрсәт, – ди, Дутан батыр әйтә, – мин курка торган җан түгел, – ди.

Патша, ук-җәяне төзәп, бер ук атты балага. Дутан батыр тегенең угын, камчы белән сирпел, җиргә бәреп төшерде.

– Син аттың, инде хәзер мин атканны карап тор, – диде Дутан.

Дутанның угы, патшаның күкрәгендәге көпесеннән үтеп, аркасына тишеп чыкты. Патша атыннан егылып төште. Дутан батыр патшаның башын кисеп, кәрҗингә салып, кайтырга әйләнде.

Тугыз көнлек юлны дүрт көндә кайтып җитә бу. Көнекәй, кайтыр вакыты җитте инде дип, көтеп тора; бер Муракорган дигән түбә бар икән, шуннан кайчан күренер дип. Бервакытны тузан туздырып, җитәккә алган аты белән, Дутан килеп чыга. Кыз шатлыгыннан нишләргә белми. Шәһәргә кайтып кергәнче, керфеген какмый, күзен йоммый, текәлеп карап торды. Дутан батыр кайтып керде патшаның йортына. Иптәшләре килеп җитте. Сөенешеп күрештеләр. Дутан әйтә:

– Менә, падишаһ-солтаным, күңелең хуш булсын, дошманыңның башын алып кайттым, ди. Вәгъдәңне бозмадыңмы? – ди. Мин синең хакыңны үтәдем, инде хәзер син минем хакым-ны үтә, – ди.

Патша әйтә:

– Кызым синеке, ди. Кызымның мәһәре шул булсын, базардан бик яхшы йөз байтал алып килеп бир, – ди.

Дутан батырның алтыны бар иде; бер кисәк алтын биреп, иптәшләрен җибәрә: «Бар, ди, яхшы байталлар алып килеп бирегез шуңа», – ди. Алып кайтып бирәләр. Инде хәзер патша туйга әзерләнә. Аның бер бозык вәзире бар икән, ул вәзир: «Патша кызын миңа бирер әле, миннән башка кемгә бирсен», – дип йөри икән. Шул бозык вәзир әйтә патшага:

– Бу ялгыз йөргән юлаучыга йөз байталга кыз сатып, ди, даныңны бөтен дөньяга фаш итәсеңме? – ди. Мин сорашып белдем, аның атасы патша булмаган, ди. Фәкыйрьнең бер фәкыйре икән. Ничек тә булса алдарга кирәк, нитәргә кирәк, бирмәскә кирәк, – ди.

Дутан батыр бер иптәшен җибәрә: «Патшага әйт, безне кичектермәсен, минем ачуымны китермәсен», – ди.

Патша җавап бирә: «Моны патша туе дип әйтәләр, ашыкмасын, сабыр итсен, ди. Туй булгач күп халык җыелырга кирәк, мәйдан җыярга, атлар ярышырга, көрәшчеләр көрәшергә кирәк», – ди.

Шуннан мәйдан җыела. Көрәшчеләр килә. Ат җибәрәләр өч көнлек җиргә. Патша үзе өч йөз баш ат җибәрә. Дутан да китә. Бер түбәдән иң элек Дутан килеп чыга. Мәйданга килеп атыннан төшә. Бик күп вакыт үткәч, патша атлары да килә башлый. Шунда Дутан батыр әйтә патшага:

– Пиең калды инде хәзер, дөресен сөйлә, ди, юк-бар сүзгә алданма, сине алдаучылар бар, минем канымны бозма син, – ди.

Патша бер көрәшче батырны чыгара. Барак дигән батыр имеш бу. Дутан батыр Дию-чалны чыгара. Икәвесе көрәшергә тотыналар. Дию-чал Баракны алып ыргытканда, бил тиңентен комга керә. Дутан әйтә шунда патшага:

– Күңелең булдымы? – ди. Патша әйтә:

– Тамашага күп халык җыелган, җәяүлеләрне дә ярыштырыйк, – ди.

Патшаның бер йөгерешче карчыгы бар икән. Тагы да өч көнлек юлга җибәрәләр. Дутан куша Җилаякны. Өч көнлек җиргә барып җитәләр карчык белән Җилаяк. Барып утыралар. Ял итәләр. Җилаяк әйтә:

– Әби, ди, бик сусадым мин. Су да алмадык, ичмасам, – ди. Карчык әйтә:

– Сусасаң, миндә су бар, – ди. Ике шешә эчемлек алып барган икән теге карчык.

– Эчеп җибәр, балам, җәя үлегә яхшы була ул, – ди. Җилаяк, аны-моны белмичә, бер шешәсен күтәреп эчеп җибәрә.

– Туйдыңмы? – ди, карчык әйтә.

– Әби, – ди, Җилаяк әйтә, – туеп җитә алмадым әле, – ди.

– Менә тагы бер шешәсе бар, – ди.

Анысын тагын эчеп җибәрә. Җилаяк шунда исерә дә егыла. Кич булган икән, карчык тора да йөгерә башлый хәзер. Җилаяк ятып кала шунда. Кояш чыгып, тәнен кыздыра башлагач уянса, карчык юк. Җилаяк, ике итәген төреп алып, тегенең йөгереп киткән эзен күреп, китте артыннан. Төш җитәр вакытта, карчыкның артыннан барып җитте. Учын тутырып бер уч ком алды.

– Куып җиттеңмени, балам? – дип, әйләнеп караган иде карчык, Җилаяк: «Җиттем!» дип, учындагы комны тегенең күзенә сипте.

Карчык күзен уып, егылып калды шунда. Җилаяк мәйданга барып утырды. Кич булды дигәндә, карчык та килеп җитте. Патшаның эше барып чыкмады бит инде.

– Инде ниең калды, күңелең булдымы? – ди Дутан батыр.

– Атларны да, көрәшчене дә, йөгерешчене дә сынадык, – ди, патша әйтә. – Инде укчыларны сынап карыйк, – ди.

Патша кырык аршынлы бер багана утырттыра, элеп куя бер янчык алтын: «Менә шуны кемнең угы йолып китә, алтын шуныкы», – ди.

Укчылар килеп ук ата башлыйлар. Янчыкка кайсыныкы эләкми, кайсыныкы яннан китә. Арып беттеләр ата-ата. Дутан җибәрә хәзер теге үрдәк атучыны. Әйтә тегеләрнең аучыларына: «Чамагыз килмәде, ахры, менә мин атканны карап торыгыз», – ди. Аягын нык басып, төзәп торып атып җибәрә. Моның угы, янчыкны йолып алып, күктә гаип була. Барлык кеше югарыга күз сала – күренми. Бу әйтә: «Бүген көтмәгез, иртәгә төш вакытына төшә торган ул, ди, юкка муеныгызны талдырмагыз, кайтыгыз», – ди. Тәүлек тулганда, янчык багана төбенә килеп төшә. Дутан батыр тагы да әйтә:

– Тагын да күрсәтер һөнәрең бармы әле? – ди.

– Бүген кич булды. Иртәгә башланыр. Кызым синеке, – ди. Өенә кайткач, теге вәзир әйтә патшага: «Әгәр бирсәк, бу акылга сыймый торган эш, ди. Бүген төнлә бер хәйлә корырга кирәк безгә, ди. Яхшы атлар, яхшы тарантаслар җигеп, яхшы егетләр сайлап, ди, Көпекәйне йоклаган җиреннән сандыкка салып алып китсеннәр бер якка», – ди.

Вәзир кушканча, атлар әзерләп, кызның йоклаган җиренә барып, сандыкка салып алып киттеләр. Безнең әле теге җир тыңлап яткан бабай бар иде бит, боларның эшләгән эшләрен шул сизеп, Дутанга әйтә: «Кызны сандык белән арбага салып, алып киттеләр», – ди. Дутан батыр ачу белән торып, атына менде, коралланды, иптәшләренә кычкырды.

– Коралланыгыз, вәйран итәм, тере җан калдырмыймын. Кошлар белән уйнап йөргән бер бабай бар иде бит әле, шул әйтә Дутанга:

– Юкка кан түкмик, җан кыймыйк, ди. Мин аны, югары ук күтәрелеп очып китмәсәләр, артларыннан барып, күзләрен бәйләп, сандыкны күтәреп алып кайтам, ди. Атларын арбага салырмын да, арбаларын үзләре тартып китерерләр, ди. Бер гаҗәп эш эшлим әле, – ди.

Ь.әм шулай барып,сандык белән кызны алып килде Дутан янына. Ат җигеп китүчеләр күзләрен ачып карасалар, атларын арбага салганнар, үзләре арбаны тартып кайталар. Болар акылларыннан шашып калдылар хәзер. Әйдә алар шашып торсын әле.

Дутан батыр Тел-Коңгыз дигән атына сандыкны ныгытып бәйләп, алтысы да кайтыр якка әйләнде хәзер. Төннәр узып, таң атканнан соң, бер җиргә туктап, сандыкның йозагын теш белән суырып ачса, ялтырап Көнекәй килеп чыга. Боларга бик зур шатлык туды. Барысы бердәй сөенәләр хәзер. «Үземнең ярыма кавыштым», – дип, кыз да бик сөенә. Кайта-кайта торгач, Җал-мавызга якынлаштылар. Дутан шунда башлап әйтә инде:

– Көнекәй, син минем үзем өчен түгел идең бит, ди, мине Җалмавыз карчык җибәргән иде, сиңа шунда калырга туры килә инде, – ди.

Көнекәй әйтә:

– Мин теләгемә юлыктым дип әйтеп сөенеп торганда, син мине ничек анда калдырасың? – ди, канлы яшь белән елый башлый. Кызның сөйләп-сөйләп, канлы яшь белән елаганын күргәч, чыдый алмый, бар да елаштылар шунда.

– Һәркайсыгызның кешегә көче җитәрлек кешеләр сез, ди, шул карчыкны да җиңә алмыйсызмыни? Ничек кыеп калдырып китәрсез мине? – ди кыз.

Дутан батыр шунда гайрәтләнде:

– Син үлгән җирдә мин дә үләм, сине ялгыз калдырмыйм, – ди.

Җир тыңлаучы бабай әйтә:

– Бу турыда юкка шашынырга ярамый, бер акыл кирәк хәзер, акылсыз була торган эш түгел бу, ди. Менә Җилаяк кызлар шикелле, бик матур икән, яшь икән үзе, ди. Ял урынына ял тагын үсәр, бер атның ялын кисеп, Җилаякка чәч куйыйк та, шуны алып барып бирерсең, – ди.

Шулай итеп, Җилаякны Көнекәй итеп киендереп, бер атка Дутан батыр белән икесе менеп, Җалмавызга карап киттелер. Тел-Коңгызга Көнекәйне атландырып, иптәшләре кайтыр юлга чыктылар. Дутан батыр барып-барып, Җалмавызның торган җиренә якынлаша. Җалмавыз моны сизеп каршы чыга. «Алып кайттыңмыни, каһарманым? – ди. – Иң батыр кеше син икәнсең», – ди. Өенә алып керә. Пылау пешерә. Дутан батыр аннан-моннан капкалый да әйтә:

– Минем әти-әни сагына торгандыр, мин, әби, кайтам инде, – ди.

Җалмавыз белән исәнләшеп чыгып китә. Җилаяк шунда кала. Җилаяк: «Ух!» – дигән була, көрсенгән була.

– Әби, минем тышка чыгасым киләдерие, – ди.

– Тышка чыгып йөрмә, балам, – ди, Җалмавыз карчык әйтә, – менә бәләкәй ләгәнгә генә утыр шунда, – ди.

Җилаяк әйтә:

– Минем алай өйдә иткәнем юк шул, тышка чыгамын мин, – ди.

– Алайса мин дә синең белән чыгам, – дип, бергә тышка чыктылар. Җилаяк тора да әйдә йөгерергә. Җалмавыз сикереп тора да менә куа башлый хәзер... Киң балаклы ыштан кигән икән бу карчык, йөгерә торгач, бер-ике җирдә чалынып егылды. Ыштан балаклары өзелеп беткәч, бик нык куарга тотынды бу Җилаякны. Җилаяк иптәшләренә килеп кушылды. Җалмавыз да бик якын калды инде. Барын бергә йотмакчы булып килә бу. Болар бик куркыттылар. Шуннан кош атучы кеше, җәясен төзәп торып, Җалмавызның маңгаендагы күзенә атып җибәрде. Теге килеп җитим дигәндә, ук моның күзеннән үтеп, миләрен актарып чыгып китте. Җалмавыз шунда ямьсез тавыш белән кычкырып егылды. Үлде бу шунда. Үлгәннән соң, Дутан әйтә инде иптәшләренә:

– Минем шушы йөзе караның йомышында йөреп, ничә ел гомерем зая үтте. Моның малы безгә хәләл, – ди. Җалмавызның өнен актарып, бик күп алтын-көмешләр алдылар.

Инде өйләренә якынлаштылар, бик аз калды. Көнекәйне үз атына атландырды да, Тел-Коңгызга Дию-чалны атландырып, атасына сөенче алырга җибәрде. Моны ата-анасы: «Кайтырмы, юкмы, балабыз?» – дип, зар елап утыралар икән. Анасы бигрәк тә елый икән: «Башкаларның баласы бар да төгәл, минем ялгыз балам кайтмый лабаса», – ди икән. Шулай итеп торган чакта, Дию-чал кайтып керә. Дутанның атасының башындагы бүреген алып кия: «Сөенчең бармы, улың кайта», – ди. Шуннан һәркайсы йөгерешеп каршы чыгалар. Кочаклашып күрешәләр, елашалар шатлыктан. Аталары бер шәп өйгә Дутан белән Көпекәйне кертә. Шуннан соң моның биш иптәшенә биш кызын бирә. Бераз рәхәттә гомер кичергәннән соң, атасы әйтә Дутан батырга:

– Җалмавыздан котылдың, Көнекәй белән кушылдың, ди, инде агаңнарны да, ил табып, өйләндер, ди. Алар да мин исән вакытта парлы булсыннар иде, – ди.

– Агайларга түгел, апаларга да кияү табармын, иярегез миңа, – дип, Дутан батыр алып чыгып китә боларны. Ил табып, тиз генә өйләндереп кайтмакчы була инде бу. Бер шәһәргә килеп җитәләр. Шәһәргә керергә кич була. Шәһәр читендә атларны җибәреп, тышаулап куналар. Болар йоклап ята. Йоклап ятса, бик ачы ямьсез тавышлар ишетелә. Дутан батыр агаларына әйтә: «Бу нинди тавыш бу? – ди. – Барып белеп килегез», – ди.

Бер-икесен җибәрә. Барсалар, ул шәһәрне яу камап алган, таларга килгән икән. Халыкның шуннан куркышын елаулары икән. Яу, шәһәр халкының барлык малларын әйдәп, матур-матур хатын-кызларын алып китә икән. Шәһәрдән куа чыгалар. Куа чыксалар да, кире кайталар. Җиңелдек без, диләр. Моның агалары бик ачуланышып кайталар:

– Эзләп тапкан илебезне яу чабып китте, – диләр. Дутан батыр әйтә:

– Аның өчен нигә кайгырасыз? – ди. Иртәгесен Дутан батыр агаларына әйтә:

– Атыгызга менегез, әйдәгез минем белән, – ди. Һәркайсы атка менә. Дутан батыр башлап алып керә

шәһәргә. Тегендә дә халык, монда да халык җыелышып тора. Патшалары да шунда. Дутан батыр әйтә:

– Нинди дошманыгыз бар иде? – ди. Патшалары әйтә:

– Күптәннән бирле дошман күреп килгән бер кешем бар иде, шул талап китте, – ди.

Дутан батыр әйтә:

– Ул яу беркая да бара алмас, бир миңа биш йөз кеше, артыннан куа чыгам, ди. Ул кешеләр сугышыр өчен түгел, малларыгызны танып алыр өчен кирәк, – ди.

Патша хәзер кешеләр хәзерләп бирә. Дутан батыр башлап алып китә, агалары да бара шунда бергә. Куып киттеләр. Өч көн эчендә яуның артыннан барып җиттеләр. Дутан батыр гаскәрнең арасына ач арыслан шикелле барып керде. Кайсын кылыч белән чаптыра, кайсын аты белән таптата; теге читтән керә, бу читтән чыга; дошман явы Дутанның каһәреннән, кычкырган тавышыннан куркып кача башлады. Кайсы тал арасына кача, кайсы кая кача. Дутан батыр гаскәрне кырып бетерде. Үзенә ияреп барган кешеләргә малларын җыярга кушты:

– Алыгыз хатын-кызларыгызны, алыгыз малларыгызны, – ди.

Кайтыр юлга юнәлделәр хәзер. Думбралар чиертеп, кубызлар тартып, курайлар уйнап, шатлык белән кайтып керделәр. Шәһәр халкы үзләренең малларын танып-танып алдылар, ди. Бу шәһәрнең патшасы Дутан батырны кочаклап алды, ди.

– Без дус булышыйк, мин сине үз урыныма патша итеп күтәрәмен, – ди.

Дутанның агаларына беренче кызларны бирә. Ьәркайсы парлы була. Шунда туй итеп, тамаша итеп, бер кырык көннәр булды дигәндә, Дутан батыр өенә кайтмакчы була. Патшага әйтә шунда:

– Мин үз илемә кайтамын, – ди. Патша әйтә Дутан батырга:

– Нәрвакыт яудан куркып, кан-яшь елап торганчы, мин дә синнән калмыйм, – ди.

Дутан батыр әйтә шунда халыкка:

– Берегез дә калмый иярегез, ун мең сыя торган җәйләвем бар, – ди.

Шул шәһәрнең барлык халкы Дутанга ияреп кайтып, һәркайсы йорт-җир корып, Дутан батыр, бик гадел булып, барлык шул тирәдәге халыкны үз авызына каратты, ди. Бик яхшы гомер сөрделәр, ди.


{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>n1hf9zbj2yupn8e5bba7296671pp8ht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чуар тавык</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2361</id>
    <revision>
      <id>4370</id>
      <timestamp>2010-11-27T13:17:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Чуар тавык'''  (әкият, авторы - [[w:Гариф Гомәр|Гариф Гомәр]])   Чуар тавык оясыннан җиргә сикереп төшт...»</comment>
      <origin>4370</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3818" sha1="9phlbvp7rfnww20efrc4l6wlxvgcjk5" xml:space="preserve">'''Чуар тавык'''

(әкият, авторы - [[w:Гариф Гомәр|Гариф Гомәр]])


Чуар тавык оясыннан җиргә сикереп төште дә:

— Коорт-корт! Әйдәгез, киттек, киттек! — дип, чебешләрен йөрергә чакырды. Аның сап-сары мамык йонлы чебешләре, бәләкәй генә канатларын җилпи-җилпи, башта оя читенә очып менделәр, аннан җиргә очып төштеләр. Очып төштеләр дә, тәгәрәп йөргән яшел туп кебек, үлән арасына сибелделәр.

— Пи-пи! Пи-пи! — дип, йөгерешеп уйнарга керештеләр. Йомшак үлән очларын нәни томшыклары белән керт-керт иттереп өзеп алдылар.

— Корт-корт!.. Миннән ерак китмәгез, миннән ерак китмәгез! — диде аларның әнкәләре Чуар тавык. Шулвакыт аның янына кызыл кикрикле Әтәч килде дә исәнләште:

— Ко-око-ко! Исән генә тордыңмы, кодача? Ничә чебеш чыгардың? — диде.

— Корт-корт! Ундүрт, ундүрт! — диде Чуар тавык.

Әтәч моңа бик шатланды. Ул, канатларын җилпеп, койма башына сикереп менде дә, башын югары күтәреп, кагына-кагына кычкырды:

— Ки-кри-күүк! Ки-кри-күүк!

Чуар тавык аның тавышына сокланып:

— Корт-коооорррт! Ко-ко-ко-ко! — дип торганда, аның чебешләре:

(— Чи-и-и-и-и, чи-и-и-и! — дип чыелдаштылар. Оялары янына йөгерделәр, ләкин анда да тынычлана алмадылар. Алар янына усал песи Мыр-мыр килгән иде. Ул, чебешләр өстенә ташланырга хәзерләнеп, яшел күзләрен ут кебек ялтыратып тора иде. Чуар тавык, канатларын кабартып, очына-очына барып, аның өстенә ташланды:

— Куррр, куррр! Кит моннан, юньсез, Мырмыр! — диде ул. Песи, сыртын дугаландырып, арт тәпиләренә басты да, алгы тәпиләрен югары күтәреп, без кебек очлы тырнакларын тырпайтып, әче итеп кычкырды:

— Мыррау-мыррраууу!

Ул тавыкка таба сикерде. Чуар тавык аның мыраулавыннан бер дә курыкмады:

— Син миңа карышып торасыңмы әле, Мырмыр? Мин сиңа кирәгеңне бирим әле менә!—диде дә, канатларын җилпи-җилпи очып барып, үткен томшыгы белән аның колак төбен чукып алды, башына канатлары белән уңлы-суллы сукты.

Песи:

— А-яйий, а-яй! — дип кычкырды. Аннары арткарак чигенде дә, кинәт кенә ыргып, без кебек тырнакларын тавыкның канат төбенә батырмакчы иде дә, тавык томшыгы белән аның колагын чукып алды. Песи моңа чыдамады, үртәлә-үртәлә качып китте.

[[Төркем:Гариф Гомәр әкиятләре]]</text>
      <sha1>9phlbvp7rfnww20efrc4l6wlxvgcjk5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мактанчык бака</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2362</id>
    <revision>
      <id>6265</id>
      <parentid>6236</parentid>
      <timestamp>2014-01-07T18:52:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.34</ip>
      </contributor>
      <origin>6265</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1716" sha1="omfvyffa1i6d39tcvz313bu73lhijkm" xml:space="preserve">'''Мактанчык бака'''
 
''(Әкият; авторы — [[w:Идрис Шәймөхәммәтов|Идрис Шәймөхәммәтов]])''


Түгәрәк күл буенда, камышлыклар төбендә яшәгән, ди, бер бакылдык бака. Үзе кечкенә булса да, тавышы бик еракларга ишетелгән, ди. Көн димәгән, төн димәгән, һаман мактанган. «Бакка-как-как, мине эзләп тап! Миннән оста җырчы биюче юк. Исемем — Бакылдык, үзем бер батам, бер калкам»,— ди икән.

Шулай беркөнне су астыннан өскә күтәрелгән бу бака һәм тирә-якны яңгыратып бакылдарга керешкән: «Бак-бакак, бака-как»,— ди икән бу. Шулвакыт камышлар арасында йөзеп йөргән үрдәк, баканың тавышын ишетеп, аның янына ашыккан.

Үрдәк баканың бакылдавын мактарга тотынган. Бака бик шатланган, тагын да күбрәк бакылдаган.

«Кил әле, борыным өстенә мен әле. Колакларым катырак, җырыңны бик тансыкладым»,— дигән үрдәк. Бака бик шатланган. Үрдәкнең борынына менеп атланган. Җырларга дип авызын ачуы булган — үрдәк баканы капкан да йоткан.

[[Төркем:Идрис Шәймөхәммәтов әкиятләре]]</text>
      <sha1>omfvyffa1i6d39tcvz313bu73lhijkm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Комсызлык бәласе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2363</id>
    <revision>
      <id>6230</id>
      <parentid>4491</parentid>
      <timestamp>2013-11-07T11:09:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>176.52.105.23</ip>
      </contributor>
      <origin>6230</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1842" sha1="38vlkk1qfcmdblbwfaeakoa2e2raso8" xml:space="preserve">'''Комсызлык бәласе'''

''(Венгр халык әкияте)''


— Бирегез, үзем бүлеп бирим,— дигән Төлке аю балаларына һәм сырны икегә сындырган да.

— Берсе зур, берсе кечкенэ! — дип кычкырышканнар аю балалары.

Төлке аларны тынычландырган: хәзер тигезлим, янәсе.

Ул сырның зур ягыннан беркадәр сындырып кабып җибәргән. Сырның тегесе зуррак күренгән. Аю балалары, ризасызлык белдереп, тагын шаулашканнар: тагын тигез түгел, диешкәннәр.

Төлке аптырап калмаган. Зуррак дигәнен тагын сындырып капкан. Сыр кисәгенең әле берсен, әле икенчесен ашый-ашый Төлке тәмам сырдан туйган. Ә баш чаклы зур сырдан тора-бара кеп-кечкенә кисәкләр генә калган.

— Кечкенә булса да тигезләр!—дигән Төлке, шаркылдап көлеп. — Ашагыз, тәмле булсын!

Ике аю баласы бер баш сыр тапканнар. Алар бу сырны бүлә алмый аптырап беткәннәр. Ничек сындырсалар да сыр тигез булмас төсле күренгән аларга.

Шулай дигән дә чабып киткән. Аю балалары авызларын ачып карап калганнар.

Комсызлансаң, һәрвакыт шулай була ул.


{{Әкият|венгр}}
[[Төркем:Венгр халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>38vlkk1qfcmdblbwfaeakoa2e2raso8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Теремкәй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2364</id>
    <revision>
      <id>4489</id>
      <parentid>4423</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:07:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4489</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4994" sha1="ax4wj0xr3qlshgx5y19xyuvov4ee4y4" xml:space="preserve">'''Теремкәй'''

''(Рус халык әкияте)'' 


Басуда терем-теремкәй урнашкан була.

Бер тычкан-Чыелдык шул теремкәй янына чабып килгән дә:

— Терем-теремкәй, теремдә кем яши? — дип сораган.

Аңа җавап бирүче булмый. Тычкан теремкәй эченә керә дә шунда яши башлый.

Көннәрдән беркөнне теремкәй яныннан бака-Бакылдык үтеп бара икән, ул туктаган да сораган:

— Терем-теремкәй! Теремдә кем яши? — дигән.

— Мин тычкан-Чыелдык. Ә син үзең кем буласың?

— Мин бака-Бакылдык булам.

— Әйдә кер, бергә торырбыз.

Бака-Бакылдык теремкәй эченә сикереп кергәч, шул көннән алар теремкәйдә икәү бергә яши башлаганнар.

Бервакыт теремкәй янына куян-Куркак җан-фәрманга чабып килгән. Ул да сораган:

— Терем-теремкәй! Теремкәйдә кем яши? — дигән.

— Мин, тычкан-Чыелдык.

— Мин, бака-Бакылдык. Ә син кем буласың?
 
— Мин куян-Куркаккай булам.

— Әйдә, алайса, кер. Бергә-бергә яшәрбез.

Куян теремкәй эченә бер сикерүдә кереп тә киткән. Хәзер инде болар өчәү торалар, ди.

Төлке-Хәйләбайның да юлы теремкәй яныннан узган. Ул да, теремкәй янына туктап, тәрәзәгә шакыган да сораган:

— Терем-теремкәй! Теремкәйдә кем яши? — дигән.

— Мин, тычкан-Чыелдык.

— Мин, бака-Бакылдык.

— Мин, куян-Куркаккай.

— Ә син үзен кем буласың?

— Мин төлке-Хәйләбай булам.

— Әйдә кер, бергә яшәрбез.

Төлке-Хәйләбай да теремкәйгә кереп урнашкан. Алар инде дүртәүләп бергә яши башлаганнар.

Яшь бүре-Соры колак чабып барганда тәрәзәдән караган да сораган:

— Әй, терем-теремкәй! Теремдә кем яши? — дигән.

— Мин, тычкан-Чыелдык.

— Мин, бака-Бакылдык.

— Мин, куян-Куркаккай.

— Мин, төлке-Хәйләбай.

— Ә син үзен, кем буласың?

— Мин бүре-Соры колак булам.

— Әйдә кер, безнең янга!

Бүре дә теремкәйгә керә. Шулай итеп, алар теремкәйдә бишәү җырлый-җырлый яши башлыйлар.

Көтмәгәндә теремкәй янына лап-лоп атлап аю-Камыт аяк килеп чыга.

Ул теремкәй эчендә җырлаганны ишеткәч, туктый да, бөтен көченә акырып җибәрә:

— Терем-теремкәй! Теремдә кемнәр бар? — ди.

— Мин, тычкан-Чыелдык.

— Мин, бака-Бакылдык.

— Мин, куян-Куркаккай.

— Мин, төлке-Хәйләбай.

— Мин, бүре-Соры колак.

— Ә син үзең кем буласың?

— Мин, аю-Камыт аяк булам.

— Кер, алайса, бергә яшәрбез!

Аю теремкәйгә керергә бик озак азаплана, әмма сыя алмый.

— Мин сезнең түбәгездә генә яшәрмен инде, алайса,— ди камыт аяк.

— Син безне сытарсың бит!

— Юк, сытмыйм,— ди.

— Мен, алайса! — диләр.

Аю төремкәйнең түбәсенә үрмәли. Менеп җитүе була — шарт!

Теремкәй сытыла, шатыр-шотыр килеп, бер якка авыша, бөтенләй таралып китә.

Тычкан-Чыелдык, бака-Бакылдык, куян-Куркаккай, төлке-Хәйләбай, бүре-Соры колак өйдән көчкә чыгып өлгерәләр.

Нишләмәк кирәк, алар шундук, бергәләшеп, бүрәнә ташырга, такта ярырга, яңа теремкәй салырга керешәләр һәм искесеннән дә яхшырак теремкәй салып өлгертәләр. Тагын бергә яши башлыйлар.


{{Әкият|рус}}
[[Төркем:Рус халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>ax4wj0xr3qlshgx5y19xyuvov4ee4y4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төлке белән Алёнушка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2365</id>
    <revision>
      <id>6910</id>
      <parentid>4374</parentid>
      <timestamp>2019-10-06T14:55:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.118.93.119</ip>
      </contributor>
      <origin>6910</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4310" sha1="or1lk9ol7ilzsagw4948ovmyjtp7uk0" xml:space="preserve">'''Төлке белән Алёнушка'''

''(Рус халык әкияте)''


Борын-борын заманда бер карт белән бер карчык яшәгән. Аларның Алёнушка исемле оныклары булган.

Күрше кызлар урманга җиләк җыярга барырга уйлаганнар һәм үзләре белән Алёнушканы да алырга кергәннәр. Картлар башта оныкларын җибәрергә теләмәгәннәр. Аннары риза булганнар һәм аңа иптәшләреннән бер дә калмаска кушканнар.

Менә кызлар урманда йөриләр, җиләк җыялар икән. Агачлар да, куаклар да күп булган урманда. Йөри торгач, Алёнушка иптәш кызларыннан аерылган һәм адашкан. Кызлар «Ау-ay! — дип кычкырганнар, әмма Алёнушка ишетмәгән.

Караңгы төшкән. Кызлар өйгә кайтып киткәннәр. Алёнушка урманда берүзе калган. Ул агач башына менгән дә еларга тотынган.

Шул чагында агач яныннан бер Аю узып бара икән.

— Ник елыйсың, кызыкай? — дип сораган Аю.

— Ничек инде еламаска, Аю бабай! Мин бабай белән әбиемнең бердәнбер оныгы Алёнушка булам. Мине кызлар урманга алып килделәр. Алып килделәр дә ташлап киттеләр.

— Төш, мин сине өеңә илтеп куям.

— Юк, төшмим, куркам — син мине ашарсың дим.

Аю үз юлына китеп барган. Алёнушка тагын еларга тотынган.

Шул чагында аның яныннан бер Бүре үтеп бара икән.

— Кызыкай, ник елыйсың? — дип сораган Бүре.

— Ничек инде еламаска Бүре-бай! Мин бабай белән әбиемнең бердәнбер оныгы Алёнушка булам. Мине кызлар урманга алып килделәр. Алып килделәр дә ташлап киттеләр.

— Төш, мин сине өеңә илтеп куям.

— Юк, төшмим, куркам — син мине ашарсың дим. Бүренең йөгереп китүе була, кыз тагын еларга керешә. Шул вакыт агач яныннан бер Төлке узып бара икән, кызның елаганын ишетеп сораган:

— Кызыкай, ник елыйсың?

— Ничек инде еламаска, Төлке-төкле аяк! Мин бабай белән әбиемнең бердәнбер оныгы Алёнушка булам. Менә кызлар урманга алып килделәр. Алып килделәр дә ташлап киттеләр.

— Төш, мин сине өеңә илтеп куям.

Кыз агач башыннан төшә дә Төлкенең өстенә менеп атлана. Төлке, шундук томырылып, аны авылга алып та китә. Өйләренә килеп җиткәч, Төлке койрыгы белән капканы шакый башлый.

— Кем бар анда?

— Бу мин, Төлке-төкле аяк, сезгә оныгыгыз Алёнушканы китердем.

— Рәхмәт яугыры икәнсең, Төлке-юмакай, әйдә, өйгә кер! Сине кайда гына утыртыйк икән дә, нәрсә белән генә сыйлыйк икән?

Төлкенең алдына сөт һәм йомырка китереп куялар; картлар Төлкене нәрсә белән сыйларга да белмиләр икән.

Төлке тамагын туйдырган да тиз генә семки чыгып чапкан, ди. Шуның белән әкият тә хахазахадр

[[Төркем:Рус халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>or1lk9ol7ilzsagw4948ovmyjtp7uk0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Йомры икмәк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2366</id>
    <revision>
      <id>4478</id>
      <parentid>4387</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:03:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4478</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5987" sha1="6ouhyjg1fn07rz99u5nr3wxl0u2br4r" xml:space="preserve">'''Йомры икмәк'''
[[Файл:Йомры икмәк.JPG|300px|right]]
''(Рус халык әкияте)''


Әби белән бабай бик тату яшәгәннәр. Бервакыт бабай әбигә карап:

— Карчык, икмәк пешерер идең? — дигән.

— Нәрсәдән пешерим соң, он юк бит.

— Эх, карчык, әрҗә төбеннән кырып, бура почмакларыннан себереп, бераз җыелмасмы?

Әби, кечкенә генә канат белән әрҗә төбеннән, бура почмакларыннан себереп, бер-ике уч он җыйган.

Әби шул оннан йомры икмәк пешергән дә тәрәзә төбенә суытырга куйган.

Икмәк тәрәзә төбендә тора торгач, кинәт сәке өстенә тәгәрәп төшкән, сәке өстеннән идәнгә, идән буенча ишеккә, аннан, бусага аша сикереп, өйалдына, өйалдыңнан тышкы баскычка, тышкы баскычтан ишегалдына, ишегалдыннан урамга чыгып, юл буйлап тәгәрәп киткән. 
Икмәк юл буйлап тәгәрәп барганда, каршысына бер куян килеп чыккан:

— Икмәк, Йомры икмәк, мин сине ашыйм!—дигән аңар Куян.

— Син мине ашама, Кылый куян, мин сиңа җыр җырлармын,— дигән дә шунда ук җырларга тотынган.

— Мин — Йомры икмәк, Йомры икмәк, мине әрҗә төбеннән кырдылар, бура төбеннән себерделәр. Каймак белән тугладылар, майда бастылар, тәрәзә төбендә суыттылар. Мин бабайдан да качтым, мин әбидән дә качтым, синнән дә, Куян, кыен булмас качуы! — дигән дә, үз юлына тәгәрәп китеп барган, куян аны күреп кенә калган...

Йомры икмәк һаман тәгәрәвен белгән. Менә бервакыт аның каршысына бер бүре килеп чыккан.

— Йомры икмәк, Йомры икмәк, мин сине ашыйм!

— Син мине ашама, Соры бүре, мин сиңа җыр җырлармын.

— Мин — Йомры икмәк, Йомры икмәк, мине әрҗә төбеннән кырдылар, бура төбеннән себерделәр, каймак белән тугладылар, май белән бастылар, тәрәзә төбендә суыттылар. Мин бабайдан да качтым, мин әбидән дә качтым, мин куяннан да качтым, синнән дә кыен булмас качуы! — дигән дә алга тәгәрәгән, бүре аны күреп кенә калган.
[[Файл:Йомры икмәк һәм төлке.JPG|300px|left]]
Йомры икмәк тәгәрәгән дә тәгәрәгән. Менә бервакыт аның каршына бер аю килеп чыккан.

— Йомры икмәк, йомры икмәк, мин сине ашыйм!

— Кайда ул сиңа, Кыйшык аяк, мине ашарга! Мин — Йомры икмәк, Йомры икмәк, мине әрҗә төбеннән кырдылар, бурадан себерделәр, каймак белән тугладылар, майда бастылар, тәрәзә төбендә суыттылар. Мин бабайдан да качтым, мин әбидән дә качтым, мин куяннан да качтым, мин бүредән дә качтым, синнән дә, аю, кыен булмас качуы! — дигән һәм йомры икмәк тагын да алга таба тәгәрәп киткән, аю аны күреп кенә калган.

Йомры икмәк тәгәрәгән дә тәгәрәгән, аның каршысына бер төлке килеп чыккан:

— Исәнме, Йомры икмәк, син нинди гүзәл икән?! Аңар каршы йомры икмәк җырлый башлаган:

— Мин — Йомры икмәк, Йомры икмәк, мине әрҗә төбеннән кырдылар, бурадан себерделәр, каймак белән тугладылар, майда бастылар, тәрәзә төбендә суыттылар. Мин бабайдан да качтым, мин әбидән дә качтым, мин куяннан да качтым, мин бүредән дә качтым, мин аюдан да качтым, синнән дә, төлке, кыен булмас качуы!

— Нинди яхшы җыр! — дигән Төлке.— Тик мин, Йомры икмәк, картайдым инде, бик начар ишетәм; минем борыным өстенә утырып тагын да бер генә җырлап күрсәт әле. Кычкырыбрак җырла.

Йомры икмәк төлкенең борын өстенә менеп утырган да шул ук җырны кабатлаган.

— Рәхмәт, Йомры икмәк, яхшы җыр. Мин тагын да тыңлар идем. Минем телем өстенә утырып соңгы тапкыр җырлачы! — дигән Төлке һәм телен чыгарган.

Йомры икмәк уйлап-нитеп тормаган, төлкенең тел өстенә сикергән, ә төлке аны шунда ук «һам!» итеп йотып та җибәргән.

{{Әкият|рус}}
[[Төркем:Рус халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>6ouhyjg1fn07rz99u5nr3wxl0u2br4r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казлар-аккошлар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2367</id>
    <revision>
      <id>4477</id>
      <parentid>4376</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:03:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4477</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6947" sha1="6jiau7y8lyb4ftky584c19dzaj9u5ky" xml:space="preserve">'''Казлар-аккошлар'''

''(Рус халык әкияте)''


Бер карт белән бер карчык торганнар, ди. Аларның бер кызы белән| бер бәләкәй малайлары булган, ди. Бервакыт карт белән карчык базарга барырга җыенганнар.

— Кызым, кызым! Без базарга барабыз, син өйдә утыр, кечкенә энеңне кара, ул беркая да китеп йөрмәсен. Без сиңа яңа күлмәк алып кайтырбыз,— дигәннәр.

Тиздән кызның әтисе белән әнисе чыгып киткән, ә кыз, әнисенең әйткәннәрен онытып, энесен тәрәзә каршындагы чирәмгә утырткан да, үзе урамга чыгып киткән. Уен белән мавыгып, ул энесен бөтенләй исеннән чыгарган. Шулчак, көтмәгәндә, әллә кайдан казлар-аккошлар килеп чыкканнар, малайны канатларына утыртканнар да алып та киткәннәр.

Кыз өйгә кайтса, энесе юк! Кычкырып та карый, әле тегендә, әле монда йөгерә, ә энесе юк та юк!

Шуннан ул басуга йөгереп чыга; еракта, бик еракта казлар-аккошлар очып барганын күрә. Кошлар тиздән кара урман артына кереп юк булалар. Кыз, минем энемне шулар алып киткәннәрдер әле дип, алар артыннан китә. Казлар-аккошларның бәләкәй балаларны алып киткәләүләрен ишеткәне бар иде аның.

Кыз бик озак йөгерә, йөгерә торгач, басуда бер мич очрата.

— Мич, мич, әйт әле: казлар кайсы якка очтылар?

— Минем арыш кабартмамны ашасаң, әйтәм.

— О, өйдә мин бодайныкын да ашамыйм әле. Мич кызга берни әйтми.

Кыз тагын йөгерә башлый — шул чак бер алмагачны күрә.

— Алмагач, алмагач, әйт әле: казлар кайсы якка очтылар?

— Минем кыргый алмамны ашасаң, әйтәм.

— О, өйдә мин бакчада үскәнне дә ашамыйм әле. Алмагач бер сүз дә әйтми.

Кыз тагын йөгерә башлый, сөт елгасына килеп чыга, елганың ярлары кесәлдән ясалган була.

— Елга, елга, әйт әле: казлар кайсы якка очтылар?

— Кесәл белән минем сөтемне ашасаң, әйтәм.

— Юк, өйдә мин каймак та ашамыйм әле. Елга бер сүз дә әйтми.

Кыз тагын йөгерә башлый. Аңа басулар буенча бик күп йөгерергә, урманнарда бик күп адашып йөрергә туры килгән булыр иде, бәхетенә каршы, керпе очрый. Ул аны тибеп җибәрмәкче була, ләкин энәләре кадалудан курка, шуннан соң:

— Керпе, керпе, күрмәдеңме син казларның кайсы якка очканын? — ди.

— Мин күрүен күрмәдем,— ди Керпе.— Шулай да мин сиңа бер йомгак бирәм, ул кая тәгәрәсә, син шунда бар, казлар-ак-кошларны табарсың.

Кыз, керпегә рәхмәт әйтеп, йомгакны ала да аны тәгәрәтеп җибәрә, ул бик тиз тәгәрәп китә, кыз аның артыннан йөгерә башлый.

Йомгак, тәгәри-тәгәри, урманга килеп керә.

Урманда тавык аяклары өстендә төрле якка борылып бер йорт тора. Йорт эчендә убырлы карчык — сөяк аяк утыра. Ә кызның энесе тәрәзә каршында сәкедә алтын йомыркалар белән уйнап утыра. Апасы бәләкәй энесен күреп ала, посып кына килә дә күтәреп алып китә.

Убырлы карчык башын күтәреп караса — малайдан җилләр искән! Ул алар артыннан куарга казларны җибәрә. Казлар-ак-кошлар очып китәләр, кыз артыннан куалар болар.

Инде кая барырга? Алда сөт елгасы агып тора, ярлары гел кесәл генә. Кыз аңа:

— Елга, елга, яшер мине! — ди.

— Аша минем кесәлне! Башка чара юк, кыз ашый.

Елга аны яры астына яшерә, казлар күрмичә очып узалар. Кыз, качкан җиреннән чыгып, елгага рәхмәт әйтә дә энесе белән алга таба китә. Ә казлар кире очып киләләр, тагын боларны очраталар. Инде нәрсә эшләргә? Кыз алмагачны күреп ала.

— Алмагач, алмагач, яшер мине! — ди.

— Минем кыргый алмамны аша! Кыз тиз генә алманы да ашый.

Шунда алмагач аны ботаклары белән ышыклый, яфраклары белән каплый, казлар аны күрмичә очып китәләр.

Кыз моннан чыга да энесе белән тагын алга йөгерә башлый, казлар аны тагын күреп алалар, тагын артларыннан куа башлыйлар.

Шул арада кыз юлда бер мич күреп ала.

— Мич, мич, яшер мине!

— Минем арыш кабартмамны аша!

Кыз тиз генә арыш кабартманы ашый да энесе белән мичкә кереп утыра һәм мичнең капкачы ябыла да.

Казлар, кычкыра-кычкыра очып йөриләр-йөриләр дә, бернәрсә таба алмагач, кире очып китәләр.

Ә кыз, энесен алып, өйгә йөгерә. Тиздән әтисе белән әнисе дә базардан кайтып керәләр.

{{Әкият|рус}}
[[Төркем:Рус халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>6jiau7y8lyb4ftky584c19dzaj9u5ky</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Икмәк (әкият)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2368</id>
    <revision>
      <id>4476</id>
      <parentid>4388</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:02:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4476</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2971" sha1="0359fl28fvyr8t31vomx8hg0h4dxlne" xml:space="preserve">'''Икмәк'''

''(Төрекмән халык әкияте)''


Борын-борын заманда яшәгән, ди, бер егет. Ул бик ярлы булган. Картайган әнисеннән башка беркеме дә — сеңелләре дә, энеләре дә булмаган. Егет бер караңгыдан икенче караңгыга кадәр байга эшләгән, ләкин бай аңа хезмәт хакы түләмәгән, ашарына да бик аз биргән.

Беркөнне әнисе улына әйткән:

— Бай сине ачка үтерергә тели. Эшкә чыкма. Тауга утынга бар. Мин утынны ярлыларга сатармын. Аларның да акчалары аз, билгеле. Ләкин бу эштән килгән акчага без ничек тә яши алырбыз.

— Синеңчә булсын,— дигән егет.

Ул иртән иртүк, кояш чыкканчы торган да, бау, балта асып, әнисе белән саубуллашып, өйдән чыгып китәргә җыенган.

— Улым минем,— дигән карчык,— менә бу ипи кисәген дә ал әле. Башка бернәрсәбез дә юк безнең. Ләкин син аның балга әйләнгәнен көтеп тор. Шуннан соң гына ашарсың.

Егет ипи телемен яулыкка төреп алган да тауларга таба киткән.

Егет төш җиткәнче эшләгән дә эшләгән. Арыган. Бик нык ашыйсы килгән. Кичтән үк авызына бернәрсә капмаган булган. Төенчекне алган да чишеп караган: ипи балга әйләнмәгәнме, янәсе. Ләкин ипи һаман да ипи булып калган. Бик ашыйсы килсә дә әнисенең үтенечен бозарга теләмәгән егет.

Ипине күкрәгенә яшергән дә яңадан эшли башлаган. Караңгы төшкәнче утын кисүен дәвам иткән.

— Хәзер ипи балга әйләнгәндер инде,— дип әйткән ул үз-үзенә һәм төенчекне тагын чишкән.

Караса, ипи һаман да ипи булып калган, ди. Егетнең күңеле төшкән.
— Әни мине алдаган,— дип уйлаган һәм ипине ашый башлаган. Кабуы булган, балдан да тәмлерәк булып тоелган ипи.

Егет әнисеннән оялган:

— Кичер мине, әни. Ипи тәмле, бал кебек татлы,— дигән ул.

{{Әкият|төрекмән}}
[[Төркем:Төрекмән халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>0359fl28fvyr8t31vomx8hg0h4dxlne</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Рус халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2369</id>
    <revision>
      <id>4867</id>
      <parentid>4378</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:34:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4867</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92" sha1="5zyw3b9ez9qz5hffjqwmqd23ji1qcuf" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Рус халык иҗаты]]</text>
      <sha1>5zyw3b9ez9qz5hffjqwmqd23ji1qcuf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Төрекмән халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2370</id>
    <revision>
      <id>4864</id>
      <parentid>4379</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:34:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4864</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="crv1vsblunptow7qew9cidyrc1z0ig3" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Төрекмән халык иҗаты]]</text>
      <sha1>crv1vsblunptow7qew9cidyrc1z0ig3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Венгр халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2371</id>
    <revision>
      <id>4860</id>
      <parentid>4380</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:31:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4860</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="96" sha1="k2scyg2hh096npbzmgntdda0weu9b6g" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Венгр халык иҗаты]]</text>
      <sha1>k2scyg2hh096npbzmgntdda0weu9b6g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Гариф Гомәр әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2372</id>
    <revision>
      <id>4711</id>
      <parentid>4381</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:29:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4711</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="risljot9pjrd4y2pqcoqh0qf7gx5hne" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Гариф Гомәр]]</text>
      <sha1>risljot9pjrd4y2pqcoqh0qf7gx5hne</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Идрис Шәймөхәммәтов әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2373</id>
    <revision>
      <id>4718</id>
      <parentid>4382</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:39:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4718</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="116" sha1="08vkldiz7vg1ikfukut03q7d34h8862" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Идрис Шәймөхәммәтов]]</text>
      <sha1>08vkldiz7vg1ikfukut03q7d34h8862</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Йомры икмәк.JPG</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2374</id>
    <revision>
      <id>4385</id>
      <timestamp>2010-11-27T13:42:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Йомры икмәк әкиятенә рәсем
| Source,Autor      = http://beautiful-all.nm.ru/Skazki/sk11/11.html
| Article           = Йомры икмәк
| Portion           = 
| Low_resolution    =</comment>
      <origin>4385</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="392" sha1="d36sj0g36pbxd41cdtl5tw2nmx6jy47" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Йомры икмәк әкиятенә рәсем
| Source,Autor      = http://beautiful-all.nm.ru/Skazki/sk11/11.html
| Article           = Йомры икмәк
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = &quot;Йомры икмәк&quot; әкияте битен бизәү
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>d36sj0g36pbxd41cdtl5tw2nmx6jy47</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Йомры икмәк һәм төлке.JPG</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2375</id>
    <revision>
      <id>4386</id>
      <timestamp>2010-11-27T13:47:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Йомры икмәк әкиятенә рәсем: Йомры икмәк һәм төлке 
| Source,Autor      = http://beautiful-all.nm.ru/Skazki/sk11/11.html
| Article           = Йомры икмәк
|</comment>
      <origin>4386</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="501" sha1="j9ib3fnylee0xzpi7doq4p9jz33t2h9" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Йомры икмәк әкиятенә рәсем: Йомры икмәк һәм төлке 
| Source,Autor      = http://beautiful-all.nm.ru/Skazki/sk11/11.html
| Article           = Йомры икмәк
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Укучыларны Йомры икмәкнең тормышының соңгы периоды белән таныштыру
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>j9ib3fnylee0xzpi7doq4p9jz33t2h9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ат белән Арба</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2376</id>
    <revision>
      <id>6935</id>
      <parentid>4582</parentid>
      <timestamp>2020-04-09T16:58:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Akhat_Ghaffar.png|Akhat_Ghaffar.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Sealle|Sealle]] because: Copyright violation; see [[:c:COM:Licensing|Commons:Licensing]] ([[:c:COM:CSD#F1|F1]]).</comment>
      <origin>6935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6686" sha1="1c9qk6dr5bxvs51p0a3nhswme27bc5i" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Әхәт Гаффар|Әхәт Гаффар]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габделәхәт Габдрахман улы Гаффаров
| һөнәр = драматург, журналист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Ат белән Арба'''

''(Әхәт Гаффар әкияте)''


Яшәгән ди, булган ди бер Ат. Аның кушаматы Баһбай булган ди. Шундый да тәрбияле, күндәм, йомшак, тыңлаучан, белемле булган ди инде бу. Кайчан эндәшсәләр дә, дәшмәсәләр дә, һич карышмастан тәртә арасына чигенә-чигенә керә дә баса икән. Муенына камыт кидерсәләр дә килешкән, йөзен йөгәнләсәләр дә бирешкән, авызлык каптырсалар да азмаган, дуга кайтарсалар да каелган, ыңгырчак салсалар да ыңгырашмаган, аркалыкларында да арыккан, түшлекләгәндә дә өшәнмәгән, эшләя сузылганда да бөрешкән, дилбегә элгәндә дә бил бөккән, чыбыркы күрсәтмәгәндә дә чыгымчыламаган, тибәрсәләр дә тәртәгә типмәгән, сызгырсалар сыздырып узган, кыздырсалар кызган, арбасына ни төясәләр дә төянгән, чанасына ни салсалар да басылган.

Шулай итеп, нишләтсәләр дә эшләгән дә эшләгән. Ә тамагын туйдырырга, имеш, буш ләгән дә буш ләгән.

Ә бер дә бер Айлы төнне әлеге дә баягы Баһбай нишләгән? Аягүрә баскан килеш кешнәгән дә, и, кешнәгән.

— Миһа-һай! Күрәсеңме инде, Ай, — дип. — Әй-әй, ай-һай-вай, — дип.

Яхшы. Бер дә бер көнне сызылыплар торып Таң аткан ди. Баһбай яшел үлән күшәгән дә алдындагы агач тәпәннән уртлап-гортлап су эчкән, алсу телен өстән аска, уңнан сулга айкый-чайкый тоз түмгәген ялаган, чиләктәге йөзенә карап алгач, дагалы тоягы белән ут ялкыннарына да тиңсез озын ялын ян-якка тарап салган, берәм-берәм һәр тоягын караган, су шарламасыдай ташып, күз керфекләредәй күккә ашып торган койрыгын барлаган да:

— Биһа-һай! Миһа-һай да биха-хай! Күп җигелсәң, — аһ-аһ-ай…ә менә болай түгелме? Түгелне җиңү күңелле, — дигән дә ди, абзардагы аратасын ары тибеп, хуҗасының ишегалдына бәрепләр торып чыгып баскан, ди бу. Шуннан соң үз арбасының тәртәләрен тәртипләгән, дуганы сулдан уңга кайтарып салган, камытны чөелдерекләп кыскан, йөгән өзәңгесен дуга боҗрасы аша үткәргән дә уң тәртәгә чалып бәйләгән, ыңгырчакны ыңайлаган, аркалыкны түшәгән, түшлекне күтәрткән, эшләяне кайтарып япкан, авызлыкны чәйнәп өзгән дә Арбага кырын сузылып яткан.

—Тпр-реч-чү-ү! Әйдә, арба малкай! Тартып йөртә-йөртә мин сине дөнья гиздердем инде. Менәтерә минем дә илгизәр буласым килеп китте бит әле, — дигән ди, имеш.

— Мин сиңа арба түгел, — дип карышкан Арба.

Баһбай:

— Мине җиккәндә Арба идең, хәзер ул хәтле нәрсә булдың суң әле? — дип сораган ди.

— Ар-ба, — дип җавап биргән Арба. — Ә хәреф танысаң, укый белсәң, — Ба-ра булам. Беләсеңме, мин — барам!

И-и-и, шунда Арба бер кеткелдәп, бер кыл-тыр-мылтыр килеп, бер шыгырдап, кендеген бер шалтыр-мылтыр китереп, тәгәрмәч тырнакларын кыйшык-мыйшык көйләштергәләп, бөтен кадак-мадакларын, шөреп-мазарларын чы-гырдатып, көпчәк тугымнары күчәрләрендәге майларын чыкылдатып, чылбырларын шылтыр-мылтыр иттереп, тәртәләрен киереп, тирән итеп, киң итеп, иркен итеп бер сулыш алган да ди:

— Әй, аерылгысыз дускаем, аткаем да җанкаем Баһбай! Әйдә барыйк, дөнья карыйк, — дигәч, рәхәтләнеп, “дүрттәгәрмәчаяклап”, болыннарны иңләргә — урманнарны киңләргә, дәръяларны җиңәргә дип чыкканнар да киткәннәр. Йолдызлар арасына менеп җиткәч, түбәнтенгә әйләнеп карасалар, ни күрсеннәр: боларның хуҗасы ишегалдының кыл уртасында калган килеш үзенең сигездән үрелгән каеш чыбыркысын уңлы-суллы да, баш аркан да, җирне сыпырттырып та айкый да айкый икән.

— Һәйбәт бит, әйеме, — дигән Арба.

— Һа-һа-һай! — дип шатланган Баһбай.

— Чыбыркы йолдызларга хәтле җитми бит, әйеме, — дигән Арба.

— Чыбыркы йолдызларга хәтле җитми, — дип килешкән Баһбай.

[[Төркем:Әхәт Гаффар әкиятләре]]</text>
      <sha1>1c9qk6dr5bxvs51p0a3nhswme27bc5i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Әхәт Гаффар әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2377</id>
    <revision>
      <id>4665</id>
      <parentid>4393</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T08:33:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4665</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="rq2gi9l3zy5629qsi8hkkvrp2kuy13m" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Әхәт Гаффар]]</text>
      <sha1>rq2gi9l3zy5629qsi8hkkvrp2kuy13m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Салам эшләпәләр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2378</id>
    <revision>
      <id>4500</id>
      <parentid>4394</parentid>
      <timestamp>2010-12-19T13:51:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4500</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6994" sha1="fem2rsks50md7gz18bvzya0h0dr9wyk" xml:space="preserve">'''Салам эшләпәләр'''

''(Япон халык әкиятләре)''


Борын-борын заманда бер авылда карт белән карчык яшәгән. Алар бик ярлы булганнар.

Менә иске елның соңгы көне килеп җитә. Күрше йортлардан тук-мак белән “бум!”да “бум!” дип, пешкән дөге изгән тавышлар ишетелеп тора. Аннан Яңа ел сые — моти көлчәләре әзерлиләр.

— Карчык, тукмак тавышларын ишетәсеңме? — ди карт, елмаеп. — Бәйрәмгә көлчә әзерләгән вакытны бигрәк яратам инде!

Ә боларның өендә нибары бер уч дөге калган икән. Ул исә бер генә көлчәгә дә җитми.

Картлар уйлыйлар-уйлыйлар да, ул бер уч дөгене тычканнарның ач балаларына ашатырга булалар.

— Ә без синең белән, картлач, Яңа елны дөгесез дә каршыларбыз, — ди карчык. Алар әнә шундый бик юмарт булганнар.

Карт тычкан оясына күз сала да:

— Яңа елга көлчә пешерәсегез килмиме? — дип сорый.

— Рәхмәт, бабакай, — дип чыелдаша тычканнар. — Без дөге көлчәсен бик яратабыз.

— Менә шәп булды! — ди карчык. — Картлач, безгә дә Яңа елны ничек булса да каршыларга кирәк инде!

Алар дөге саламыннан эшләпәләр үреп сатып, шул акчага көлчәләр сатып алырга булалар. Картлар эшкә тотына, ә тычканнар аларга ярдәм итеп, салам биреп торалар.

Биш салам эшләпә үрелеп җиткәч, карт аларны аркасына ипләп урнаштыра да, шәһәргә юнәлә.

Карт басу капкасын чыгуга, кар каплаган дзидзо (балаларны һәм юлчыларны яклаучы тәңре) алиһәләренең сыннарын күреп ала.

“Мескеннәр! Бик туңгансыз, ахрысы!” — дип уйлый карт һәм таш һәйкәлләрнең башларыннан һәм җилкәләреннән ипләп кенә карларны сыпырып төшерә.

Аннары гыйбадәт кылып, аллаларга мөрәҗәгать итә:

— Ел буена ярдәмегездән ташламавыгыз өчен рәхмәт яусын сезгә! Яңа елны да әйбәт каршыларга булышсагыз иде! — ди дә, юлын дәвам итә. Ә дзидзо сыннарының алтысы да ул киткән якка карап, тезелешеп басып кала.

Ниһаять, карт шау-шулы шәһәргә килеп җитә һәм:

— Эшләпәләр, салам эшләпәләр! — дип кычкырып, кешеләргә товарын тәкъдим итә.

Ләкин Яңа ел мәшәкатьләренә чумган кешеләр аның яныннан ашыгып узып китә торалар. Картка да, аның эшләпәләренә дә әйләнеп тә кармыйлар. Карт, бер нәрсә дә сата алмыйча, өенә кайтырга җыена.

Авылның басу капкасына җиткәнче эңгер-меңгердә карлы юлдан озак кайта ул. Таш сыннар кар астында калып, шул килеш басып торалар икән.

— Бөтенләй туңып беткәннәр! — ди дә карт, аларның һәркайсына салам эшләпә кидертеп куя. Тик аптыраш! Картның эшләпәләре бишәү генә, ә дзидзолар — алтау! Нишләргә? Бераз уйланып тора да, башындагы сөлгене алтынчы дзидзога бәйләп куя. “Менә хәзер аларга аз булса да җылырак булыр, — дип уйлый карт. Үзенең дә җаны бераз җылынып киткән кебек була.

— Карчык, мин кайттым! — ди ул, өенең бусагасына килеп җиткәч.

— Мескенкәем минем, арыгансыңдыр, туңгансыңдыр инде, — дип, кызганып каршылый аны карчык.

Карт аңа берсен дә яшермичә башыннан үткән маҗараларны сөйләп бирә.

— Син бик дөрес эшләгәнсең, — дип, аның күңелен күтәрә карчык. — Аллалар шатлансыннар, безгә дә яхшы Яңа ел теләсеннәр.
Төн җитә, карт белән карчык йокларга ята. Кинәт урамда ниндидер тавышлар ишетелә. Кемдер көпшәк кар өстеннән авыр әйбер тартып килгән кебек тоела.

— Эй-са, ёй-са! Эй-са, ёй-са! Бер-ике — күтәрдек! Бер-ике алдык!

— Болай соңлап кем йөри икән? — дип, карт тәрәзәдән караса, чанада авыр йөк тартып баручы алты дзидзоны күреп ала бу. Карчык белән урамга йөгереп чыксалар, аларны тәңреләр калдырган бүләкләр генә көтеп тора икән. Ни генә юк ди анда: бер капчык дөге дә, яшелчәләр дә, башка бик күп тәм-томнар да...

— Без сезгә бик рәхмәтле! Бу кадәр мәшәкатьләнмәскә иде! — дип, карт белән карчык рәхмәт әйтмәкче булалар, тик еракта ашыгып китеп баручы аллаларның сыннарын гына күреп калалар.

Менә Яңа елның беренче иртәсе дә килеп җитә. Карт белән карчык дзидзолар калдырган азык-төлектән бик бай итеп табын әзерли.

— Ах, нинди тәмле! Тәңреләргә рәхмәт яусын! Алар аркасында Яңа елны менә ничек шәп итеп каршыладык! — диләр алар.

{{Әкият|япон}}

[[Төркем:Япон халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>fem2rsks50md7gz18bvzya0h0dr9wyk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Япон халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2379</id>
    <revision>
      <id>4861</id>
      <parentid>4395</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:33:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <origin>4861</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="94" sha1="7x8q17vicnj3ddgtlw7xy2ok8eoowdt" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Япон халык иҗаты]]</text>
      <sha1>7x8q17vicnj3ddgtlw7xy2ok8eoowdt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ишәкне туйга дәшкәннәр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2380</id>
    <revision>
      <id>4502</id>
      <parentid>4396</parentid>
      <timestamp>2010-12-19T13:53:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4502</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1258" sha1="fk3t0refvkzp22w4xjgesdmmyww3lvs" xml:space="preserve">'''Ишәкне туйга дәшкәннәр'''

''(Югослав халык әкияте)''


Карт ишәк үзенең ятагында йокымсырап утыра икән. Аның янына, канатларын тиз-тиз җилпеп, җитез карлыгач очып килгән.

– Әйдә, Ишәк, җыен, сине туйга чакыралар, – дигән ул. Тик тегесе селкенеп тә карамаган, күзләрен генә ачып йомган. Бу хәлгә Ишәк малаеның ачуы чыккан.

– Ник туйга мине түгел, ә сине чакыралар икән, ә? Мин яшь, матур, җырны да әйбәтрәк кычкыра алам, биегәндә дә катырак тибенә беләм, – дигән ул.

– Мин яшәгән кадәр яшәп кара әле, шуннан соң белерсең, – дигән карт Ишәк. – Безнең халыкны туйга җырлап-биер өчен дәшмиләр. Су ташырга, яисә утын алып килер өчен кирәк без аларга...

{{Әкият|югослав}}

[[Төркем:Югослав халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>fk3t0refvkzp22w4xjgesdmmyww3lvs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхетле кеше күлмәге</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2381</id>
    <revision>
      <id>4501</id>
      <parentid>4397</parentid>
      <timestamp>2010-12-19T13:53:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4501</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3817" sha1="8ku3aoltpon2f8846u1vfmkulth9mn0" xml:space="preserve">'''Бәхетле кеше күлмәге'''

''(Югослав халык әкияте)''


Борын заманда бер король яшәгән, ди. Аның туксан тугыз чире бар икән. Иң оста им-томчылар да корольне бер генә авыруыннан да дәвалый алмаган. Шуннан соң ул барлык акыл ияләрен җыеп, киңәшмә үткәргән. Арадан берсе моңа болай дигән:

– Син дөньядан канәгать булып яши торган бәхетле кешене эзләп тап. Аның күлмәген салдырып кисәң, туксан тугыз авыруыңның барысыннан да берьюлы котылырсың.

Король үзенең хезмәтчеләрен шундый кешене эзләп табарга чыгарып җибәргән. Бөтен дөньяны актарып чыкканнар тегеләр, юк та юк икән бәхетле кеше.

Бервакыт зур гына бер болынга килеп чыкканнар болар, һәм ачык һавада ямь-яшел чирәм өстендә бик тәмләп йоклап яткан бер йолкышны күреп алганнар.

– Әй, син, уян әле, сөйләшәсе сүз бар! – дип дәшкәннәр моңа король хезмәтчеләре. – Бар нәрсәдән дә канәгатьме син? Берәр нәрсә кирәкмиме сиңа?

– Ни кирәк булсын миңа! – дип елмайган йолкыш, сәләмәләрен җилфердәтеп. – Баш түбәмдә – чалт аяз күк йөзе, аяк астымда – туган туфрагым. Бар нәрсәдән дә канәгать мин!

– Яхшылап уйла әле! – дип аптыратканнар моны. – Бәлки, шулай да, берәр нәрсә кирәктер сиңа?

– Юк дип әйтәм бит инде! Җылы кояш, яшел чирәм – шуннан артыгы нәрсәгә кирәк ди миңа! Болай да бик бәхетлемен мин!

– Алайса, әйдә, король янына киттек!

– Ни калган миңа анда?!

– Король сиңа күп итеп акча бирәчәк.

– Нигә? Акча кирәкми миңа!

Ниһаять, бик тырышып ялына торгач, йолкышны король янына барырга күндергәннәр. Моны күргәч, король бик куанган инде, терелүем шушы икән, дип уйлаган.

– Салып бир миңа тизрәк күлмәгеңне! – дигән ул, аның янына йөгереп килеп.

– Нәрсәгә ул сиңа? – дип гаҗәпләнгән йолкыш.

– Каршы дәшмә! Кем белән сөйләшкәнеңне белмисеңме әллә?! – дип җикеренгән король. – Бир миңа күлмәгеңне! Шуның өчен мин сиңа бер уч алтын бирермен.

Йолкыш бик матур итеп елмайган да үзенең ертык курткасын чишеп җибәргән. Ә аның астында бернинди дә күлмәк юк икән. Бу хәлне күргәч, король хәсрәтеннән аңын җуеп егылган.

Ә бәхетле кеше шәрә тәнен кабат иске курткасы белән каплаган да үз юлына китеп барган.

{{Әкият|югослав}}

[[Төркем:Югослав халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>8ku3aoltpon2f8846u1vfmkulth9mn0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казанда - караҗимеш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2382</id>
    <revision>
      <id>4475</id>
      <parentid>4398</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:01:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4475</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2818" sha1="k8c8dpn43fbeuyjxqc93u56vtlzyjy3" xml:space="preserve">'''Казанда - караҗимеш'''

''(Югослав халык әкияте)''


Бервакыт Алдакчы белән Мактанчык очрашкан. Юл уртасына басканнар да бер-берсенә үзләре күргән-белгән хәбәрләрне җиткерергә тотынганнар.

– Безнең авылда бер имән үсә, – дип сөйләп киткән Алдакчы. – Ул шундый биек ки, яңгыр ява башласа, аның башына үрмәләп менәбез дә себерке белән болытларны куабыз. Имәннең ботакларында чикләвек урынына караҗимеш үсә. Һәр җимеш күктәге ай зурлыгында. Авыл халкы җимеш төшләре эчендә яши, анда рәхәт, җылы. Бездә хәзер йорт берәү дә салып азапланмый.

Мактанчык аны башын селкә-селкә тыңлап торган да, үзенекен сөйләп киткән:

– Беләбез без ул имәнне! Әле узган атнада гына аның җимешеннән компот кайнаттык. Безнең бер акыллы казан бар. Караҗимештән компот кайнат әле, дисәң, торып баса да, сезнең теге имән янына килеп, җимеш җыя башлый. Аннары елга кырыена йөгереп барып, су тутыра. Казанның бик зур икәнлеген әйттемме әле? Бөтен елга суын җыеп алырга мөмкин ул. Үзе утын яра, учакны да үзе тергезеп җибәрә. Кайчакта ул учакка урмандагы агачлар да җитми. Компот өлгергәч, без аның белән тәмләп сыйланабыз. Аннары казанны әйләндереп каплыйбыз да астына кереп ятабыз. Бөтен авылыбыз белән шунда сыябыз. Сыерларыбыз, сарыкларыбыз да сыя. Казан эчендә җылы, ул кышын да суынмый. Кунакка кил, имәнегездән караҗимеш җыеп алып килергә онытма. Компот пешерербез.

Алдакчы белән Мактанчык әнә шүлай сөйләшкәннәр дә, иртәгә очрашканчы, дип, саубуллашканнар. Иртәгә тагын бер-берсенә яңа хәбәрләр алып киләчәкләр әле алар.

{{Әкият|югослав}}
[[Төркем:Югослав халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>k8c8dpn43fbeuyjxqc93u56vtlzyjy3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хуҗа белән хезмәтче</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2383</id>
    <revision>
      <id>4503</id>
      <parentid>4399</parentid>
      <timestamp>2010-12-19T13:53:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4503</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1676" sha1="dwcqr87nl6r5pdsb131e1cui5d4xlpg" xml:space="preserve">'''Хуҗа белән хезмәтче'''

''(Югослав халык әкияте)''


Бер Останың Петар атлы ярдәмчесе булган.

– Менә сиңа акча, – дигән бервакыт аңа хуҗасы. – Базарга барып, борчак алып кайт.

– Яхшы, хуҗам, – дигән аңа Петар. – Борчак булмаса, хәлвә алырга ярыймы?

– Борчак булмаса, ясмык алырсың, – дигән Оста.

– Тыңлыйм, хуҗам, – дигән Петар. – Ә ясмык булмаса, аның урынына хәлвә алырга буламы?

– Ясмык тапмасаң, тары ярмасы ал, – дигән хуҗасы.

– Шулай эшләрмен, хуҗам, – дигән Петар. – Тары ярмасы да булмаса, бераз гына хәлвә алсам, ярар бит?

– Тары ярмасы булмаса, бераз он булса да алырсың!

– Йөгердем, хуҗам! – дигән Петар. – Инде он да булмаса, хәлвә алырмын, әйеме?

Останың ачуы чыккан:

– Калдык-постыкны булса да алып кайт! – дип кычкырган ул хезмәтчесенә.

– Ярый, ярый, хуҗам! Ничек әйтсәң, шулай эшләрмен! Сиңа калдык-постыкны алгач, калган акчага үземә хәлвә алсам буламы соң?

{{Әкият|югослав}}

[[Төркем:Югослав халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>dwcqr87nl6r5pdsb131e1cui5d4xlpg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Белемнең чиге юк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2384</id>
    <revision>
      <id>4504</id>
      <parentid>4400</parentid>
      <timestamp>2010-12-19T13:53:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4504</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1794" sha1="rgvptwyprceopbvp5jn7froh7fsynmm" xml:space="preserve">'''Белемнең чиге юк'''

''(Югослав халык әкияте)''


Борын-борын заманда бер карт Акыл иясе яшәгән. Күпне күргән булган ул, шуңа да күпне белгән.

Кышкы салкын кичтә Акыл иясе, учак янына утырып, уйланып утыра икән. Шулчак кемдер ишек шакыган. Күршедә яшәүче кечкенә кыз бала кергән булган.

– Бабакай, – дигән кызчык. – Безнең учак сүнде, өч кенә кисәк утлы күмер бирмәссеңме?

– Бирәм, балакаем, – дигән Акыл иясе. – Тик син аны ничек алып чыгарсың икән?

– Уч төбемдә алып чыгам, бабай, – дигән кызчык.

Акыл иясе көлеп җибәргән:

– Син нәрсә, балакаем, кулыңны яндырачаксың бит!

– Борчылма, бабакай, яндырмам, – дигән кызчык.

Учак янына килгән дә, аның кырыендагы салкын көлне калын итеп уч төбенә җәйгән. Аннары шуның өстенә утлы күмерләрне тезгән. Ул чыгып киткәч, карт Акыл иясе тирән уйга чумган. Бераз утыргач, бармагын өскә күтәргән дә, үзенә-үзе болай дигән:

– Кечкенә кыздан да нәрсәгә дә булса өйрәнергә мөмкин. Белемнең чиге юк аның.

{{Әкият|югослав}}

[[Төркем:Югослав халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>rgvptwyprceopbvp5jn7froh7fsynmm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Югослав халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2385</id>
    <revision>
      <id>4862</id>
      <parentid>4401</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:33:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4862</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="82prxfa8pan7bi28kqy6t4cljc9c36e" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Югослав халык иҗаты]]</text>
      <sha1>82prxfa8pan7bi28kqy6t4cljc9c36e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Каз белән Аккош</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2386</id>
    <revision>
      <id>4493</id>
      <parentid>4413</parentid>
      <timestamp>2010-12-19T13:38:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4493</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5829" sha1="4mxm0hu54gfeenm0aa4y59bvz1jq2ih" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]
| рәсем =Абдулла Алиш.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев 
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://alish.ru/ alish.ru]
| башка мәгълүмат =
}}


'''Каз белән Аккош'''

''([[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]] әкияте)''


Очы-кырые күренмәгән болын уртасында зур бер күл булган. Тирәләре аның яшел кыяклар, шаулар камышлар белән капланган икән.

Бу күл буена кеше аягы бер дә басмаган, ул тирәләрдә аучыларның мылтыклары да шартламаган.

Шул тыныч күлдә аккош белән каз яшәгәннәр. Балык ашаганнар, су эчкәннәр, йомырка салганнар, бала чыгарганнар.

Җәйнең матур бер көнендә бу ике күрше үзләренең балалары турында сөйләшкәннәр. Киек каз әйткән:

— Улым ашны аз ашый, суны гына күп эчә! — дигән. Аккош әйткән:

— Минем балам бик яхшы ашый, зур үсә, — дигән. Каз үзенең бәбкәсен төрлечә сыйлап карый икән: тәмле-тәмле балыклар, яшел бакалар, татлы кыскычлар тотып китерә икән.

Баласы, үзе зур булса да, кулына кашык тотып ашамаган, әнисенең ашатуын көткән. Ашау аңа бик зур эш булган. Ашарга, эчәргә тотынса, ул тәмам йөдәп беткән. Ә дуга муен-аккош баласы кыстатып та тормый, кашыкны үзе тотып, азыкны кат-кат чәйнәп, тәмле итеп ашый икән. Вакытында йоклый, вакытында һавага чыга, уйный, шуңа күрә алма кебек кызарып, матур булып үсә икән.

Көннәрдән беркөнне киек каз белән аккошның балалары әниләренә килгәннәр дә:

— Әни, безгә велосипед алыйкчы! — дип үтенгәннәр.

— Ярый, барсак-барыйк, алсак-алыйк, — дигәннәр әниләре. Улларын иярткәннәр дә велосипед сатыла торган магазинга киткәннәр. Анда барып кергәннәр дә әниләре:

— Иптәшләр, безнең сөекле улларыбызга велосипед бирсәгезче! — дигәннәр. Шунда сатучылар йөгереп килгәннәр дә:

— Рәхим итегез, рәхим итегез! — дип, көмеш төсле ялтырап торган велосипедлар китереп биргәннәр. Шунда аккошның улына:

— Теләгәнеңне сайлап ал, акыллым! — дигәннәр. Аккош бәбкәсе велосипедка менеп атланган да йөгерткән дә киткән. Аңа карап сатучылар:

— Менә егет икән бу малай, тамагына шәп ашый, ахры, — дигәннәр, ә аккош үз баласының булдыклылыгын күреп, елмаеп, кәефләнеп карап тора икән. Малай велосипедны йөгертә дә йөгертә икән.

Киек каз бәбкәсенә дә чират җиткән. Ул аккош бәбкәсе белән бер яшьтә булса да, аңа караганда бик ябык, буйга да бик кечкенә икән.
Аңа да велосипедның көмеш төслесен биргәннәр:

— Йә әле, акыллым, син дә йөгереп кара! — дигәннәр. Каз бәбкәсе бер атланып караган — булдыра алмаган, икенче атланырга уйлаган — егыла язган, өченче тапкыр атланырга теләгән икән — егылып ук киткән, әйләндермәгәч, велосипед та китмәгән. Магазинда эшләүче абыйлар шунда ук йөгереп килеп җиткәннәр, киек каз бәбкәсенә менә шушы сүзләрне әйткәннәр:

— Син, акыллым, ашны аз ашыйсың, вакытында йокламыйсың, һавада уйнамыйсың, ахры, шуңа күрә син ябык, буең да кечкенә, шуңа күрә велосипедка аягың да җитми, хәзергә өеңә кайтып тор, зур үскәч, килерсең, — дигәннәр һәм велосипедны да алып киткәннәр.
Каз бәбкәсе бик күңелсезләнеп кайтып киткән, ә аккош бәбкәсе велосипедына атланып җилдергән.

Хәзер инде, «велосипедка аягым җитсен», дип, каз бәбкәсе азыкны да күп ашый, вакытында йоклый да, саф һавада да уйный икән.

[[Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре]]</text>
      <sha1>4mxm0hu54gfeenm0aa4y59bvz1jq2ih</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чукмар белән Тукмар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2387</id>
    <revision>
      <id>4498</id>
      <parentid>4414</parentid>
      <timestamp>2010-12-19T13:42:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4498</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4461" sha1="nwgi0lclz38qind8a9z121luvtgaewd" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]
| рәсем =Абдулла Алиш.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев 
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://alish.ru/ alish.ru]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Чукмар белән Тукмар'''

''([[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]] әкияте)''


Бер әбинең ике әтәче булган. Бу әтәчләрнең берсе — ак, берсе кара икән. Ул аларның икесен дә бертигез ярата икән. Әтәчләр күп вакытларын сугышып үткәрәләр, сугышырга тотынсалар, канга батып бетәләр икән.

Ак әтәчкә әби Чукмар дип кушкан, карасын Тукмар дип атаган. Чукмар чукырга бик оста, ә Тукмар бик оста тукый икән.

Әби ашатырга тотынса: «Җимне миңа әзрәк бирдең», «Ник минем өлешемә кердең?» — дип кычкырыша башлыйлар икән әтәчләр. Әйтешеп-әйтешеп кенә калмыйлар икән, шунда ук сугыша да башлыйлар икән. Чукмары канга батырганчы чукырга, Тукмары күгәрткәнче тукмарга тотына икән.

Бердәнбер көнне бу әтәчләр шулай бик каты кычкырышканнар һәм канга батканчы сугышканнар. Әбинең моны күреп бик ачуы килгән. «Боларны ни эшләтим икән?» — дигән.

Тегеләрне бик каты орышкан, сугышмаска кушкан. Тегеләр әби алдында бераз тынычланып торганнар, әби аларның күзләреннән югалгач, тагын сугышырга тотынганнар.

Әби килеп җитсә, Чукмар исемле ак әтәч йөгереп килеп:

— Әби, әби, кара әле, Тукмарың тукмый-тукмый башымны күгәртеп бетерде, — дип әләкли икән. Тукмар исемле кара әтәч тә энесеннән калышмый:

— Башымны кара әле, әби, Чукмарың чукый-чукый канатып бетерде, — ди икән.

Әби аларның әләкләүләреннән дә туйган. Ул бер сүз дә әйтмәгән, Тукмарны култыгына кыстырган да каядыр күтәреп киткән. «Суярга алып китә, ахры, мине», — дип курыккан Тукмар. Ләкин әби аны күршеләргә генә кертеп торган. Ул әтәч шунда өч кич кунган.

Ялгыз калгач, Чукмарга бик күңелсез булган, аның күңеле тулган. Юньләп ашый да, эчә дә алмаган. Әбигә ул: «Тукмарны алып кайтсана, инде бер дә сугышмас идек”, — ди икән. “Ярый, — дигән әби, — алып кайтсам-кайтыйм, әгәр тагын сугыша торган булсагыз, ул вакыт тотам да берегезне бөтенләй юк итәм», — дип куркытыл куйган һәм күршедәге Тукмарны алып кайткан.

Тукмар да Чукмарны бик сагынган булган, алар күптәннән бирле күрешмәгән туганнар төсле, кочаклашып исәнләшкәннәр һәм киләчәктә бер дә сугышмаска сүз бирешкәннәр.

Хәзер инде алар бик тату яшиләр икән, тик аларга кушылган исемнәр генә аларның электәге шуклыкларын күрсәтеп, исләренә төшереп тора икән.

[[Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре]]</text>
      <sha1>nwgi0lclz38qind8a9z121luvtgaewd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Сертотмас үрдәк.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2388</id>
    <revision>
      <id>4607</id>
      <parentid>4416</parentid>
      <timestamp>2010-12-28T12:55:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4607</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="647" sha1="o0q766zfgt777o7h8gyjhln81ulia69" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Абдулла Алишның &quot;Сертотмас үрдәк&quot; китабына иллюстрация
| Source,Autor      = Рәссам Тавил Хаҗиәхмәтов
| Article           = Сертотмас үрдәк
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Ирекле лицензияле файл тапмау сәбәпле,  билгесез лицензияле файл белән балалар өчен мәкаләне бизәү
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}

[[Төркем:Тавил Хаҗиәхмәтов рәсемнәре]]</text>
      <sha1>o0q766zfgt777o7h8gyjhln81ulia69</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Куян кызы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2389</id>
    <revision>
      <id>6709</id>
      <parentid>4496</parentid>
      <timestamp>2016-09-09T07:01:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.205.171.238</ip>
      </contributor>
      <origin>6709</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4562" sha1="jggkvbpr6tku69tvkqv5o4b09qzsr9t" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]
| рәсем =Абдулла Алиш.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев 
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://alish.ru/ alish.ru]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Куян кызы'''

''[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]] әкияте.''


Бер соры куянның үзе төсле зур колаклы, бик иркә, бик кадерле бер кызы булган. Ул аны бик-бик ярата икән.

Көннәрдән бер көнне куян иркә кызына өр-яңа киез итекләр алып кайтып биргән.

- Мә, бәбкәм, аякларың туңмасын, сызламасын,- дигән.

Кызы бу буләкне бик шатланып алган. Әнисенә рәхмәтләр укыган. Хәзер инде ул яңа киез итекләрне киеп, рәхәтләнеп йөри икән. Ләкин куян кызы җылы итекләргә өйрәнмәгән булган, ул алардан бик тиз туйган, салып ташлаган. Әнием тапмасын дип, аларны яшереп куйган. Әнисе аларны эзләп табып баласына кигезә, ә ул салып ташлый икән. Әнисе кигезсә - ул салган, әнисе тагын кигезгән, ә ул тагын салып таш­лаган.

Кар өстеннән дә, боз өстеннән дә яланаяк йөгерэ икэн. Бер көн буе шулай йөгергән, икенче көнне дә шулай яланаяк

йөргән,  өченче көнне инде аксый-аксый әнисе янына килгән.

- Әни, әни, минем аягым бик авырта! - дигән. Әнисе аның аякларына караган да аптырап калган.

- Кызым, кызым, якты йолдызым, синең аягың шешкән ич,- дигән.

&quot;Инде ни эшләргә?&quot; - дип уйга баткан куян. &quot;Бу баланы кая алып барырга, ничек дәваларга?&quot;- дип кайгырган.

Шул вакыт нәрсәдер кычкырган. Куян агач башына күтәрелеп караган икән- тиенне кургән. Ул куянга болай дигән:

- Кайгырма, туганкай, йомшак куянкай, кызыңның аягын бик тиз төзәтеп була. Моның өчен &quot;доктор Айболит&quot;ка ба­рырга, аңардан киңәш сорарга кирәк,- дигән.

Куянга чын-чынлап булышырга тотынган, &quot;доктор Айболит&quot;ның өенә узе илтергә булган.

Куян кызын күтәргән дә &quot;Айболит док­тор &quot;га киткән, тиен, агачтан агачка сикереп, аңа юл өйрәткән.

Барып җитсәләр, &quot;доктор Айболит &quot;ның эше бик күп икән, аңа урманның төрле ерткычлары дәваланырга килгәннәр икән. &quot;Балаларны чиратсыз карыйм мин&quot;,- дигән &quot;доктор Айболит&quot;. Куян кызын док­тор бүлмәсенә алып кергәннәр, нәрсә белән авыруын сөйләп биргәннәр. &quot;Доктор Айбо­лит&quot; куян кызының аягына дарулар сөрткән һәм шул вакытта куян кызына әйткән:

- Аягың төзәлгәч, киез итекләрне инде салкын көннәрдә бер дә салма, сүзне тыңла, тагын начар хәлгә калма,- дигән.

&quot;Доктор Айболит&quot;ка алар бик зур рәхмәтләр әйткәннәр, саубуллашып өйләренә кайтып киткәннәр. Өч көн дигәндә, куян баласының аягы төзәлгән. Ул инде хәзер киез итеген бер дә салмый киеп йөри икән. 

[[Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре]]</text>
      <sha1>jggkvbpr6tku69tvkqv5o4b09qzsr9t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эт үзенә ничек хуҗа эзләгән?</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2390</id>
    <revision>
      <id>6397</id>
      <parentid>4499</parentid>
      <timestamp>2014-04-13T08:59:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.23.187.192</ip>
      </contributor>
      <origin>6397</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6988" sha1="ai2apffq5xh56mwibx246eb7cu6p1bu" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]
| рәсем =Абдулла Алиш.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев 
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://alish.ru/ alish.ru]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Эт үзенә ничек хуҗа эзләгән?'''

''[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]] әкияте.''


Элек заманда этнең хуҗасы булмаган, берәү дә аның тормышы өчен кайгырмаган. Ул ялгызы гына яшәгән, берәү дә аңа: &quot;Минем этем син!&quot;- дип дәшмәгән. Тора-бара эт болай яшәүнең җайсыз икәнлеген төшенгән, үз-үзенә: &quot;Дөньяда иң көчле берәүгә хезмәт итәргә кирәк!&quot; - дигән. Үзенә хуҗа эзләргә керешкән, шул теләк белән юлга чыгып киткән.

Ай киткән, ел киткән, бара-бара, бер куе урманга барып җиткән. Урманда аңа көрән бүре очраган. Үзен берәүгә дә җәберләргә ирек бирмәүче усал бүре эттән сораган:

- Кая барасың болай?- дигән.

- Менә үземә хуҗа эзлим, рөхсәт итсәң, синең хезмәтчең булыйм,- дигән.

Бүре риза булган. Бергәләп, алар алга таба киткәннәр. Бара торгач, бүре кинәт туктаган, тын калган, борынын күтәреп иснәнергә тотынган. Йонлач койрыгын аяклары арасына кыстырган да аланлыкны читләтеп кенә качарга тотынган.

- Хуҗам, нәрсәдән болай курыктың син?- дип сораган эт.

- Аланлык уртасында кемнеңдер бал ашап утырганын елле курмисецме? Аның кем икенен де әллә белмисеңме? Аю бабаң тотса, икебезне дә хур итсә! Әйдә, сызыйк моннан, ул безнең өчен бик хәтәр,- диген буре.

- Ә, алай икән, аю синнән көчлерәк икән. Алай булгач, сау бул, усал бүре, син миңа хуҗа түгел, мин сиңа хезмәтче түгел,- дигән эт, үз юлына киткән, аларның дуслыклары шуның белән беткән.

Аю янына барган да эт үзен хезмәтче итеп алуын үтенгән, аю күнгән:

- Ярый, мин синең хуҗаң булырмын, син минем хезмәтчем булырсың! - дигән.- Тик хәзер минем бик ашыйсым килә, әйдә, икәүләп, умарталыкка барыйк, рәхәтләнеп, бер туйганчы бал ашыйк! - дигән, этне үзе белән ияртеп киткән.

Алар, бара-бара, бер көтүгә очраганнар, ләкин ниндидер тавыш ишеткәннәр дә туктаганнар, шул тавышны ныклап тыңларга керешкәннәр. Көтү тузгыган: сыерлар мөгриләр, атлар кешниләр, барысы да койрыкларын чәнчеп чабып йөриләр. Ләкин аю агач артына гына посып караган да кире урманга таба борылган, ә эткә бу хәл гаҗәбрәк булып тоелган, ул түзмәгән, карт аюдан сорап куйган:

- Хуҗам нәрсәдән курыктың син?- дигән.

- Күрмисеңмени, анда арыслан хуҗалык итә, ишетмисеңмени, ничек бөтен дөньяны дер селкетә,- дигән аю.

- Ә кем соң ул арыслан?- дип сораган эт.

- Аннан да көчле, аннан да куркыныч ерткыч бөтен дөньяда да юк,- дигән аю.

- Алайса, сау бул, син миңа хуҗа түгел, мин сиңа хезмәтче түгел,- дигән дә эт аюны ташлап киткән, аларның дуслыклары шуның белән беткән. Эт арыслан янына килгән, аңа узенең йомышын сөйләп биргән. Арыслан да аны якты чырай белән кабул иткән, этнең әйткәне белән килешкән.

Эт арысланга күп еллар буе хезмәт ит­кән. Аңардан көчле берәүне дә курмәгән, арыслан этне берәүгә дэ рәнлҗетергә ирек бирмәгән. Бер дә беркөнне алар, бергәләп, ауга чыкканнар. Күп көч куймыйча, шәпләп туйганнар. Кайтырга чыккач кына, арыслан кинәт туктаган, коточкыч көчле итеп үкереп җибәргән: таулар дер селке-неп киткәннәр, һавадагы кошлар җиргә төшкәннәр, башка ерткычлар кайсы кая качып беткәннәр. Арыслан тырнагы белән җирне тырный-тырный арып беткән, ан­нан кире борылып киткән.

- Хуҗам, нәрсәдән болай курыктың?- дигән эт.

- Әнә, курмисеңмени, зур адымнар белән атлап кеше килә. Аңардан да көчле дөньяда берәү дә юк, безгә тизрәк моннан китәргә кирәк,- дигән арыслан.

- Ә, алай икән, синнән дә көчлерәк зат бар икән, мин шуны белми йөрим икән. Алайса, сау бул, бүгеннән син миңа хуҗа түгел, мин сиңа хезмәтче түгел, - дигән дә эт киткән, алар арасында дуслык менә шулай беткән.

Шул көннән башлап, эт кешенең хезмәтчесе булып киткән, ул аңа инде күптән, бик күптәннән бирле тугры хезмәт иткән, дөньяда кешедән дә көчлерәкне әле дә булса күргәне юк икән. 

[[Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре]]</text>
      <sha1>ai2apffq5xh56mwibx246eb7cu6p1bu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Камыр малай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2391</id>
    <revision>
      <id>6944</id>
      <parentid>4425</parentid>
      <timestamp>2020-05-22T07:07:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>5.101.22.125</ip>
      </contributor>
      <origin>6944</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2846" sha1="c7ii35mdr94gewvf6ver82preq1jmon" xml:space="preserve">'''Камыр малай'''

''(Татар халык әкияте)''


Борын-борын заманда бер карт белән карчык торган. Аларнын балалары булмаган.
Беркөнне карт келәттән он себереп алып керә. Карчыгы онны иләп, каймакка гына камыр баса. Камыр әзер булгач, аңардан бала башы, аннан аның аякларын, кулларын ясый да тәрәзә төбенә киптерергә куя.

Камыр-курчак кипкәч, тәрәзәдән сикереп төшә дә бала булып йөгереп китә. Йөгерә-йөгерә урманга җитә. Урманга керсә, аңа Куян очрый.

Куян әйтә:

— Мин сине ашыйм,— ди.

— Син мине ашама, мин сиңа җыр җырлармын,— ди Камыр малай.

— Җырла! — ди Куян.

— Мин келәттән себерелгән, Каймакка басылган, Камырдан ясалган; Мин әбидән киттем, Мин бабайдан киттем, Синнән китәм дә китәм,— ди.

Куяннан качып китә. Бара-бара Аюга очрый. Аю әйтә:

— Мин сине ашыйм! —ди.

— Син мине ашама,— ди Камыр малай,— мин сиңа җыр җырлармын,— ди.

— Җырла!—ди Аю.

— Мин келәттән себерелгән, 

Каймакка басылган,

Камырдан ясалган; 

Мин әбидән киттем, 

Мин бабайдан киттем, 

Мин куяннан киттем,

Синнән китәм дә китәм,— дип, качып китә.

Бара-бара Төлкегә очрый.

— Мин сине ашыйм! —ди Төлке.

— Син мине ашама, мин сиңа җыр җырлармын,— ди Камыр малай.

— Җырла! — ди Төлке.

— Мин келәттән себерелгән, 

Каймакка басылган, 

Камырдан ясалган;

Мин әбидән киттем,

Мин бабайдан киттем,

Мин куяннан киттем,

Мин аюдан киттем,

Синнән китәм дә китәм,— дигән икән.

Төлке әйткән:

— Һай, матур да җырлыйсың икән. Яле, якынрак килеп, минем борын очыма утырып тагын бер җырлап бир әле,— дигән.

Камыр малай якынрак килеп, тагын бер җырлаган икән, Төлке аны капкан да йоткан.

[[Төркем:Рус халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>c7ii35mdr94gewvf6ver82preq1jmon</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шалкан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2392</id>
    <revision>
      <id>4471</id>
      <parentid>4426</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:00:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4471</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2129" sha1="sasgkaciapj6mp2oe6dqeknpvcif9ng" xml:space="preserve">'''Шалкан'''

''(Рус халык әкияте)''


Бабай шалкан утыртты. Шалкан көн үсте, төн үсте, бик зур булды, күперде. Атналар, айлар үтте, җәй үтте, көз җитте. Бабай шалканны йолкырга кереште. Тарта, тарта — шалкан чыкмый.

Бабай шалканны үзе генә тартып чыгара алмагач, ярдәмгә әбине дә чакырды. Әби — бабайга, бабай шалканга тотынды. Әй тарталар, әй тарталар — шалкан һаман чыкмый.

Әби булышырга кызын чакырды. Кыз — әбигә, әби — бабайга, бабай шалканга тотынды. Тартырга керештеләр болар. Әй тарталар, әй тарталар — шалкан чыкмый да чыкмый.

Әбинең кызы шалканны тартышырга Акбайны чакырды. Акбай — кызга, кыз — әбигә, әби — бабайга, бабай шалканга тотынды. Әй тарталар, әй тарталар — шалкан һаман чыкмый, селкенми дә.

Акбай ярдәмгә песине чакырып килде. Песи — Акбайга, Акбай — кызга, кыз — әбигә, әби — бабайга, бабай шалканга тотынды. Тартырга керештеләр. Әй тарталар, әй тарталар — шалкан һаман да чыкмый.

Песи тычканны чакырып китерде. Тычкан — песигә, песи — Акбайга, Акбай — кызга, кыз — әбигә, әби — бабайга, бабай шалканга ябышты.

Әй тарталар, әй тарталар. Җыйнаулап тарта торгач, шалкан түзмәде — төбе-тамыры белән каерылып чыкты.

{{Әкият|рус}}
[[Төркем:Рус халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>sasgkaciapj6mp2oe6dqeknpvcif9ng</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өч аю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2393</id>
    <revision>
      <id>4465</id>
      <parentid>4427</parentid>
      <timestamp>2010-12-07T14:23:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4465</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7119" sha1="rgnlg4ube23qnx76owwfy8kwejj66kc" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Лев Толстой|Лев Толстой]]
| рәсем =L.N.Tolstoy Prokudin-Gorsky.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Толстой Лев Николай улы
| һөнәр = язучы, фәлсәфәче
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Өч аю'''

''([[w:Лев Толстой|Лев Толстой]] әкияте)''


Бер кыз өйләреннән чыгып урманга киткән. Урманда ул адашкан һәм кайтырга юл эзли башлаган. Ләкин таба алмаган. Урмандагы кечкенә генә бер өй янына килеп чыккан.

Өйнең ишеге ачык була. Кыз ишектән карый да, өйдә беркем дә юклыгын күргәч, эчкә керә.

Бу кечкенә өйдә өч аю яши икән. Аларның берсе — әтиләре. Аны Михаил Иванович дип атаганнар. Ул тузгыган йонлы һәм бик зур аю булган. Икенчесе — әниләре. Ул буйга бераз кечерәк. Аны Настасия Петровна дип йөрткәннәр. Өченчесе — кечкенә генә бер аю баласы. Аңа Мишутка дип дәшкәннәр. Аюлар өйдә юк икән, алар урманга йөрергә чыгып киткәннәр.

Бу кечкенә өйдә ике бүлмә булган: берсе ашханә, икенчесе йокы бүлмәсе. Кыз аш бүлмәсенә керүгә өстәлдә аш салынган өч савыт күрә. Беренчесе бик зур савыт, Михаил Ивановичныкы. Икенчесе кечерәк савыт, Настасия Петровнаныкы. Өченчесе зәңгәрсу савыт, Мишутканыкы. һәрбер савыт янында берәр кашык яткан: берсе зур, икенчесе уртача, өченчесе кечкенә.

Кыз башта иң зур кашыкны алган һәм иң зур савыттан ашап караган; аннан соң уртача кашыкны алып уртача савыттан ашап караган; соңыннан кечкенә кашыкны алган һәм зәңгәрсу савыттан ашап караган. Аңа Мишутканың ашы барысыннан да тәмлерәк булып тоелган.

Кызның утырасы килгән, һәм ул өстәл янында торган өч урындык күргән: берсе зур Михаил Ивановичныкы, икенчесе кечерәк — Настасия Петровнаныкы, өченчесе кечкенә, анысы Мишутканыкы. Кыз элек зур урындыкка менгән һәм аннан егылып төшкән; аннары уртача урындыкка утырып караган, анда җайсыз булган; аннары ул кечкенә урындыкка күчеп утырган һәм монда утыру шундый җайлы икән — кыз көлеп җибәргән. Ул зәңгәр савытны алып тез өстенә куйган да ашарга тотынган. Ашны бөтенләй ашап бөтергән дә урындыкта утырган көйгә тирбәлә башлаган.

Урындык ватылып киткән һәм кыз идәнгә егылып төшкән. Ул егылган урыныннан торган, урындыкны күтәреп куйган, һәм икенче бүлмәгә кереп киткән. Анда өч карават тора икән: аның берсе зур — Михаил Ивановичныкы, икенчесе уртача — Настасия Петровнаныкы, өченчесе кечкенә — Мишутканыкы. Кыз башта зурысына ятып караган, ул артык киң; уртанчысына ятып караган, монысы артык биек; кечкенәсенә ятуы була һәм кыз шунда ук йокыга китә.

Аюлар өйгә ачыгып кайтканнар Һәм ашарга утырганнар.

Зур аю, үз савытын алып карагач, куркыныч тавыш белән үкереп жибәргән:

— Минем савытымнан кем ашаган?
 
Настасия Петровна үз савытына карагач, йомшаграк тавыш белән:

— Минем савытымнан кем ашаган? — дип кычкырган.

Ә Мишутка үзенең буш савытын күргәч, нечкә генә тавыш белән:

— Минем ашымны кем ашап бетергән? — дип чинаган.

Михаил Иванович үзенең урындыгына караган да куркыныч тавыш белән үкергән:

— Минем урындыкка кем утырган, аны урыныннан кем кузгаткан?

Настасия Петровна урындыгына күз төшергән дә йомшаграк тавыш белән:

— Минем урындыкка кем утырган, аны урыныннан кем кузгаткан? — дип кычкырган.

Мишутка, үзенең ватык урындыгын күреп:

— Минем урындыкка кем утырган, кем аны ваткан? — дип чинаган.

Аюлар икенче бүлмәгә кергәннәр.

Михаил Иванович куркынычлы тавыш белән үкергән:

— Минем урынга кем яткан, кем аны изгән? 

Йомшаграк тавыш белән:

— Минем урынга кем яткан, аны кем изгән? — дип кычкырган Настасия Петровна. Ә Мишутка аяк астына кечкенә эскәмия куеп караватына менгән дә нечкә генә тавыш белән чинап җибәргән:

— Минем урында кем ята?

Ул кинәт анда яткан кызны күреп алган һәм чыелдый башлаган:

— Менә ул! Тот, тот!

— Менә ул! Менә ул! Ай-я-ай! Тот!

Ул кызны тешләргә теләгән. Кыз, күзләрен ачып җибәрүгә, аюларны күргән һәм тәрәзәгә ташланган. Тәрәзә ачык булган. Кыз тәрәзәдән сикереп төшкән дә урман буйлап йөгергән. Аюлар аны куып җитә алмаганнар.

[[Төркем:Лев Толстой әкиятләре]]</text>
      <sha1>rgnlg4ube23qnx76owwfy8kwejj66kc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ахмак бүре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2394</id>
    <revision>
      <id>4428</id>
      <timestamp>2010-11-30T13:47:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ахмак бүре'''  ''(татар халык әкияте)''   Берзаман бүре бик ачыккан. Ни туры килсә, шуны ашармын дип, а...»</comment>
      <origin>4428</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1135" sha1="ak95iw41vs0z8yhxjketozdz76grqnc" xml:space="preserve">'''Ахмак бүре'''

''(татар халык әкияте)''


Берзаман бүре бик ачыккан. Ни туры килсә, шуны ашармын дип, азык эзләргә киткән. Бара торгач, аңа бер кәҗә тәкәсе очраган. Бүре кәҗә тәкәсенә: «Кәҗә, мин сине ашыйм»,— дигән. Кәҗә тәкәсе аңа: «Ашасаң ашарсың инде. Ярый, алайса, менә син бу тау итәгендә авызыңны ачып тор. Мин тау башыннан сикереп төшәрмен дә авызыңа кереп китәрмен»,— дигән. Бүре риза булган. Кәҗә тәкәсе тау башыннан сикереп төшкән дә бүрене сөзеп еккан. Бүренең һушы киткән.

Берзаман, аңына килеп, тирә-якка караса, кәҗә тәкәсе әллә кайчан китеп барган. Бүре бик үкенгән, ләкин соң булган.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>ak95iw41vs0z8yhxjketozdz76grqnc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Лев Толстой әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2395</id>
    <revision>
      <id>4651</id>
      <parentid>4429</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T07:57:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4651</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="g3yg09zr6eft1idxmlfvfqk556hmg3p" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Лев Толстой]]</text>
      <sha1>g3yg09zr6eft1idxmlfvfqk556hmg3p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Reflist</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2396</id>
    <revision>
      <id>4431</id>
      <timestamp>2010-12-03T12:53:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «&lt;div class=&quot;references-small&quot; {{#if: {{{colwidth|}}}| style=&quot;-moz-column-width:{{{colwidth}}}; -webkit-column-width:{{{colwidth}}}; column-width:{{{colwidth}}};&quot; | {{#if: {{{1|}}}...»</comment>
      <origin>4431</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="297" sha1="mi1ndei4v6d2p6j5n0ahice7v0qwlce" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;references-small&quot; {{#if: {{{colwidth|}}}| style=&quot;-moz-column-width:{{{colwidth}}}; -webkit-column-width:{{{colwidth}}}; column-width:{{{colwidth}}};&quot; | {{#if: {{{1|}}}| style=&quot;-moz-column-count:{{{1}}}; -webkit-column-count:{{{1}}}; column-count:{{{1}}} }};&quot; |}}&gt;
&lt;references /&gt; &lt;/div&gt;</text>
      <sha1>mi1ndei4v6d2p6j5n0ahice7v0qwlce</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Камыр батыр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2397</id>
    <revision>
      <id>4801</id>
      <parentid>4613</parentid>
      <timestamp>2011-01-06T13:48:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4801</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16762" sha1="0w82pyr94z8vdtiyvfkksvebcc3cyie" xml:space="preserve">'''Камыр батыр'''
[[Файл:Камыр батыр.PNG|350px|right]]
''(татар халык әкияте)''


Борын заманда бер авылда карт белән карчык торганнар. Боларның ир балалары булмаганга, ярлылыкта гомер кичерәләр икән. Һәрвакытта аллага ялварып, үзләренә бер ул бирүне сорыйлар икән. Көннәрдән бер көнне бер карт килгән дә:

— Әгәр дә ходай бала бирсен дисәгез, камыр изегез дә, шул камырдан бала кыяфәтле нәрсә әвәләп, мич юллыгына куегыз, иртә белән торгач, шул камырны актарып карагыз, — дигән.

Картлар, бу сүзгә бик сөенешеп, теге карт кушканча, камыр әвәләгәннәр дә төнгә мич юллыгына куеп калдырганнар. Иртәгесен торып, камырның тышын ватып карасалар, ни күзләре белән күрсеннәр: камыр эчендә бик матур, бик таза бер ир бала ята икән. Картлар, бик куанышып, баланы тәрбия кылырга тотынганнар. Бала бик тиз үсә башлаган.

Малай, зураеп, башка малайлар белән уйнарга чыга башлагач, авылдагы балаларның ата-аналары һәммәсе аннан зарланырга тотынганнар. Камыр батыр уйнаган чагында иптәш малайларын имгәтеп бетерә икән. Кулларыннан ныгытыбрак тотса, куллары сына; аякларыннан тотса, аяклары сына икән. Ул шундый көчле булган.

Ахырда, авыл халкының зар елавына чыдый алмый, аталары Камыр батырны бер җиргә дә чыгармый, өйдә генә асрый башлаганнар. Шулай, Камыр батыр үсеп зур гәүдәле таза егет булган. Инде аны өйдә асравы читен була башлаган. Ул, ишекләрне ватып чыгып, көчен кая куярга белмәгәнгә, тик торганда авыл халкын кыерсыта икән.

Ахыры беркөнне атасы аны чакырган да:

— Улым, халык синнән бик зарлана. Син бу авылдан кая булса да китеп, үзеңә бер-бер һөнәр өйрәнеп кайт, үз көнеңне үзең күрерсең, — дигән.

Камыр батыр, атасының сүзен тыңлап, авылдан чыгып киткән. Байтак җир киткәч, аңар үзе төсле зур гәүдәле икенче бер батыр очраган. Камыр батыр аны туктаткан:

— Син ни атлы? — дип сораган. Теге:

— Исемем Тимер батыр, — дип җавап биргән. Камыр батыр аңар:

— Әйдә, Тимер батыр, көрәшәбезме? — дигән.

Тимер батыр риза булып, көрәшергә тотынганнар. Камыр батыр тегене күз ачып йомганчы бөтереп җиргә салган. Шуннан соң алар, дус булып, икесе бергә киткәннәр.

Бара торгач, боларга өченче батыр очраган. Исеме Бакыр батыр икән. Аның белән элек Тимер батыр көрәшеп караган. Ега алмаган. Аннан соң Камыр батыр тотынган икән, хәзернең эчендә Бакыр батырны күтәреп җиргә салган.

Шуннан өч батыр, дуслашып, гомер буе бер-берсеннән аерылмаска сүз биреп, бергә киткәннәр. Бара-бара, зур бер урманга барып җиткәннәр. Бер уңайлы, кош-корт күп урынны сайлап алып, йорт салганнар да бергә-бергә көн күрә башлаганнар. Һәр көнне чиратлашып икесе ауга китә, берсе өй сакларга, аш пешерергә өйдә кала икән.

Көннәрдән бер көнне өй сакларга Тимер батыр калган. Камыр батыр белән Бакыр батыр ауга чыгып киткәннәр. Тимер батыр казанга аш салган. Аш кайнап чыккач кына, берәү ишек кага башлаган. Батыр ишекне ачса, күрә: ишек төбендә Үзе бер карыш-сакалы биш карыш бер карт басып тора. Тимер батыр әйткән:

— Әйдә, бабай, рәхим ит, кунак булып чыгарсың, — дигән.

Карт әйткән:

— Керер идем дә, буем җитми шул, бусагадан күтәреп кертсәнә, — дигән. Аны бусагадан күтәреп керткән. Бабай йөзлек янына килгән: — Инде менгереп утырт, — дигән.

Тимер батыр аны йөзлеккә менгереп утырткан да кечкенә җамаяк белән алдына аш китереп куйган. Карт аның белән генә туймаган:

— Казаны белән китер, — дигән.

Тимер батыр аның алдына ашны казаны белән китереп куйгач, күз ачып йомганчы ашап бетергән дә, Тимер батырны бер якка сугып егып, үзе чыгып качкан. Бу бер җен карты икән.

Тимер батыр ашны яңадан пешереп, иптәшләре кайткач, аларга булган эшне сөйләргә хурланганга, эчтән генә тынып калган.

Икенче көнне өйдә калырга кизү Бакыр батырга булган. Ул аш пешергәч тә, кичәге шикелле, теге Үзе бер карыш-сакалы биш карыш карт килеп, бөтен ашны ашап бетереп, үзен кыйнап чыккан. Бакыр батыр да, бу эшкә хурланып, иптәшләренә бер әйбер дә сөйләмәгән.

Өченче көнне чират Камыр батырга тигән. Гадәттәге вакытта Сакалы биш карыш тагын килеп җиткән. Ул ишек шакылдаткач, Камыр батыр ачкан да тегене күргән.

— Ни кирәк сиңа, бабай? — дип сораган.

Карт әйткән:

— Бусагадан күтәреп керт! — дигән.

Камыр батыр әйткән:

— Керәсең килсә, үзең дә керерсең әле! — дигән.

Карт бусага аркылы сикереп кергән. Йөзлек янына килеп:

— Күтәреп утырт! — дигән. Камыр батыр:

— Утырасың килсә, үзең дә утырырсың! — дигән.

Карт, үзе сикереп менеп утырып, аш сораган. Камыр батыр җамаяк белән китергәч:

— Бу гына аз, казаны белән китер! — дигән.

Камыр батырның моңа бик ачуы килеп, сакалыннан чорнап тотып, бер идәнгә, бер түшәмгә бәрә-бәрә, бик каты кыйнаган. Кыйнаган-кыйнаган да, кыйнап туйгач, урманга алып чыгып, сакалыннан бер каенга бәйләп куйган. Иптәшләре кайткач, әйткән:

— Сез югында әллә нинди бер кыяфәтсез карт кереп йөдәтә башлаган иде, мин аны бик кыздырып, сакалыннан каенга бәйләп куйдым. Әйдәгез, барып карыйк, — дип, каен янына алып киткән.

Карасалар, күрәләр: җен карты сакалын өзеп качкан, бары каенга бәйләнгән сакалы гына җилбердәп тора. Киткән юлы буенча каны тамып барган икән. Батырлар шул кан эзе буенча аны эзләргә киткәннәр. Байтак баргач, кан эзе җир астына төшә торган бер тишеккә барып туктаган. Батырлар: «Кемгә җир астына төшеп җенне үтерергә?» — дип, киңәш итәргә тотынганнар. Тимер батыр белән Бакыр батыр икесе дә курыкканнар:

— Безнең төшәр хәлебез юк, — дигәч, Камыр батыр:

— Алайса үзем генә төшәм, — дип, биленә озын бау бәйләгән дә, бауның очын иптәшләренә тоттырып, төшеп киткән.

Җир астында Камыр батыр картны эзләгән-эзләгән дә таба алмаган. Актарынып йөри торгач, бер ишекне ачып җибәрсә: бер бүлмә тулы көмеш, энҗе, мәрҗән, төрле-төрле асылташлар, ди. Бу пәринең хәзинәсе икән. Камыр батыр бу малларны бауга бәйләп биргән. Иптәшләре җир өстенә тартып чыгарганнар. Аннан соң тагын икенче бер ишекне ачса: бик матур бер кыз утыра, ди, ул кызны теге җен карты урлап шушында ябып куйган икән. Батыр кызны алып чыккан да, бау белән тартып менгергәннәр. Ул арада Тимер батыр белән Бакыр батыр, бу кадәр малны, матур кызны күргәч: «Камыр батыр чыкса, һәммәсен үзенә алыр, безгә бернәрсә дә бирмәс», — дип куркып, бауны тартып алганнар да Камыр батырны җир астында калдырып качканнар. Камыр батыр түбәннән кычкырган, кычкырган — җавап бирүче булмаган. Ул, башка берәр җирдән чыгарга булмасмы дип, эзләнергә тотынган.

Моңар кадәр ачмаган бер ишекне ачып караса, намазлык өстендә тәсбих тартып бер карчык утыра, ди. Камыр батыр аннан:

— Әби, монда нишләп утырасың? — дип сораган. Карчык аңа үзенең хәлен сөйләп биргән. Яшь чагында җен

карты аны урлап, гомере буе шунда ябып асраган икән. Камыр батыр аннан юл сораган. Изге карчык аңа юл күрсәткән.

— Менә, улым, шушы юл белән бар. Бара-бара, бер якты җиргә барып чыгарсың. Анда бер зур агач күрерсең. Шуның башында Сәмруг кош оя ясаган булыр. Һәр елны бер вакытта аждаһа елан килеп аның балаларын ашап китә икән, әгәр син, барып җитеп, еланны үтереп, Сәмругның балаларын коткара алсаң, бәлки ул сине җир өстенә алып чыгып куяр, кара аны, тизрәк бара күр: инде аждаһа килергә бары өч көн калды, шуңар чаклы барып җитәргә тырыш, — дигән.

Камыр батыр, аңар рәхмәтләр укып, карчык күрсәткән юлдан киткән.

Ул шул юлдан өч көн, өч төн туктамый барган, дүртенче көнне әлеге әби әйткән яктылыкка килеп чыккан. Сәмруг оя ясаган зур агачны табып, аның төбендә еланның килүен көтеп яшеренеп торган. Бу вакыт Сәмруг кош каядыр киткән икән. Менә бераз вакыттан ажгырып аждаһа килеп тә җиткән. Ул агачка сарылу белән, Камыр батыр, яшеренгән җиреннән чыгып, кылычы белән аның башын өзеп тә төшергән. Ояга менеп, кур-кышкан кош балаларына еланның үлгәнен сөйләп биреп, үзенең җир өстенә чыгарга теләгәнен белдергән. Кош балалары:

— Безнең әни бик усал ерткыч кош, адәм балаларын бер дә яратмый. Ул сине, килү белән, белмичә харап итеп ташламасын. Шуның өчен без сине башта аңар күрсәтми торыйк, — дип, Камыр батырны ояның бер кырыена яшергәннәр.

Бер заман Сәмруг очып килгән дә: «Фу! Адәм исе килә!» — дип, ачуланып як-ягына каранырга тотынган. Балалары аңар эшнең ничек-ничек булганын, бер кеше килеп еланны үтергәнен сөйләп биргәннәр. Сәмруг, дошманы үлгәнгә бик шатланып:

— Кая ул кеше? Күрсәтегез! — дигәч, Камыр батыр яшеренгән урыныннан чыккан. Кош, аңар бик күп рәхмәтләр укып:

— И адәм баласы, миннән ни телисең? Ни генә сорасаң да эшләрмен, — дигән.

Камыр батыр әйткән:

— Мине җир өстенә чыгарып, тора торган урыныма илтеп куйсаң, бик яхшы булыр иде, — дигән.

Сәмруг кош әйткән:

— Баш өсте! Минем сыртыма утыр да күзеңне йом, үзем

әйткәнче ачма, — дигән.

Камыр батыр утыргач, Сәмруг кош аны очыртып алып киткән. Өч көн, өч төн очканнар. Сәмруг җиргә килеп кунган да:

— Инде күзеңне ач! — дигән.

Камыр батыр күзен ачып җибәрсә, үзен урмандагы өйләре янында күргән. Шунда ук иптәшләре Тимер батыр белән Бакыр батыр, алып кайткан малларны бүлеп бетереп, кыз өчен ду күчереп, канга батып сугышып яталар икән. Кинәт, исән-сау килеш кайткан Камыр батырны күргәч, икесе дә сугышуларын онытып, бик куркытып, аның аягына егылганнар:

— Малны да, кызны да үзең ал. Зинһар өчен безне үтерә күрмәсәнә, кичерсәнә! — дип ялварырга тотынганнар.

Камыр батыр, аларның үзенә каршы эшләгән әшәкелекләре өчен чын күңелдән үкенүләрен күргәч, рәхиме килеп, кылган явызлыкларын кичергән. Аның өстәвенә, хәзинәне дә өчесе арасында уртак бүлеп, кызны үзенә хатынлыкка алып, элекке шикелле рәхәт гомер сөрә башлаганнар.

{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>0w82pyr94z8vdtiyvfkksvebcc3cyie</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Каракош</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2398</id>
    <revision>
      <id>6579</id>
      <parentid>6543</parentid>
      <timestamp>2015-05-10T23:06:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Matiia</username>
        <id>1162</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/178.206.183.225|178.206.183.225]] үзгәртүләре ([[User talk:178.206.183.225|бәхәс]])  [[User:MalTsilna|MalTsilna]] юрамасына кадәр кире кайтарылды</comment>
      <origin>6579</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12048" sha1="g842rfbncppdmwshrny6d9c6m5982lp" xml:space="preserve">'''Каракош'''

''(татар халык әкияте)''


Борын заманда булган икән, ди бер карт. Бу картның өч кызы булган.

Көннәрдән бер көнне карт базарга барырга җыена башлый. Китәргә җыенганда ике кызын уятып сорый: «Нинди бүләк алып кайтыйм?» – дип, кечесен уятырга жәлли. Китә бу базарга.

Шушы вакытта кече кызы төш күрә. Төшендә биек коймалар белән әйләндереп алынган бер бакчада бик матур чәчәк белән уйнап йөргәнен күрә. Чәчәк белән озак кына уйнагач, чәчәкне югалта бу, эзли-эзли һич тә таба алмый. Чәчәкне таба алмавына кайгырып, елап уянып китә. «Сиңа нәрсә булды, ник елыйсың?» – дип, нихәтле генә сорасалар да, кыз җавап бирми. Бакчаларына чыгып, аннан да теге чәчәкне эзләп карый кыз, андый чәчәк булмый.

Әтиләре базардан кайта, алган бүләкләрен бирә. Кече кызга апаларына караганда да күбрәк бүләк алган була. Шулай булса да, кече кыз бүләкне этәреп кенә куя. Атасы гаҗәпләнеп: «Ник алмыйсың?» – диюенә кыз яшьле күзләрен сөртә-сөртә төшендә бик матур чәчәк күрүен сөйли. «Миңа шул чәчәкне табып алып кайтсаң, бернәрсә дә кирәкми башка», – ди. Атасы бу чәчәкнең бик еракта булуын белсә дә, алып кайтырга сүз бирә. Атасы әйтә: «Алып кайтуын кайтырмын, тик ул чәчәк безгә файда китермәс», – ди. Кыз анысына да карамый: «Шул чәчәк кенә булсын!» – ди.

Карт юлга чыгарга хәзерләнә башлый. Шул вакыт бабасыннан калган бер кечкенә сандык исенә төшә. Үләр алдыннан бабасы: «Берәр авырлыкка төшсәң, шушы сандыктагы әйберләрне алырсың», – дип әйтеп калдырган була. Исенә төшереп, карт шул сандыкны ачып караса, сандыкта сыбызгы, өч бөртек чәч, башлары көмешләнеп, бөкләргә җайланып эшләнгән бер метрлы таяк була, ди. Карт шушы әйберләрне алып, азык-төлек алып, саубуллашып сәфәр чыгып китә.

Байтак юллар киткәч, бик калын урманга җитеп, адашып йөри бу, бүреләр сырып алалар моны. Шулай аптырап торганда кесәсендәге сыбызгысын исенә төшереп ала да өч тапкыр сызгырта. Шулчак, җир белән күкне бергә орып, бик каты өермә чыга, ди, агачлар шатыр-шотыр сына башлыйлар. Давылдан көч-хәл белән качып өлгерә. Шулай итеп күп михнәтләр күрә-күрә бер ай баргач урманны кичеп бер аланлыкка килеп чыга. Карт бик сусый, ачыга, хәле бетә. Су эзләп йөри-йөри бик калын бер тирәк янына барып чыга. Тирәк төбеннән су чыгып тора икән, карт шул суны эчеп бетерә. Бу су ерткыч хайваннар эчә торган су булган икән, ди. Суны эчеп бетергәч, ерткыч хайваннар картка ташланалар. Карт тагын сыбызгысын сызгыртып, өермә чыгарып көч-хәл белән исән кала.

Бара-бара карт килеп чыга сахрага. Ашарына бетә моның. Барырлык рәте калмый. Шул вакыт кесәсендәге өч бөртек чәч исенә төшеп, берсен алып җилгә очыра. Җилгә очыргач, моның алдында иксез-чиксез күп ризык барлыкка килә. Карт өнемме-төшемме дип шаккатып карап тора. Карт тамагын туйдыра да, ком сахрасын үтеп, бер биек кенә тауга күтәрелә. Ерактан гына ялтырап бер сарай күренә. Әлеге чәч бөртегенең берсен очырып, тамагын туйдырып ала да, бераз ял итеп, китә шул сарайга таба.

Дүрт ай тулып, бишенче айның беренче көнендә сарай янындагы бик матур бер бакча янына килеп чыга. Бу килеп җиткәндә караңгы төшкән була инде. Соңгы чәч бөртеген очырып тамагын туйдыра да ятып йоклый бу.

Яктыра башлагач, карт сискәнеп уяна да чәчәк эзләп килүе искә төшеп, коймадан бакчага төшә. Бакчада төрле җимеш агачлары үсеп утыра, җимешләре пешеп тора, ди. Җимеш агачлары арасында карт эзләп килгән матур чәчәк тә үсеп утыра. Карт өч кызына өч чәчәк өзеп алып, коймадан чыгып китим дигәндә генә моның каршысына тимер томшыклы, тимер тырнаклы бер зур Каракош килеп чыга. Кош карт янына килеп җитә дә киеменнән томшыгы белән эләктереп алып: «Син кем рөхсәте белән минем бакчама кереп чәчәкләремне өзәсең, кая

алып барасың аларны?» – дип сорый. Карт башта әйтергә курка, соңыннан, җибәрмәгәч, өч кызы барлыгын, кече кызының шушы чәчәкне төшендә күреп, гашыйк булганлыгын әйтеп бирә. Шуннан соң Каракош: «Кече кызыңны миңа бирсәң, чәчәкне алырсың, кызыңны бирмәсәң, чәчәкне бирмим», – ди. Картның кече кызын бер дә бирәсе килми инде. Нишләсен, буш кул белән борылып кайтасы килми, теләсә-теләмәсә дә риза була. Киткәндә кош әйтә: «Фәлән сәгатькә кызыңны китереп җиткер», – ди, бик тиз килергә куша инде.

Ярар, кайтырга чыга бу юлга. Кайтканда зур елга буена килеп җитә, ну, һич чыгар әмәл юк. Шулай аптырап торганда өйдән алып чыккан таяк исенә төшә. Шул таяк белән су өстенә өч мәртәбә суга да, суның өстендә зур бер күпер ясала. Күпердән чыгып китә бу. Вара-бара әлеге урман буена килеп җитә. Бу шулхәтле алҗыган, арган, шулай нишләргә белми аптырап торганда: «Нигә бу бик озак килми», – дип, Каракош моны эзли чыга. Кош картны куып җитә дә әйтә: «Мин сине килеп җитә дип көтә идем инде, нишләп болай озакладың, инде икеләтә срок узып китте бит», – ди. Шуннан соң картны үзенең җилкәсенә утыртып, үз иленә кайтарып куя да әйтә: «Кызны шушында фәлән сәгатькә китереп җиткер», – ди.

Карт бик кайгырып өенә кайтып китә. Өйдәгеләр бик сагынган булалар инде. Кече кызына чәчәкне бирә дә әйтә: «Кызым, ди, бу чәчәкне синең башыңа җитәр өчен генә алып кайтканмын икән, ди. Чәчәкнең хуҗасы тимер томшыклы Каракош синең үзеңне сорый, ди. Сине алырга ук килде, фәлән төштә көтеп тора», – ди.

Шулай дигәч, бөтенесе дә «бирмибез» дип елашалар, кызны чыгармыйлар, ишек-тәрәзәләрен бикләп, йокларга яталар болар.

Каракош көтеп тора-тора, караңгы төшә. Ахыр чиктә түзми, йорт янына килеп тәрәзәне ватып керә дә картның кече кызын урлап, үз иленә очып китә.

Кош кызны алып кайта да үзенең бакчасы эчендәге бер сарайга урнаштыра. Бу сарайда Каракоштан башка бернинди җан иясе булмый. Ялгыз кыз бик сагына, бик саргая. Шулай ике ел яшәгәч, кыз өйгә кайтырга рөхсәт сорый. Каракош әйтә: «Ике сәгать унбиш минут барырсың, дүрт сәгать анда торырсың, ике сәгать тә унбиш минут кайтырсың, ди. Бер минут кына кичексәң дә миннән яхшылык булмас», – ди. Кыз шуңа риза булып, кош өйрәткән тылсым белән өенә кайтып китә. Кайтып җитүгә кочаклашып елашалар. Кыз үзенең дүрт сәгать кенә торачагын әйтеп куйган була. Шул арада апалары моңа белгертми генә сәгатьне өч сәгатькә артка чигереп куялар.

Җиде сәгать торып китә бу. Өенә кайтып керсә, Каракош моны көтеп зарыгып беткән була.

– Син, ди, мин әйткән вакытка кайтып җиттеңме? – ди Каракош.

– Җиттем, – ди кыз.

– Син вакытына кайтып җитмәдең, өч сәгатькә соңгарып кайттың, ди. Син моны үзең белмәдең, апаларың сәгатьне борып артка җибәрделәр, шуңа син соңгардың, шуның өчен мин сине кичерәм, – ди.

Шуннан соң Каракош талпына да бик матур егет кыяфәтенә керә. Егет әйтә: «Син мине кош дип уйладың, ди. Мин сине сынар өчен генә кош кыяфәтендә йөрдем, ди. Өеңә киткәч тә вәгъдәңне бозмый килдең», – ди.

Шуннан соң егет кызны үзенә хатынлыкка алып, бик шатланып, әле дә булса бергә гомер итәләр, ди.

{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>g842rfbncppdmwshrny6d9c6m5982lp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карт белән ялкау егет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2399</id>
    <revision>
      <id>4474</id>
      <parentid>4434</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T22:01:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4474</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5870" sha1="8bs9q7h98w3qs30ny9rloy2pgd1ri15" xml:space="preserve">'''Карт белән ялкау егет'''

''(татар халык әкияте)''


Борын заманда ярлы гына бер карт кеше була. Бу картның карчыгыннан башка беркеме дә юк, ди. Язлар үтеп, печәнгә төшәр вакытлар килеп җиткәч, карчыгы әйтә картка:

— Бар, карт, күрше авылга барып, берәр кеше эзләп кара, печән өстендә үзеңә ярдәмче булыр иде,— ди.

Карт күрше авылга китә. Йөри торгач, бер яшь кенә егетне очрата бу.

— Улым, ди, миңа бер ярдәмче кирәк иде, ди, әллә вакытлы гына булса да ялланасыңмы? — ди.

— Юк, бабай, яллана алмыйм,— ди егет,— минем бик озак киенә торган гадәтем бар,— ди.

Бабай әйтә:

— Анысы гына бернәрсә дә түгел, минем үземнең дә су эчеп исерә торган гадәтем бар,— ди.

— Алай булгач, безнең икебезнең дә шундый гадәтләребез бар икән, ялланам мин сиңа,— ди егет.

Яллана бу егет. Бабай аны өенә алып кайта. Иртән торып чәй эчәргә утыралар. Бабай тиз генә ашап-эчә дә ишегалдына чыгып, кирәк-яракларын хәзерләп, яңадан егет янына керә. Бу кергәндә, егет бер чабатасын да киеп бетермәгән була әле. Шуннан соң карт:

— Ярар, улым, мин бара торыйм, син фәлән-фәлән юл белән барсаң, мине табарсың,— ди дә, чалгыларын күтәреп, чыгып та китә.

Инде килик егеткә. Ул менә кия, ди, чабатасын, менә кия, ди, төш вакыты килеп җитте дигәндә генә, бер чабатасын киеп бетереп, икенчесен кияргә тотынды, ди, бу. Кояш баеп бабай эштән кайтып кергәндә икенче чабатасын киеп кенә бетереп утырадыр иде, ди; кичке ашны ашап бетерү белән, егет тиз генә чишенде дә, ди, яту белән йокыга да китте, ди. Егет йокысына китү белән, карт әйтә карчыгына:

— Иртәгә мин синнән су сорармын, син: «Су әнә чиләктә, бар да эч», диярсең,— ди.

Иртә белән болар, йокыдан торып, ашап-эчәләр дә, егет тагын идән уртасына җәелеп утыра чабатасын кияргә. Бабай карчыгына әйтә:

— Кая, карчык, су бир әле, сусыным басылмады,— ди. Карчыгы әйтә: .

— Су чиләктә, ал да эч,— ди.

Бабай чиләктән бер чүмеч су ала да эчеп җибәрә. Суны эчеп тә җибәрә, исерә дә башлый. Бабай, бик каты исергән булып, башта стенага барып бәрелә. Шуннан соң мич янына барып, бер бөтен кирпечне ала да егеткә ыргытып җибәрә, тияр-тимәс кенә итеп. Кирпеч стенага барып тия. Егет, бик каты куркып, сикереп тора да ишегалдына йөгереп чыгып китә. Карчык аның артыннан чыга:

— Улым, нишлисең, кая барасың? — ди.

— Әй, әби, эш харап,— ди егет,— бабай исерде бит, ул миңа яхшылык күрсәтмәс, өйдә калган сыңар чабатам белән чолгавымны чыгарып кына бирсәнә,— ди.

— Ашыкма, улым,— ди әби,— бабаң бераз тынычлангач, өйгә кереп, идән уртасына утырып, иркенләп киенерсең әле,— ди.

— Юк, әби,— ди егет,— зинһар өйдә калган чабатамны чыгарып бирә күр, бабай чыкканчы киенеп куяр идем,— ди.

Әби егетнең чабаталарын чыгарып бирә. Күп тә үтми, бабай бәрелә-сугыла тышка чыгып килә. Аны күрү белән, егет, чабаталарын тотып, абзарга таба йөгерә дә тиз генә киенеп тә ала. Бабай моны күргәч айный башлый. Болар икәүләп печән чабарга китәләр. Печән чабып кайтып, әйбәтләп ашап-эчеп, йокларга яталар. Икенче көнне егет, идән уртасына утырып, озак-озак итеп киенә башлаган иде, ди, бабайның: «Карчык, су кая, су!» — дип кенә кычкыра башлавы була, егет чабата киндерәсен бәйләми чыга да йөгерә. Кая туры килде, шунда тиз генә киенеп ала да, бабай белән бергәләп китәләр болар. Озак та үтми, бабай егетнең ялкаулыгын ташлатты, ди.

{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>8bs9q7h98w3qs30ny9rloy2pgd1ri15</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кош эзләп йөргән хан улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2400</id>
    <revision>
      <id>4435</id>
      <timestamp>2010-12-03T12:59:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Кош эзләп йөргән хан улы'''  ''(татар халык әкияте)''   Бер патшаның өч улы бар икән, кырык итлек алты...»</comment>
      <origin>4435</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19747" sha1="a6wcsoq1ltdh63fuyae5pz2j705d56d" xml:space="preserve">'''Кош эзләп йөргән хан улы'''

''(татар халык әкияте)''


Бер патшаның өч улы бар икән, кырык итлек алтын-көмеше бар икән. Бер көннәрдә ике итлеге югалып китте. Кайда киткәнен белмәде. Икенче көнне янә берәү югалды. Патшаның өлкән улы әйтте:

– Мин төнлә каравыл торам, – диде.

Өлкән улы төне буе каравыл торып, төн уртасында йоклап китте. Таң белән торып караса, тагын бер итлек юк. Өлкән улы кайтты, атасы янына кереп әйтте:

– Мин, атам, төн йокламадым, шулай да тагын бер итлек юк булды.

Икенче көнне уртанчы улы атасына килеп әйтте:

– Бу төнне мин каравыл торыйм, – диде. Атасы:

– Ярый, – диде.

Уртанчы улы төнлә итлек янында каравыллап торды. Төн уртасында йоклап калды. Иртә торса, тагын бер итлек юк булды. Атасыннан йоклаганын яшерде.

Өченче төндә кече улы каравыллап торды. Төн уртасында бер яктан бик зур бер кош очып килде. Итлек башына кунды, тырнаклары белән тотып итлекне күтәреп очты. Кече улы мылтыгын кулына алып, баягы итлекне күтәргән кошны атты. Итлек төшеп утырды, кош очып китте. Бер зур канат каурые төшеп калды.

Иртән кече улы атасына керде. Кошның җиргә төшкән йонын атасына күрсәтте. Өч улы аталары белән киңәштеләр дә: «Бу кошны эстәргә* кирәк!» – диделәр. Аталары улларына бу кошны эзләргә рөхсәт бирде.

Өч ул чыгып китте бер юл белән. Бара-бара болар юл өстендә торган бер баганага барып җиттеләр. Бу баганадан өч юл аерылды. Баганага: «Уңга киткән кеше – бик бай булыр, урта юл белән киткән кеше – урта бай булыр, сулга киткән кеше әйләнеп кайтмас», – дигән хат язылган иде.

Өлкән улы әйтте:

– Мин сезнең өлкәнегез, мин уңга китим, – диде.

Уртанчы улы әйтте:

– Мин уртанчы улмын, миңа урта юл да ярый, – диде. Кече улы әйтте:

– Ходай әмереннән чыгып булмас, шулай булгач, мин сулга китим, – диде.

Шушы җирдән болар өчесе өч юлга аерылдылар: олысы – уңга, уртанчысы – урта юл белән, ә кечесе «Кире кайтмас!» дип язылган сул юл белән китте.

Өлкәне бара-бара бер җирдә казан асты. Ашын пешереп, ашап-эчеп кенә утырган иде, алдына бер бүре йөгереп килде. Өлкән ул торып, кулына агач алып, бүрене куып җибәрде. Бүре аңа әйтте: «Шушы җирдән китә алмас бул, алдыңдагы ашың бетеп, чарыгыңны* аша!» – диде. Өлкән ул шул ашап утырган урынында торып калды.

Шуннан соң бүре китте урта юлга. Урта юлда уртанчы энесенә җитте. Уртанчы энесе казан янында ашап утыра иде. Ул да бүрене күсәк белән куды.

Бүре әйтте:

– И егет, моннан ары барма, ашың бетсә, чарыгыңны аша, – диде.

Уртанчы энесе аның сүзен алды, шул җирдә торып калды.

Бүре качты, кече эне киткән, сул як юлга йөгерде. Кече ул агалары кебек казан янында булып, бүрене күргәч, казанының яртысын бүрегә салып бирде. Бүре килеп ашады.

Бүре әйтте:

– Кая барасың? – диде. Егет әйтте:

– Төн саен өебезгә бер кош килеп, итлегебезне алып китте, менә шул кошны эзләп барамын, – дип әйтте.

Бүре әйтте:

– Алда бер авыл бар, анда торган халыкның бер кошы бу, – диде. – Шул авыл читендә бер тирәк агач бар, бу тирәкнең өстендә бер алтын тах&lt;ref&gt;'''Тах''' – тәхет; биредә «оя» мәгънәсендә.&lt;/ref&gt; булыр, аның өстендә шул кош утырыр. Шул тирәк янында җиде кеше каравыл торыр, ә тирәк янында ут янып ятыр, – диде.

Бу егеткә әлеге бүре кәгазь бирде:

– Менә бу кәгазьне шул утка ташла, шуннан соң теге кошны эзләп кит. Мин сиңа янә очрармын. Агачның өстендә утырган кошны ал, тахны алма, – дип, бүре китте.

Бу егет кошны эзләп китә бирде. Бара-бара бер авылга барып җитте. Авыл янында бер тирәк агач тора икән, бу тирәк өстендә алтын тахта әлеге кош утыра икән. Егет шул агачка якын бер җирдә кунды. Төн җиткәч, егет тирәк янына барып, янып торган утка кәгазен ташлады. Егет кәгазьне утка ташлаганда, ут янында утырган каравыллар каты йокыга китә. Егет, агач башына менеп, кошны күтәреп алып төште. Эчтән генә «мин моның тахын да алыйм», дип уйлап, яңадан агач башына менеп китте. Агач башына менеп, теге тахка кулы тиюе булды, тахтан гүелдәп тавыш чыкты. Бу тавышка каравылчылар йокысыннан уянып килеп тотып алдылар:

– Син нинди угры кешесең?

Егет әйтте:

– Бу безнең итлегебезне урлап киткән кош иде.

Каравыллар әйтте:

– Бу ханыбызның кошы, без инде сине ханга алып барабыз, – дип, ханга алып бардылар.

Хан торды, каравыллар әйттеләр:

– Менә бу егет синең кошыңны урлады.

Хан әйтте:

– Син андый карак кеше икәнсең, моннан ары бер шәһәргә бар, анда бер хан бар. Аның җиде аргамагы бар икән, шул аргамакларны урлап кил. Шуннан мин сиңа бу кошымны бирермен, – ди.

Егет «барыйм», диде. Хан егетне сыйлап, ашатып чыгарып җибәрде. Егет китте, ярты юлга җитте. Ярты юлда баягы бүре килеп җитте:

– Кая барасың? – диде. Егет әйтте: 

– Хан мине кош урлаганда тотты, җиде аргамакны урлап килсәң, кошымны бирәм, – дип җибәрде.

Бүре әйтте:

– Әй, егет, ник тахына тидең? Әйттем сиңа тимә дип. Инде син барсаң, ханның шәһәренә җитсәң, анда җиде аргамакның җиде сарае булыр, җидесен җиде кеше тотып йоклый. Мин сиңа инде бер кәгазь бирим. Бу сарайлар янында бер ут янып торыр, бу кәгазьне утка ташла да, сарайга кереп, атларның тезген бауларын кисеп алып чык, тезгеннән тартсаң, каравыллар уянып китәр.

Бүре китте. Егет тә үз юлына китте. Төнлә хан шәһәренә барып керде. Җиде аргамакның сараена барып җитте. Янында ут яна. Егет бүре биргән кәгазьне утка ташлады, каравылчылар катырак йокыга талды. Егет алты аргамакның тезген бауларын кисеп алды, калган аргамакның тезген бавын кисмәде, тартып алды. Тартып алуга каравыллар уянып торып, килгән егетне тотып алдылар. Ханга алып килделәр моны. Хан егеткә әйтте:

– Моннан ары бер ханның алтын думбрасы бар. Аны алып килсәң, мин сиңа җиде аргамакны бирәм.

Егет әйтте:

– Ярый, мин алып килим.

Хан сыйлады, хөрмәтләде. Егет китте. Ярты юлда тагы бүрегә очрады. Бүре әйтте:

– Кая киттең, егет, тагы? – диде.

Егет әйтте:

– Мин баягы ханның җиденче аргамагының тезген бавын тартып алдым. Мине тоттылар, ханга тапшырдылар. Инде хан мине фәлән шәһәрдәге ханның алтын думбрасын урларга җибәрде.

Бүре әйтте:

– Нигә минем сүземне ташладың?* Инде син бар, мин сиңа бер кәгазь бирим. Ул шәһәргә барып, кун, ханның өе кайда, икәнлеген кешеләрдән сорашып бел, думбрасы ни җирдә икәнен бел. Думбра яткан җиргә төнлә бар, бу кәгазь белән шул йортның ишеген ышкы, ишек үзе ачылыр, этләре булса, сиңа өрмәс.

Шулай диде дә бүре китеп тә барды. Егет бара-бара теге шәһәргә барып җитте. Бу шәһәрнең эчендә бер өйдә кунды. Өй хуҗасыннан сорады:

– Ханның өе кайда? Ханның алтын думбрасы кайда тора? – диде.

Ул кеше әйтте:

– Ханның думбрасы бер сараенда, – дип.

Бер төн кунгач, төнлә торып сарайга барды. Кәгазьне сарайның ишегенә ышкыды. Ишек ачылып китте. Эчендә тагын бер өй бар икән. Бу өйнең ишегенә дә кәгазьне ышкыды, ул да ачылып китте. Караса, бер думбра тора. Һәйбәт алтыннан бүткән.*

Баягы, бүре әйткән икән, – думбраңны кулыңа алсаң, кылына тимә, – дигән. Егет думбраны алып чыкты, думбраны чиртеп бакты. Тавыш чыкты, каравыллар бу тавышка уянып килде. Тоттылар бу егетне, ханга илттеләр.

Хан әйтте:

– Син, егет, нигә минем думбрамны урлыйсың? Син үзең ыспай егет икәнсең, ни өчен болай урлашып йөрисең?

Егет әйтте:

– Мин угры түгелмен, теге шәһәрнең ханы мине урларга җибәрде.

Хан әйтте:

– Син андый карак икәнсең, моннан ары бар! Бер шәһәрдә бер хан бар, шул ханның кызын урлап кил. Алып кайта алсаң, думбраны сиңа бирермен.

Егет:

– Ярый, – диде.

Хан егетне сыйлап ашатты. Баягы егет чыгып китте. Ярты юлда әлеге бүрегә очрады. Бүре әйтте:

– Әй, егет, ни булды? Син кая китәсең?

Егет әйтте:

– Әй, бүрем, сүзеңне алмадым. Мин думбраны алдым, сарайдан чыктым, чиртеп карадым, тавышы гүләп китте, мине тоттылар. Инде хан миңа боерды: «Кыз урлап кил, думбраны сиңа бирәм», – диде. Мин инде кыз урларга барам.

Бүре әйтте:

– Син бар инде, иртәгә ул ханга җитәрсең. Хан нышана* аттырырга хөкем кылган: кем дә кем шул -нышанага тидерсә, кызымны бирермен дип әйткән. Инде син бу кәгазьне ал! Шушы кәгазь белән мылтыгыңны ышкысаң, син тидерерсең, – диде.

Егет, шул шәһәргә барып җитеп, бер кешегә кереп кунды. Икенче көнне патша цәмбәр* суктырды, нышана атырга дигән хөкем чыгарды. Халыкның барысы да җыелды, егет тә барды.

Җыелган кешеләр чират белән ата башладылар. Бу егеткә чират җитте. Нышананың нәкъ уртасына атты. Хан егетне өенә алып килде, туй ясады. Туй ясаганда егетне кызның өенә алып керттеләр. Өч көннән соң егет кызны бер повозкага утыртып алып китте. Егет кызга, кыз егеткә гашыйк булып; «Инде без ничек аерылышырбыз», – дип елаштылар.

Урта юлга җиткәндә боларга әлеге бүре очрады. Бүре әйтте:

– Кая, кызны күрим, сылумы? – диде.

Егет повозканы ачып кызны күрсәтте. Бүре карады, шундый сылу кыз икәнен күрде. Бүре кызның йөзенә өрде «Өф!» дип, кыз шом* шикелле булып китте.

Бүре әйтте:

– Болай алып барсаң, хан кызны алмас, – диде.

Егет кызны ханга алып барды. Хан өйдән чыгып килде кызны күрергә. Караса, повозка эчендә бик ямьсез бер кыз икән. Хан әйтте:

– Бу кыз миңа кирәкми, минем кәнизәкләремнең дә күбесе моннан артык сылу, – диде. – Бу кызны да үзеңә ал, кызга барган өчен думбрамны болай гына бирим, мондый шом шикелле кыз миңа кирәкми! – диде.

Егет думбраны алып, кыз белән аргамак иясенә китте. Урта юлга җиткәндә баягы бүре янә килде. Бүре әйтте:

– И егет, ни булды? Хан кызны алмадымы? – диде. Егет әйтте:

– Мондый шом шикелле кызны ник алсын! Юк, яратмады, кызны эзләп барган өчен думбраны миңа болай гына бирде, – диде.

Бүре әйтте:

– Кая, думбраны күрим, – диде.

Бүре думбраны алып чиртеп карады, бу думбра бик әйбәт тавышлы икән. Хан аны күреп алмасын дип, бүре думбрага өрде, думбраны шом тавышлы итеп куйды. Егет шом тавышлы думбра белән ханга барды. Егет хан өенә җиткәндә хан думбраны күрергә дип өеннән чыкты. Егет ханга думбраны күрсәтте. Хан чиртте, думбрадан ямьсез бер тавыш чыкты.

Хан әйтте:

– Әй, бу думбра бик начар икән, аны алмыйм, кирәк булса үзеңә ал! Юл йөргәнең өчен җиде аргамагымны мин сиңа бирим, – диде.

Егет думбраны алып, җиде аргамакны җитәкләп алып чыгып китте. Урта юлда тагы баягы бүре очрады. Бүре әйтте:

– Хан думбраны алдымы? – диде.

Егет:

– Юк, алмады, – диде. – Җиде аргамагын биреп җибәрде.

Бүре аргамакларга карады, өрде, аргамаклар ямьсез атларга әйләнде.

– Менә шушы хәлдә алып бар, бу хәлдә хан алмас ал арны, – ди.

Егет ханга җитсә, хан чыкты, аргамакларны күрде.

– Ә, яман икән, – диде. – Миңа кирәк түгел, үзеңә ал, – диде. – Юл йөргән өчен кошымны алып кит! – диде.

Инде егет кошны алып, кызны алып, думбраны алып, җиде аргамакны җитәкләп алып, өенә кайтып китте. Әлеге юл чатындагы язулы баганага барып җитсә, абыйлары кайтып җитмәгәнен белде, аларны эзләргә китте. Йөри торгач, болар янына барып чыкты. Болар үзләренең казаннары янында ачыгып, чарыкларын кимереп утыралар икән. Егет агаларын әлеге язулы багана янына алып кайтты. Анда калган җиде аргамакны, кошны, думбраны һәм кызны алып, өйләренә кайтып киттеләр. Юлда баягы бүре очрады. Бүре аргамакны, кызны, думбраны өрде, әүвәлге шикелле бик әйбәт сылу булдылар.

Бүре әйтте:

– Инде хуш бул, егетем, мин кайту ягын карыйм, син дә өеңә кайт!

Бүре чабып китте, егет өенә кайтты. Атасы каршы чыгып алды. Атасы белән уллары күрештеләр, киленчәкне өйгә керттеләр. Халыкка туй бирделәр.

== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>a6wcsoq1ltdh63fuyae5pz2j705d56d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кызыл әтәч</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2401</id>
    <revision>
      <id>4436</id>
      <timestamp>2010-12-03T12:59:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Кызыл әтәч'''  ''(татар халык әкияте)''   Бик борын заманда яшәгән, ди, бер көтүче. Бу көтүченең булга...»</comment>
      <origin>4436</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7547" sha1="3jtmt33lxi5pybnbik05y9x88g0gy0n" xml:space="preserve">'''Кызыл әтәч'''

''(татар халык әкияте)''


Бик борын заманда яшәгән, ди, бер көтүче. Бу көтүченең булган, ди, ике малае, тагы ничәдер кызы.

Көннәрнең бер көнендә бу көтүче төш вакытында терлекләрне бер күл янына куып китерә. Терлекләре су эчеп ял иткәндә, бу көтүче дә зур малае белән утыралар төшке ашларын ашарга. Көтүдән бер сыерны тоталар да сөтен савып, шул сөт белән ипиләрен ашыйлар. Ашап туйгач, савытларында ашап бетерә алмаган сөтләре кала.

Атасы малаена:

– Син терлекләрне кара, ә мин бераз йоклап алыйм, – ди дә ятып йоклый.

Малай, атасы йоклап ятканда, аның янында терлекләрне карап утыра. Шулай каранып утырган чагында, йоклап яткан атасы авызыннан бер сары чебен чыга да теге сөтле савыт өстенә куна. Савыт өстенә агач саплы пычак куелган була, чебен шул пычак өстеннән йөреп чыга да әкрен генә якындагы тауга таба очып китә.

Малайга әле унике-унөч яшь кенә, бала акылы әле башыннан чыгып та бетмәгән була. Утырган урыныннан сикереп тора да малай:

– Бу чебенне тотып үтерәм мин, – дип, чебенне куа китә. Чебен моңа тотарга бирми. Шул арада теге тауга очып та

җитә, бер кечерәк кенә тишектән тау эченә кереп тә китә. Чебен тишектән кергәч, малай әйтә:

– Җир астында озак тора алмассың, чыгарсың, ди. Чыккан вакытта барыбер мин сине тотып үтерәм, – ди.

Шулай дип, тишек янында утырып көтә башлый. Озак көтәргә туры килми, чебен тишектән кире чыга да очып та китә. Малай тагын тота алмый кала. Тагын сикереп тора да чебенне куа китә. Чебен очып килә дә табактагы пычак өстеннән кире йөреп чыга һәм көтүченең авызына керә. Шунда көтүче сикереп тора. Тора да малаена әйтә:

– Улым, бик кызык бер төш күрдем әле, ди. Имеш, бер далада, ди, сөт күле, ди. Шул сөт күле аркылы күпер, ди. Күпернең яртысы тимердән, яртысы агачтан, ди. Шул күпер аркылы чыктым да, ди, бик ерак юл баргач, барып кердем бер сарайга, ди. Ул сарайда мичкәләргә тутырылган алтын-көмеш! Исәбе-хисабы да юк, ди. Мин, ди, сорадым: «Бу хәтле мал кемнеке?» – дип. Миңа әйттеләр: «Кем дә кем кып-кызыл әтәчне сукага җигеп, шул тауны сукаласа, мондагы хәзинә шуңа була», дип, – ди.

Малай атасының төш сөйләгәнен тыңлап тора да, эченнән генә: «Мин ул урынны беләм», – ди, ә атасына әйтә:

– Хәерлегә булсын инде, – ди.

Кичен өйләренә кайткач, атасыннан биш сум акча сорап ала да, малай авылга кызыл әтәч эзләргә чыга. Озак кына эзләгәннән соң, берсенең йортында күрә кып-кызыл бер әтәч. Шуннан бу малай боларга кереп:

– Әтәчегезне миңа сатыгыз әле, – ди.

Сатылырга булмаган әйбернең хакы күп була, диләр бит. Болар да әтәчләрен сатарга уйламаганга күрә:

– Бик кирәк булгач, әтәчне сатарбыз сатуын, ләкин хакы бер сум, – диләр.

Бу сатулашып тормый, бер сум түли дә кызыл әтәчне тотып алып китә. Өенә кайткач юкә агачы алып, кызыл әтәчне җигәргә сука ясый башлый.

Атасы-анасы «малаебыз акылдан язган» дип, өшкертә-төкертә башлыйлар. Малай бернәрсәгә дә карамыйча үз эшен генә белә. Ике көндә кызыл әтәчкә сука, камыт, тагын башка кирәк-яракларын ясап бетерә. Өченче көнне малай, әтәчне җигә торган сукасын сумкага салып, кызыл әтәчне култык астына кыстырып, энесен ияртеп, теге тау янына китә.

Тау янына барып җиткәч, кызыл әтәчне сукага җигә дә, кызыл әтәч очып китмәсен дип, аны энесенә тоттыра, үзе суканы тота. Шулай итеп, тауны кызыл әтәч белән сукалый башлый. Шул вакыт тау эченнән:

– Сиңа ни кирәк? – дигән тавыш килә.

– Андагы малны бүген төнлә минем өемә илтегез, менә шул кирәк, – ди.

Таудан тагы:

– Ярар, илтербез, сукалавыңны гына туктат, – диләр.

Шул вакыт малай сукалавыннан туктый да өйләренә кайтып китәләр болар. Иртә торып карасалар, ни күрсеннәр, идән асларында да, бәрәңге базларында да мичкә-мичкә алтын-көмеш, ди. Шулай итеп болар бик зур бай булалар, хәзер.

Аталары бу ике малайны укыта, ә кызларын кияүгә бирә. Малайларны да өйләндерә. Шулай итеп, бик әйбәт кенә яшиләр болар.

Әмма көтүче аталары иске киемнәре белән чыбыркыны зур сарайларының башына, чарлакка менгереп асып куя. Малайлары борыннарын күтәрә башласалар, шул киемнәр белән чыбыркыны гына күрсәтә икән бу.

– Күп борыныгызны күтәрмәгез, менә шул әйберләрне онытмагыз, – ди икән. Шунда менә әкият тә бетә. Сезгә рәхмәт тыңлаган өчен, миңа рәхмәт сөйләгән өчен, йокларга вакыт, йоклагыз!

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>3jtmt33lxi5pybnbik05y9x88g0gy0n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кырык уллы кеше</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2402</id>
    <revision>
      <id>4437</id>
      <timestamp>2010-12-03T12:59:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Кырык уллы кеше'''  ''(татар халык әкияте)''   Ә үвәле заманда бар иде, ди, ирле-хатынлы ике кеше. Шу-ла...»</comment>
      <origin>4437</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17237" sha1="nhs048fetdyv7zwng2jwg4ttzf7e7gu" xml:space="preserve">'''Кырык уллы кеше'''

''(татар халык әкияте)''


Ә үвәле заманда бар иде, ди, ирле-хатынлы ике кеше. Шу-ларның бар иде, ди, кырык баласы. Балалары күп булгач аптырыйлар, нишләргә дә белмиләр. Аптырагач, киңәшеп, һөнәргә өйрәтә башлыйлар.

Тора-бара һөнәргә өйрәнеп җитәләр дә эшли башлыйлар. Үзләре көн күрерлек булгач, аталары белән киңәш итеп, өйләнмәкче булалар, шул шарт белән: булсын кырыгына кырык кыз, алар барысы да бер анадан булсыннар. Шулай киңәшләшкәч, олы уллары шундый кызларны эзләргә чыгып китә.

Бара. Бер көн бара, өч көн бара, дүртенче көн бер елга буена туры килә. Анда була бер аждаһа, ул аждаһа яныннан узып китәр өчен бик тә зур көч кирәк була, чөнки ул аждаһа узып китүчеләрне йоклата. Ә бу егет елгада үскәнлек белән, моның хәйләсен сизеп, йокламыйча гына узып китә.

Шуннан ул китә. Ай бара, ел бара, карыш буе җир бара. Бара торгач, бер шәһәргә барып төшә. Шәһәр кырыендагы бер карчыкка керә. Карчыктан сораша, карчыкка үзенең нәрсә эзләвен сөйләп бирә. Карчык бу шәһәрдә андый кызлар барлыкны әйтә. Шуннан егет иртәгесен торып, бара шул йортның капка төбенә. Барып керә. Сәлам биреп, исәнлек-саулык сорашып, үзенең хәлен сөйли башлый, кырыгына кырык кыз кирәклекне әйтә. Кызларның ата-аналары сөйләшеп, кызлары белән киңәшеп, олы кызны бу егеткә бирәләр. Егет, кыз белән күрешеп, берәр көн гомер итеп, шуннан кызны өенә алып кайтып китә.

Атна кайта, ел кайта. Теге аждаһалы елгага кайтып җитә. Аждаһа йоклатырга тырышса да, егет тагын йокламый гына узып китә. Шул аждаһадан узгач, өч көн кайта, дүртенче көн өенә кайтып җитә. Кайткач, кырык кыз табуын, үзенең шулар-ның берсенә өйләнүен сөйләп бирә. Шуннан киңәшәләр дә, егет үзе өйдә калып, ата-аналарын, туганнарын кырык пар атка утыртып җибәрә. Кырык беренче парга үз хатынын утыртып җибәрә. Үзе дә теге аждаһадан узганчы озата китә.

Баралар-баралар, теге аждаһа яныннан узып китәләр. Шуннан көн баргач, төн баргач, ел баргач, олы уллары әйткән шәһәргә барып керәләр. Кызлар егетләрне шатлык белән каршы алалар. Шуннан, муллалар чакыртып, тотыналар туй ясарга. Туйда була кырык мичкә бал. Көн эчәләр, төн эчәләр, атна буе туй ясыйлар. Аннары, абыйлары әйткән вәгъдәгә туры китереп, кайтырга юлга чыгалар. Барысы да шатланыша-шатланыша кайталар. Олы абыйлары хатыны гына, кияве булмаганга, күңелсезләнебрәк кайта.

Көн кайткач, төн кайткач, ел кайткач, килеп җитәләр болар аждаһалы җиргә. Аждаһа боларны йоклатып, чолгап ала. Абыйлары өйдә көтә, тегеләр кайтмый көткән вакытта. Шуннан аждаһаны уйлап, каршы алырга чыгып китә. Барып җитә, күрә, аждаһа тегеләрне чолгап алган. Әйтә:

– Йә, аждаһа, сиңа ни кирәк, ник җибәрмисең? – ди. Аждаһа әйтә җавабында:

– Фәлән җирдә, фәлән шәһәрдә фәлән патшаның алтын чәчле кызы бар. Шул кызны алып кайтып бирсәң, боларны җибәрәм, – ди.

Егет:

– Кыз синеке булыр, – дип, энеләрен уятып өйгә алып кайтып китә.

Бер көн кайта, өч көн кайта. Дүртенче көнне кайтып җитәләр. Өйгә кайткач, олы абыйлары өч көн үткәрә дә, шуннан ата-аналары, туганнары белән бәхилләшеп, алтын чәчле кызны эзләргә чыгып китә. Көн бара, төн бара. Бара торгач, барып җитә бер урман янына. Күрә: урманда бер кеше кулы белән имәннәрне тота да йолкып ташлый. Егет барып аңарга сәлам бирә, исәнлек-саулык сораша:

– Син кем буласың, нигә бу имәннәрне йолкыйсың? – ди. Теге җавап бирә:

– Мин булам Имән батыр, – ди. Шуннан Имән батыр сорый:

– Егет, бу урманнарда ялгызың нишләп йөрисең, кая барасың? – дип.

Егет үзенең хәлен сөйләп бирә. Әйтә:

– Фәлән-фәлән патшаның алтын чәчле кызы бар, шуны алмага барам, – дип.

Егетнең сүзенә җавап итеп, Имән батыр әйтә:

– Мине дә алып бар, мин сиңа кирәк булырмын, – ди.

Икәү бергәләп китәләр. Баралар, баралар, көн баралар, төн баралар. Бик күп киткәч, барып җитәләр бер таш-тау арасына. Күрәләр, бер егет таш чөеп уйный. Һавага зур-зур ташларны чөеп җибәрә дә, шул ташлар, һавадан аның тезенә төшеп, тузан булып китәләр. Юлчылар бу таш чөеп уйнаган егеттән сорашалар:

– Ник болай иттереп уйныйсың? – дип.

Егет әйтә:

– Минем кәсебем шул, – ди.

Болар сорыйлар:

– Синең исемең ничек? – дип.

Теге әйтә:

– Минем исемем Таш батыр, – ди.

Шуннан соң Таш батыр болардан сораша башлый.

– Сез нишләп йөрисез, кая барасыз? – ди.

Болар үзләренең хәлләрен сөйләп бирәләр, фәлән-фәлән шәһәрдән фәлән патшаның кызын алмага барабыз, диләр.

Таш батыр әйтә:

– Мине дә алып барыгыз, минем дә кирәгем булыр, – ди. Шуннан китәләр өчәүләп. Болар өчәүләп баралар, баралар,

болын буйлап баралар, кара урманнар үтеп китәләр. Бара торгач, барып җитәләр зур гына күлгә. Күлнең буе да юк, иңе дә юк, һичкайдан чыгарга юл юк. Күлнең әйләнәсендә йөри торгач, очрыйлар бер кызга. Кыз болардан сораша башлый:

– Нинди кешеләр, кая барасыз, нишләп бу тирәгә килеп эләктегез? – дип.

Шунда болар үз хәлләрен сөйлиләр:

– Бара идек фәлән шәһәргә, фәлән патшаның алтын чәчле кызын алыр өчен. Ләкин безнең юлыбызда тоткарлык бар, күлне һич кичеп чыгар хәл юк, – диләр.

Кыз әйтә:

– Әгәр дә мине дә алып барсагыз, мин сезне күчерермен, – ди. Дүртәве дә риза булып бергә киттеләр. Кыз шул минутта күлнең суын эчеп бетерә дә күлнең урыны коры җир булып кала. Күл аша чыгалар да, чыккач, кыз яңадан күлне күл иттереп калдыра. Шуннан китәләр. Көн барып, ай барып, барып керәләр бер шәһәргә. Шәһәрдә алтын чәчле кызны сорашалар, һичбер белгән кеше юк. Күп кенә сораша торгач, алар бер карт кына карчыкка туры киләләр. Ул карчык патшаны белә икән. Ул боларга әйтеп бирә: фәлән-фәлән урамда, дип. Барып җитәләр патшаның капка төбенә. Киңәш итеп, капка төбендә барысын да калдырып, егет үзе генә патшаның сараена кереп китә. Патша бер заман ят кеше барын күрә дә сорый башлый:

– Син нинди егет, ничек курыкмыйча монда килдең? – дип. Егет әйтә җавабында:

– Мин фәлән кешенең олы улы. Алтын чәчле кызыңны алмага килдем, – ди.

Шуннан патша әйтә:

– Бер көрәшчем, бер йөгерешчем бар. Шуларны җиңсәгез, кырык мичкә скипидарым бар, шуны эчеп бетерсәгез, шул чагында гына кызымны бирәм, – ди.

Егет, бик кайгы белән генә чыгып, иптәшләренә хәлне сөйли. Иптәшләре:

– Курыкма, без аны булдырырбыз, шулай дип кереп әйт патшага, – диләр.

Шуннан соң патшага кереп әйтә:

– Күрсәт батырларыңны, – ди.

Патша батырларын китерә. Өч көн чик куя. Әгәр дә өч көн эчендә патшаның батырын екса, йөгереген дә узып китсә, кырык мичкә скипидарны да эчеп бетерсәләр – – шул чагында патша кызны бирергә вәгъдә кыла.

Майның тугызында иртә белән сәгать тугызда көрәшә башлыйлар кичке алтыга кадәр. Һичберкем һичберәүне җиңә алмый. Бу көнне шуның белән бетерәләр. Майның унысы көнне иртә үк башлыйлар. Кичке сәгать алтыга кадәр тагын берсен-берсе җиңә алмыйлар. Майның унберенче көнендә, актык көнне иртә белән сәгать җидедә тотыналар. Актык куәтләре белән кичке алтынчы яртыга кадәр берсен-берсе ега алмый. Актык чиккә ярты сәгать вакыт калгач, Таш батыр куәт биргән күк: «Йә, Имән батыр, ни йөрисең?» – дип әйтүгә, Имән батырның куәте килеп, күтәреп алып бәрә. Патшаның көрәшче батырын атып бәрү белән, яртылай җиргә керә. Шулай итеп, патшаның бер батыры җиңелә.

Майның уникесе көнне йөгерергә баралар. Патшаның ике йөгерүчесе белән Таш батыр китә. Таш батыр үзенең хәйләкәрлеге белән тегеләрдән артка качып калып, патша йөгерүчеләре-нең үз янына әйләнеп килгәннәрен көтеп ята да, ике кулына ком учлап, тегеләрнең күзләренә бәрә. Тегеләр шунда егылып калалар. Таш батыр үзе алдан йөгереп килә. Ә тегеләр Таш батыр килгәннән әллә нихәтле соң гына килеп җитәләр. Шулай итеп, патшаның йөгерекләре дә җиңелә.

Инде чират җитә скипидар эчәргә. Теге кыз кырык мичкә скипидарны бер минутта, аһ та итми, эчеп бетерә. Патшаның моңа бик эче поша. Патша, вәгъдәсеннән язып, янә кырык мичкә эчәргә куша. Кыз аны да эчеп бетерә. Патша йөрәгенә чыдый алмый:

Тагын кырык мичкәне эчеп бетерсәң, кызымны бирермен, бетерә алмасаң башыңны кистерәм, – ди.

Кыз бу кырык мичкәне дә эчеп бетерә. Патша шуннан алтын чәчле кызын бирергә риза була.

Дүртенче көнне патша үзенең кызына унике йөк мал биреп, озатыр өчен ничәмә вәзир биреп, кызыннан аерылып кала. Таш батыр, Имән батыр, кыз, егет – – һәммәсе үз юлларына китәләр. Кайтырга чыккач, ай баргач, ел баргач, кыз скипидарны түгеп калдырып* тагын баргач килеп җитәләр баягы күлгә. Күлгә җиткәч, вәзирләр кайтып китәләр. Кыз баягыча күлне эчеп бетерә дә, болар чыгып китәләр. Кыз, исәнлек-саулык теләп, шул урында кала.

Егетләр үз юллары белән китәләр. Баралар, баралар, бик күп баргач, Таш батыр урынына кайтып җитәләр. Таш батыр да исәнлек-саулык теләп, үз урынында калып, озатып җибәрә. Егеткә бер бик үткен кылыч бүләк итеп бирә. Бу кылыч ике яклы булып, уртасында тоткасы була. Таш батыр әйтә:

– Аждаһа сине, өч чакрым калгач, суырыр, шушы кылычны тотып барырсың. Аждаһа авызына җиткәч, шушы кылыч белән аны ярып чыгарырсың, – ди.

Шулай итеп аерылалар.

Шуннан болар тагын үз юлларына китәләр. Ай баргач, ел баргач, кайтып җитәләр Имән батыр урманына. Шунда Имән батыр да, исәнлек-саулык теләп, аерылып кала. Егет, берничә көн үткәч, унике йөк мал төяп, кыз белән өенә кайтып керә. Ата-аналары, туганнары шатланышып каршы алалар. Шуннан кызны, малларны өйдә калдырып, егет китә аждаһа янына. Аждаһа егетне, өч чакрым калгач, суыра башлый. Егет кылычын тотып барып җитүенә, аждаһа суырып йотыйм дигәндә, егет аждаһаны бөтен буена ярып чыга. Шул вакыт аждаһа җаны чыгып бетәр алдыннан егеткә әйтә:

– Егет, тагын муеныма чап, болай калдырма, – ди.

Егет әйтә:

– Егет кешенең сүзе дә, эше дә бер була, бер эшне икенче тапкыр эшләми, – ди. Әгәр дә муенына чапса, аждаһа терелер иде. Егет тагын да чапмый, шул бер чабуы белән эшне тәмам итеп, өенә кайтып китә.

Июнь числосында гына барып кайттым, һаман шулай исән-сау торалар икән.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>nhs048fetdyv7zwng2jwg4ttzf7e7gu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көнгә күренмәс Сылу-Көмеш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2403</id>
    <revision>
      <id>4438</id>
      <timestamp>2010-12-03T12:59:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Көнгә күренмәс Сылу-Көмеш'''  ''(татар халык әкияте)''   Бездән бик ерак бер шәһәрдә бер бик ярлы кар...»</comment>
      <origin>4438</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22858" sha1="hpt7c66nxq856ligs7u50dnplcuxc28" xml:space="preserve">'''Көнгә күренмәс Сылу-Көмеш'''

''(татар халык әкияте)''


Бездән бик ерак бер шәһәрдә бер бик ярлы карчык булган, ди. Бу карчыкның бер генә баласы булган, ди. Болар шәһәрнең ярлылар тора торган бер читендә торалар икән. Карчыкның улы кечкенәдән үк җәядән ук атарга бик тә ярата торган булган, ди. Унбиш-уналты яшьләренә җиткәч, бу егет кырларга чыгып, урманнарга барып, кош-кортлар атып алып кайта икән дә, ди, болар шуның белән алай-болай итеп көннәрен авыштырып баралар икән, ди.

Бу шәһәрнең уртасында, патша сарайлары тирәсендә, шактый зур бер күл булган икән. Көннәрдән бер көнне карчыкның улы кулына җәясен, угын алган да, ди, иртүк торып, «тукта әле, шәһәр уртасындагы, патша сарае тирәсендәге күл янына таба барып багыйм әле, шунда берәр кош-корт очрамасмы, анда барган өчен мине асмаслар-кисмәсләр, ассалар-киссәләр, тагын кайгырырлык урын юк», дип, өеннән чыгып киткән, ди. Бу шәһәр бик зур шәһәр икән, ди. Егет шәһәрнең уртасындагы күл янына барып җиткәнче, кояш төш турыннан авыша да башлаган, ди.

Егет, күл янына барып җитеп, җәясен җайлап утырган чагында, ни күзе белән күрсен, күл буендагы камышлар арасыннан бер энҗеле үрдәк, пыр итеп очып чыккан да, ди, егетнең баш түбәсе турыннан үтеп барганда, егет моны атып төшергән, ди. Егет үрдәкне алган да туп-туры патша сараена барып, рөхсәт сорап, патша янына кергән, энҗеле үрдәкне патшага бүләк итеп биргән. Патша бу егеткә энҗеле үрдәк китергәне өчен бик күп акча биреп чыгарган, ди.

Шуннан соң патша сараендагы тегүчеләр бу энҗеле үрдәкнең каурыйларыннан, йоннарыннан патшага бик матур бер бүрек тегеп биргәннәр, ди. Менә бер заманны патшаның якын вәзирләре, теге карчыкның улыннан көнләшеп, үзара киңәшләшкәннәр дә патшага әйткәннәр:

– Әй безнең зур, тирә-якта данлыклы патшабыз, хәзер инде синең энҗеле үрдәктән бүрегең булды, тагын энҗеле тәкәдән туның да булса, бигрәк тә яхшы булыр иде. Күрше патшалар арасында данлыгың тагын да артыр иде, – дип. .

Вәзирләрнең бу сүзләре патшага бик ягымлы тоелды, ди.

Патша вәзирләреннән:

– Энҗеле тәкәне каян табарга, каян алырга икән соң аны? – дип сорады, ди.

Вәзирләр патшага:

– Аңа бер дә аптырап торасы юк. Аны әнә теге энҗеле үрдәкне китергән егет табып алып кайтырга тиеш, – дип әйттеләр, ди.

Патша шул көнне үк теге карчыкның улын сараена чакыртып:

– Син миңа энҗеле үрдәк табып китерә алган идең, инде хәзер энҗеле тәкә дә табып китерергә тиешсең. Казнадан юлыңа җитәрлек акча ал да бүген үк чыгып кит. Әгәр шул энҗеле тәкәне табып кайтмасаң, мин синең башыңны кистерермен! – дип әйтте, ди.

Егет, патшадан бу сүзләрне ишеткәч, нишләргә дә белмичә аптырап, анасы янына кайтып китә, ди. Анасы улының бик күңелсез генә кайтып керүен күреп:

– Әй улым, сиңа нәрсә булды, әллә авырыйсыңмы, төсең-битең агарган, иреннәрең күгәргән, әллә явыз патша синең кулыңнан килмәслек берәр эш куштымы, әйт әле? – ди.

Егет патшаның нинди эш кушканын анасына әйтеп биргәч, анасы әйтә моңа:

– Улым, бер дә кайгырма, ди, җир йөзе бик бай бит ул, анда энҗеле тәкә генә түгел, әллә нинди кыйбатлы әйберләр дә бардыр әле. Җәяң белән укларыңны кулыңа алда юлга чык, безгә боерганы булыр, – ди.

Шуннан соң бу егет патша казнасыннан бирелгән акчага бер ат алып, юлына азыклар хәзерләп, җәя белән укларын ала да юлга чыгып китә.

Ай бара, ел бара бу, бара торгач, караңгы бер урманга барып керә. Урман эчендә утырган бер кечкенә генә өйгә барып җитә. Өйгә килеп керә. Өй эчендә ап-ак чәчле, тешләре төшеп беткән бөкре бер карчык утыра икән, ди. Килеп керү белән, егет бу карчыктан исәнлек-саулык сорашкан да, ди, үзенең башына төшкән эшне сөйләп биргән. Шуннан соң бу егеткә карчык:

– Улым, бүген син миндә кунак бул, син сораган нәрсәне мин белмим, аны минем тутам белсә белер, иртәгә шуның янына барырсың, ул моннан бик ерак түгел, – ди.

Егет, иртәгесен йокыдан торып, ашап-эчкәч, карчыкка бик күп рәхмәтләр әйтеп, атына атланып, юлга чыгып китә.

Теге карчык өйрәткән юл белән көн бара, төн бара бу. Бара торгач, барып җитә тузан-туфраклы кап-кара кыр уртасында япа-ялгыз калган кеп-кечкенә генә бер өйгә. Атыннан төшеп, рөхсәт сорап, егет өйгә барып керә. Өй эчендә бөкрәеп беткән, ап-ак чәчле, бик ябык бер карчык утыра икән, ди. Егет карчыктан исәнлек-саулык сораша. Шуннан соң бу карчык егеткә әйтә:

– Улым, ди, синең башыңа бик зур эш төшкәндер, ахры, югыйсә мондый ерак җиргә килеп чыкмас идең. Монда адәм баласы бик сирәк килә. Дөресен әйт, башыңа нинди авыр эш төште? Кулымнан килсә, мин сиңа булышырмын, – ди.

Карчыктан мондый җылы сүзләр ишеткәч, егет иркен сулап әйтә:

– Дөрес, әби, ди, минем башыма бик зур эш төште, ди. Мин фәлән патша тора торган фәлән шәһәрнең читендәге бер йортта бик ярлы гына көн күреп торучы бер карчыкның улы-мын, мин әтидән бер-ике айлык кына чакта калганмын. Әни мине шул шәһәрнең байларына кер уып, аш пешереп тапкан азыклары белән үстерде. Үсеп җиткәч, мин патшага бер энҗеле үрдәк атып биргән идем. Хәзер ул: «Син миңа каян булса да энҗеле тәкә табып китер. Әгәр фәләнчә вакытка кадәр табып китермәсәң, башыңны кистерәчәкмен», – диде. Менә мин шул энҗеле тәкәне эзләргә чыктым, табып алып кайтмасам, патша башымны кистерә минем, – ди.

– Әй улым, – ди карчык, – бер дә кайгырма син, ди. Бүген син минем кунагым. Ашап-эчкәч тә ятып йокла, ял ит. Иртәгә иртүк торып китәрсең, теләгәнеңне табарсың, – ди.

Шуннан соң бу егет әйбәтләп ашап-эчә дә, ди, ятып йоклый, ди. Иртә белән торып, ашап-эчкәч, егет юлга хәзерләнә. Китәр алдыннан карчык әйтә моңа:

– Менә, улым, ди, моннан ерак түгел бер җирдә минем бер тутам бар, ди, аның җир-суы, урман-болыны киң, кош-кортлары, мал-туарлары бик күп. Сиңа кирәкле энҗеле тәкә шуның көтүләрендә булмый калмас. Бар, син энҗеле тәкәне шул ту-тамның көтүеннән табарсың, – ди.

Егет карчыкка бик күп рәхмәтләр әйтеп, юлга чыгып китә. Көн бара, төн бара бу. Бара торгач, барып җитә ямь-яшел болынлыкка. Шул болында йөргән көтүләр янына барып, теге карчык өйрәтүе буенча бер энҗеле тәкәне тотып ала да ат өстенә салып алып кайтып китә. Атна кайта, ай кайта бу. Бик күп заманнар үткәч, кайтып җитә үзе торган шәһәргә. Шәһәргә керү белән, туп-туры патша сараена барып, теге энҗеле тәкәне патша әйткән көнгә алып кайтып тапшыра. Патша бу егеткә төрле-төрле бүләкләр биреп өенә кайтарып җибәрә. Егет анасы янына кайтып, аның белән бик яхшы гына итеп тора башлыйлар ди.

Патша энҗеле тәкә тиресеннән тун тектерә. Бу тун шул тирәдә бердәнбер тун булып, патша моның белән бик мактана икән, ди. Тирә-ягындагы барлык патшаларны чакыра бу кунакка. Күрше патшалар, бу патшаның энҗеле үрдәк каурыйларыннан тегелгән бүреген, энҗеле тәкә тиресеннән тегелгән тунын күреп, таң калалар. Теге карчыкның улы аркасында, патша шул тирәдә дан ала инде. Патша мәҗлескә теге карчыкның улын да чакыра, чакырмый булдыра алмый. Мәҗлес бетеп, кунаклар таралу белән, патшаның вәзирләре үзара яшерен киңәш итәләр: «Бу егетне юк итмәсәк, тора-бара патша аны бездән артык күрер», – диләр. Шуннан соң, мин сезгә әйтим, патшаның вәзирләре бераздан соң патшага әйтәләр:

– Әй безнең бөек, тирә-якта данлыклы патшабыз, без бик яхшы беләбез, синең тирә-якта данлыгың бик зур, җирең-суың бик киң, әйләнә-тирәдәге барлык патшалар сиңа бик түбәнчелек белән карыйлар, синнән куркалар. Синең данлыгыңны тагын да зурайтырга кирәк иде, – диләр.

Патша, вәзирләреннән мондый мактау сүзләре ишетүенә бик шатланып:

– Ярый, ярый, бик яхшы, тик менә минем данымны ничек итеп зурайтырга кирәк соң? – дип сораган, ди.

Вәзирләр барысы да беравыздан патшага:

– Әй безнең данлыклы патшабыз, менә синең энҗеле үрдәктән бүрегең, энҗеле тәкә тиресеннән тегелгән туның булды. Инде сиңа көнгә күренмәс Сылу-көмеш кирәк. Шул да булса, тирә-як патшалары арасында синең даның тагын ун өлеш, йөз өлеш артачак, – дигәннәр.

Шуннан соң патша, бик уйга калып, вәзирләрдән:

– Ул нәрсә соң? Аны каян, кем табар? – дип сораган, ди.

Вәзирләр:

– Әй бөек патшабыз, аның нәрсә икәнен табылгач кына белә алырсыз, аны теге карчыкның улы табып китерсә китерә алыр, башка кеше булдыра алмас, – диләр.

Патша, бу көнгә күренмәс Сылу-көмеш белән бик кызыксынып, вәзирләр чыгып китү белән, теге карчыкның улын чакыртып ала да әйтә:

– Син, батыр егет, миңа энҗеле тәкә, энҗеле үрдәк табып китердең, әгәр син батыр булсаң, миңа тиз арада көнгә күренмәс Сылу-көмешне дә табып китер. Әйткән вакытка табып ки-термәсәң, мин синең башыңны кистерермен. Юлыңа кирәкле акчаны хәзер үк казнадан ал да чыгып кит! – ди.

Егет, патшадан шул боерыкны ишеткәч, нишләргә дә белмичә, башын иеп кенә кайтып китте, ди. Өенә кайтып, юлга хәзерләнә дә, анасы карчык белән саубуллашып, көнгә күренмәс Сылу-көмешне эзләргә чыгып китә. Атна китә, ай китә бу. Бара-бара теге беренче карчыкка барып җитә. Аның янына кереп үзенең кайгысын сөйли. Теге карчык әйтә:

– Кайгырма, улым, ди, син минем уртанчы тутам янына бар, кайгыңны сөйлә, ул сиңа ярдәм итәр, – ди.

Шуннан соң егет бу карчык өендә бер көн генә ял итә дә, карчык өйрәтүе буенча, аның уртанчы тутасына китә. Бара-бара, уртанчы тутасына барып җитә. Уртанчы тутасы бу егетне бик яхшылап каршы ала, ашата, эчертә. Егет моңа да үз кайгысын сөйләп бирә.

– Әй улым, – ди карчык, – бер дә кайгырма, энҗеле тәкәне тапкан җирдә син көнгә күренмәс Сылу-көмеш кызны да табарсың. Ул кыз әнә шул энҗеле тәкәләр хуҗасы карчык – безнең иң карт, иң бай тутабызның сараенда, җиде кат капка, җиде кат ишек, җиде кат стена, җиде кат түшәм, җиде кат түбә, җиде кат идән, җиде кат тәрәзә эчендә, көнгә-айга күрсәтелмичә, Сылу-көмеш булып утыра. Капка каравылчыларына кием-салым бирерсең, үгез алдындагы сөякне эт алдына, эт алдындагы печәнне үгез алдына салырсың. Капкалар, ишекләр ачылыр, кап-караңгы җиде төн уртасында көнгә күренмәс Сылу-көмешне алырсың да юлга чыгарсың, – ди.

Бу сүзләрне ишеткәч, егет бик шатланып, карчыкка бик күп рәхмәтләр әйтеп, шул минутта ук юлга чыгып китә, ди. Көн китә, төн китә, бара-бара, җиде төн уртасында әлеге бай карчыкның сараена барып җитә. Капка каравылчыларына кием-салым биреп, үгез алдындагы сөякне эт алдына, эт алдындагы печәнне үгез алдына алып салуы була, капкалар, ишекләр ачыла да китә. Егет, сарай эченә кереп, көнгә күренмәс Сылу-көмешне күрү белән, исеннән-акылыннан китә яза, ди. Алай да үзен нык тотып, шул минут эчендә көнгә күренмәс Сылу-көмешне күтәреп алып чыга да, атына атланып, кызны үзе белән алып китә.

Ярар, егет белән көнгә күренмәс Сылу-көмеш шулай бара торсыннар, без карчыкка килик. Карчык иртә белән торып чыкса, Сылу-көмеш торган йортның ишекләре ачык, кыздан җилләр искән. Каравылчылар өр-яңа киемнәрдән йөриләр, эт рәхәтләнеп сөяк кимерә, үгез мышный-мышный печән ашый, капкалар, ишекләр ачык, ди. Карчык, ачуыннан нишләргә дә белмичә, чәчләрен йолкый-йолкый каравылчыларга ташлана.

Каравылчылар:

– Сиңа ничә ел хезмәт итеп, син безгә яңа кием алып бирмәдең. Безне өр-яңадан киендерүчегә без капкаларны, ишекләрне ачтык. Бездә гаеп юк, гаеп синең үзеңдә, – диләр.

Шуннан соң карчык эт янына барып, аны кыздыра башлады, ди. Шул вакытны эт телгә килеп:

– Син шул хәтле байлыгың белән миңа ит кенә ашатып торасы урында, сөяк тә кимертмәдең, алдыма печән куйдың. Мин үземә сөяк салган кешегә өрергә кыймадым. Гаеп миндә түгел, синең үзеңдә, – ди.

Шуннан соң карчык, үгез янына барып, аны да сүгә башлый. Үгезнең карчык сүзенә исе дә китми, ди, мышный-мыш-ный печән ашавын гына белә, ди. Карчык ачуыннан нишләргә дә белмичә, уртанчы сеңлесенә китә. Аңа әйтә:

– Минем сараемда көнгә күренмәс Сылу-көмеш барлыгын синнән башка беркем дә белми иде. Кемгә сөйләдең, кем белән качырдың аны, әйт дөресен? – дип, аны кыздыра башлаган иде, сеңлесе дә аңа:

– Кызма, кызма, тутам. Синең шулхәтле җирең-суың, ма-лың-туарың була торып, гомерең буена син миңа бер шырпы да бирмәдең. Ә менә ул егет миңа бүләкләр биреп, рәхмәтләр әйтеп китте. Көнгә күренмәс Сылу-көмешле дә булды. Синең белән алыш-бирешем юк, минем тирәмдә йөрмә, – ди.

Сеңлесеннән шул сүзләрне ишеткәч, карчык нишләргә дә белмичә сараена кайтып китә, ди. Егет көнгә күренмәс Сылу-көмеш белән үзләренең шәһәренә кайтып җитеп, патша сараена барып керәләр. Патша, көнгә күренмәс Сылу-көмешне күрү белән, исеннән-акылыннан китә язып, кызга гашыйк була. Шуннан соң вәзирләрен чакырып, үзенең Сылу-көмешкә өйләнәчәген әйтә. Моны ишетү белән Сылу-көмеш:

– Юк, син миңа тиң түгел. Мин бер ярлы кеше кызы идем. Кечкенә чагымда мине бер бай карчык урлап алып китеп, айга-көнгә күрсәтмичә, шушы яшемә хәтле җиде капка, җиде кат стена эчендә асрады. Бәхетемә каршы, бу батыр егет килеп чыгып, мине шул явыз карчык кулыннан коткарды. Ул мине, мин аны яратам, шуның өчен мин аңа булырга тиеш. Әгәр безгә каршы киләсез икән, менә бу батыр барыгызның башын чабып өзәр, – ди.

Патша да, аның вәзирләре дә, егеттән куркуларыннан, тәхетне ташлап чыгып китәләр. Егет шул илгә патша булып калып, болар матур гына гомер иткәннәр, ди.

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>hpt7c66nxq856ligs7u50dnplcuxc28</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балта остасы һәм чөй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2404</id>
    <revision>
      <id>4469</id>
      <parentid>4443</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T21:59:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4469</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2189" sha1="34z086x8qz4wjz4vogmiznj3e2glust" xml:space="preserve">'''Балта остасы һәм чөй'''

''(Рус халык әкияте, Марсилә Мөхәммәдиева тәрҗемәсе)''


Борын-борын заманда бер хуҗаның балта остасы булган, ди. Ул Иван исемле булган. Бервакыт аның янына хуҗа килгән дә болай ди икән:
— Иван, син бөтенләй начар эшлисең.

— Ничек инде начар эшлим? — дип аптырашка калган ди Иван.

— Менә күрәсеңме, нинди зур ярыклар калдырасың? — ди икән хуҗа.

— Ә-әй, хуҗа! Менә чөй килү белән барысын да каплап куяр.

Ә хуҗага кызык.

— Нинди чөй? Кайчан килә соң ул?

Ә Иван болай ди икән:

— Хуҗам, ул сез барында килмәс инде.

— Ә менә минем ул чөйне күрәсем килә бит, — ди икән хуҗа.

— Ул очракта сез утырып торыгыз, бәлки, килер, — ди Иван.

Хуҗа көтә икән, көтә икән, ә чөй һаман юк та юк ди. Хуҗа өйгә кайтып киткән. Ә Иван шул арада ярыкларны каплап та куйган. Менә берзаман хуҗа да килеп җиткән:

— Нәрсә, чөй килдеме? — ди икән.

— Сез китүгә, чөй килеп тә җитте. Менә күрәсезме, бөтен ярыкларны да каплап куйды.

Нигә генә кайтып киттем икән, дип үкенгән ди хуҗа. Менә шунда Иван әйткән инде:

— Хуҗам, чөй — балта остасының дусты. Балта остасы мүк тутыра, ә чөй кагып кертә.

Шулай итеп, хуҗа берни дә белми калган, ә балта остасы әле дә булса үзенчә эшләп ята, ди.

{{Әкият|рус}}
[[Төркем:Рус халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>34z086x8qz4wjz4vogmiznj3e2glust</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Борчак бөртеге</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2405</id>
    <revision>
      <id>4470</id>
      <parentid>4444</parentid>
      <timestamp>2010-12-11T21:59:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4470</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4154" sha1="97bn4g1hjlb5hwyz6l1eavbpc0y2lsd" xml:space="preserve">'''Борчак бөртеге'''

''(Рус халык әкияте, Айзинә Нурисламова тәрҗемәсе)''


Борын-борын заманда яшәгән ди, булган ди әби белән бабай. Алар бик ярлы яшәгәннәр. Бабай алпавытта бакчачы булып эшләгән. Ә әби кешеләргә кер юарга йөргән.

Бервакыт бабай кесә тулы борчак алып кайткан һәм әбигә пешерергә кушкан.

Борчакны юганда бер борчак бөртеге әбинең кулыннан төшеп китеп, идән ярыгына кысылып калган. Әби аны эзли-эзли арып беткән, ләкин таба алмаган. Әби белән бабай борчакны пешереп ашаганнар да йокларга ятканнар. Ә теге борчак бөртеге турында бөтенләй онытканнар.
Шулай итеп, өч көн үтеп тә киткән. Әби бер көнне караса, шаккаткан: идән астындагы борчак бөртеге шытып чыккан, ди. Әби моңа бик сөенгән, аңа су сибә башлаган.
 
Бабай кайткач, әби әйтә икән:

— Кара әле, картым, борчак бөртеге шытып чыккан бит, өстенә баса күрмә.

Әби борчакны бик тырышып тәрбияләгән, көн саен су сипкән. Шулай итеп, борчак ай үсәсен көн үсеп, көннәрнең берендә түшәмгә кадәр җиткән, ди. Әби бабайга әйтә икән:

— Картым, түшәмне сүт. Алайса, борчак үсә алмый.

— Син нәрсә, карчык, акылыңнан яздың мәллә? Болай да өй тузып беткән. Кыш көне нишләрбез?

Әби һаман үзенекен тукый икән:

— Картым, сиңа әйтәм, түшәмне сүт, ә аннары карарбыз.

“Бернәрсә эшләп булмый, әби тавыш чыгара, димәк, сүтәргә кирәк”, — дип уйлый бабай.

Шулай итеп, бабай түшәмне сүткән. Ә борчак бөртеге һаман югарыга үрмәли икән. Менә көннәрнең берендә ул инде түбәгә кадәр үсеп җиткән. Әби әйтә икән:

— Картым, түбәне сүт, алайса, борчак үсә алмый.

— Син нәрсә, карчык, акылыңны җуйдың мәллә, болай да каралты-кура тузган.
Әби һаман үз сүзен кабатлый икән:

— Сиңа әйтәм бит, сүт түбәне, калганын аннары карарбыз.

Шуннан соң бабай түбәне сүткән, ди. Кояш карауга, борчак бөртеге чәчәкләр ата башлаган. Сабаклары җиргә кадәр җәелгән. Кузаклары да өлгерә башлаган, ди.

Әби кузакларның өлгерүен күргәч, бабайга әйтә икән:

— Картым, картым, әйдә, борчак җыярга менәбез.

Шулай итеп, алар бик күп борчак кузагы җыйганнар.

Менә алар җыйган борчакларын чистарта башлаганнар. Ә борчаклар гади түгел, алтын икән. Әби белән бабай бик сөенгәннәр, бай тормышта яши башлаганнар. Яңа өй төзегәннәр, тавыклар үрчеткәннәр, сыер сатып алганнар. Ә калган алтыннарны дәүләткә биреп, үзләре матур гына гомер кичергәннәр, ди.
{{Әкият|рус}}
[[Төркем:Рус халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>97bn4g1hjlb5hwyz6l1eavbpc0y2lsd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Ambox</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2406</id>
    <revision>
      <id>4450</id>
      <parentid>4448</parentid>
      <timestamp>2010-12-05T11:53:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4450</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1428" sha1="sdnhkcfyqk7uu15kucqnohth9xal07v" xml:space="preserve">{|class=&quot;metadata plainlinks ambox {{#if:{{{mini|}}}|ambox-mini}} {{#switch:{{{type|}}}|delete|serious|content|style|good|discussion|notice|merge=ambox-{{{type}}}|ambox-talk}}&quot; {{#if:{{{style|}}}|style=&quot;{{{style}}}&quot;}} {{#if:{{{id|}}}|id=&quot;{{{id}}}&quot;}}
{{#ifeq:{{{image|}}}|none||{{!}}class=&quot;ambox-image&quot;{{!}}&lt;div&gt;{{#ifeq:{{{image}}}|blank|&lt;span style=&quot;visibility:hidden;&quot;&gt;&amp;nbsp;&lt;/span&gt;|{{#switch:{{{image|{{{type}}}}}}|delete|serious=[[File:Stop hand nuvola.svg|40px|Критические проблемы]]|content=[[File:Emblem-important.svg|40px|Проблемы с содержанием статьи]]|style=[[File:Broom icon.svg|40px|Стилевые проблемы]]|good=[[File:Green star boxed.svg|40px|Статус статьи]]|discussion=[[File:Nuvola apps ksirc.png|40px|Обсуждение]]|merge=[[File:Merge-split-transwiki default.svg|40x40px|Перенос содержимого]]|notice=[[File:Information.svg|40px|Информация]]|#default={{{image|[[File:Information.svg|40px|Информация]]}}}}}}}&lt;/div&gt;}}
|class=&quot;ambox-text&quot;|{{{text|&lt;span style=&quot;font-size:smaller;color:#AAAAAA&quot;&gt;''text''&amp;nbsp;параметры&amp;nbsp;бирелмәгән&lt;/span&gt;}}}{{#if:{{{text-small|}}}|&lt;div class=&quot;ambox-text-small&quot;&gt;{{{text-small}}}&lt;/div&gt;}}
{{#if:{{{imageright|}}}|{{!}}class=&quot;ambox-imageright&quot;{{!}}&lt;div&gt;{{{imageright}}}&lt;/div&gt;}}
|class=&quot;widthhack&quot;|&lt;!-- a hack for some cases to keep the box wide --&gt;
|}</text>
      <sha1>sdnhkcfyqk7uu15kucqnohth9xal07v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Әкият</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2408</id>
    <revision>
      <id>4692</id>
      <parentid>4453</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:11:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4692</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="397" sha1="koaw9ffo8rbk9ilt8v8dt9vm8gx76yu" xml:space="preserve">{{ambox
 |type=discussion
 |image=[[File:GreenCopyleft.svg|45px]]
 |text=Бу әсәр  '''{{{1|{{{date|билгесез}}}}}} халык әкияте яисә риваяте''' булып тора һәм ул бернинди дә автор хокукларына ия түгел.
}}
{{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}|
}}
&lt;noinclude&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]</text>
      <sha1>koaw9ffo8rbk9ilt8v8dt9vm8gx76yu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Semiprotectedpagewarning/tt-cyrl</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2409</id>
    <revision>
      <id>4454</id>
      <timestamp>2010-12-05T12:34:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;table style=&quot;float: center; margin-center: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: ; border: DarkOrange solid 2px&quot;&gt; &lt;table width=&quot;95%&quot; class=&quot;mw-alerte plainlinks&quot; style=&quot;clear:both; p...»</comment>
      <origin>4454</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="566" sha1="jn3qk4c2u1kj3piqto0hja0bqcbtftn" xml:space="preserve">&lt;table style=&quot;float: center; margin-center: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: ; border: DarkOrange solid 2px&quot;&gt;
&lt;table width=&quot;95%&quot; class=&quot;mw-alerte plainlinks&quot; style=&quot;clear:both; padding:2px&quot;  align=&quot;center&quot;&gt;
 &lt;tr&gt;
  &lt;td align=&quot;center&quot; width=&quot;60px&quot;&gt;[[File:Crystal Clear action lock2.png|50px|page semi-protégée|link=]]&lt;/td&gt;
  &lt;td align=&quot;center&quot;&gt;
&lt;b&gt;&lt;span style=&quot;font-size:140%&quot;&gt;Кисәтү:&lt;/span&gt;&lt;/b&gt;&lt;br /&gt;
&lt;big&gt;Бу бит якланган. Аны теркәлгән кулланучылар гына үзгәртә ала.&lt;/big&gt;
  &lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;
&lt;/table&gt;</text>
      <sha1>jn3qk4c2u1kj3piqto0hja0bqcbtftn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яхшылыкка яхшылык</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2410</id>
    <revision>
      <id>4460</id>
      <timestamp>2010-12-06T14:45:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Яхшылыкка яхшылык'''   ''([[w:Әмирҗан Моталлапов|Әмирҗан Моталлапов]] әкияте)''   Борын-борын заманда ...»</comment>
      <origin>4460</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4851" sha1="07agssa0deon6tr0ght5gp5k4ztgxah" xml:space="preserve">'''Яхшылыкка яхшылык''' 

''([[w:Әмирҗан Моталлапов|Әмирҗан Моталлапов]] әкияте)''


Борын-борын заманда урман читендәге бер авылда, урам очындагы бер өйдә бабай белән әби яшәгән. Аларның ике оныгы булган. Зуррагы — малай, кечесе кыз бала икән. Малай гел урманга барырга, кош ояларын карарга, җәнлекләр өнен актарырга яраткан. 

Беркөнне малай зур тишек яныннан бүре баласы табып алган да авылга алып киткән. Бүре баласы бик матур булган. Кулга да, өйгә дә тиз ияләшкән, үзенең кайда тууын, нинди заттан икәнлеген онытып, өйдә иркенләп яши башлаган. Рәхәтләнеп уйнаган, балалар белән шаярган. Тик анасы гына бүре баласын оныта алмаган, юксынган. Төннәр буе, бабайларның бакча буена килеп, ямансулап улый икән: у-у-у! 

Әби белән бабай хафага төшкәннәр һәм малайга әйткәннәр: 

— Улым, бу хәл хәерлегә түгел. Син баласын алып кайткан Ана бүре бу. Әллә нинди зыян салуы ихтимал. Исән чакта баласын урынына илтеп куярга кирәк, — дигәннәр. 

Малайның бүре баласыннан аерыласы килмәгән. Өлкәннәр сүзенә колак салмаган, бүре баласын кире илтү уена да кермәгән. 

Малайның, бераз вакыт киткәч, ишегалдында арбада йоклап яткан сеңлесе юкка чыккан. Күпме генә эзләмәсеннәр, эзенә тошә алмаганнар. Баланың табылырына тәмам омет озелгән чакта шундый хәбәр таралган: «Бер олы ана бүре, күлмәгеннән эләктереп, кечкенә кызны урманга алып кереп киткәнен күргәннәр, имеш». Авыл халкы хафага төшкән. Халык җыйналып урманның аркылысын буена үткән, әмма баланың үзен түгел, кием-салымын да тапмаганнар. Ана бүре авыл башына килеп уламый башлау белән, бабай хикмәтнең нәрсәдә икәнлеген чамалап ала. Оныгына: 

— Улым, бүре баласын урынына илтеп куй. Без Ана бүренең хәлен аңламадык һәм ул безне үз көненә төшерде. Күрәсең, ул балаларны алышырга тели төргандыр. Тыңла сүземне, — дигән. 

Сеңлесе югалуга малай үзе дә бик кайгыра. Аны кайтарту өчен хәзер ул нәрсә эшләргә дә әзер. Бабасы сүзен үти малай, бүре баласын табып алган урынына алып барып җибәрә. 

Төнне йөкламыйча үткәрәләр, Ана бүре баланы китереп куймасмы дип өмет итәләр. Таң беленеп килгәндә генә, ниһаять, көткәннәренә ирешәләр, урман читеннән авылга таба кайтып килүче кызны күреп алалар. Шулай итеп, Ана бүре яхшылыкка яхшылык кыла, кызны кайтарып җибәрү генә түгел, урман читенә кадәр озатып ук куя. 

— Менә шулай, улым, — ди бабай оныгына. — Бала һәркем өчен кадерле. Бала кайгысы — бәгырьне телә төрган кайгы. Бу кайгы кешеләр өчен дә, җәнлекләр өчен дә, кошлар өчен дә бер дәрәҗә дә, бердәй авыр. Икенче тапкыр киек җанварларның балаларына тиясе, аларны рәнҗетәсе булма. 

Малай тәүбә итә. Көшларны, җәнлекләрне кыерсытмау гына түгел, җае чыккан саен аларга ярдәм кулы сузу турында да уйлана.

[[Төркем:Әмирҗан Моталлапов әкиятләре]]</text>
      <sha1>07agssa0deon6tr0ght5gp5k4ztgxah</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Әмирҗан Моталлапов әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2411</id>
    <revision>
      <id>4660</id>
      <parentid>4461</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T08:30:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4660</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114" sha1="rlewxgrk0pslgfhgy8oittbkwqe5wfe" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Әмирҗан Моталлапов]]</text>
      <sha1>rlewxgrk0pslgfhgy8oittbkwqe5wfe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татар халык мәкальләре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2412</id>
    <revision>
      <id>7337</id>
      <parentid>7321</parentid>
      <timestamp>2023-11-23T16:32:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.140.4.227</ip>
      </contributor>
      <comment>Кеше акылын ишет үзенеке белэн</comment>
      <origin>7337</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="141402" sha1="1o5r5lr7wnhaq5b8t7jt43l7l9xonrg" xml:space="preserve">Кеше акылын ишет, үзенеке белән

=== Ата-ана, аларга хөрмәт ===
*[[Алтын]] канат атаң бар, көмеш садак анаң бар.
* Ата-ана гаебен тикшерү бала эше түгел.
* Ата-ана йөрәгенең тирәнлеген балалар белми.
* Ата-ана теләге&lt;br /&gt;Утка-суга батырмас.
* Ата-ананы тыңлаган — адәм булган, тыңламаган — әрәм булган.
* Ата-анасына игелек күрсәтмәгән,&lt;br /&gt;Олыгайгач үзе дә игелек күрмәс.
* Ата-анасын хурлаган үзен хурлаган булыр.
* Ата аркасы — кала аркасы.
* Ата — беләк,&lt;br /&gt;Ана — йөрәк.
* Ата — җизнә,&lt;br /&gt;Ана — казна.
* Ата — йортның матчасы,&lt;br /&gt;Ана — йортның өрлеге,&lt;br /&gt;Балалар — стенасы.
* Ата йөрәге — таудан өлкән,&lt;br /&gt;Ана йөрәге — диңгездән тирән.
* Атаның каны, ананың сөте.
* Атаң-анаң — чын дусың,&lt;br /&gt;Дус-ишләрең — юлдашың.
* Атаң кебек кешегә тел озайтма.
* Атаңа ни кылсаң, алдыңа шул килер.
* Атаңны башыңда тот,&lt;br /&gt;Аңаңны учыңда тот!
* Ата өчен улы җан бирсә, улга дан.
* Ата сүзен тыңламаганны, атауга ыргытканнар, ди.
* Атасы барның бәхете бар.
* Атасын алдаган илен дә алдар.
* Ата угылының үзеннән шәбрәк булуын тели.
* Ахмак малай ата-анасын үзенә дошман дип уйлый.
* Ачтан үлсәң дә, ата-анаңны ташлама!
* Аю да баласын &quot;йомшагым&quot; ди.
* Бу дөньяда өч нәрсә эзләп табылмас: бере ата, бере ана, бере карендәш.
* Әти тунын күтәреп кисәң, тап-таман.
* Әткәй — шикәр, әнкәй — бал.
* Йомырка тавыкны өйрәтми.
* Мөгезен кем сындырганны болан онытмас,&lt;br /&gt;Атасын кем хур иткәнне олан онытмас.
* Үзең бел, ата-анаңа киңәш ит.
* Ымны белмәгән нине белсен?&lt;br /&gt;Атасын белмәгән кемне белсен?
* Эт атасын танымас.

===* Үги-ятимнәр, үги аналар ===
* Анаң үги булса, атаң үзеңнеке булмас.
* Анаң юктан үги ана да яхшы.
* Аналы ятим — ярты ятим.
* Анаң үлсә, елгаң корыды,
Атаң үлсә, таянган тавың ауды.
* Анасы үлгәнне еларга өйрәтмә.
* Ана янында бала ятим булмый.
* Аталы бала — аркалы,
Аналы бала — иркәлә.
* Атадан бала яшь кала,
Күп-күп эшләр башкара.
* Дөньяда иң ачы — ятимлек ачысы.
* Җиде атасын белмәгән — ятимлекнең билгесе.
* Җиденчели ни яман?
Җитәкләшеп ятимнәр
Елый калса, шул яман.
* Җиргә төшкән ятимнеке.
* Кемнең газизе кемгә хур булмый.
* Сабаксыз төймә салмаклы,
Сабаксыз төймә салмаксыз;
Аталы бала ардаклы(газиз),
Атасыз бала ардаксыз,
* Үги бала үпкәчел.
* Үги ана — яфрак,
Үз әнием яхшырак. (Үги ана яфрагы — үлән исеме. Яфрагының бер ягы җылымса, бер ягы салкынча була).
* Үги бала өй артында елар. &quot;Ник елыйсың?&quot; дисәләр, хәзер генә суган ашадым&quot;, — дияр.
* Үги үз булмый,
Колак күз булмый.
* Ятим ашы ярты пешәр.
* Ятим балага йөзем җиләге дә аш.
* Ятим бала гарьчел була.
* Ятим балага ярдәм ит.
* Ятим бала дип кимсетмә, бәхете булса ир булыр.
* Ятим баланың күңеле сынык.
* Ятим еласа, җир-күк елар.
* Ятим күңеле җирәнчек.
* Ятимнәрнең бәйрәме
Яңа күлмәк кигәндә.
* Ятим тайдан юрга чыгар.
* Ятим ярасының ямавы өстендә.


Ат өстендә эт кабар.
* Атаңа ни кылсаң, алдыңа шул килер.
* Баладан бәхетең булса,
Карт көнеңдә яшь итәр;
Баладан бәхетең булмаса,
Иртә яшьтән карт итәр.
* Атасы малаена алма бакчасы ясап биргән,
Малае атасына сыңар алма да бирә белмәгән.
* Атасы торып, улы сөйләгәннән биз,
Анасы торып, кызы сөйләгәннән биз.
* Балалар җиткән,
Карчык урманга (утынга) киткән.
* Бала яхшы булса — дәүләт,
Яман булса .— имгәк.
* Бәхетленең баласы
Унбишендә баш булыр;
Бәхетсезнең баласы
Утызда да яшь булыр.
* Буласы бака баштан була.
* Булыр ат тайдан билгеле,
Булыр сыер бозаудан билгеле.
* Булыр бала ун яшендә баш була,
Булмас бала егерме биштә дә яшь була.
* Бүре бәйләүгә күнмәс,
Дуңгыз әйдәүгә килмәс.
* Гөл чәчәгеннән билгеле.
* Качыр атасына охшамаса, анасына да охшамый.
(Качыр — ат белән ишәктән туган гибрид.)
* Каршы бала үлемен карагай башыннан табар.
* Кеше булыр баланың
Кеше белән эше бар;
Кеше булмас баланың
Кеше белән ни эше бар.
* Мисез бала ата-анасын тыңламас.
* Тырыш бала ах яхшы,
Ялкау бала фу шакшы.
* Уңар йортның баласы
Бер-берсенә &quot;батыр&quot; дир;
Уңмас йортның -баласы
Бер-берсенә &quot;кутыр&quot; дир.
* Тырыш бала талпынган коштай,
Күңеле тынмас күкләргә очмый.
* Шәп маллар аякланып туа.
* Юньле бала ат мендерә,
Юньсез бала аттан төшерә.
* Яман бала атасын сүктерер.
* Яман баланың барыннан югы.
* Яман бала өйгә сыймас,
Өйдән чыкса, илгә сыймас.
* Яман бала тудырганнан елан тудырганың артык.
* Яхшы угыл атасын ярлылыгы өчен ким күрми.

=== Ата баласы булу, атага лаеклы булып үсү ===
* Алты көн ач булсаң да, ата гадәтен ташлама.
* Ата баласы аз рәхәткә, күп хәсрәткә түзәр.
* Ата баласы кемнән туганын онытмый.
* Ата баласы үз хатасын үзе юар.
* Атадан бала туар,
Атасының юлын куар.
* Атадан күреп ул үсә,
Анадан күреп кыз үсә.
* Атаң данын онытма,
Дан яшәүдән курыкма!
* Атаңнан борын капкынга төшмә!
* Атасы кордашның баласы кордаш.
* Ата юлы балага такыр.
* Атаң кем булса, син шуның угылы.
* Бабаң муенын бөкмәгән җирдә син тезеңне чүкмә.
* Аттан тай узар,
Атадан бала узар.
* Акылсыз атка менсә, атасын танымас.
* Бүре баласын тотарга өйрәтсә, сарык баласын качарга өйрәтә.
* — Кем угылысың? — дигәннәр,
— Әти улымын! — дигән.
* Ким козгындин туар козгын,
Атасыннан булыр узгын. (Кандалый шигыреннән халыклашкан мәкаль.)
* Кырык ел кабер каравылчысы булып торган, атасы кабере кайда икәнен белмәгән.

== Тел, сүз ==
* Акыллының теле күңелендә,
Тиленең акылы телендә.
* Акылы кысканың теле озын.
* Ана баланы ике кат тудыра:
Бер кат — тән биреп!
Икенче кат — тел биреп!
* Анам биргән туган тел,
Атам биргән корал тел.
* Ана мәм биргән,
Ана тән биргән,
Ана сөт биргән,
Ана тел биргән!
* Алтыда белгән ана телең алтмышта онытылмас.
* Бик татлы булма кабып йотарлар,
Бик ачы булма — төкереп ташларлар.
* Аягы пычрак — өй пычратыр,
Теле пычрак — кеше пычратыр.
* Берәүнең кулы эшли,
Икенченең теле эшли.
* Бер телдә ун хикмәт,
Ун телдә йөз хикмәт.
* Бит күрке күз,
Тел күрке сүз.
* Дөньяда иң татлы нәрсә дә — тел,
Иң ачы нәрсә дә — тел.
* Әдәп башы — тел.
* Әйткәннән тел калмас.
* Әйтмәс җирдә авызың тый,
Кычытмас җирдә кулың тый.
* Җабага тайның бете ачы,
Әшәке кешенең теле ачы.
* Иле барның теле бар.
* Иң татлы тел — туган тел,
Анаң сөйләп торган тел.
* Инсафлының теле саф.
* Йомшак телле бәрән ике ананы имә.
* Кеше күрке йөз;
Йөзнең күрке — күз;
Уйның күрке — тел;
Телнең күрке — сүз.
* &quot;Кеш&quot; дип әйтергә теле юкның күзен карга чукыр.
(Тел ул үзеңне яклау коралы булып та хезмәт итә, дигәннән.)
* Күңеле турының теле туры.
(Төрдәше: &quot;Күңеле расның теле рас&quot;.)
* Озын тел елан: авыздан чыкса, муенга урала.
* Сакауның телен әнисе белер.
* Оста барда кулың тый,
Белгән барда телең тый.
* Сакал сакауны үчекли.
* Сиңа бирелгән ике колак, бер тел:
Ике тыңла, бер сөйлә, калганын үзең бел.
* Сөяксез тел ни димәс.
* Сүз бер көнлек, тел гомерлек.
* Татлы тел тәхет били.
* Татлы тел тимер капканы ачар.
* Тел — ананың теләге,
Тел — ананың баласына иң кадерле бүләге.
* Тел белән әйтмичә, бармак белән төртеп булмый.
* Тел белмәгән теленнән абыныр.
* Телгә сак бул!
* Тел дигән дәрья бар,
Дәрья төбендә мәрҗән бар.
Белгәннәр чумып алыр,
Белмәгән коры калыр.
* Теле белән күктәге айны йөртә белгән,
Кулы белән казандагы майны эретә белмәгән.
* Теленә салынган,
Эшендә абынган.
* Телең белән күңелеңне бер тот.
* Телең белән узма,
Белем белән уз.
* Телең белән фикер йөртмә,
Уең белән фикер йөрт.
* Телеңне тезгендә тот,
Этеңне чылбырда тот!
* Телеңне тыйсаң, тыныч булырсың.
* Телне каләм саклый.
* Телең ни әйтсә, колагың шуны ишетер.
* Теле озын булмаганның гомере озын булыр.
* Теле озын кешенең акылы кыска булыр.
* Теле пычракның күңеле пычрак.
* Теле татлының дусы күп.
* Теле чибәрнең үзе чибәр.
* Теле юкны тигәнәк талар.
* Тел күңелнең көзгесе.
* Тел — кылыч: тиешсез җирдә тый, тиешле җирдә кый!
* Телделәр халык булып дөньяга чыккан,
Телсезләр балык булып дәрьяда калган,
Бакылдыклар бака булып баткакта яталар, ди.
* Телләр белгән — илләр белгән.
* Тылмач үз җавабын үзе табар.
* Телне тешләп өзеп булмый,
Сөйләми дә түзеп булмый.
* Тел өчен теш төбенә утырталар.
* Тел ташны эретә.
* Тел Теләчегә барып кайта. (Теләче — Казан арты район үзәкләреннән берсе.)
* Телчән теленнән табар.
* Тәмле дә тел,
Тәмсез дә тел.
* Төче коймак пешергән кешегә бар, төче телле кешегә барма.
* Төче коймак тиз кикертә.
* Туган илем — иркә гөлем,
Киңдер сиңа күңел түрем.
* Туган телем — үз телем,
Туган илем — үз көнем.
* Туган телне кадерләгән халык кадерле булыр.
* Туры телем таш ярыр.
* Ул да яхшы, бу да яхшы,
Ашаган чакта бар да яхшы,
Баш коткарган тел дә яхшы.
* Үткен тел — бәхет,
Озын тел — бәла!
* Һөнәр алды — кызыл тел. (Кызыл тел — оста, матур тел, димәк.).

=== Сүзнең көче, тоткан урыны һәм төрләре ===
* Авыз күрке тел, телнең күрке сүз.
* Авызың кыек булса да, сүзең туры булсын.
* Аз эш күп сүздән яхшырак.
* Акыллы әйтер — юл куйдым, ахмак әйтер — җиңдем.
* Акыллы кеше сүз әйткәндә,
Әйтер сүзен чамалар.
* Ялган сүздә чама юк,Дөрес сүздә чама бар.
* Акыллы сүзгә ни җитә!
* Алтын алма, алкыш ал.
* Атка &quot;на, на!&quot; көч бирә.
* Ачы әйтми төче юк.
* Ашның мае бар,
Сүзнең җае бар.
* Ашның тәме тоз белән,
Адәм яхшылыгы сүз белән.
* Аш ташны эретә,
Ялган башны черетә.
* Берәүнең утыны ут бөркер,
Берәүнең утыны корыга төтәр.
* Бер сүз бер сүзне әйтә.
* Бер ялганнан йөз ялган туган да ди, бер дөрес сүз йөзен дә бәреп еккан, ди.
* Бер ялганны капларга тагын мең ялган табарга кирәк.
* Бер ялган сөйләсәң — тугыз дөресеңә дә ышанмаслар.
* Бәхәсләшеп Кытайга киткән, Котаймастан кире кайтыр. (Котаймас — Казан арты авылы, хәзер Кышлау.)
* Бәхәстә — ак карга, кара карга кунган.
(Беренчеләре бу сүзне &quot;ак кар өстенә кара карга кунган&quot; дип укый һәм аңлый, шуңа күрә мондый хәл була дисә, икенчеләре шул ук сүзне &quot;ак төстәге карга кошы кара төстәге карга кунган&quot; дип аңлый һәм мондый хәл булмый дип бара.)
* Вак яңгыр тәнгә үтә,
Вак сүз — җанга үтә.
* Димче диңгез кичерер.
* Дөресне ялган бервакытта да җиңмәс.
* Дөрес сүзгә җавап юк.
* &quot;Дыр&quot; белән &quot;ди&quot;не иккәннәр дә чыкмаган, ди.
* &quot;Дыр&quot;га шалкан чәчмиләр.
* &quot;Дыр&quot;га чебен дә кунмый.
* &quot;Әгәр&quot;не чәчкәч &quot;мәгәр&quot; үскән.
* Адәмгә иң кирәге — ягымлы чырай, җылы сүз.
* Әйтсәң сүз чыга, төртсәң күз чыга.
* Әйтү бер, эшләү башка.
* Җайлы сүз җан эретә.
* Юләрләрдән юләр сүз күбрәк.
* Елар күздән, ялган сүздән үзеңне сакла.
* Җылы сүз җан азыгы.
* Изге сөйләсәң, изге ишетерсең,
Яман сөйләсәң, яман ишетерсең.
* Ипле сүз энә саплый.
* Иске колак, яңа сүз.
* Ишеткән имеш,
Күргән көмеш.
* Ишеткән күргәнгә хәбәр бирә.
* Ишетмәсәң ишет,
Урман арты Кишет! (Кишет — Казан артындагы авыл исеме).
* Йөз кат әйткәнче, бер кат эшләп күрсәт.
* Йомшак сөйләгән — йомшак сөягән.
* Кем ни генә әйтсә дә, бүре салам ашамас.
* Кеше ышанмаслык сүзне чын булса да сөйләмә.
* Кәбестә каргышы кәҗәгә төшкән.
* Көн саен бер яңа сүз ишетмәсәң, колагың чукрак булыр, ди.
* Йөрәктән чыкмаган сүз йөрәккә кермәс.
* Кеше сүзе кешегә тансык.
* Күз җитмәгән җиргә сүз җитәр.
* Күңелгә килгән бер нәрсәне сөйләмә.
* Караңгы йөздән тәмле сүз чыкмас.
* Каты әйткән сүз каты борчак кебек, колактан кире сикерер.
* Кошны җим белән,
Кешене татлы сүз белән ияләштерәләр.
* Кулыннан килмәгән карганыр.
* Өеңдәге хәбәрне күршедән,
Күршеңдәге хәбәрне күрше авылдан сораш.
* Озын сүзнең кыскасы
Кара бодай боткасы.
* Салкын йөзледән җылы сүз чыкмас,
Салкын мичтән җылы күмәч чыкмас.
* Сезгә ялган, миңа чын.
* &quot;Сикер&quot; дигәннең аягы сынмый, сикергәннең сына.
* &quot;Син беләсең&quot; дигәндә гауга чыкмас.
* Сөйләшмәсәң сүз чыкмас,
Чапмасаң йомычка очмас.
* Сүз белән пылау пешереп булмый, дөге кирәк.
* Сүздә төртү яман,
Авыруда чәнчү яман.
* Сүз дүрт төрле: бер төрле сүз бар— бел дә сөйләмә; икенче төрлесе — белмә дә, сөйләмә дә; өченчесе — бел дә сөйлә; дүртенче төрлесе — сөйлә дә белмә.
* Сүзең кыска булсын,
Кулың оста булсын!
* Сүзе акның йөзе ак.
* Сүзнең башы бозауда,
Койрыгы төлкедә.
* Сүзне сатып алмыйлар.
* Сүз югында сүз булсын, кодагый: ата казыгыз күкәй саламы?
* Тозсыз сүздән тозлы ботка тәмлерәк.
* Төче ялганнан ачы хакыйкать яхшы.
* Тузандайны тубалдай итмә.
* Туры сүз башта зәһәр булса да соңы шикәр;
Ялган сүз башта шикәр булса да соңы зәһәр.
* Туры сүз бер булса да һәркемгә җитәр.
* Туры сүзгә ант кирәкми.
* Туры сүзгә карау юк.
* Туры сүзне әйтергә курыкма!
* Туры сүзнең гаебе юк.
* Туры сүз тимерне тишәр,
Йомшак сүз кылычны кисәр.
* &quot;Ут&quot; дигәннән авыз көймәс.
* Үзе аңсыз, йөзе ямьсез, сүзе тәмсез кешедән саклан.
* Үзе ахмакның сүзе ахмак.
* Үзең кыек утырсаң да, сүзең туры булсын.
* Хак сүз ачы булыр.
* Хикмәтле сүз күп булмый.
* Һәр ишеткәнен сөйләгән һич теләмәгәнен ишетер.
* Чын сүзгә чак кына ялгадыңмы, ялган була.
* Шапшак авыздан шакшы сүз чыгар.
* Ялган белән дөнья гизәрсең, кире кайтып керә алмассың.
* Ялган мең булса да бер хаклыкны җиңә алмый.
* Ялганның төбе юк,
Күтәрергә җебе юк.
* Ялган уты ел янар,
Ел янса да җылытмас.
* Яман сөйләгән яхшы ишетмәс.
* &quot;Ярар&quot; белән эш бетми.
* Яхшыны ишетәсең килсә, яман сөйләмә.
* Яхшы сүз аркасында адәм — адәм,
Яман сүз аркасында адәм — әрәм.
* Яхшы сүз белән елан өненнән, чыгар,
Яман сүз белән пычак кыныннан чыгар.
* Яхшы сүз җанга рәхәт,
Яман сүз җанга җәрәхәт.
Акыл китсэ, кире кайтмас.

== Сүзне сөйләшә белү һәм сөйләү әдәбе ==
=== Сәлам һәм сорашу ===
* Кәламнән әүвәл сәлам кирәк. (Кәлам — сүз.)
* Ахмак сүзгә җавап юк.
* Күп торганнан сорама, күп күргәннән сора.
* Караган тапмый, сораган таба.
* Ничек эндәшсәң, шундый җавап.
* Синнән сорамаган сүзгә син җавап бирмә.
(Һәм: — Сорамаган сүзгә җавап бирмиләр.)
* Соравына күрә җавабы.
* Сорашканның гаебе юк.
* Сорашкан тау аша,
Сорашмаган саташа.
* Татлыга татлы җавап.
* Тауга кычкыр, ул да сиңа кычкырыр.
* Урынсыз сорау бирү ахмаклык галәмәте.

=== Сөйләшә белү ===
* Авыз эчендә ботка пешермә.
(Сүзеңне ачык сөйлә.)
* Агачны ега белмәгән үз өстенә егар,
Сүзне сөйли белмәгән үз өстенә сөйләр.
* Аңламый әйтмә,
Карамый бакма.Сыйфатны
* Бар белгәнең сөйләргә ашыкма.
* Беленеңне белеп из.
* Бер әйткәнне ике әйтмә.
* Белмиенчә сөйләгәнче, белгәннең сүзен тыңлау яхшы.
* Әйтә белгән авызда йомычка да йомры була,
Әйтә белмәгән авызда йомырка да дүрт кырлы була.
* Әүвәл уйла, аннан сөйлә.
* Җебегән авыздан черегән сүз чыга.
* Җеп турында сөйләгәч, энәсеннән башлау хәерле.
* Сөйләсәң сүзнең маен чыгар.
* Сөйли белмәгән авыздан телсез авыз мең артык.
* Сөйли белгән балык тотар,
Сөйли белмәгәнне телсез балык йотар.
* Сөйли белмәгән сүзенә батар.
* Суксаң авырттыр,
Әйтсәң ишеттер.
* Сүзең булса, түгәрәк сөйлә.
* Сүз сөйләсәң, ашыкма.
* Сөйләгәч пошыкмассың.
* Сүз сүздән туар,
Сөйләмәсәң, кайдан туар?
* Сүз сүзне таба.
* Сүз — сүзнең ыргагы.
* Сүз сөйләү һөнәр,
Сөйли белмәгән үләр.
* Теле кычыткан сүз бозар,
Кулы кычыткан эш бозар.
* Үзе күп көлүченең сүзе һичкемне көлдермәс.
* Үзең ишетәсең килмәгән сүзне кешегә сөйләмә.
* Чабатаны катласаң, ныгыр;
Сүзне катласаң, сүтелер.

=== Вакытында, урынында сөйләү ===
* Балыкчы итәгенә гөмбә төяп кайтканда, &quot;шәп каптымы?&quot; дип сорамыйлар.
* Былтыр кысканга, быел кычкырмыйлар.
* Вакытсыз кычкырган әтәчнең башын кисәләр.
* Вакытсыз сөйләмә, Питрау күкесе булырсың. (Питрауда күке сакауланудан.)
* Әйтер идем сүз,
кутем, син туз!
* Әлеге дә баягы,
Сез үзегез каягы?
* Яшьне ат базарында сорыйлар.
* Кеше туй сөйләгәндә, ул җеназа сөйләгән.
* Кирәксез сүзне дөрес булса да сөйләмә.
* Өч көннән соң: &quot;Исәнме, кодагый!&quot;
* Сүзгә сүз килгәндә сөйләмәсә, анасы үлә, ди.
* Сүз уңае килгәндә,
Сүтегеңне ямап кал!
* Тимерне кызуында сук,
Сүзне кызуында әйт!
* Һәрбер сүзнең урыны бар.
* Сүзнең башыннан элек төбен уйла.

=== Кешесенә күрә сөйләшә белү ===
* Акыллыга ишарәт,
Ахмакка тукмак.
* Акыллыга әйтсәң белә,
Тинтәккә әйтсәң көлә.
* Акыллы сүзгә кул куй,
Акылсызга юл куй.
* Аңлаган бер кылдан да аңлар,
Аңламаган бүрәнәдән дә аңламас.
* Аңлаганга ишарәт,
Аңламаганга бишәр әйт!
* Аңлаганга чебен тавышы да җитәр,
Аңламаганга барабан тавышы да аз.
* Олы сүзен бүлдермә.
* Суны сип сеңәр җиргә,
Сүзне әйт сыяр җиргә.
* Тинтәк белән көрәшмә,
Исерек белән сөйләшмә.

=== Кешенең акылы, кемлеге сүзеннән беленү ===
* Кешенең акылы сүзеннән,
Асылы фигыленнән билгеле.
* Кешенең белемен сүзеннән аңларсың.
* Кешенең үзенә карама, сүзенә кара!
* Кеше сүз пәрдәсе астында.
* Карамагыз үземә,
Карагызчы сүземә!
* Сүзе төпле кешенең
Үзе башлы була, ди,
Үзе башлы кешенең
Авызы ашлы була, ди.
* Сүзе яманның үзе яман.
* Төпсез кешедән төпсез сүз чыгар.
* Һәркем үз уеннан хәбәр бирер!
* Яхшы адәм табып сөйләр,
* Яман адәм кабып сөйләр. (Кабып — тешләп.)
* Яхшы әйтер: &quot;Юл куйдым&quot;,
Яман әйтер: &quot;Җиңдем!&quot;
* Яхшы — күргән яхшылыгын сөйләр,
Яман — күргән яхшылыгын да яманлык итеп сөйләр.
* Яхшының сүзе акыл чакыра,
Яманның сүзе ачу чакыра.

=== Күп сөйләү һәм аз сөйләү ===
* Авызым иләк булса да сүзем бака.
* Азрак сөйләсәң, күбрәк тык
* Аз сөйлә, күп бел!
* Аз сөйләр, үз сөйләр.
* Аз сөйләү алтын,
Күп сөйләү балтун.
* Аз сүз белән күпне әйт!
* Аз сүзле аз оялыр.
* Ашның тәме тоз белән,
Кешенең кадере сүз белән.
Аз сөйлә дә күп аңла,
Аз аша да күп чәй өч!
* Басыйм дисәң, җир күп,
Сөйлим дисәң, сүз күп.
* Бауның озыны, сүзнең кыскасы яхшы.
* Белгән бер әйтер.
* Белгәнгә бер сүз җитәр,
Белмәгәнгә мең сүз дә аз.
* Бер сүз аз, ике сүз күп.
* Бер сүзне күп әйтсәң, күк тәмәйтә (күк тәмәйтү — күгәргән бакыр комган суы тәмәйтү).
* Их, әйтер идем мин сезгә, үземә аз кала!
* Кеше яраткан әйберен күп сөйләр.
* Күп сайрама, сандугач булырсың.
* Күп сөйләгән ялгышканын белмәс.
* Күп сөйләшкән кеше ялганчы булыр.
* Күп сөйләшсәң күз тияр.
* Күп сөйләшкән картаймый үләр.
* Күп сөйләшмә, авызыңа йон чыгар.
* Күп сөйләшсәң, карга алып китәр.
* Күп сөйләүдә файда юк.
* Күп сүз бер сүзгә кайта.
* Күп сүз китапка яхшы.
* Күп сүзнең даруы бер сүз.
* Кыскалыкта — осталык.
* Озын сүзнең кыскасы,
Кыска сүзнең остасы.

=== Уйнап сөйләү, чынлап сөйләү ===
* Атаңнан олы кеше белән уйнап сөйләшмә.
* Уен сүзгә мәгънә кирәк.
* Уеныңны куеп чыныңны әйт.
* Уйнап әйтәм — уемдагын әйтәм.
* Уйнап әйтсәң дә — уйлап әйт!
* Уйламыйча әйткән сүз — төзәмичә аткан ук.
* Чынлап әйтү батмаган җирдә уйнап әйтү таманга килә.
* Юри әйтсәң, чынга юрала.

=== Сүзне тыңлый белү ===
* Атың ни?
Рәшит.
Алайса, бер сөйлә, ике ишет!
* Сөйли белсәң, тыңлый да бел!
* Суның башы болактан,
Сүзнең башы колактан.
* Сүз бер, колак ике.
* Сүзне тыңлаганга әйт.
* Үзең сөйли башлаганчы, кеше сүзен тыңлап бетер.
* Һәр әйткәнне тыңлама,
Һәр белгәнне сөйләмә.
* Бар да сөйләгәндә берәү дә ишетми.
* Белдеклегә бер әйтсәң дә колагының эчендә,
Белдексезгә биш әйтсәң дә колагының тышында.
* Әйткәнне тыңла,
Сөйләгәнне аңла!
* Кешенең сүзен өзмә.

=== Дәшми калу ===
* Авыздагы сүзгә син ия,
Авыздан чыккач, сүз ия.
* Бөтенләй сөйләшмәсәң, телсез булырсың.
* Бакалар бакылдаганда дәшми тору яхшырак.
* Дәшмәү — ризалык билгесе.
* Дәшми торганда, җүләр дә акыллы.
* Әйтмәс җирдә май кап!
* Әйтсәң сүз,
Әйтмәсәң түз.
* Күп вакытта дәшмәү җавап урынында тора.
* Күркә ун күкәй салса да дәшми, тавык берне салса да күрше авылга ишетелә.
* Эндәшмәгән кешегә тау эндәшми.
* Сөйләргә дә бел,
Тик торырга да бел!

=== Һәр әйткән сүзгә ышану, риза булып торучылык ===
* Бу да бер дәхере рази,
Ни әйтсәң, шуңа разый.
* Кеше сүзен тыңла, үз акылыңны тот!
* Талымсыз колакка ни әйтсәң дә бара.
* Ышанма кеше сүзенә,
Ышан үз күзеңә!
* Этне йөгертергә ике сүз җитә:
&quot;Чәбә!&quot; дә &quot;Маһ!&quot;
* Зур сөйләгәнче, зур телем ипи аша.
* Өрә белмәгән эт өенә бүре китерә.
* Сагызны чәйни белмәсәң, эрер,
Сүзне сөйли белмәсәң, черер.
* Санамый сигез димә.

== Хаклык, дөреслек, ялган. Сүздә тору, коры вәгъдә һәм ялганчылар ==
* Авызыңнан тере саескан очырма.
* Авызың кыек булса да, туры сөйлә.
* Актыкта хаклык җиңә.
* Өендә кытаклый,
Йомыркасын кешегә кереп сала (ялган вәгъдәгә мисал).
* Алдадым, котылдым димә, чыны алдыңа килер.
* Алама кешедә сүз тормас.
* Алдарга эләкмә, кәкре каенга терәтер.
* Алдап алты адым да атлый алмассың.
* Алдасаң да тозы булсын.
* Алдау золымлык,
Алдану ахмаклык.
* Алдыйм дигән үзе алданыр.
* Аз-аз алдап алдакчы булырсың,
Аз-аз урлап угыры булырсың.
* Акыллы кеше алданмас та, алдамас та.
* Аргы урамда бер ялган сөйләгән, бирге урамда ишетеп үзе ышанган.
* Батканда балта бирмәкче иде, тартып чыгаргач, балта сабы да кызганыч.
* Бер ялганласаң, икенче чын сүзеңә дә ышанмаслар.
* Дөреслекне уен сүз астында әйтү дә яхшы.
* Дөреслек өермәдәй көчле: юлындагын себереп үтә.
* Дөреслек синең ягыңда булса, кырык мең кеше каршы булса да курыкма.
* Дөрес сөйләгән ялгышмый.
* Дөрес эш өчен кыю басып тор!
* Әйткән сүз — каккан казык.
* Йөз бүре күргән, яхшылап караса, эт икән.
* Йөз явызлыкны бер дөреслек җиңә.
* Ирләрдә сүз бер булыр.
* Кәкре линейка белән туры сызып булмый.
* Кәкре таяк ерак атмас (таяк белән атып тидерүдән алып әйтелгән).
* Кеше ышанмаслык сүзне чын булса да сөйләмә.
* Кулыңнан килмәгәнгә, телең белән сүз бирмә!
* Куянга күптән койрык әйткәннәр дә әле дә юк.
* Кыеш агачның ботагы туры булмас.
* Кыңгыр утыр, туры сөйлә.
* Оста ялганчы дөрес сүз эченә генә ялган кушар.
* Рас сүзнең дә урыны бар (рас әйтәм дип тә урынсызга әйтергә ярамый дигәннән).
* Суда чакта үгезе,
Судан чыккач мөгезе.
* Сүз бирергә җитез булма,
Сүз үтәргә җитез бул.
Сүз бирсәң, чыны белән бир,
Пычак бирсәң, кыны белән.
* Сүзең үлгәнче үзең үл!
* Телсез кеше ялганчыдан артык.
* Туры әйткән котылыр,
Ялган әйткән тотылыр.
* Туры әйт, хәтере калса үзеннән күрер.
* Туры кеше кыл кебек калса да өзелми.
* Турылык иң яхшы хәйлә.
* Турылык үлемнән коткара.
* Туры сүзне турыдан әйтмәсәләр, кыектан тидерәләр.
* Хаклык атайдан олырак (яки хаклык картлыктан олырак).
* Хаклык өчен утка кер, суга төш.
* Хаклык өчен үлүче батырлар үлеме белән үләр.
* Һәр ачык авызга бер алдаучы бар.
* Һәр ишеткәнен сөйләгән ялганчы булыр.
* Эрләмәгән, сукмаган, Шыгай, сиңа ыштанлык.
* Этне күр — коллыктан җирән,
Этне күр — тугырылыкка өйрән!
* Ябалак күрмәгәнгә, якты көн гаепле түгел.
* Якынга ялган әйтмә,
Битең иртән кызарыр,
Еракка ялган әйтмә,
Кода булса, кыз алыр.
* Ялган сөйләп яшәгәнче, рас сөйләп үлгән яхшы.
* Ялганчы белән куркак бер бүрек астында торалар.
* Ялганчыдан кояш бизгән.
* — Ялганчы кем? Һәр ишеткәнен сөйләүче.
* Ялганчы күзеннән күренә.
* Ялганчы калыр оятка,
* Расчы җитәр моратка.
* Ялганчының арканы белән коега төшмә.
* Ялганчылык — угрылар сыйфаты.
* Ялганчының дөрес сүзенә дә ышанма.
* Ялганчының йорты янган, берәү дә ышанмаган.
* Ялганчының рас сүзе дә зая китәр.
* Ялганчы онытчак.
* Ялганчы ялганчыны ышандыра алмас.
* Яңгырдан соң кояш бар,
* Алдаудан соң оят бар.
* Яңгырдан соң кояш яндыра,
Ялганнан соң оят яндыра.
* Яраксыз кешегә сүз әйтсәң,
Ярыла-ярыла йортка җәяр.
* Яшь чак, җүләр чак, карыйм тәрәзәдән: сарык бүрене ашый.


== Сер сөйләү һәм аны саклау ==
=== Каты серле булу, үзеңә үзең ышану ===
* Авызың тулы кара кан булса да, кеше алдында төкермә!
* Акылсыз авызны ачарга ачкыч кирәкми.
* Ачма. серең дустыңа,
Дустыңның да дусты бар,
Ул да сөйләр дустына.
* Бака да бакылдамый торсам, ярылам, дигән.
* Башым ярылса, бүрек эчендә,
Кулым сынса, җиң эчендә!
* Әйтмәгәнне кем белә?
Ачмаганны кем күрә?
* Ачмыйм, кем күрсен, сөйләмим, кем белсен?
* Ачмасаң күренми, сөйләмәсәң беленми.
* Ике арадагы сер икенең бере үлсә генә ачыла.
* Иләктә су тормый,
Ахмакта сүз тормый.
* Ишеткәнең ишеткән урында калсын.
* Кан коссаң да сереңне белгертмә!
* Салган шикәр күренми,
Эчтән тынган беленми.
* Сер дусты күп булыр,
Сер тотканы дус булыр.
* Сереңне бер генә кешегә сөйлә,
Киңәшеңне мең кешегә сөйлә.
* Сыртың сынса да, сереңне бирмә!
* Урам сүзсез булмас,
Урман колаксыз булмас.
* Утыз тештән чыккан утыз илгә җәелә.
* Урман — авыз, кыр — колак, күл — күз.
* Урманда да сукмак бар,
Агачта да колак бар.
* Үз-үзеңне сынатма!
* Үлә торсаң да үрә тор!
* Эчеңдә ут кайнаса да, борыныңнан төтен чыгарма!
* Ятларга сереңне белдермә!
* Яумасаң да күкрә!

== Акыл һәм акыллы белән җүләр ==
* Акыл алтынны таба, алтын акылны табалмый.
* Акыл булмаса, алтын ни эшкә?
* Алтының белән мактанма,
Акылың белән мактан.
* Дөнья киңлегеннән ни файда,
Аяк киемең тар булса?
Буең озынлыктан ни файда,
Башыңда миең аз булса?
* Буй җитмәгән җиргә уй җитә,
Корал җитмәгән җиргә хыял җитә.
* Бүре куйдан Туймас,
Адәм уйдан туймас.
* Ел уйла, минутында эшлә.
* Йөгеректән йөгерек — уй йөгерек.
* Җитездән җитез ни җитез — уй җитез.
* Күп уйлама, уелырсың.
Күп шыбырдама, коелырсың,
* Кабаттан уйлаган дөрескәрәк килә.
* Төядәй буең булганчы, төймәдәй уең булсын!
* Уйлаган табар,
Уйламаган батар.
* Уйламыйча эшләсәң, чирләмичә үләрсең.
* Һәркемнең бер уе бар.
* Аз булса да үз акылың булсын.
* Акыл — акылдан үткен.
* Акыл — алтын таҗ, һәркемнең дә башында булмый.
* Акылга йөз яшькә кадәр өйрәнәләр.
* Акыл яшьтә түгел, башта.
* Акыл көч бирер, көч — йөрәк.
* Акыллы башка таяк кирәкми.
* Акыллы авыр эштә ашыкмый.
* Акыллы алга барыр, артына карар.
* Акыллы ерып чыгалмаслык эш дөньяда юк.
* Акыллының аты да армый, туны да тузмый.
* Акыллы эт тешләми, тешләсә, юкка тешләми.
* Акыллы ярты сүздән аңлый.
* Акылны акчага сатып алып булмый.
* Акылны җил алмый, карак та урламый.
* Акыл хискә буйсынмый.
* Акыл сакал белән бергә үсми.
* Акылыңа акыл куш.
* Аңкау (аңгыра) аңламас,
Үзсүзле тыңламас.
* Аю көченә ышана,
Кеше акылына ышана.
* Берәүнең дә сарае буш түгел.
* Буй үстергәнче акыл үстер.
* Кеше күрке акыл,
Акыл күрке сабыр.
* Кешенең акылы сүзеннән билгеле.
* Киемгә карап каршы алалар,
Акылга карап озаталар.
* Сәламәт тәндә сәламәт акыл.
* Ике аяклы ишәкләр дә була.
* Иләс-миләс игә килмәс.
* Чебен дә аңгыраның авыз тирәсен чамалый (Авызы ачык була димәктән).
* Акылсыз башта алтын бүрек тә файда бирмәс.
* Акылсызга бармак ни, уймак ни.
* Акылсыз әйтмәсәң бирмәс,
Ачмасаң күрмәс.
* Акылсызның артына салам кыстыралар.
* Исәр үзе атланган ботакны үзе кисәр.
* Җүләр белән бәйләнгән дә җүләр.
* Җүләр белән җүләр булма.
* Җүләр белән юаш бер.
* Җүләргә акыл кирәкми.
* Җүләргә закон язылмаган.
* Җүләргә сүз әйтсәң, су эчәргә тотына.
* Җүләргә талкан да бер, шалкан да бер.
* Җүләр мактаганны ярата.
* Җүләр мөгезле булмый, мөгезле булса, әнә килә диярләр иде.
* Җүләрнең бүрке юләр булмый — үзе җүләр була.
* Җүләрнең ише булмас,
Ялкауның эше булмас.
* Җүләрнең уены-чыны бергә.
* Җүләрне чәчкәннәр — тинтәк үскән.
* Җүләр сукса — зур сугар.
* Җүләр сүзен тиз сөйләр.
* Җүләр шул — бер төшкән чокырга янә төшәр.
* Иң акыллы кем? дигәч, җүләр туктап та тормыйча — мин! — дигән ди.
* Ике җүләргә бер акыл да җитә.
* Күке оя кормас,
Тиле йорт кормас.
* Тилегә думбыра какма.
* Тилене иркәләсәң, башыңа менеп атланыр.
* Тилене котыртма.
* Тиленең уены-чыны бергә, салды җибәрде булыр.
* Тиле сүзен бирмәс.
* Тиле тиле дигән саен тигәнәк буе сикерер.
* Тиле тилене табар.
* Аңкау (аңгыра) уен бозар,
Тинтәк җыен бозар.
* Ике тинтәк илгә сыймас.
* Тинтәк әйтер дә китәр, сүзенә җавап көтмәс.
* Тинтәк ике кәҗәсен берьюлы суяр.
* Тинтәкнең акылы төштән соң төшәр.
* Тинтәкнең йә кулы тынмас, йә теле тынмас.
* Тинтәк ни тормас, ни утырмас.
* Тинтәк тик торганнан каравыл кычкырыр.
* Ахмак белән киңәшмә,
Ашаганда сөйләшмә.
* Ахмак борынын күтәрер.
* Ахмак кешенең ачуы тиз кабара.
* Ахмак кеше ярдәм итәм дип ярдан этәр.
* Ахмак үзен мактар.
* Ахмак көндез шәм ягар,
Мае беткәч, кичен айга багар.
* Ахмакның балта сабы да аркылы.
* Ахмак төйнәгән төенне акыллы да чишә алмас.
* Ахмак үзе белмәс,
Белгәннең сүзенә күнмәс.
* Акыллы аңлар, ахмак тыңлар.
* Акыллы кешенең бер көне җүләрнең бөтен гомереннән артык.
* Акыллының йөге һәрвакыт ахмак җилкәсендә.
* Акыллының күңелендә,
Ахмакның телендә.
* Акыллының теле күңелендә,
Тиленең акылы телендә.
* Акыллының чәче уйдан агара,
Ахмакның чәче мин дә калмыйм дип юкны уйлап агара.
* Акыллы сүздән курка,
Ахмак таяктан курка.
* Җүләр белән бал ашаганчы, акыллы белән таш ташы.
* Тиле акыллыны күрә алмый.
* Тиле коега бер таш салыр, йөз акыллы аны чыгарудан гаҗиз булыр.
* Берәүнең акылы икенче берәүнең акылы белән туры килми.
* Кеше акылын ишет,
Үзеңнеке белән эш ит.
* Кешегә бик күп акыл өйрәткән кешенең үзенә калмый, ди.
* Кеше икмәге белән озак яшәмәссең,
Кеше акылы белән ерак баралмассың.
* Үз акылын чамалаган хур булмас.
* Үз акылың җитмәсә, кешене тыңла.
* Акыллы хезмәтенә таяныр, ахмак өметенә.
* Берәү кеше батканны күреп батмаска өйрәнә,
Берәү үзе батып карап өйрәнә.
* Бер сынаганны ике сынасаң, шайтан көләр.
* Үз атыңны сынар өчен кеше атына утыр.


== Белем-гыйлем, уку-язу, галим-наданнар турында ==
=== Белем-гыйлем ===
* Ата белеге белән адәм адәм булмас, әгәр үзе белмәсә.
* Аю беләгенә ышана,
Адәм белегенә ышана.
* Белем белен ашата.
* Белемдә бәхет,
Белемсезгә дөнья ләхет.
* Белемдә көч.
* Белем йөрәккә куәт.
* Белемлекнең чиге юк.
* Белем тәҗрибәдән туа.
* Белем һәр куркынычны җиңә.
* Беләктән белек көчле.
* Белем — нур, белмәү — хур.
* Бәхетне юлдан эзләмә, белемнән эзлә.
* Дөньяда иң зур байлык — белем.
* Дөнья яктыра көн белән,
Адәм яктыра белем белән.
* Җиде йортның телен бел,
Җиде төрле белем бел.
* Икми иген шытмас,
Өйрәнми белем йокмас.
* Яшьлегеңдә белем ал, картайганда сарыф кыл (тот, куллан).
* Кул кыла алмаганны, белем кыла.
* Акыл — тузмас кием,
Гыйлем — корымас кое.
* Ачыйк күзебезне, хур итмәсеннәр үзебезне.
* Бу заманда гыйлемсез, фәнсез кеше — җансыз-тәнсез кеше.
* Гыйлем — акылның яртысы.
* Гыйлем алу — инә белән кое казу.
* Гыйлем — ау,
Язу — бау.
* Гыйлем ашарга сорамас, ашарга бирер.
* Гыйлем булмаганда, бар акыл да юк була.
* Гыйлем дәрәҗәсе — дәрәҗәләрнең иң олысы.
* Гыйлем китапның эчендә дә, тышында да була.
* Гыйлемнән башка гамәлең юк,
Әйләнергә дә әмәлең юк.
* Гыйлемнән зур хәзинә юк.
* Гыйлем өйрәнү — бишектән ләхеткә чаклы.
* Гыйлемсез бер яши,
Гыйлемле мең яши.
* Дөньяны яуларга омтылма, аның гыйлемен яуларга омтыл.
* Дөнья тулы гыйлем,
Башыңда калганы белем.
* Адәм баласы көмеш,
Гыйлеме булса — алтын.
* Җирнең нуры кояш, кешенең нуры гыйлем.
* Син карышмасаң, гыйлем карышмый.

=== Китап ===
* Китап — белем чишмәсе.
* китап белем ачкычы
* Китапның белмәгәне юк.
* Китапсыз өй — ишәк абзары.
* Үзеңнең надан икәнеңне беләсең килсә, күп китап укы.

=== Уку-язу ===
* Безне адәм иткән — уку,
Адәмне алга илткән — уку.
* Гыйлем акчага килми, тырышлык белән килә.
* Ерактагы укып беленә, якындагы күренә.
* Заман хәзер шундый заман:
Укымаган эттән яман.
* Күп укыган күп белер.
* Кояш җирне яктырта, уку мине.
* Уйламый уку — аңгыралык,
Укыганда икенчене уйлау — саңгыраулык.
* Уку — күңел нуры,
Укымый калган — кеше хуры.
* Уку каты булса да җимеше татлы.
* Уку — очкан кош,
Язу — тозак.
* Укусыз белем юк,
Белемсез көнең юк,
* Уку төбе — туку (кат-кат әйтеп күңелгә сеңдерү).
* Укы да бел, уйна да көл,
Уйнавын уйна,
Йомышны да уйла.
* Укыдым дип әйтмә, аңладым дип әйт.
* Укып белү бер башка,
Күреп белү бер башка.
* Укысаң белерсең,
Укымасаң бөләрсең.
* Эшләми укуның кадерен белмәсәң, эшли-эшли укырсың!
* Аюга акыл өйрәткән таяк,
Аңкауга (аңгыра) акыл өйрәткән сабак.
* Бүгенге сабакны белмәсәң, иртәгәге сабакны бигрәк тә белмәссең.
* Кайда мәктәп ачылса — анда төрмә бикләнә.
* Мокытны кырык ел укыт — барыбер мокыт.
* Табак килсә, сабак куй,
Сабак килсә, табак куй (аш табынга килгәч, уку белән ашауны бутап йөрмәскә).
* Тук корсак сабакка чукрак.
* Уйна да көл, әмма сабагыңны бел.
* Ялкау шәкертнең китабы керләнми.

=== Язу-хат ===
* Акка кара төшсә югала  
* Ат җитмәс җиргә хат җитмәс.
* Бармак белән каткан җирне казып була,
Әлифбасыз (алфавитсыз) язып була (Г. Тукайдан Дурак мәкальләшкән).
* Бирге урамда язганын аргы урамда үзе дә танымаган.
* Әйткән сүз очар җилгә,
Кул белән кәгазь калыр илгә (язган сүз калыр илгә, диләр).
* Кәгазь — дәрья, каләм — көймә.
* Кәгазьнең йөзен агарткан кара язу.
* Каз канаты кавырсын,
Хаты килсә алырсың.
* Каләм белән язганны кылыч белән дә боза алмассың.
* Каләм кылычтан үткен.
* Каләм өйрән, каләм изгегә тартыр;
Каләм тоткан кешенең зиһене артыр.
* Каләм тоткан әрәм булмас.
* Өч наданга алмашынмас бер язу белгән кеше;
Мәгърифәт эстәр, иренмәс һич кеше булган кеше (Г. Тукайдан мәкальләшкән).
* Ун кат укы, бер кат яз.
* Яза-яза язу остасы булалар.

=== Укыган белән укымаган кеше ===
* Бер укыган кешегә ике укымаганны бирсәләр дә алучы юк.
* Бүләк зур булмас,
Укыган кеше хур булмас.
* Күп яшәгән ни белер,
Күп укыган — шул белер.
* Укыган ил узар,
Укымаган ил тузар.
* Укыганмы? — димә, укыганын күңелеңә тукыганмы? — диген.
* Укыганның бите — көн,
Укымаганның бите — күн.
* Укыган укыр,
Укымаган күрә сукыр.
* Укыган уңар,
Укымаган туңар.
* Укымаган бер телле,
Укыган ике телле.
* Укымаган күзлене укыган сукыр җиңгән.

=== Галим ===
* Атай гыйлеме белән галим булып булмый.
* Галим белгәнен әйтер,
Ахмак җиңгәнен әйтер.
* Галим булу җиңел, адәм булу читен.
* Галим булсаң, галәм синеке.
* Галим булып кем туган?
* Галим кешене кадерләргә онытма!
* Галимнең күңеле океан диңгезе.
* Галимнең сүзе гомерең үткәнче,
Наданның сүзе ишектән чыкканчы.
* Галим үләр — сүзе калыр,
Йөргән җирендә эзе калыр.
* Кеше яңлыша-яңлыша галим булыр.

=== Надан ===
* Берни белмәгән кеше һәрвакыт боек булыр.
* Ишәкнең дәлиле йөгән.
* Мескен ишәккә һәркем менә.
* Надан белмәсә дә кычкыра.
* Наданга фикер әйтеп бактың ни —
Эт муенына энҗе-мәрҗән тактың ни!
* Надан кеше — сукыр тавык.
* Надан кеше сукырдан яман;
Ялкау кеше барыннан да яман.
* Надан кеше — яман кеше.
* Надан кулыннан су эчмә,
Тере суы булса да.
* Надан наданны сөяр,
Галим галимне сөяр.
* Наданның аяк баскан җирендә үлән корыр.
* Наданның сүзе вакытсыз кычкырган әтәч кебек.
* Надан ташка утырган — таш ташка утырган.
* Надан үзеннән башка беркемне дә сөймәс.
* Наян кеше — төлке кеше,
Надан кеше — көлке кеше.

=== Галим белән надан ===
* Бер галим йөз наданны җиңәр.
* Галим белен надан аермасы — карга белән былбыл аермасы.
* Галим белсә дә сорый, надан белми дә, сорамый да.
* Галим кеше үлсә дә терек,
Надан кеше йөрсә дә үлек.
* Галимнең бер көне, наданның бөтен гомеренә тора.
* Галим уйлар,
Надан ышаныр.
* Йөз надан бер галимнең тырнагына тормас.
* Надан булып туалар,
Галим булып үләләр.
* Наданның тересе дә үлек,
Галимнең үлесе дә терек.
* Наданлыкка ишәк кенә түзә.
* Наданлык оят түгел, укымау оят.
* Һәр нәрсәгә гаҗәпкә калу — наданлык галәмәте.
* Ялкаулык, наданлык, фәкыйрьлек — бер туганнар.

=== Гыйлем өйрәнү ===
* Гыйлем күп, гомер аз, 
* Адәм камыт киеп өйрәнми.
* Яшьлегеңдә өйрәнмәсәң, картлыгыңда үкенерсең.
* Өйрәнгән җирдә калмас.
* Өйрәнмичә чабата да үреп булмый.
* Өйрәнү бервакытта да соң түгел.
* Өйрәтсәң, аю да биергә өйрәнә.
* Тутый сөйләшергә өйрәнер, кеше булалмас.

=== Белү. Белгән белән белмәгән ===
* Азны белмәгән күпне һич белмәс.
* &quot;Барын да беләм&quot; дигәнче, берен дә белмим дисәңче!
* Белгән белешкә, белмәгән ни эшкә?
* Белгән белән белмәгән бер түгел.
* Белгән белән белмәгәннең аермасы дүрт төрле була имеш:
Беренчесе белә, белә икәнен дә белә;
Икенчесе белә, белә икәнен белми;
Өченчесе белми, белми икәнең белә;
Дүртенчесе белми, белми икәнен дә белми.
* Белгән бер кылдан да аңлар,
Белмәгән бүрәнәдән дә аңламас.
* Белгән белгәнен эшләр,
Белмәгән бармагын тешләр.
* Белгәнгә унике,
Белмәгәнгә утыз ике.
* Белгәнең утыз,
Белмәгәнең туксан тугыз.
* Белгәнеңне сорама.
* Белгән мең бәладән котылган.
* Белгәннән беленмәгән күп.
* Белгән уңар,
Белмәгән туңар.
* Белемлене бала булса да ага дип бел!
* Белемле үлсә, кәгазьдә хаты калыр,
Оста үлсә, эшләгән заты калыр.
* Белемсез үзе белмәс, юньгә күнмәс.
* Белмәгәнгә гөмбә шалкан, ком талкан.
* Белмәгәнеңне кешедән сора,
Олы булмаса, кечедән сора.
* Белмәгәнне сорауның ояты юк.
* Белмәү гаеп түгел, белергә тырышмау гаеп.
* &quot;Белмим&quot; дип әйтмә, &quot;теләмим&quot; дип әйт.
* &quot;Белмим&quot;нең башы авыртмый.
* &quot;Белмим&quot; дию оят түгел.
* Берәү белмәгәнен берәү белер.
* Дөньяда белгән дә бар, белмәгән дә,
Бертигез булмыйдыр һич барча бәндә (М. Гафуридан халыклашкан).
* Әнә, менә дигәнче, яхшы-яманны белеп кал!
* Җил тегермәне икәнен беләм, суы каян килә икән дип әйтәм.
* Ие шул, юкәдә икән чикләвек.
* Ике сигез уналты икәне кем дә белә.
* Яшьлектә белгән — ташка язган,
Картайгач белгән — бозга язган.
* Йөзә белмәсәң, атаң буасында да батарсың.
* Утың булмаса, күршедән сора,
Үзең белмәсәң, кешедән сора.
* Һәр фил озын борынлы булса да,
Һәр озынборын фил булмый..
* Һәр ялтыраган алтын түгел.

== Авыз иҗаты, әдәбият, җыр-көй, музыка, сәнгать ==
=== Мәкаль турында ===
* Акыллы кеше мәкальсез сөйләмәс.
* Акылың булса, акылга ияр,
Акылың җитмәсә, мәкальгә ияр.
* Амбар төбендә икмәк бар,
Картлар сүзендә хикмәт бар.
* Аталар сүзе — акылның үзе.
* Атаң әйтсә алдамас,
Мыкый мәкаль аңламас.
* Атаңның сакал-мыегы кыек булса да, әйткән мәкале кыек түгел.
* Атаң сүзенә колак сал,
Мәкаль әйтсә язып ал.
* Борынгылар әйткән сүз китапның эчендә дә түгел, тышында да түгел.
* Әйтем — сүзнең бизәге,
Мәкаль — сүзнең җиләге.
* Камчат күрсәң атып ал,
Мәкаль сүзне отып кал!
* Картлар сүзен капчыкка сал,
Яшьләрнекен янчыкка сал.
* Олының сүзен оекка кыстыр.
* Картлар сүзен кар басмас.
* Мәкаль җыймыйм, акыл җыям.
* Мәкальне бабаң чыгармый, заман чыгара.
* Мәкаль сакалдан олырак.
* Мәкальсез сүз — тозсыз аш.
* Мыектан олы сакал бар,
Сүз төбендә мәкаль бар.
* Сүзнең тозы мәкаль.
* Сылтаусыз мәкаль дә әйтелми.
* Тоз ашның тәмен китерсә,
Мәкаль сүз ямен китерер.
* Хәлвәнең әлбәсе бар,
Картлар әйткәннең мәгънәсе бар.
* Хикмәт бабаңның сакалында түгел, мәкалендә.

=== Әкият, мәзәк, табышмаклар ===
* Белмәгәнгә әкият, белгәнгә чын.
* Бу әле әкиятнең баласы,
Алда булыр әле анасы.
* Көндез әкият сөйләгән кешене ак бүре ашар.
* Мәзәк — күңел ачкычы,
Табышмак — зиһен ачкычы.
* Мәзәк сүз — ашка тоз.

=== Җыр-көй ===
* Белгәнгә җыр,
Белмәгәнгә &quot;дыр&quot;.
* Әүвәл тавыш, аннан көй.
* Җилләтми томан ачылмый,
Җырламый күңел ачылмый.
* Җыр белгәнгә җыр һөнәр,
Җыр белү дә зур һөнәр.
* Җыр күңеллегә куаныч,
Күңелсезгә юаныч.
* Җырлаганның биергә исәбе бар.
* Җыр кешенең юлдашы.
* Җырлап ачылмаса күңел,
Елап ачылачак түгел.
* Җырлап эшләсәң, җырлап яшәрсең.
* Җырлый белмәгән кеше сызгырып йөри, ди.
* Җырны берәү шатлыктан, берәү кайгыдан җырлый.
* Җырның канаты бар.
* Җырның ертыгы юк.
* Җыр тыңламыйлар, моң тыңлыйлар.
* Заманасына күрә көе.
* Һәр заманның үз көе.
* Ил җыр белән яши.
* Илнең җыры бар,
Күңелнең моңы бар.
* Ишәк килде — җыр бетте.
* Көй — күңелнең моңы.
* Карга каңгылдап каз булмас.
* Карганыкы көн дә бер карылдау.
* Сандугач җырын җырлыйм дип, үз җырыңны онытма.
* Сандугач сайрап җиңәр, карга кычкырып җиңәр.
* Сандугач сайрый,
Карга кычкыра,
Бүре улый,
Кеше җырлый.
* Сүз — басу, җыр — чәчәк.
* Сүз — көмеш, җыр — алтын.
* Тел әйтә алмаганны җыр әйтер.
* Тукта, мин җырлыйм, миннән калса, син җырларсың.
* Һәр кешенең үз яраткан җыры бар.
* Һәр кошның үз моңы.
* Һәр кошның үз тавышы үзенә матур.
* Һәр кош үз тавышыннан тәм таба.
* Эч пошканга җыр файда.
* Эш вакытында такмак әйтмиләр.
* Ярма тарттырганда җырлый, ут сүнгәч бии.

=== Музыка һәм музыкантлар ===
* Анысы шулай шулаен да
Тартып җибәр кураең!
* Барабан каксалар, барабан артыннан;
Кубыз тартсалар, кубыз артыннан.
* Барабан таяк ала, барабанчы акча ала.
* Гармунсыз клуб,
Лампасыз куык.
* Гармунчы назлы булыр.
* Думбыра туй төшкән өйгә килешер.
* Думбырачы думбырачыны күрсә, кылы өзелә, ди.
* Музыканы хайваннар да яраталар.
* Ни думбыра белмәгән,
Ни сызгыра белмәгән.
* Эчең пошса, музыка уйна,
Уйный белмәсәң, уйнаганны тыңла!

=== Бию ===
* Атам-анам биегән,
Күңел ачкан биюдән.
* Уйнап-җырлап биемәгән — җебегән.
* Бии белгәнгә бер такта җитә, бии белмәгәнгә йөз такта да аз.

=== Шигырь һәм шагыйрьләр ===
* Дәртсездән шигырь чыкмас,
Рәтсездән күп эш чыкмас.
* Бер йөрәктә туган җыр икенче йөрәкне кузгата.
* Саескан сайрау белән сандугач булмас.
* Сандугач булсаң, сайрый да бел.
* Һәр шигырь язган шагыйрь булмый.
* &quot;Шигырь&quot; язу кыен түгел,
Шагыйрь булу кыен.
* Театр — күңелләрне уятыр.

=== Зәвык, ямь тою ===
* Берәү хөрмә сөя,
Берәү торма сөя.
* Гөл кадерен былбыл белер,
Җәүһәр кадерен җәүһәрче белер.
* Зәвык зәвыкка башка.
* Зәвыкта бәхәс юк.

=== Талант һәм аны үстерү турында ===
* Бөркетнең канаты очканда ныгый.
* Былбылны бытбылдыкка алыштырмыйлар.
* Былбылны сайравыннан таныйлар.
* Бытбылдык арасында былбыл сайрамас.
* Ишәккә һөнәреңне күрсәт дигәч, бар тавышына бакырган, ди.
* Зур урманда карга булганчы,
Бәләкәй куакта былбыл булсаңчы (М. Кәримнән халыклашкан).
* Карга белән кәккүкнең төсләре бер дә, тавышлары башка.
* Кошлар тумый канатсыз,
Кеше тумый талантсыз.
* Олы талантлар берьюлы гына тумый (Китаптан таралган сүз).
* Саескан сайрау белән сандугач булмас.
* Сандугач үз кадерен үзе белер.
* Сандугач үз җирендә сайрый.
* Сандугач юк елны карга дан тотар.
* Тавис каурые белән матур,
Сандугач сайравы белән матур.
* Талантның бер өлеше тумыштан,
Тугыз өлеше тырышлыктан.
* Талантыңа җилкән тек, җил булмаса ишкәк ал!
* Талантсыз кеше юк, тик нидә икәнен кеше үзе генә белми.
* Һәр кош үз канаты белән оча.
* Чәчәк күрсәтмәгән агачтан җимеш көтмә.
* Ялгыз чапкан ат йөгерек.

== Кеше, аның рухи йөзе, холыклар ==
=== Холыклар ===
* Агач беленә җимешеннән,
Адәм — кыланмышыннан.
* Башта холык тап, аннан гыйлем.
* Иркенлек турылыкта,
Күркәмлек холыкта.
* Ишәкнең иярен алыштырып кына холкын алыштыралмассың.
* Кешене беләсең килсә, холкына кара,
Баланы беләсең килсә, уенына кара.
* Кеше холкын күзәт, үзеңнекен төзәт.
* Күп исле гөлләр арасында бер иссез гөл исле булган,
Күп иссез гөл арасында бер исле гөл иссез калган.
* Күркәм кием — тән зиннәте,
Күркәм холык — җан зиннәте.
* Күркәм холык — изге юлдаш.
* Үзе җайлының авызы майлы.
* Үзең ятык булсаң, эчкәнең катык булыр.
Үзең кыек булсаң, эчкәнең сыек булыр.
* Һәркемгә үз холыгы яхшы күренер.
* Чәчәкнең матурлыгы берни түгел, хуш исе булмаса.
* Яхшы холык дошманыңны дус итә.

=== Әдәп, оят, намуслылык ===
* Адәмне адәм иткән әдәп.
* Адәмнең ояты битендә.
* Акылның кадере әдәп белән,
Куәтнең кадере сәләт белән.
* Бар барын ашар,
Оятсыз гарен ашар.
* Битенә ыштыр каплаган ояла белмәс.
* Битсез бүркен басмас.
* Вөҗдансыз кеше үзәксез агач кебек, үзлегеннән аварга тора.
* Вөҗданы пакъның йөзе ак.
* Гарьсезнең битенә төкергәннәр,
Яңгыр ява, дип торган.
* Гарьсез кеше чебен кебек: ишектән кусаң, тәрәзәдән керә.
* Дөньяда намуссызлык кабер ташыннан да авыр.
* Әдәп базарда сатылмый.
* Әдәп, әдәпнең төбе яхшы гадәт.
* Әдәпне әдәпсездән өйрәнәләр (аның кебек булмаска тырышып).
* Әдәп сәдәптән башлана.
* Әрле кашык алганчы, әрсез ашап туяр.
* Әрсез гарьсез булыр.
* Әрсез кулым эшләде,
Әрле битем оялды.
* Әрсезнең үзен кертмәгәч, этен ияртеп килгән.
* Кечесендә әдәп юк,
Олысында белек юк.
* Кешедән оял, үзеңнән күбрәк оял.
* Кешенең йөз суын түкмә.
* Казан карасы китәр, намус карасы китмәс.
* Казанның капкачы китсә, этнең ояты китә.
* Картлардан курык, яшьләрдән оял.
* Катыра торган таракан оятсыз булыр.
* Курыкма үлемнән,
Курык оятка калудан!
* Намуссыз кеше — намсыз кеше (исемсез).
* Намус үлемнән көчле.
* Намусыңны яшьтән үк сакла.
* Оялган тик тормас (уңайсызлануыннан).
* Оялмаган боермаганны ашаган.
* Оялмаган кеше өчен оятлының йөзе кызарыр.
* Оятка калудан да авыр җәрәхәт юк.
* Оятлы кызарыр,
Оятсыз агарыр.
* Оятлы тартынган, оятсыз &quot;бу миннән курыкты&quot; дигән.
* Оятның теше булмаса да кимерә.
* Оят өлеше табада калыр.
* Оятсызга өч күмәч.
* Оятсызның бите барабан каешы.
* Оятсызның бите — киездер ите.
* Оятсызның яңагына чапсаң да кызармый.
* Ояты барның вөҗданы бар.
* Торна оятын оятлап, ябалак урманга качкан, ди.
* Үгет-нәсихәт бездән, әдәп белү үзеңнән.
* Үз битен аямаган кеше битен чиядәй кылыр.
* Үз намусың сакламаган, кешенекен сакламас.
* Үз намусың үз кулыңда.
* Яңа чагында киемеңне сакла,
Яшь чагында исемеңне сакла.

=== '''Рәхим — шәфкатьлек ===
Агач хәтта үзен кисеп торган кешегә дә күләгә бирә.
* Кечегә шәфкать ит,
Узаманга  хөрмәт ит.
* Куян елаганга карап, аучының күңеле йомшармас.
* Миһербанлык йөрәктән,
Миһербансызлык беләктән.
* Рәхимсез атын кыйнар.
* Рәхимсез кешедән рәхимле эт яхшы.
* Сикергәнне аяма, егылганны ая.
* Хайваннарны җәберләгән рәхәт күрмәс.
* Яралы кошка таш атмыйлар.
* Син бүрене аясаң, бүре сине талар.
* Рәхимле бүре рәхимсез кешенең баласын асраган.
* Мөгрәп килгән сыерның мөгезен сугып сындырма.

=== Үпкәчәнлек һәм хәтер калу ===
* Авызың үпкәдә булса, кулың тоткада булсын (ишек тоткасында дигәне).
* Күңелең калса, көлкегә бор.
* Күңел кере әйтсәң бетәр,
Күлмәк кере юсаң бетәр.
* Кары китсә дә, бозы китми.
* Коега таш ташлау җиңел, алуы авыр.
* Куян тауга үпкәләгән, тауның исендә дә юк.
* Суга салсаң, су күтәрмәс
Мыскал тимерне,
Алтын биреп алып булмас
Калган күңелне.
* Сугудан төртү яман.
* Сынык бөтен булмас.
* Уен сүзне күтәрә бел.
* Уты сүнсә дә кисәве кала.
* Үзе абынган үзенә үпкәләр.
* Үпкәләгән өлешеннән коры калыр.
* Үпкәләсәң песи үпкәсен ашатырлар.
* Үпкәләсәң, үкен дә кайт.
* Үпкәне ачу белән, утны бензин белән баса алмассың.
* Үпкәчәнлек иркәлек галәмәте.
* Үпкәчәннең үпкәсе үсәр.
* Һавада болыт, син аны оныт.
* Чәпчемә, түгелерсең.
* Чын яхшының ачуы булса да, үпкәсе булмас.
* Шимбердө чыпта сугалар
Әпкәли дә Юкәли,
Әпкәлиенә сүз әйтсәң,
Юкәлие үпкәли (Шимбер — авыл исеме).
* Яман кеше кинәчел.

=== Ачу һәм дуамаллык ===
* Акылың булса, ачу саклама.
* Ахмак кешенең ачуы тиз кабара.
* Ач күп ашар, ачулы күп сөйләр.
* Ачу арты ачыну.
* Ачу йоту — тау йоту.
* Ачу килгәндә аю да кечек хәтле генә күренә.
* Ачу килсә, акыл китәр.
* Ачулыга дәшмәсөң, ачуы кырын китәр.
* Ачулы кешегә песи койрыгын күтәреп йөрсә дә ярамый.
* Ачулы кеше җилкәсендә су ташыйлар.
* Ачулының күзенә түгәрәк әйбер дүрт кырлы булып күренә имеш.
* Ачуны башта кис.
* Ачу алдан, аклы — арттан.
* Ачуның башы юләрлек, ахыры үкенеп үләрлек.
* Ачуның даруы — дәшми калу.
* Ачу саклама, намус сакла.
* Ачу телдән ачыла,
Дәшмәү белән басыла,
Тар холыклы кеше шул:
Ачуы килде — асыла.
* Ат ачуын тәртәдән.
* Ачучанны ачуландырып серен алалар.
* Ачуың килсә, борыныңны тешлә.
* Ачуың килсә, йөзгә кадәр сана.
* Ачуың килсә, суык су эч.
* Ачуың килсә, утыр, утырган булсаң, ят.
* Ачуыңны йот.
* Аюны җиңгән ярты ир,
Ачуын җиңгән бөтен ир.
* Берең кызу булса, берең сабыр булсын.
* Бер кирпечкә абынган өчен бөтен урамны сүккән.
* Бер борча өчен юрган ярмыйлар.
* Бүгенге ачуны таңга саклама.
* Дөя дулап күккә менмәс.
* Зәһәр кеше тиз картая.
* Иске ачу истән чыксын.
* Каты явым тиз туктар.
* Көчсезнең ачуы көчле.
* Кече казан ташучан, кече кеше ачучан.
* Синең ачуың — минем кара аякчуым.
* Ташыма, ташыган су да кайта.
* Таракан дулап мич башын җимерә алмый.
* Утка пычак тыкма.
* Ташыган түгелер, шашкан көенер.
* Тешләнмә, тешең бетәр.
* Үгез чөя-чөя дә өстенә чүп өя.
* Холыксызның ачуы танау очында.
* Ярсу кеше ярашкан су кебек.

=== Эреләнү, масаю ===
* Борынын чөйгән абынмый калмас.
* Борыныңны бик күтәрмә, агач башына эләкмәсен.
* Кәрлә кеше биек ишектән иелеп керер.
* Күперенү күркәгә килешә.
* Күтәрмә борыныңны,
Өзәрләр муеныңны.
* Кабарынсаң, чәпчерсең.
Камыр булсаң, күпчерсең.
* Сабын куыгы тиз шартлый.
* Түбәң күккә тисә дә, аягың җирдә булыр.
* Тәкә күпме генә сикерсә дә җиргә төшәр.
* Югарыга карап үрнәк ал,
Түбәнгә карап гыйбрәт ал.

=== Мактану, алдан шапырыну ===
* Алдан кычкырган кәккүкнең башы таз булыр.
* Буш мичкә шаңгыравык була.
* Буш тегермән җилсез дә әйләнә.
* Ишәк колагы белән мактана.
* Кысыр тавык күп кытаклый.
* Күлне яндырмасам да, суын чыжлатам! (Бушка шапырыну).
* Күп шыбырдама, коелырсың!
* Мактанма; ат дип сыерга атланма.
* Мактанма, каз, һөнәрең аз.
* Мактанчык бүредән курыкмаган, тычканнан коты очкан.
* Мактанчыкның арты ачык, авызына коры ка

=== Көнләшү ===
* Ач эткә аш бирсәң, тук эт шыншый.
* Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый имеш.
* Йөзем йөземгә карап карая, ди.
* Кеше кулындагы калач зур күренә.
* Көнче булган кешедә канәгать булмас.
* Көнче көлмәс, хөсетле тынмас.
* Көнче көне көенеч.
* Көнчел кеше — минчел кеше.
* Көнченең күңелен ят бәхете яндыра.
* Көнченең күңеле тар булыр.
* Көчсезлек көнчелек тудыра, көчлелек ярыш тудыра.
* Күрше тавыгы күркә булып күренә.
* Хөсет кеше үзе кылалмый, кылган кешене күрәлмый (хөсет кеше — көнчелегеннән каныгучы).

=== Үз сүзлелек, үҗәтлек, кире беткәнлек ===
* Алдыннан килсәң сөзә,
Артыннан килсәң тибә.
* Аяз-аяз көннәрдә
Алма җыя Котбетдин;
Явым-явым көннәрдә
Печән җыя Котбетдин.
* Аяклыга юл бирмәс,
Авызлыга сүз бирмәс.
* Бакасы алга, кысласы артка тарткан,
Аяк-куллары карышып каткан.
* Бүре бәйләүгә күнмәс,
Дуңгыз әйдәүгә килмәс.
* Әйткән саен мыркылдый,
Баскан саек шыркылдый.
* Әйтмәсәң белмәс, дәшсәң килмәс.
* Иренчәккә чигенчәк тап булыр.
* Ишәк алга тарта,койрыгы артка тарта.
* Ишәк койрыгы үсми, кире дә чүкми.
* Ишәк игә килмәс.
* Ишәк ишәклегенә барыр.
* Йөгәнне тискәре элмә, урынсызга түңкәрелмә.
* Кәкренең күләгәсе дә кәкре.
* Кире беткән кирегә сукалар.
* Кире беткән капка бар өстеннән койма аркылы чыгар.
* Кире кирегә саплар.
* Кире киткән — киртә сүткән.
* Кире киткән — кысла булган.
* Кире киткәннең сакалы киңгердегеннән чыга, ди.
* Кире киткән үрдәк күлгә арты белән чумар.
* Күргәнне киреләгән җиңгән, ди.
* Күңелләре киренең туннары тире,
Туннары тиренең йоннары кире.
* Каршы агачка каты чөй.
* Каршы адәм уен бозар, тинтәк адәм җыен бозар.
* Карышканның карыны ач.
* Кырысланган эт кырын карап йөгерер.
* Кырык кеше бер якка, кырын кеше бер якка.
* Кырын кеше кырыгында таз була, ди.
* Синеке дөрес, су үргә таба ага...
* Син сөйлисең Пирегә, Пире сөйли кирегә.
* Син тартасың табакка, ул тарта (башын) тагаракка.
* Стенага аткан борчак кире кайтыр да үзеңә бәрелер.
* Тешләшкән атның артыннан үт,
Тибешкәннең алдыннан үт.
* Тыңлаусызны җибәрсәң, тыңлый-тыңлый үзең барырсың.
* Үҗәт белән юләр бер.
* Үҗәт күзен бирсә дә, сүзен бирмәс.
* Үҗәтнеке. бер элгәре, биш кире.
* Үҗәтнең үз сиксәйе сиксән, кешенеке йөз алтмыш.
* Үзе тискәренең йөзе тискәре.
* Үзсүзле — үгез күзле.
* Үзсүзле үз сүзен өскә чыгарам дип аста калыр.
* Чөгем-чөгем дигән саен чөгем кире сикерә.
* Юл куйган ярпайган,
Карышкан картайган.
* Юньсезне табынга тартсаң, табакны түнтәрер.
* Этнең башын табакка салсаң, тәгәрәп төшәр.
* Эт эткә, эт койрыкка кушар.
* Этнең койрыгын турайталмассың.
* Этнең чапканын да, юртканын да белмәссең.

=== Нәфес, азгынлык ===
* Адәм җәй булса кышны тели, кыш булса җәйне тели.
* Аръяк яр һәрвакыт ямьлерәк күренә.
* Йөземне аша, бакчасын сорама.
* Кеше кулындагыга ымсынган, үз кулындагысы ычкынган.
* Кәбестәне сакларга кәҗәгә тапшырмыйлар.
* Нәфесеңә хуҗа бул!
* Нәфесне нигә өйрәтсәң, шуны куар.
* Нәфес ни теләми, холык җибәрми.
* Сәбәп сәбәптән узмый, нәфес гадәттән узмый.
* Этнең акылсызы коймакка нәфсен сузар.
* Эт янында сөяк ятмас.

=== Эш үткәч үкенү ===
* Балыкның ауга эләккәч акылы башына килә.
* Иртәгә үкенерлек эшне бүген эшләмә.
* Тауга менгәч сусавыңнан ни файда?
* Терсәкне бик тешләр идең дә җитми.
* Үткән эш кайтмый, үкен син, үл, ела! (Г. Тукайдан халыклашкан).
* Эч бер дә юкка пошмый.
* Эш үткәч үкенүдә нинди файда.

=== Хәйлә һәм хәйләкәрлек ===
* Булма син төлке, булырсың көлке.
* Көч җитмәсә хәйлә бар.
* Күпме хәйләкәр булса да, төлкенең тиресе кеше өстендә.
* Син төлке булсаң, мин койрыгы.
* Сүз хәйләсен белмәгән үзенә сүз китерә,
Көч хәйләсен белмәгән үзенә көч китерә.
* Хәйлә аю тота.
* Хәйләгә каршы хәйлә бар,
Китмәнгә каршы кәйлә бар.
* Хәйләкәр бер хәйләдән котылам дип икенчесенә батар.
* Хәйләкәрдә таракан аягы.
* Хәйләкәрдән йомырка алсаң, эчендә сарысы булмас.
* Хәйләкәр төлке койрыгыннан эләгә.
* Хәйләкәр төлкене хәйләсез эт тотар.
* Хәйләле эштә хәер юк.
* Хәйләсез батыр тиз үләр.
* Хәйләсез дөнья файдасыз.

=== Астыртынлык ===
* Агачтагы яшерен ут кабынмыйча күренми.
* Аңгармаган җирдән төлке чыгар.
* Көл астында ут торыр.
* Астыртын эт өрми тешләр.
* Мыштым мәче күбрәк май ашый.
* Песи сөтне күз йомып ашагач, үзен беркем дә күрми дип уйлый.
* Тымызык елга көймәне алып китәр.
* Тымызык күлдә корт уйный.

=== Иркәлек, кыланчыклык, нәзбереклек, вакчыллык, холыксызлык ===
* Аю ботына чуан чыккан,
Ялый-ялый җаны чыккан.
* Бер карасаң үрәле, икенче карасаң шүрәле.
* Еракта кешнәшер, якында тибешер.
* Әле сиңа куян ите, ярамаган каз ите.
* Иркенлек бозар, катылык төзәр.
* Иркә барда клоун кирәкми.
* Иркәгә ай эссе, көн суык.
* Иркә кайда — юләр анда.
* Иркәлек — кеше булу юлында киртәлек.
* Иркәнең эше бетмәс, назлының буе җитмәс.
* Кил, кил, дисәң, назы килер,
Килмә дисәң, үзе килер.
* Кыланчыкның кыланышы кырга сыймас.
* Маймыл нихәтле шыксыз булса, шулхәтле кыланчык булыр.
* Әйрән ачы, сөт төче, салма бирсәң камыр, бәрәңге бирсәң тамыр.
* Начар холык өчен акыллыны юләр диләр.
* Песием, песием дигәнче, перес булып китә.
* Талымлы дуңгызны ашату кыен.
* Тарга тар дөнья, киңгә киң дөнья.
* Тәртәңне зиректән каерма, тиз сынар.
* Чебен тимәс — чер итәр,
Тукмак тисә тик торыр.

== Ил, туган җир, ватан ==
* Алтын-көмеш яуган җирдән туган-үскән ил артык.
* Асыл кеше алтын дип үлмәс, халкым дип үләр.
* Ата-бабам торган җир,
Кендек каным тамган җир.
* Атаң да җир, анаң да җир.
* Ат туйган җиренә,
Ир туган иленә тартыр.
* Аягы яман түрне болгар,
Авызы яман илне болгар.
* Бердә түгел, илдә көч.
* Береккән ил бозылмас.
* Бер төкерсә, бер була,
Ил төкерсә, күл була.
* Болгар йорты — Идел йорт,
Идел эче — имин йорт.
* Ватанга хезмәт — үзеңә хезмәт.
* Дусыннан аерылган җиде ел җылар,
Иленнән аерылган гомер буе җылар.
* Җирсез-йортсыз ил булмый,
Ашсыз-сусыз көн булмый.
* Җир-су дигән җирсендерә,
Йөрәкләрне җилкендерә.
* Җир-суы бар җирен сөйләр,
Ил-йорты бар илен сөйләр,
Ил-йорты юк ниен сөйләр?
* Җир тартмаса, су тарта.
* Зәңгәр бака үз сазын танымас.
* Идел буе бәрәкәтле җир.
* Идел кичми ил булмый.
* Ил аткан таш ерак китә.
* Ил ачуы — яман ачу.
* Ил белән этәргәч, тау күчкән.
* Илгә таянган — Идел кичәр.
* Ил гамен җиңгән ир ил агасы булыр (Гамен җиңгән — кайгысын йоткан).
* Илдә булса иренгә тия.
* Илдә булса үлмәссең,
Илсез көнең күрмәссең.
* Илдә илле төрле кеше була.
* Илдә йөргән ил таныр,
Кырда йөргән җир таныр.
* Илдән берәр җеп җыйсаң да, ятимгә бер күлмәк була.
* Иле иркеннең көне иркен.
* Илен белмәгән игелексез,
Халкын белмәгән холыксыз,
Нәселен белмәгән нәсәпсез.
* Илен белмәгән әләкче булган.
* Илен белмәгән тиле.
* Иле ныкның биле нык.
* Иленнән аерылган — канаты каерылган.
* Ил илдән калса, иргә намус.
* Ил иле белән, бака күле белән.
* Ил ил белән,
Тегермәне җил белән.
* Ил илнең ит туравы башка.
* Ил — илнең көзгесе.
* Ил иргә, ир илгә таяна.
* Ил йоласыз булмас.
* Ил көче — Идел көче.
* Ил күрү — бурыч.
* Илле елда ил яңарыр.
* Илнең яме иле белән,
Ватан яме җире белән.
* Ил купса, Идел кубар,
Авыл купса, давыл кубар.
* Ил намусы — ир намусы.
* Илнең утына ян,
Бозына — туң!
* Илсез кеше — телсез сандугач.
* Ил теле им булыр.
* Ил телен алмаган имгәккә калыр.
* Ил эче алтын бишек.
* Ил яхшылыкны онытмас.
* Ипле кеше иленнән китми!
* Иренчәк йорт ил булмас,
Ил булса да гөл булмас.
* Ир кадере ил белән.
* Ирләр киңәше ил корган.
* Күлдә йөргән коңгыр каз
Чүл кадерен белмидер;
Чүлдә йөргән дуадак
Күл кадерен белмидер.
* Кичә йомыркадан чыкты, бүген кабыгыннан җирәнә!
* Исең барда ил таны,
Көчең барда җир таны!
* Көтү ташлаган куйны бүре алыр.
* Кайтыр юлга чыккач, ат та елдамлана.
* Качын китсәң дә чәчеп кит, кайтуыңа аш булыр.
* Качыр әйткән: әти-әниемне сора, фамилиямне сорама.
* Кардәш җыелса, кавем булыр,
Сыер җыелса, савым булыр.
* Очырырга җил көчле,
Узышырга ил көчле.
* Оясыз сандугач сайрамый.
* Сыерчык диңгез артына китсә дә үз туган оясына кайта.
* Таянма билеңә, таян илеңә.
* Ташлама илеңне, кан басар күзеңне.
* Туган җиргә туың (ту — байрак) тек.
* Туган җирдәй җир булмас,
Туган илдәй ил булмас.
* Туган илең — туган анаң.
* Туган илнең кадерен читтә йөрсәң белерсең.
* Туган илнең эте дә якын.
* Туган туфракка баскан эз суынмый.
* Туган-үскән җирдән дә матур җир булмас.
* Халык йорты — туган ил.
* Халык көе еракка ишетелер.
* Халык көче таш яра.
* Халык картаймый.
* Халыкка ошаса, тәкмәч ат!
* Халыкка хыянәт — Ватанга хыянәт.
* Һәр халыкның бер холкы бар.
* Үзем өчен туганмын,
Илем өчен үләрмен.
* Үз илем — алтын бишек,
Кеше иле — үтә тишек.
* Үз илем үземә кадерле.
* Үз илең гөлстан,
Кеше иле гүрстан.
* Үз халкыңны үз итсәң, ят халыкка кол булмассың.
* Үз халкын сөймәгән башка халыкны да сөймәс.
* Үлсәң дә туган җиреңә ябыш.
* Фәлән җирдә файда бар,
Үз җиреңдәй кайда бар?
* Һәр гөл үз сабагында чәчәк атар.
* Һәр илнең үз йоласы.
* Һәркемнең үз Ватаны алтын, йөрәк төбе ялкын.
* Чит җирнең читен минутлары күп була.
* Чит җирдә мал да җирси.
* Чит илнең карчыгасы — үз илеңнең каргасы.
* Читтә йөргән тарыгыр,
Туган илен сагыныр.
* Чыпчык та &quot;чытырманым!&quot; дигән.
* Чыпчык чыбыгым, ди,
Карга каеным, ди.
* Эт тә үз йортын белә.
* Этнең тамагы кайда туйса, иле шунда.
* Эт ыруын танымас.
* Йә халыкка ияр,
Йә халыкны иярт!

=== Бәйрәмнәр ===
* Ай саен бәйрәм булмас,
Көн саен туй булмас.
* Бер сезнең урамда бәйрәм булса,
Бер безнең урамда бәйрәм булыр.
* Бәйрәм ашы — кара-каршы.
* Бәйрәмдә ачка үлгән,
Челләдә катып үлгән.
* Көн дә бәйрәм, көн дә туй,
Көн дә уен, көн дә сый.
* Көн дә, көн дә бәйрәм булмый.

=== Сабантуй, мәйдан, уеннар ===
* Алышсаң, атаң булса да ек.
* Аргамак алын бирмәс.
* Асылсаң биеккә,
Егылсаң мәйданга!
* Ишәк белән ат узышмас.
* Аты яман алдан чабар.
* Батыр батыр белән алышыр.
* Батыр бирешсә дә, көрәшмичә мәйданны бирмәс.
* Батыр булсаң, көрәш!
Батырлыгыңны мәйданда сынат.
* Беләкле берне егар,
Йөрәкле меңне егар.
* Ишәк ишәктән калса, колагын кис.
* Егет мәйданда билгеле булыр.
* Егылганга йодрык.
* Егылган егылганны сөяр.
* Егылган көрәштән туймас.
* Егылганны екма,
Түнгәнне түнкәрмә.
* Егылган янтайганнан көлә, имеш.
* Егылмаган калыкмас.
* Егылсаң җирдән түбән китмәссең.
* Егылсаң җиргә ябыш!
* Егылсаң җир күтәрер.
* Җырламас идем, сабантуе җырлата.
* Йөздән йөгерек, меңнән толпар чыгар.
* Олы белән кечене өләшкән белер,
Көчле белән көчсезне көрәшкән белер.
* Икәү көрәшсә, берәү егар.
* Көрәшә белмәгән егылыр.
* Көрәш корбансыз булмый.
* Көрәшсәң көчлегә чык,
Егылсаң да һөнәрен отып калырсың.
* Көчең барда көрәшеп кал,
Җегәрең барда ярышып кал!
* Көч белән көрәшәләр,
Сол (ысул) белән егалар.
* Көчле белән көрәшсәң,
Алдан элек көчең җый.
* Коры көчкә ышанма, көрәшә белмәгән билсез калыр.
* Кызыл йомырка көнендә кыйбат.
* Мин көчле дип аю белән көрәшмиләр.
* Сабантуе сары алтын.
* Сабантуе бер көн,
Кырык коймак бер тиен.
* Табаны кызганчы тай узар,
Табаны кызса ат узар.
* Ташбака куянны узган.
* Тимер сандалда, батыр мәйданда чыныга.
* Чабыш аты чапмый түзә алмый.
* Чабышкы алын бирсә, ялын кис!
* Чабышкыга чабышкы янында камчы кирәкми.
* Чабышкы мәйданда чапмый тынмас.
* Чабышкыны камчы чаптырмый, көнчелек чаптыра.
* Чабышкы сабан туен алдан сизә.
* Чабышкы сабан туенда чапмый торса, тамактан калыр.
* Чапкан узар, яткан калыр, йөгергән алыр.
* Яз булгач, торна туган суына,
Адәм сабан туена.
* Ялгыз атлы ярышчы,
Яргак тунлы көрәшче.
* Ялгыз чапкан ат йөгерек.
* Яхшы ат бәйгедә үләр.

=== Уен-көлке ===
* Ак шакмак, кара шакмак,
Оттырсаң күзең булыр шакмак!
* Уен бер булганы яхшырак.
* Уенда узган чынында да узар.
* Уйный белмәгән орып качар.
* Уйный-уйный күз чыгар.
* Хезмәт ит тә мактан,
Уйнап көл дә шатлан!
* Эш беткәч уйнарга ярый.
* Көлке күп булса күңел симерә.
* Күңелсездән көлке чыкмас.
* Күп уйнаган бер җылар.
* Төлкедән кал, көлкегә бар.
* Уен-көлке яшьлек күрке.
* Уен карын туйдырмас.
* Уеннан уймак чыгар.
* Уен уен булса да, муенга кундырыш уен булмас.
* Уеныңны кайда уйнасаң, шунда калсын.
* Уеныңны кайда уйнасаң, җылавың анда булсын.
* Уйна да көл,
Укы да бел!
* Уйнап көлү егетлек.
* Уйнавын уйна, эшеңне дә уйла!

=== Көлү-елау ===
* Аптыраган елар, үтә аптыраган көләр.
* Бөтенләй көлеп бетермә, бәйрәмдә көләргә дә калсын.
* Елаганда кемнең авызы кыйшаймый!
* Елау белән бетмәсә, көлүдән яхшы нәрсә юк.
* Елау белә көлү арасында бер борын кадәр аерма бар.
* Кеше көлгәндә миңа да төрт!
* Көлгән авыз күрекле булыр.
* Көлгән елар,
Елаган көләр.
* Көлә алмасаң, ыржайма!
* Көләсең дә көләсең,
Ни булырын беләсең.
* Көлкегә көлмәсәң, күңел калыр.
* Көлке көлә җитәр, артыңнан куа җитәр.
* Көл, көл, көлле күмәч ашатырмын.
* Көлке сүз — төлке сүз.
* Көлмәгәннең үпкәсе шешәр.
* Көлмә, карчык, көлмә, карчык, шалкан күргәч көләрсең.
* Көлсәң кызганыч, еласаң көлке.
* Көлсәң, мин дә көләрлек итеп көл!
* Көлү — елау кардәше.
* Күп көлмә, авызың зураер.
* Ун көлкенең бер еламышы була.
* Тау еласа, кыр көләр.
Кыр еласа, тау көләр.
* Тычканга үлем, мәчегә көлке.
* Үзең генә көлеп бетермә, кешегә дә калдыр.
* Һәр елауның бер көлүе бар.
* Юкка көлгәнче юкка ела.

=== Күз яше ===
* Күз яше атлатмый.
* Күз яше җиргә тамса да кипми.
* Күз яше — көчсезләр юанычы.
* Күз яшенең бер тамчысы бер кешенең гомерен харап итәргә җитә.
* Күз яше тими калмый.
* Чынлап җыласаң, сукыр күздән дә яшь чыга.

=== Кешедән көлү, мыскыллау ===
* Актыктан көлгән шәп көлә.
* Баткан тайганнан көлгән.
* Иртән көлсәң кешедән, кич көләрләр үзеңнән.
* Кешедән көлгәнче көзгедән кара да үзеңнән көл!
* Кешедән көлмәк — үзеңә килмәк.
* Кешедән көләргә яратсаң, үзеңнән көлгәндә дә ярат.
* Көлмә дусыңа, килер башыңа.
* Көлмә кешедән, көлмәсләр үзеңнән.

== Кешедә теләк, ният, батырлык һәм эшкә ихтыяр көче булу, мөстәкыйльлек һәм максатка ирешү турында ==
=== Теләк, максат һәм аңа омтылу ===
* Кем идем димә, кем булырмын диген!
* Кеше ни эзләсә, шуны табар.
* Ничек итсәң ит, морадыңа җит!
* Ничек туганыңны белү кызык түгел,
Кем булып үләчәгеңне белү кызык.
* Омтылган зур омтылыр,
Омтылмаган — онытылыр.
* Омтылган — ирешер,
Омтылмаган — бөрешер.
* Теләк булса, беләк карышмый.
* Теләсәң чарасын булдыр!
* Тырышсаң, морадыңа ирешерсең.
* Һәр максатка чара бар.
* Яхшы белән юлдаш булсаң,
Җитәрсең син моратка,
Яман белән юлдаш булсаң,
Калырсың син оятка.
* Яхшы ният — эш башы.

=== Киңәш-үңәш итү ===
* Акылны кешедән сора, үзеңнекен тот.
* Акылсыздан киңәш сорау акылсызлык.
* Биш җүләргә киңәш иткәнче, бер акыллыга киңәш ит.
* Икәү булсаң, береңә киңәш ит, берәү булсаң, бүрегеңә киңәш ит.
* Кеше акылын ишет,
Үз акылың белән эш ит.
* Киңәшле эшнең киме булмас,
Киңәшсезнең юне булмас.
* Мескен белән киңәшмә.
* Үзеңнән бер яшь өлкәннән акыл сора.

=== Ияреп эшләү һәм корыга иярү ===
* Ат күрдем дип аксап барма,
Су күрдем дип сусап барма.
* Атка иярсәң, ат булырсың,
Тайга иярсәң, тай булырсың.
* Ат койрыгын тоткан Идел кичкән,
Эт койрыгын тоткан Иделгә баткан.
* Галимнәргә иярсәң, күзең ачылыр,
Наданнарга иярсәң күзең чыгар.
* Ияреп эшләгән җирдә мөстәкыйльлек булмый.
* Кеше артыннан иярсәң, белеп ияр,
Шул вакытта иярүдән файда тияр.
* Кешедән күрмәк — күчермәк.
* Кеше көлә дип көләдер идем, кеше миннән көлә икән.
* Кеше сикерә дип сикермә, сарык булырсың.
* Кеше төчкерде — борыным кызды.
* Кеше шаккатты, мин дә шаккаттым.
* Колынга иярсәң чәчкәгә,
Дуңгызга иярсәң баткакка аунарсың.
* Саескан йөрүе белән йөреп, үз йөрүеңне онытма!
* Тәтәй бара, мин дә барам.

=== Ашыгыч-акрын хәрәкәт, сабырлык ===
* Аптырамый ашык,
Юлың булыр ачык.
* Ашыгу — ахмаклык, кичегү — үшәнлек.
* Ашыккан, ашка пешкән,
Йөгергән суга төшкән.
* Ашыккан ашка төшкән, авызы калҗага пешкән.
* Ашыккан бер эшне ике эшләр.
* Ашыккан акча янчыгын алам дип тәмәке янчыгын алып чыгып киткән.
* Ашыкканнан акыл сорама.
* Ашыккан соңга кала.
* Изге эштә ашыгу хәерле.
* Калтыраган калыр,
Йөгергән алыр.
* Сабыр төбе сары алтын,
Саргайган җитәр моратка,
Ашыккан калыр оятка.
* Тиз чапкан тиз арыр,
Тиз янган тиз сүнәр.
* Үзең кабалансаң, атың да абына.
* Чапкан узар,
Яткан калыр.

=== Абыну-сөртенү, хаталык, ялгышлык ===
* Абынган сөртенгәннән көлгән.
* Бата торган кеше еланга да тотына.
* Бер абынган чокырга ике абынмыйлар.
* Берәү кеше ялгышын күреп өйрәнә,
Берәү үзе ялгыша-ялгыша өйрәнә.
* Бер хата ун хатадан саклый.
* Суга баткан саламга ябышыр.
* Таеп егылган таянып торыр.
* Хаталык миннән, кичермәк синнән.
* Хатаңны әйтүчене атаң дип бел!
* Хатасын танымаган тагын шул хатага төшәр.
* Ялгышмасам үрнәк булсын,
Ялгышсам гыйбрәт булсын.
* Ялгышын таныган кеше икенче ялгышмас.
* Үзе егылган җыламас басып киткэне сортенмэс .

=== Алдан күреп эш итү, сак хәрәкәт, тәдбирлелек ===
* Агай, алдан сагай.
* Алдындагы чүлмәккә карап, аяк астындагы түмгәккә абынма.
* Аяк астына караган кеше базга очмас.
* Боздан чыксаң, алдан чык,
Судан чыксаң, арттан чык.
* Бүген &quot;иртәгә&quot; дигәнеңне иртәгә &quot;бүген&quot; дип сөйләрсең.
* Ике тишек тишкән тычкан һәлак булмый.
* Кергәнче чыгар җиреңне кара.
* Кеше түгел, иртәгесен ишәк тә кайгырта.
* Кай җирем кычытасын белсәм, алдан кашынып куяр идем.
* Төпсез каекка утырма, төтен бавына тотынма.

=== Вакыт-форсатны кулдан җибәрмәү ===
* Берәү карап калды,
Берәү атып алды.
* Бер кичеккән эш илле елга кичегер.
* Бер югалган вакыт яңадан кайтмас.
* Биш иртәгәдән бер бүген кыйбат.
* Бүген эшләнәсе эшне иртәгә калдырма.
* Вакыт акча, кадерен белмәсәң кача.
* Вакыт — акча, кулда барда кадере юк.
* Вакыт акча түгел, сдачасы кайтмый.
* Вакытны бушка уздырган кеше ахмак.
* Кайчан бер минуты дөньядан кыйбат.
* Куян алданрак ычкынса, эт куып җитә алмый.
* Һәр нәрсә үз вакытында яхшы икәнне әтәч тә белә.
Һәр таңның киче бар, һәр көннең үз эше бар.
* Югалган акча табыла, югалган вакыт табылмый.

=== Кыюлык, тәвәккәллек ===
* Бер егетнең кыюлыгы мең егеткә дан китерә.
* Гайрәттән яхшы дус юк.
* Дусыңа салынма, гайрәтеңә салын.
* Ишәк җиде төрле йөзә белсә дә, су янына килгәч җидесен дә онытыр.
* Кыю бер үләр, куркак мең үләр.
* Кыюдан пуля да курка.
* Кыюлык — бәхет.
* Кыюлык — адәмнең канаты.
* Кыюлык тау ашыра, гайрәт диңгез кичерә.
* Кыюсыз йөрәк теләген теләп кенә калыр.
* Кыюсыз төлке ачка үләр.
* Кыюсыз куәт әрәмгә китәр.
* Тәвәккәлгә бүре тимәс.
* Тәвәккәлләгән таш йоткан,
Таш йотмаган — аш йоткан.
* Тәвәккәлнең көймәсе батмый.
* Тәвәккәл таш ярыр,
Булдыксыз баш ярыр.
* Ир егетнең юлдашы тәвәккәллек.
* Тәвәккәл тәүдә чыгар.
* Уйлы уйлап торганчы, тәвәккәл эшен бетергән.

=== Батырлык һәм куркаклык ===
* Ат дагасыз булмый, батыр ярасыз булмый.
* Аю өнендә, куркак өендә көчле.
* Батыр баткактан курыкмас.
* Батыр башлап җибәрә,
Артыннан мең кул иярә.
* Батыр булсаң — йөрәктән,
Көчле булсаң — беләктән.
* Батырга да җан кирәк.
* Батырга таяк та ярак (корал).
* Батырга үлем юк.
* Батырга яра да килешә.
* Батыр кеше бакыр өзәр.
* Батырларга юл туры.
* Батырлыгыңны мәйданда сынат.
* Батырлыгыңны кулың белән күрсәт.
* Батырлыкта матурлык.
* Батыр үз халкын яклый.
* Берәү үзе батыр,
Берәү качарга курыкканнан батыр.
* Бер куркакның бәласе меңгә тияр,
Куркак белән юлдаш булсаң җаның көяр.
* Бүре бар дип урманга бармый тормыйлар.
* Гарьсез кеше куркак булыр.
* Дөя кошы (тәвә) башын комга яшереп кенә аучыдан котыла алмый.
* Ефәк билбау бил күрке,
Батыр егет ил күрке.
* Елан чаккан киндерәдән куркыр.
* Җанын аямаган батыр була.
* Идел кичми ил булмый,
Куркак егет ир булмый.
* Йөрәксездән ерак кач!
* Кич курыккан көндез чыра яндырыр.
* Карбыз кабыгы аркасында батыр җиргә егыла.
* Кулдан килү — батырлык,
Телдән килү — такылдык.
* Куркак аулакта батыр була.
* Куркак булып яшәүдән данлы үлем яхшырак.
* Куркаклык баганага мендерә,
Кыюлык йолдызларга мендерә.
* Куркак кош оясын олы юл өстенә ясый, кыю кош кыя башына.
* Куркакны күп кусаң, батыр булыр.
* Куркакның йодрыгы кесәсендә.
* Куркакның күзе маңгай өстенә менәр.
* Куркакның күңеле юртак.
* Куркакның кулы кыска.
* Куркак солдат сугышта үләр.
* Куркактан җир җирәнгән.
* Куркак үз борын сызгыруыннан курыккан.
* Куркак эт корыга өрә.
* Курыккан эт кырга чыкмас.
* Куркак эт өреп куркуын басар.
* Куркып гомер сөргәнче, капланып үлгәнең артык.
* Курыккан алдан сугар.
* Курыкканга көчек тә өрә.
* Курыкканга куш күренә,
Тора-бара буш күренә.
* Курыккан эт койрыгын кысар.
* Куян үз күләгәсеннән дә курка.
* Куркып-посып үлгәнче,
Тайчанмый тауга менеп үл.
* Кырык каргага бер таш җитә.
* Онытчак бүркен югалтыр,
Куркак башын югалтыр.
* Өйдә һәркем лаф ора,
Батыр мәйданда ега.
* Сарык булма, бүре ашамас.
* Сарык янында бүре,
Бүре янында шүре.
* Сугыш беткәч батыр күбәер.
* Тайчанмаган тау җиңгән.
* Тайчанмасның алдында тау табыныр.
* Тәвәккәллек белән батырлык бер чишмәдән чыгар.
* Тәвәккәлсез батыр юк.
* Черек каен бакадан да курка.
* Чыпчыктан курыксаң, йоклама.
* Эт батырга өрер, куркакны тешләр.

=== Кешедә ихтыяр көче булырга тиешлек, үзеңә үзең баш булу ===
* Зур ихтыяр җир селкетер.
* Ике уйла, бер кистер.
* Икеләнгән ике үләр.
* Икеләнгән шикләнер,
Шиге белән чикләнер.
* Ихтыярлы кеше — игътибарлы кеше.
* Ихтыярлы кеше — бар кеше,
Ихтыярсыз кеше — юк кеше.
* Яшь беләгенә ышаныр,
Карт белгәненә ышаныр.
* Кешенең сүзе белән үзе бер булсын.
* Кеше үзенә баш булса, кешегә дә баш булыр.
* Көнен үз ихтыярына буйсындыра алмаган кеше төнлә эшләр.
* Көчле булсаң, үзеңә көчең җитсен!
* Каты ихтыярга күкләр буйсына.
* Су да үзенә юл ера.
* Үзенә баш — эшенә баш,
Эшенә баш — кешегә баш.
* Үзенә ышанган — йокыдан торып киткән,
Әтәчкә ышанган ятып калган.
* Үзен иркәләгәнне бер көн дөнья типкәләр.
* Үзен үзе тыңлата алмаган — кешене тыңлаталмас.
* Үзеңә үзең каты тор,
Чыгымчы атка йөгән ор!
* Үз көчеңә сыен.
* Хәлләр шөкер,
Җилкәм чокыр,
Кабыргам киң,
Мин кемнән ким?
* Һәр кешенең үз нәфесенә җитсә көче,
Дәрәҗәдән коры калмас андый кеше.
* Шикле шикләнер,
Чикмәнен бөркәнер.
* Шомланма, шомланганыңа юлыгырсың.
* Үзенә ихтыярсыз кеше
Кешегә игътибарсыз булыр.
* Үзен иркәләгән ирек тапмас.
* Үзеңә үзең каты бул,
Кешеләргә йомшак бул!
* Һәркем үзенә үзе баш.

=== Эш, хезмәт сөючәнлек ===
* Авыр эшкә беләк бар, кыю эшкә йөрәк бар.
* Авыр йөк беләк өстендә, авыр эш йөрәк өстендә.
* Авыру бер үләр,
Иренчәк көн дә үләр.
* Авырып торам димә, авырлыгымнан торалмыйм диген.
* Авырып торам димә, иренеп торам диген.
* Агай олы, мин зур, атка печән кем салыр?
* Агач җимеше белән, адәм эше белән.
* Адәм аш ашыйм дигәнче, әрәм тамак ишектән керер.
* Аз сөйлә дә күп эшлә.
* Акыл башта түгел, эштә.
* Акыллы кеше шул булыр:
Кулындагын алдырмас;
Кеше саен тукталып,
Юк сүз тыңлап каңгырмас;
Барыннан да бере шул:
Бүгенге эшен таңга калдырмас.
* Акылың булса, бер көн алдан хәрәкәт ит.
* Аннан-моннан эшләсәң, яңадан эшләрсең.
* Атына күрә чанасы,
Максатына күрә чарасы.
* Ашаганда колагың селкенеп торсын,
Эшләгәндә йөрәгең җилкенеп торсын.
* Аш дигәндә — җан фәрман,
Эш дигәндә — юк дәрман.
* Барын да беләм дигән берни дә белмәс.
* Баскан эзеңне белеп бас,
Алды-артыңны күреп бас!
* Башлаган эшне ташлама.
* Башлый белсәң бетерә бел.
* Белгән белгәнен эшләр,
Белмәгән бармагын тешләр.
* Белмичә тырышу максатка сирәк илтә.
* Бер эшлә, берәгәйле эшлә.
* Бер яхшы эш мең яхшы сүздән артык.
* Берәү кашыгын ясый, берәү шул кашык белән ашый.
* Бетми калган эш — үле туган чебеш.
* Болай утырып эш чыкмас,
Кәнфит ашап теш чыкмас.
* Буйда түгел, солда. (Сол — сәләт, ысул.)
* Булыр-булмас эшне алдан шаулап йөрергә кирәкмәс.
* Вәли үз эшендә,
Гали үз эшендә.
* Бу көнге эшен иртәгә калдырган кешенең эше һич бетмәс.
* Дөньяда мөмкин булмаган эш юк.
* Әйтмәсен кеше,
Әйтеп торсын эше.
* Әйттереп эшләгән — ялчы булыр,
Әйттерми эшләгән — хуҗа булыр.
Әйтеп тә эшләмәгән — күсәк;
Әйткәннең киресен эшләгән — ишәк.
* Зур эштә даның чыкса да даның калыр.
* Идел кичми ил булмас,
Эш белмәгән ир булмас.
* Иренгәннең иренен эт ялаган.
* Иренмәсәң оста булырсың.
* Иренчәк ике эшләр.
* Ир мактаныр, корал эшләр.
* Иртәгәге эшеңне бүген эшлә.
* Иренмәгән иртәгәге эшен бүген бетергән.
* Иртәгенең үз эше бар.
* Йоклаган көлке алыр,
Йокламаган төлке алыр.
* Йокы — ялкауның бәлеше.
* Кем башлаган, шул бетерергә тиеш.
* Кеше асыл, кеше асыл, асылында эше асыл.
* Кешенең кемлеген төсеннән белеп булмый, эшеннән белеп була.
* Кешенең сүзе эшеннән аерылмасын.
* Кеше сүзе күп булыр, алдыңа кара да эшең белән бул.
* Кеше яраткан эшен яхшы эшли.
* Кәҗә суюның да рәте бар.
* Кич башласаң кичегә.
* Көн эшләргә, төн йокларга.
* Күктә — кош, суда — балык, тота белсәң аша.
* Көч белемдә, белем коралда.
* Көчең булса, эшкә җик,
Эшкә җикмәсәң кадалып кит!
* Көче җитмәгән зур күтәрер.
* Күмәк күл тау түнтәрә.
* Күмәк эш күңелле эш.
* Күндәм кабат әйттермәс.
* Күтәрә белмәгән күп күтәрер.
* Калган эшкә кар ява.
* Карама яшенә, кара эшенә.
* Карама тешкә, кара эшкә.
* Коралда кырык кешенең көче бар.
* Комнан аркан ишеп күлне күккә асып булмый.
* Кошның матурлыгы төсенә карап,
Кешенең матурлыгы эшенә карап.
* Кул белән эшлисең, башың белән җавап бирәсең.
* Кулыңнан килмәгән эшкә тотынма.
* Кушканны эт эшләр,
Үзе белеп адәм эшләр.
* Кыймылдаган тау ашар.
* Кырын ятып әвен сугып булмый.
* Корал кемнеке — заман шуныкы.
* Меңне сөйләгәннән берне эшләп күрсәтү мең кат артыграк.
* Мич башында җиләк пешми,
Чалкан ятып шалкан үсми.
* Мөмкинне һәркем эшли,
Мөмкин түгелне үткен эшли.
* Остадан шәкерт узар.
* Оста дөнья тоткасы.
* Останың кулы бии.
* Оста эшеннән билгеле.
* Очланмаган эштән шайтан көлгән.
* Очы юк җеп булмас.
Төгәлләнмәс эш булмас.
* Очы юк эш — төбе юк чүмеч.
* Өйрәнгән белгән,
Өйрәнмәгән -бөлгән.
* Өлгергән эш өлгеле.
* — Син нишлисең? — Тик торам;
— Ә син? — Мин аңа булышам.
* Сине эш җиңмәсен, син эшне җиң!
* Син ялкауга эш өйрәтсәң, ул сиңа акыл өйрәтер.
* Суга алмаган зур күтәрер.
* Сүз башка, эш башка.
* Сүзең белән эшең бер булсын.
* Сүз кирәкми, эш кирәк.
* Сәләтсез сәнәк сындырыр,
Көчсез көрәк сындырыр.
* Сыер сөте белән,
Кеше эше белән...
* Тел белән урган уракка бил авыртмый.
* Теләсәң күмәч, тутырма, мич башында утырма.
* Тере кеше ач булмас.
* Тик йөрү туйдыра.
* Тик торган тиле булган.
* Тик торганчы каткан туныңны уа тор.
* Тиктормаста бәла бар.
* Тик торсаң сөяк тутыга.
* Тик яткан үләксә булган.
* Тик ятсаң, кабыргаң каеш булыр.
* Тик ятарга кабердә өлгерерсең.
* Төнге эштән көндезге эш көлгән.
* Тырыш аста калмас,
Аста калса да бер өскә чыгар.
* Тырышкан тамчы таш тишкән.
* Тырышлык бәхет китерер,
Ялкаулык ачтан үтерер.
* Тырышу бушка китмәс.
* Тәвәккәл тау ега.
* Уйламыйча башлама,
Башладыңмы — ташлама!
* Уйна да көл, эшләргә дә бел.
* Эшкә вакыт, уенга сәгать.
* Уйчы уй уйлаганчы, тәвәккәл судан үтеп китәр.
* Ун бармак белән тотынмаган эш ун елга калыр.
* Уңган кеше авызы белән кош тота, арты белән йон тетә.
* Уңган кеше кулына туфрак учласа да алтын итә.
* Уңган кеше уяну белән сикереп торыр.
* Утырган җирдән утын кисмиләр.
* Ут янмый төтен булмас,
Ярты эш бөтен булмас.
* Үзе кылалмый,
Кылган кешене күрәлмый.
* Үз эшеңә иренмә, кеше эшенә тыгылма.
* Үз эшеңә үзең җавап бир.
* Хезмәте барның хөрмәте бар.
* Хезмәт — кеше канаты,
Канатлы бул, канатлы!
* Хезмәт төбе — хәзинә.
* Хәлеңә карап эш күр,
Борыныңа карап төчкер!
* Хәрәкәттә бәрәкәт.
* Хөрмәт сөйсәң, хезмәт сөй.
Һәрбер әгъзаң хезмәт итсен, һичбер буш тормасын!
* Һәрбер эшнең вакыты бар.
* Һәрбер эшнең җае бар,
Ботканың да мае бар.
* Һәркем үз эшен үзе белә.
* Һәр көннең үз эше бар.
* Һөнәре бар — терек,
Һөнәре юк — тере үлек.
* Һөнәре бар үргә йөзәр.
* Һөнәрнең аламасы да урлашудан яхшы.
* Һөнәрсез һөнәр тапкан,
Тәмәкесен урап капкан.
* Чабатасын ясаган,
Киндерә тагасы калгач ташлаган.
* Чикләвек ватмасаң, төшен ашый алмассың.
* Чынлап тотынсаң, һәр эшне дә җиңеп була.
* Читтән карап торуга һәрбер эш ансат.
* Элек мин йоклармын, син каравылларсың,
Аннан син каравылларсың, мин йоклармын.
* Элек җиңелен эшләсәң, соңыннан авыры кала.
* Элек эшлә, аннан сөйләрсең.
* Эш беләктә түгел, йөрәктә.
* Эш белән вакыт тиз үтә.
* Эш белмичә акыл белмәссең.
* Эше барның көче бар.
* Эш бетми җан тынмый.
* Эшеңнең авырын алга куй,
Җиңелен артка куй.
* Эш кешене кеше итәр.
* Эш беткәч уйнарга ярый.
* Эше юк эт сугарыр.
* Эше юк эш чыгарыр,
Каш ясыйм дип күз чыгарыр.
* Эшен белгән кешегә
Алтындыр ла бу дөнья,
Эшен белмәгән кешегә
Ялкындыр ла бу дөнья.
* Эш — кешенең көзгесе.
* Эш кешене ныгытыр.
* Эшкә киткән көч икелә кайтыр.
* Эш каты булса да, тырышкач йомшый.
* Эшкә булса — уф табаным,
Ашка булса — китер табагым.
* Эшкә ялкау, сабакка аңкау (аңгыра).
* Эшлегә сәгать җитми, эшсезгә сәгать үтми.
* Эшле кеше эш арттырыр,
Эшсез кеше эш калдырыр.
* Эшленең кулы тынмас
Телчәннең теле тынмас.
* Эшләгәнең илеңә яхшы,
Өйрәнгәнең үзеңә яхшы.
* Эшләгән тимер тутыкмый.
* Эшләгән туңмас,
Эшләмәгән уңмас.
* Эшлә дигәндә эшләмәсәң,
Эшләмә дигәндә эшләрсең.
* Эшләмәгән кешедән күкәй салган тавык яхшы.
* Эшләп ашасаң тәмле булыр.
* Эшләнеп бетмәгән эшнең бәясе тишекле бер тиен.
* Эшләсәң эш каршы тормый.
* Эшне башлаганда ахырын уйла.
Эшне башлаганчы, бетермә!
* Эшне башлама,
Башласаң ташлама.
* Эшне бер башлап җибәрү генә, аннары үзе китә.
* Эшнең тәме ахырында.
* Эшнең боткасы тәмле.
* Эш сөйсәң үз анаң, сөймәсәң — үги анаң.
* Эшне эшләп чыксаң эш,
Эшләнмәсә оятыңа көч.
* Эшне үзем башладым, бетерешергә кил, абзый.
* Эшне эшләүдә бер хикмәт, яратып эшләүдә ун хикмәт.
* Эшсез кеше — акмас су.
* Эшсез килеп эшленең эшен калдырыр.
* Эшсезлектән эч пошкан.
* Эш сөйгәнне ил сөйгән.
* Эшсезнең көне узмый,
Эшлегә көн җитми.
* Эшсез таз күпер башында ат өркетер.
* Эшсез эткә станса юк.
* Эш сөймәсне ил сөймәс.
* Эштә булса батырлык —
Шунда була матурлык.
* Эштә сүзгә мавыкма.
* Эш тукмагы — аш.
* Эш үзе өйрәтә.
* Эш үтермәс.
* Эшчән кеше — имәндәй,
Ялкау кеше — яфрактай.
* Эш эшкә өйрәтә.
* Юнен тапкан айга очар,
Юньсез тигез җирдә абынып үләр.
* Юньсез итеген майлар,
Итеге итәген майлар.
* Юньсез кеше — уҗым бозавы.
* Ялкау, ач ишекне,
— Кисәү агачы алып бир!
* — Ялкау, ашарга тор,
Ашыйсы килә дә чәйнисе бар.
Йомырка ашыйсыңмы?
Әрчегәнме соң?
* Ялкау бер эш эшли белә —
Чалкан ятып мышный белә.
* Ялкау әйткән: — Бүгенгә ял итим, иртәгә ныклап эшләрмен.
Тырыш әйткән: — Бүген тырышып эшлим дә иртәгә ял итәрмен.
* Ялкау кешенең җилкәсе чокыр булыр.
* Ялкауның кулы куеныннан чыкмас.
* Ялкауның көн дә башы авырта.
* Ялкауның ялы биш көн.
* Ялкау чаттан чатка барган:
Бер сәяхәт итим әле, дигән.
* Ялкауның эшкә бик барасы килә дә, иртә торасы бар шул.
* Ялкау ята белмәс,
Ятса тора белмәс.
* Ялкау яткан җирдән кеше өйрәтер.
Ялкау: — Уф, арытты ла,
Нәрсә, эш эшләдеңме?
Юк, абый эшли, мин арыйм.
* Ялкау ятып эшли,
Утырып йоклый.
* Ялкау яткан җирдән әвен суга.
* Ярты эш йөзгә оят.
* Ярык кайда — җил шунда,
Ялкау кайда — тел шунда.
* Яратмаган эш авыр була.

=== Кыңгыр эш, хыянәт ===
* Кара эшне караңгыда эшләсәң дә яктыга чыгар.
* Кыңгыр эш кырык елдан соң да беленә.
* Хыянәтче кеше куркак булыр.

=== Кеше һәм кешене тану, аралашу ===
* Адәм адәмгә сыенмыйча, агачка, ташка сыенмый.
* Адәм адәмгә иш,
Хайван хайванга иш.
* Адәм бар кем — адәмнәрнең нәкышыдыр,
Адәм бар кем — хайван аннан яхшыдыр.
* Адәм бәгъре таштан каты, майдан йомшак.
* Адәмнең кыйммәтен адәм белер.
* Ун адәм салган күперне бер адәм бозар,
Бер адәмнең яккан утына ун адәм җылыныр.
* Йөз кешенең йөзен таныганчы бер кешенең атын бел!
(Йөзен — төсен.)
* Кеше арасында кеше бул!
* Кеше булыр баланың
Кеше белән эше бар,
Кеше булмас баланың
Кеше белән ни эше бар?
* Кеше кешене таныганчы, бер пот тоз ашый, ди.
* Кеше кешегә бер кирәк.
* Кеше кешесез яшәми.
* Кеше кешегә бурычлы.
* Кеше кеше өчен дөрләп янган утка, ургып аккан суга керә.
* Кеше күпкә сәләтле.
* Кешенең даруы — кеше.
* Кешенең эше — көзге.
* Кешене урын аруландырмый, кеше урынны аруландыра.
* Кешене эштә сына.
*Кеше тун җиңе түгел — йә дигәндә әйләндереп карый алмассың.
* Әрәм булу җиңел,
Адәм булу авыр.
* Кеше булу кыен түгел,
Кешелекле булу кыен.
* Кеше дигән исем кешегә лаек.
* Кеше кешелеге булса гына кеше, булмаса — меше.
* Тутый сөйләшергә өйрәнсә дә кеше булалмас.

=== Кеше белән кеше аермасы ===
* Бер ат аркасында мең ат су эчкән.
* Берәү бар — Иделдән ил кичергән,
Меңнәр бар — ник туганын белми гомер кичергән.
* Берәү бар — меңгә биргесез,
Берәү бар — бар икәне дә билгесез.
* Берәү белмәгәнне берәү белер.
* Бернең бәласе меңгә тия.

=== Кешегә хөрмәт һәм кечелек күрсәтү, үз кадереңне үзең белү ===
=== Текст заголовка ===
* Адәмнең хөрмәт күрүе дә хурлык күрүе дә үз кулында.
* Гөл кадерен былбыл белер.
* Дуңгызны табынга утыртсаң, аягын өстәлгә куяр.
* Җимешле агачның башы түбән.
* Иелгәнгә иел,
Башың җиргә тигәнче,
Чалкайганга чалкай,
Башың күккә тигәнче.
* Иелгәнгә иел,
Ул да сиңа кол түгел;
Эреләнгәнгә эре тор,
Ул да әллә кем түгел.
* Иелмәгәнгә бөгелмә!
* Йолдыз бик югары да, ул да кое төбенә төшә.
* Ишәккә җәймә түшәк, ишәк түшәк кадерен белмәс.
* Кечегә шәфкать итеп юл бир,
Олыга хөрмәт итеп кул бир.
* Кечеләр олыга буйсына,
Энеләр агага буйсына.
* Кешегә кадерле буласың килсә, үзең кадер күрсәт.
* Кешегә кечелек итәм дип, башыңны идәнгә бәрмә.
* Кешегә кече бул,
Үзеңнең кеше икәнеңне дә онытма!
* Кешегә ярыйм дип ярылып үлеп булмый.
* Кешегә ипи алып кайту гына әйбәт. (Ошатмаса үзең утырып ашыйсың.)
* Кеше үзен-үзе җуймаса, аны кеше җуймас.
* Кеше үз кадерен үзе арттырыр.
* Кадерләгәннең кадерен бел.
* Кадерләсәң кешене,
Кадерләрләр үзеңне.
* Олы булсаң, кече бул!
* Олыларны олыла,
Үзең дә олаерсың.
* Олылар сүзен тыңламасаң,
Олыгайганчы игелек күрмәссең.
* Син үзеңне зурлама, кеше сине зурласын.
* Төлке тиресе белән, былбыл өне белән кадерле. (Өне — авазы.)
* Үз кадерен белгән кешене кадер ит.
* Үз кадереңне үзең бел!
* Үз кадерен белмәгән кеше кадерен белмәс.
* Хайваннарны хөрмәт кыл, кешеләрне үзең бел.
* Тук башак аска иелә,
Буш башак өскә үрелә.
* Һичкемне үзеңнән түбән уйлама.

=== Үзеңне белү ===
* Үзен белгән инсаф белер.
* Үзен белгән кешене дә белер.
* Үзен танымаган кешене танымас.
* Үзеңне үзең бел!
* Үзең нинди — көзгең шундый.

=== Кешегә салынмау ===
* Кеше авызына карама,
Кеше табагын ялама!
* Уңсаң да үзеңнән,
Туңсаң да үзеңнән!
* Үзеңне үзең уйламасаң,
Сине кеше уйламас.
* Кешедән күрмә, үзеңнән күр.

=== Үзеңне яхшыга күнектерү, чыныгу һәм гадәт ===
* Агач кайсы якка кыек булса, шул якка авар.
* Гадәт гадәткә тарта.
* Гадәтне сәләт җиңә.
* Әдәпкә күнсәң, адәм булырсың.
Яманга күнсәң, әрәм булырсың.
* Кеше эшкә күнегер,
Күнекмәгән дөмегер.
* Өйрәнгән җиренә сыер да кайта.
* Таякны чи чагында бөгеп кал!
* Тегермән ташын ялаган эт яламый торалмый.
* Үзен күндерә алмаган башкаларны күндерә алмас.
* Үрдәк йомыркасын тавык басар,
Бәбкәсе суга качар.
* Һәркемнең үз гадәте.
* Чөйне чөй белән,
Гадәтне гадәт белән (чыгаралар).
* Чучка үлә ятса да, мыркылдавын куймас.
* Яман чир тиз йога,
Яман гадәт тиз керә.
* Яхшы гадәт адәм итәр,
Яман гадәт әрәм итәр.
* Яхшы гадәт яман гадәтне куар.

[[Төркем:Китаплар]]
[[Төркем:Татар халык иҗаты]]</text>
      <sha1>1o5r5lr7wnhaq5b8t7jt43l7l9xonrg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Абдулла Алиш.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2413</id>
    <revision>
      <id>4657</id>
      <parentid>4492</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T08:07:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4657</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="362" sha1="hokpn3r8ewcdz6d9ngs3ku9no3x4l0z" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Абдулла Алиш
| Source,Autor      = М.И. Игнатьев
| Article           = :Төркем:Абдулла Алиш
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Абдулла Алиш әсәрләрендә куллану
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>hokpn3r8ewcdz6d9ngs3ku9no3x4l0z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Garab alifba dareslege</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2414</id>
    <revision>
      <id>5172</id>
      <parentid>4506</parentid>
      <timestamp>2011-06-26T14:23:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5172</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16267" sha1="ix5v34yekl7mrdqwsewhey8r54f85ao" xml:space="preserve">Ğäräp älifbasın öyränü öçen bersäğätlek däres bu. __NOTOC__

== Däreslek ==
Ğäräp ímlası belän tanışqaç, Ğäräpçä yazarğa öyränü öçen berär ike genä säğät kiräk. İñ ciñele ul kiläse süzlärne töylek aşa cíıp qaraw. Künekmägän töylek caylawı belän xäreflärne kertü ciñelräk bulu öçen, Windows 2000/2003/XP sistemeneñ üzendä bulğan, töylekne monitorda kürsätä torğan, «On-screen Keyboard» atlı yärdämçe programın cibärü faydalı bula'la, aña qarap xäreflärne cíu uñaylıraq. Sanaqta älbättä Ğäräp xärefläre belän töylek caylawı quyılğan bulırğa tieş. Windows nıñ «WordPad» programın cibärep kiläse, süz äyteleşenä qarap alarnı cíıp qaríq.

: Bu süzlek Ğälimä Xaris bastırğan «Ğäräp tele älifbası» atlı däreslek azağınnan alındı.

=== ن ===
Bu xärefneñ mäğnäsen yatqa alu öçen bäyläneş fiker: xärefneñ öske oçları qısılıp, araları '''n'''eçkärep qalğan.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;أنْ&lt;/font&gt; [än] – öçen


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَانَ&lt;/font&gt; [bānä] – açıqladı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بِنتُ&lt;/font&gt; [bintü] – qız


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَنَاتُ&lt;/font&gt; [bänātü] – qızlar


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نَبَتَ&lt;/font&gt; [näbätä] – üste


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نَبَاتٌ&lt;/font&gt; [näbātün] – üsemlek

=== ي ===


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَيَانُ&lt;/font&gt; [bäyānü] – añlatu


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;تِينٌ&lt;/font&gt; [tīnün] – incir


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ثِيٌ&lt;/font&gt; [θīnün] – ence tabuçı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;يَا&lt;/font&gt; [yā] – öndäw kisäkçese


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَيْنَ&lt;/font&gt; [bäynä] – üzara

=== ث ===
Bu xärefneñ mäğnäsen yatqa alu öçen bäyläneş fiker: xäref '''s'''ímaslıq tulı köymägä axşaş (öç noqta).


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَثْبَتَ&lt;/font&gt; [äθbätä] – ísbatlı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;يُثْيِتُ&lt;/font&gt; [yüθbitü] – ísbatlí


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ثَارَ&lt;/font&gt; [θāra] – dulqınlandı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَثَاثٌ&lt;/font&gt; [äθāθün] – öy cíhazı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;أَنُثَ&lt;/font&gt; ['änüθä] – yomşaq buldı

=== ر ===
Bu xärefneñ mäğnäsen yatqa alu öçen bäyläneş fiker: käk'''r'''e xäref.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;رَيبٌ&lt;/font&gt; [raybün] – şik


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;رَبَتَ&lt;/font&gt; [rabätä] – sípadı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;أَرْبَ&lt;/font&gt; ['äríbä] – añlawçan buldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;تَرِبَ&lt;/font&gt; [täríbä] – tuzanlandı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَثَرَ&lt;/font&gt; [äθära] – äsär yazdı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نَبَرَ&lt;/font&gt; [näbära] – tawışın kütärde

=== ز ===
Bu xärefneñ mäğnäsen yatqa alu öçen bäyläneş fiker: zäğif käk'''r'''e xäref (öşke oç sıñğan kebek).


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;زُرْتَ&lt;/font&gt; [zürtä] – zíarat qıldıñ


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نَزْرٌ&lt;/font&gt; [näzrun] – siräk, az bulu


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نَزِنٌ&lt;/font&gt; [näzinü] – ülçibez


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَزْ&lt;/font&gt; [äz] – icek


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;تَرْزٌ&lt;/font&gt; [ärzün] – erbet ağaçı

=== و ===
Bu xärefneñ mäğnäsen yatqa alu öçen bäyläneş fiker: '''q'''armaqqa axşaş.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;وَتَرٌ&lt;/font&gt; [wätärun] – qıl


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;وَزَرَ&lt;/font&gt; [wäzära] – awır yök alıp bardı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ثَوْبٌ&lt;/font&gt; [θäwbün] – kiem


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ثَوْرٌ&lt;/font&gt; [θäwrun] – ügez


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;تَوْبٌ&lt;/font&gt; [täwbün] – täwbä


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نُورٌ&lt;/font&gt; [nūrun] – nur


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;تُوتٌ&lt;/font&gt; [tūtun] - tut ciläge


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;تَابُوتٌ&lt;/font&gt; [tābūtün] – tabut

=== م ===

&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مَنْ&lt;/font&gt; [män] – kem?


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نَا&lt;/font&gt; [mä] – närsä


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَنَرَ&lt;/font&gt; [ämära] – ämer birde


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;زَمْزَمْ&lt;/font&gt; [zäm-zäm] – Zäm-zäm


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;يَوْمُ&lt;/font&gt; [yäwmü] – kön


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَنْتُمْ&lt;/font&gt; [äntüm] – süz


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَمْرٌ&lt;/font&gt; [ämrun] – ämer, boyırıq

=== س ===

&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَسَاسٌ&lt;/font&gt; [äsāsün] – nigez


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَمْ&lt;/font&gt; [säm] – icek


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَمَرٌ&lt;/font&gt; [sämärun] – kiç


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَبَبٌ&lt;/font&gt; [säbäbün] – säbäb


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَسَرَ&lt;/font&gt; [äsära] – äsir itte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَنِسَ&lt;/font&gt; [änisä] – dus buldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اِسْمٌ&lt;/font&gt; [ismün] – isem


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ثَمَرَ&lt;/font&gt; [θämära] – cimeş birde


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَمَرَ&lt;/font&gt; [sämära] – kiç utırdı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَبَتَ&lt;/font&gt; [säbätä] – yal itte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ثَبَتَ&lt;/font&gt; [θäbätä] – nıq tordı

=== ش ===

&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;شَمَرَ،َشَرَ&lt;/font&gt; [şämära] – aşıqtı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نَمَرَ،َشَر&lt;/font&gt; [näşära] – näşer itte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَشَرٌ&lt;/font&gt; [bäşärun] – keşe


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;شَرِبَ&lt;/font&gt; [şäríbä] – eçte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;رِيشٌ&lt;/font&gt; [ríşün] – qanat


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مَارْشٌ&lt;/font&gt; [mārşün] – marş

=== ك ===

&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;كَمْ&lt;/font&gt; [käm] – niçä


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;كَتَبَ&lt;/font&gt; [kätäbä] – yazdı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَكثَرَ&lt;/font&gt; [äkθära] – kübäytte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مُمْكِنْ&lt;/font&gt; [mümkin] – mömkin


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;تَرَكَ&lt;/font&gt; [tärakä] – qaldırdı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَمَكٌ&lt;/font&gt; [sämäkün] – balıq

=== ل ===

&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;لَمْ&lt;/font&gt; [läm] – inqär itü


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;لَزِمَ&lt;/font&gt; [läzimä] – tieş buldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَلاَمٌ&lt;/font&gt; [sälāmün] – säläm


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مُسْلِمٌ&lt;/font&gt; [müslimün] – möselman


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَكَلَ&lt;/font&gt; [äkälä] – aşadı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مَالٌ&lt;/font&gt; [mālün] – mal

=== ق ===

&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;قُلْ&lt;/font&gt; [qül] – äyt


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;قَلاَمٌ&lt;/font&gt; [qalāmün] – qäläm


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;لَقَبَ&lt;/font&gt; [läqabün] – quşamat


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَقَرٌ&lt;/font&gt; [säqarun] – tämüğ


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ؤَلَقٌ&lt;/font&gt; [fäläqun] – tañ


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;رِزْقٌ&lt;/font&gt; [rízqun] – rízıq

=== ف ===
''fä'' xärefe neçkä [f] awazın belderä.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;فَمٌ&lt;/font&gt; [fämün] – awız


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;فِكْرٌ&lt;/font&gt; [fikrun] – fiker


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَفَرَ&lt;/font&gt; [säfära] – säfärgä kitte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَلَفَ&lt;/font&gt; [säläfä] – borınğı buldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مٌسْرِفٌ&lt;/font&gt; [müsrífün] – ísraf itüçe

=== ح ===
''xä'' xärefe neçkä [x] awazın belderä, wä ''hä''/''xa'' awazlardan ayırıla. Aña axşaş bulğan awaz Tatarçada yuq. 


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;حَسَنَ&lt;/font&gt; [xäsänä] – yaxşı buldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;حَسَبَ&lt;/font&gt; [xäcäbä] – xísab qıldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اِتْتَحَنَ&lt;/font&gt; [imtixänä] – ímtíxan qıldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;لَوْحٌ&lt;/font&gt; [läwxün] – taqta


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مِلْحٌ&lt;/font&gt; [milxün] – toz

=== خ ===
''xa'' xärefe qalın awaz belderä, alınma bulğan ''xalıq''/''xíal''/''xur'' süzlärendä kük. Anı äytkändä tamaq beraz “xırıldí”.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;خَيْرٌ&lt;/font&gt; [xayrun] – xäyerle, yaxşı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;خَوْفٌ&lt;/font&gt; [xawfün] – qurqınıç


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَخْبَرَ&lt;/font&gt; [äxbära] – xäbär birde


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;يُخْبِرُ&lt;/font&gt; [yüxbiru] – xäbär birä


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَخٌ&lt;/font&gt; [äxun] – ir tuğan


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;شَيْخٌ&lt;/font&gt; [şäyxun] qart


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;خَتْمُ&lt;/font&gt; [xatmü] – tamğa


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;حَتْمُ&lt;/font&gt; [xämtü] – soñğı qarar


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;خَلَفَ&lt;/font&gt; [xaläfä] – xälifä buldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;حَاَفَ&lt;/font&gt; [xäläfä] – ant itte

=== ج ===

&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;جَبَلٌ&lt;/font&gt; [cäbälün] – taw


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;جَمَلٌ&lt;/font&gt; [cämälün] – döyä


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;فَجْرٌ&lt;/font&gt; [fäcrun] – tañ


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَجْرٌ&lt;/font&gt; [äcrun] – äcär


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مَخْرَجٌ&lt;/font&gt; [mäcracün] – çığu urını


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مَسْجِدٌ&lt;/font&gt; [mäscidün] - mäçet


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَاجِدٌ&lt;/font&gt; [sācidün] – säcdä qıluçı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;رَجُلٌ&lt;/font&gt; [racülün] – ir keşe


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ثَلْجٌ&lt;/font&gt; [θälcün] – boz, qar


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سِرَاجٌ&lt;/font&gt; [sirācün] – yaqtırtıç

=== ه ===

&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;هَاتِفٌ&lt;/font&gt; [hātifün] – telefon


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;هَلْ&lt;/font&gt; [häl] – me/mı (kisäkçä)


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;هَبْ&lt;/font&gt; [häb] – büläk it


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;فَهِمَ&lt;/font&gt; [fähimä] – añladı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;وَهَبَ&lt;/font&gt; [wähäbä] – büläkläde


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مِنْهُ&lt;/font&gt; [minhü] – annan


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;وَجْهٌ&lt;/font&gt; [wächün] – yöz, bit


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;وُجُوهٌ&lt;/font&gt; [wucūhün] – yözlär, bitlär

=== د ===
''däl'' xärefe yomşaq [d] awazın belderä, wä ''dad'' xärefe isä qalının.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;دُرْجٌ&lt;/font&gt; [dürcün] – östäl tartması


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;دَرْسٌ&lt;/font&gt; [därsün] – däres


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;دَفْتَرٌ&lt;/font&gt; [däftärün] – däftär


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اَدَبَ&lt;/font&gt; [ädäbä] – ädäple buldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;هُدْهُد&lt;/font&gt; [hüdhüd] – höd-höd qoşı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;حَسَدَ&lt;/font&gt; [häsädä] – könläşte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;وَحَدَ&lt;/font&gt; [wäxädä] – berläde


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;زُبْدٌ&lt;/font&gt; [zübdün] – síır mayı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;جِدَارٌ&lt;/font&gt; [cidārün] – díwar


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;يَدٌ&lt;/font&gt; [yädün] – qul

=== ذ ===
''zäl'' awazı ul tel oçın teş arasına salıp äytelä torğan [z] awazı, Başqort söylämendä bar ul.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ذَهَبَ&lt;/font&gt; [ðähäbä] – kitte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ذِكْرٌ&lt;/font&gt; [ðikrun] – iskä töşerü


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مَذْهَبٌ&lt;/font&gt; [mäðbähün] – yünäleş


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;إِذْنٌ&lt;/font&gt; [iðnün] – röxsät


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;خٌذْ&lt;/font&gt; [xuð] – al


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;آُسْتَذٌ&lt;/font&gt; [üstāðün] – ostaz, uqıtuçı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;دَذْلٌ&lt;/font&gt; [bäðlün] – qorban


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَزْلٌ&lt;/font&gt; [bäzlün] – tişü


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ذَمَرَ&lt;/font&gt; [ðämära] – aqırdı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;زَمَرَ&lt;/font&gt; [zämära] – sıbızğıda uynadı

=== ع ===
Neçkä ''gäyn'' awazına Tatarçada axşaş bulğan awaz yuq. Ul tuqtalığan ''hämzä'' awazına axşaş beraz.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;عَمَلٌ&lt;/font&gt; [gämälün] – eş, ğämäl


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;عِلْمٌ&lt;/font&gt; [gilmün] – ğilem


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نَعْلٌ&lt;/font&gt; [näglün] – ayaq kieme


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَعْلٌ&lt;/font&gt; [bäglün] – ir, äfände


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مَعَ&lt;/font&gt; [mägä] – belän


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;شَرْعٌ&lt;/font&gt; [şärgün] – qanun


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;جَعْفَرْ&lt;/font&gt; [cägfär] – Cäğfär


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;عَنْبَرْ&lt;/font&gt; [gänbär] – Ğänbär


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;عُسْمَانْ&lt;/font&gt; [güsman] – Ğosman

=== غ ===
''ğayn'' awazı ul ''gäyn'' awazınıñ qalın töre, wä anı äytkändä tawış beraz “ğırıldí”.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;غَفَرَ&lt;/font&gt; [ğafära] – ğafu itte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;غَلَبَ&lt;/font&gt; [ğaläbä] – östen bulu


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;اِسْتَغْفَرَ&lt;/font&gt; [istäğfära] – ğafu ütende


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مَغْرِبٌ&lt;/font&gt; [mäğríbün] – Könbatış


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَمِعَ&lt;/font&gt; [sämigä] – işette


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;فَرْغٌ&lt;/font&gt; [färğun] – buşlıq


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;غَيْنُ&lt;/font&gt; [ğaynü] – «ğ» xärefe


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;عَيْنُ&lt;/font&gt; [gäynü] – küz


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَلْعُ&lt;/font&gt; [bälgü] – yotım


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَلْغُ&lt;/font&gt; [bälğu] – ireşü


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَغْلُ&lt;/font&gt; [bäğlü] – nadan bulu


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَعْلُ&lt;/font&gt; [bäglü] – ir, äfände

=== ص ===
''sad'' xärefe qalın [s] awazın belderä.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;صَبَرَ&lt;/font&gt; [sabära] – sabır itte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَصَرَ&lt;/font&gt; [bäsara] – qaradı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نَصَرَ&lt;/font&gt; [näsara] – yärdäm itte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;قَمِيصٌ&lt;/font&gt; [qamīsun] – külmäk


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;قَرْصٌ&lt;/font&gt; [qarsun] – teşläw, çağu


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَفَرٌ&lt;/font&gt; [säfärun] – säfär


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;صَفَرٌ&lt;/font&gt; [safärun] – ay iseme


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَيْفٌ&lt;/font&gt; [säyfün] – qılıç


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;صَيْفٌ&lt;/font&gt; [sayfün] – cäy

=== ض ===
''dad'' xärefe qalın [d] awazın belderä.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ضَيْفٌ&lt;/font&gt; [dayfün] – qunaq


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ضَعْفَ&lt;/font&gt; [dagfün] – zäğiflek


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;فَضَلَ&lt;/font&gt; [fädalä] – östen qıldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;حَضَرَ&lt;/font&gt; [xädara] – xäzer buldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَيْضٌ&lt;/font&gt; [bäydun] – yomırqa


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;غَرْضٌ&lt;/font&gt; [ğardun] – kiñlek


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;هَاذَا&lt;/font&gt; [hāðā] – bu


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;دَرْسُ&lt;/font&gt; [därsü] – däres


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ضَرْسُ&lt;/font&gt; [darsü] – teşläw


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَعْدُ&lt;/font&gt; [bägdü] – soñınnan


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;بَغْضُ&lt;/font&gt; [bäğdu] – qayberläre

=== ط ===
''ta'' xärefe qalın [t] awazın belderä, yäğni ''tä'' xärefeneñ qalın töre.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;طِفْلٌ&lt;/font&gt; [taläbä] – täläp itte, ezläde


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;طَفْلُن&lt;/font&gt; [tíflün] – yäş bala


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;وَطَنٌ&lt;/font&gt; [wätanün] – watan


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مَطَرٌ&lt;/font&gt; [mätarun] – yañğır


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَقَطَ&lt;/font&gt; [säqata] – töşte


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;مَرْبِطٌ&lt;/font&gt; [märbitun] – abzar


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;تَرَفُ&lt;/font&gt; [tärafü] – mul yäşäw


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;طَرَفُ&lt;/font&gt; [tarafü] – taraf


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَبْتُ&lt;/font&gt; [säbtü] – yal, Şimbä


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;سَبطُ&lt;/font&gt; [säbtu] – töz, zífa bulu

=== ظ ===
''za'' xärefe qalın [z] awazın belderä wä saqawraq uqıla, ''zä'' xärefeneñ qalın töre.


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ظَلَمَ&lt;/font&gt; [zalämä] – zolım qoldı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ظَهْرٌ&lt;/font&gt; [zahrun] – busa tübäse


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;نَظَرَ&lt;/font&gt; [näzara] – qaradı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;يَنْظُرُ&lt;/font&gt; [yänzuru] – çik


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;حَظِيظٌ&lt;/font&gt; [xäzíízun] – bäxetle


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;حَفِظَ&lt;/font&gt; [xäfiza] – saqladı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ذَفَرٌ&lt;/font&gt; [zäfärun] – naçar is


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ظَفَرٌ&lt;/font&gt; [zafärun] – ciñü


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;زَهَرَ&lt;/font&gt; [zähära] – yaltıradı


&lt;font class=&quot;arabic&quot;&gt;ظَهَرَ&lt;/font&gt; [zahära] – açıqlandı

== Päräwezdä ==

* [http://tugan-tel.at.tt/sanaq/arabic_keyboard Ğäräp älifbalı xíalí tölek]

[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>ix5v34yekl7mrdqwsewhey8r54f85ao</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кысса-и Йусуф</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2416</id>
    <revision>
      <id>4509</id>
      <parentid>4508</parentid>
      <timestamp>2010-12-20T12:10:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4509</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2774" sha1="n6zyn1njdbxdks4s63shminnrv58gkp" xml:space="preserve">ҺӘЗА КЫЙССӘИ ЙУСЕФ ГӘЛӘЙҺИ ӘС-СӘЛЯМ

'''Бисмилляһи-р-рәхмани әр-рәхим'''

Әлхәмдү шөкер вә сипас ул әхәдә,

мөлке даим би-зәуаль ул самәдә,

мөлкәт эчрә биля шәрик ул әхәдә,—

аны баки зүл-җәлял белдек имди.


Андан соңра — аның дусти Мөхәммәдә,

пәйгамбәрләр гөзидәси ул әхмәдә,

ңабу-ңәүсәйен мәңамли ул әхмәдә,—

аның үзрә тәлим дөруд улсун имди.


Андан соңра — ә ү ү ә л сиддик, сахибе гар,

гар эчендә Мостафани дутди ул йар,

йар улмагә хазир кэлди, дутмади гәр,—

аның сидкы ңамулардан артук имди.


Андан соңра — дәхи Гөмәр Хәттаб углы,

галәм эчрә мәшһүр ирди аның гәдле,

йүз бең ирдән артык ирди аның фазле,—

түрт бең түрт йүз мәсжед бина кылмыш имди.


Андан соңра эзги Госман шәһиди вар,

аның васъфен Көръан эчрә үкди җәббар,

зәһи диккәт рәта вирмеш аңа гәффар,—

җәмиг Көръан хәтасызин дүзмеш имди.


Андан соңра — хәшәмгир Рәли кәррар,

йүз бең Һәзар рәскәр үзрә сәйасәткәр —

мәшһүрлеки “ля-сәйф илля Зөлфекар —

ля фәта илля Гәли кәррар” имди.


Аның күңли дүшән-меш ики йегет,

дин мөрәүүәт икиләси ики рашид,

берси Хәсән, берси Хөсәйен — ики шәһид —

шөббан әһле җәннәт анлар имди.


Андан соңра — хөләфаи рашидин-ләрә,

ғөләмаи, шөһәдаи табигин-ләрә,

әүлиа вә әткиа һәммәи динләрә,—

җөмләсендән халик рази улсун имди.


Андан соңра—ул бәхтиар ирәнләрә,

хак хәбибе Мостафани күрәнләрә, 

һич эксәксиз утуз үч мең ирәнләрә —

барчасени мөктәда беләлүм имди.


Андан соңра бер ир кубмыш ғилем кяни,

аның берлә мөзәййән бу ислам дини,

заһир-гәйан белүрмүсиз сезләр ани,—

Сабит углы Ногман аңа дирләр имди.

[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>n6zyn1njdbxdks4s63shminnrv58gkp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күңелле Чыпчык белән күңелсез Карга</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2417</id>
    <revision>
      <id>4510</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:16:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Күңелле Чыпчык белән күңелсез Карга'''  ''(Калмык халык әкияте)''   — Чыр-чыр, чыр-чыр! — иртәдән кич...»</comment>
      <origin>4510</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3376" sha1="24lbunwxvmr1iywn2rcg6avd2vzrn2q" xml:space="preserve">'''Күңелле Чыпчык белән күңелсез Карга'''

''(Калмык халык әкияте)''


— Чыр-чыр, чыр-чыр! — иртәдән кичкә кадәр пырхылдап оча да оча бу Чыпчык. Шулай ул күңел ача. Үзе кечкенә, ару-талуны белми. Монда бөртек каба, тегендә суалчан таба. Шулай яши дә яши. Күңеле көр, кайгыра белми.

Агачта бер карга утыра. Төсе кара, чырае сытылган, үзе тәкәббер. Бер күзен кыйшайтып кына чыпчыкның шаяруын күзәтә, аның шат күңелле булуына ачуы килә, көнләшә. Чыпчык очып китә дә яңадан килеп куна. Чыр-чыр итә. Чыр-чыр! «Кыланчык,— дип уйлый карга,— түзәрлек түгел».

— Чыпчык, әй чыпчык, хәлләрең ничек? Ашарга ничек табасың? — дип чыпчыкка сүз куша карга. Ә чыпчык бер минут та тик утыра алмый. Я очып китә, я бер урыннан икенче урынга сикерә.

— Менә шулай камыш чукыйм,— ди Чыпчык очып барганда.

— Әгәр тамагыңа тыгылса нишләрсең, үләрсең бит? — ди Карга.

— Нигә үләргә? Тырнакларым белән тартам да чыгарам,— ди Чыпчык.

— Әгәр канаса нишләрсең?

— Су эчәрмен, су белән юармын. Шулай итсәң, кан туктый ул.

— Аякларыңны чылатсаң, туңарсың, салкын тидерерсең бит. Аякларың авырта башласа нишләрсең?

— Чыр-чыр, чыр-чыр! Учак ягармын, аякларымны утта җылытырмын. Шулай итсәм, терелермен.

— Әгәр янгын чыгарсаң, нишләрсең?

— Канатларымны  җилпермен.  Шулай  итсәң, ут сүнә  ул.

— Әгәр канатларыңны яндырсаң, ничек очарсың?

— Врач чакырырмын, ул мине дәвалар. Карга сорый да сорый:

— Әгәр врач килмәсә, нишләрсең? — ди.

— Чыр-чыр, чыр-чыр! Бөртек табармын, суалчан ашармын, оя ясарга җайлы урын эзләрмен, эссе кояшта кызынырмын, җиләс җил исәр. Врачның кирәге дә булмас, терелермен!

Чыпчык шулай ди дә оча да китә. Карга аның койрыгын гына күреп кала. Карт карга көнләшүдән каурыйларын тырпайта, күзләрен акайта, томшыгын шакылдата.

Тормыш бик күңелле, гаҗәп матур ул! Тик борыныңны гына карга кебек салындырма. Чыпчык кебек шат күңелле бул!

{{Әкият|калмык}}

[[Төркем:Калмык халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>24lbunwxvmr1iywn2rcg6avd2vzrn2q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтын балта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2418</id>
    <revision>
      <id>6707</id>
      <parentid>4511</parentid>
      <timestamp>2016-09-07T12:41:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>92.255.204.241</ip>
      </contributor>
      <origin>6707</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4895" sha1="jn6yvyibn4m7505ezaxol4p99xwcobx" xml:space="preserve">'''Алтын балта'''

''(Сүрия халык әкияте)''


Борын-борын заманда бер карт яшәгән, ди. Бик ярлы карт булган, ди, бу! Аның тимер балтадан башка бер әйбере дә булмаган, ди. Якын кешесе дә юк икән моның. Карт көн саен урманга бара, анда әзрәк утын кисә һәм шул утынны күтәреп өенә алып кайта торган булган.

Алып кайткан утынның бер өлешен кышка калдырган. Икенче өлешен кәҗә сөте белән арыш ипиенә алыштырган, ди, карт. Ул шулай ачлы-туклы көн күргән, ди.

— Әле дә балтам бар, югыйсә ачка үләр идем,— дип кабатлый икән бу.

Бер көнне иртә таңнан торып, карт урманга утынга киткән, ди.  Әмма басманың уртасына җиткәч,  көчле давыл  чыккан да басманы чалшайткан һәм картның аркасындагы утыны белән балтасы суга төшеп киткән, ди.

Көч-хәл белән басмадан чыккач, карт:

— Харап булдым, харап булдым. Инде нишләрмен, каян балта алырмын, нәрсә ашап яшәрмен,— дип, ахылдап, бик озак җирдә елап яткан, ди. Аның елау тавышын елгада йөзеп йөрүче бер балык ишетеп, бик кызганган, ди.

Озак та үтмәгән, яр буенда елап ятучы картка ул алтын балта китергән дә:

— Мә, бабай, елама, сиңа алтын балта китердем,— дип әйткән, ди.

Карт балтаны тотып та карамаган:

— Бик матур балта икән дә, минеке түгел шул бу,— дигән ачынып.

Балык йөзеп киткән дә икенче балта алып килгән, ди. Монысы көмеш балта икән.
Карт монысын тотып караган да тагын:

— Бик матур балта икән дә, минеке түгел шул бу,— дип бик каты офтанган, ди.

Балык өченче балта артыннан киткән. Монысы тимер балта икән. Карт үзенең балтасын шундук таныган, ди, һәм куанып:

— Менә монысы минем балтам! — дип кычкырып ук җибәргән һәм балыкка зур рәхмәтләр укыган.

Балык аңа:

— Син, бабай, бик тугры кеше икәнсең. Алдамадың,— дип картны мактаган, ди. Аннары:

— Бу балталарның өчесе дә сиңа булсын,— дип әйткән дә, суга чумып, юкка чыккан.

Карт исә өч балтаны күтәреп, шатлана-куана, авылына кайтып киткән, ди. Юлда үзе белән булган хәлне, елгадагы балыкның аңа өч балта бүләк итүен, очраган бер кешегә, һич тә яшермичә, сөйләп кайткан, ди.

Картның сүзләрен күршесе дә ишеткән, ди. Ул бик саран, бик көнче, бик алдакчы кеше булган. Картка аны-моны әйтмичә, иртәгесен, балтасын алып, басма янына киткән. Басмадан елга уртасына җиткәч, балтасын юри суга төшереп җибәргән, ди. Ә үзе кычкырып-кычкырып еларга тотынган, ди.

Балык моның тавышын ишетеп, аңа да алтын балта китергән, ди.

— Балтаң шушымы?—дип сораган, ди, балык әлеге алдакчыдан.

— Шушы, шушы. Нәкъ үзе,— дип калтыранып җавап биргән, ди, ул балыкка.

Балык шушы сүзләрне ишеткән дә алтын балтаны алдакчыга бирмичә суда югалган.

Яр буенда бик озак елап-үкереп ятса да, алдакчының янына килүче булмаган, ди. Әнә шулай ул, алтын балтадан гына түгел, үзенең балтасыннан да колак каккан, ди.

{{Әкият|сирия}}

[[Төркем:Сирия халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>jn6yvyibn4m7505ezaxol4p99xwcobx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бүре аларны нигә ашаган?</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2419</id>
    <revision>
      <id>4512</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:16:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Бүре аларны нигә ашаган?'''  ''(Болгар халык әкияте)''   Бүре яшеренеп кенә абзарга килеп кергән. Сар...»</comment>
      <origin>4512</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2769" sha1="l4l7mzh7kyvd5k8atf4z07g5jjz8q6t" xml:space="preserve">'''Бүре аларны нигә ашаган?'''

''(Болгар халык әкияте)''


Бүре яшеренеп кенә абзарга килеп кергән. Сарыклар, куркып, бер почмакка сыенганнар. Зур тәкәне бугазыннан алган да аркасына салып урманга чапкан.

Сарык бүре артыннан киткән. Үзе бара, үзе җылый икән. Аңа кәҗә очраган. Ул сарыктан сораган:

— Нигә бик өзелеп җылынсын, әле, сарык дускай? — дигән.

— Ничек җыламыйм ди, бүре әтиемне алып китте. Аңардан тик муенындагы кыңгыравы гына калды. Бүрене табам да тукмап үтерәм.

Кәҗә аңа:

— Мин дә синең белән барам,— дигән.— Минем мөгезләрем шундый үткен!

Сарык кайгыдан бүренең усаллыгын да оныткан.

— Кирәкми,— дигән ул кәҗәгә.— Үземнең дә көчем җитә минем.

Шулай дигән дә, китеп тә барган. Аңа юлда эт очраган. Сарыкның кайгысын уртаклашып, ул:

— Мин дә синең белән барам,— дип белдергән.— Бүре минем ике туганымны ашады. Син бүре белән сугыша башлауга, мин аның аркасына сикереп менәрмен дә бугазыннан эләктереп алырмын.

Сарык эткә әйткән:

— Синең эшең түгел ул. Мин бер сугуда аны үзем дә юк итәм.

Сарык әнә шулай бүре янына берүзе барып җиткән икән, бүре моны шундук тотып ашаган.

Сарык өчен бүредән үч алырга дип, кәҗә дә урманга киткән. Әмма үзе дә әйләнеп кайтмаган.

Бүренең кирәген бирергә дип, эт тә урманга барган икән, бүре авызына эләгүен үзе дә сизми калган.

Ә бүре: «Менә җүләрләр,— дип алардан көлгән.— Әгәр җыйнаулап бергә килгән булсалар, нишләр идем! Мөгаен, мине җиңгән булырлар иде алар. Берәм-берәм килгәнлектән барысын да тотып ашадым»,— дип шатланган.

{{Әкият|болгар}}

[[Төркем:Болгар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>l4l7mzh7kyvd5k8atf4z07g5jjz8q6t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сандугач</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2420</id>
    <revision>
      <id>4513</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:16:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Сандугач'''  ''(Украин халык әкияте)''   Бер заман бер пан сандугач тоткан да, аны читлеккә ябарга те...»</comment>
      <origin>4513</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1828" sha1="bavu19uolxz2bfttw3xvbu1hglnzt8z" xml:space="preserve">'''Сандугач'''

''(Украин халык әкияте)''


Бер заман бер пан сандугач тоткан да, аны читлеккә ябарга теләгән.

Ә кошчык аңа әйтә икән:

— Җибәр мине, мин сиңа яхшы киңәшләр әйтәм, бәлки, ярап куяр.

Шуннан бай сандугачны җибәртергә булган. Менә сандугач беренче нинди киңәш биргән:

— Үткән эшкә, пан, беркайчан да үкенмә. Икенчесе:

— Акылга сыймас сүзгә ышанма.

Бай әфәнде бу киңәшләрне ишеткәч, сандугачны коткарган. Сандугач очып киткән дә әйткән, ди:

— Их, мине җибәреп начар эшләдең бит, бай. Белсәң иде миндә нинди хәзинә барын. Минем эчемдә зур асылташ бар. Син аны алсаң, тагын да баер идең.

Бай моны ишетеп бик нык үкенгән, хәтта сандугачны тотарга җилпенеп тә караган. Сандугач байга әйткән:

— Мин хәзер, бай, синең саранлыгыңа да, наданлыгыңа да төшендем. Үткәнне кире кайтарып булмавына үкендең. Минем ахмак сүзләремә дә ышандың! Кара, нинди кечкенә бит мин. Мин кечкенә кошның эчендә ничек зур таш булсын ди?

Сандугач шулай дип әйткән дә очып та киткән.

{{Әкият|украин}}

[[Төркем:Украин халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>bavu19uolxz2bfttw3xvbu1hglnzt8z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карга ни өчен исемен әйтеп бетерми?</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2421</id>
    <revision>
      <id>4514</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:16:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Карга ни өчен исемен әйтеп бетерми?'''  ''(Башкорт халык әкияте)''   Бердәнбер көнне карга күке белән...»</comment>
      <origin>4514</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2287" sha1="71srftmrlku1r8zecitltw1grcud4uh" xml:space="preserve">'''Карга ни өчен исемен әйтеп бетерми?'''

''(Башкорт халык әкияте)''


Бердәнбер көнне карга күке белән очраша. Алар бер-берсенең хәл-әхвәлен сорашканнар. Күке карга белән хушлашып, үз юлына китә. Очып барып, бер агачка куна да бик матур итеп:

— Күк-кү, күк-кү,— дип кычкыра башлый. Карга моны ишетеп көнләшеп куя.

— Мин күке кебек үз исемемне әйтеп бетерә алмаммыни? Минем тавышым да көр, сыным да матур,— ди ул.

Шуннан соң карга: «Кар-га, кар-га»,— дип кычкырып йөри башлаган.

Бервакыт карга азык эзләп йөргәндә бер тургайны эләктереп ала да авызына каба. Шулчак тургай каргадан болай дип үтенә башлый:

— Агай, мин барыбер үләм инде. Шулай да исемеңне белеп үләсем килә. Син миңа үзе исемеңне әйтә күр инде,— ди. Моңа карга томшыгын кысып кына:

— Kapp, каррр,— дигән. Тургай:

— Минем колакларым бик бәләкәй, ишетмиләр, кычкырыбрак әйтә күр,— дигәч, карга авызын зур итеп ачып:

— Кар-га, кар-га,— дип кычкырган. Шуны гына көтеп торган тургай карга авызыннан очып чыгып та киткән. Карга тургайны куып караган, әмма яңадан эләктерә алмаган.

Шулай итеп, тургай үлемнән котылып калган. Карга үз исемен әйткәнгә бик үкенгән. Шуннан соң ул үз исемен бервакытта да тулысынча әйтми икән. «Kapp, карр»,— дип кенә кычкыра икән.

{{Әкият|башкорт}}

[[Төркем:Башкорт халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>71srftmrlku1r8zecitltw1grcud4uh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Боткалы чүлмәк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2422</id>
    <revision>
      <id>4574</id>
      <parentid>4515</parentid>
      <timestamp>2010-12-21T13:15:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4574</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3874" sha1="p5lku4bnwntwe20vq61d8iop7fp76x0" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Бертуган Гриммнар|Бертуган Гриммнар]]
| рәсем =Göttinger Sieben Brüder Grimm 2.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Якоб Людвиг Карл Гримм һәм Вильгельм Карл Гримм
| һөнәр = филологлар
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}


'''Боткалы чүлмәк'''

''(Бертуган Гриммнар әкияте)''


Бар иде, ди, бер кыз. Ул кыз урманга җиләк җыярга барган җирдән бер карчыкны очраткан. Карчык аңа:

— Исәнме, кызый, җиләк бирче миңа,— дигән. Кыз:

— Мә, әбекәй,— дип җиләк биргән. Карчык җиләкне ашаган да кызга әйткән:

— Син миңа җиләк бирдең, мин дә сиңа бер бүләк бирим әле. М1енә сиңа чүлмәк. Син аңа:

— Бер, ике, өч.

Ботка, пеш! — дин әйткәч тә, ул бик тәмле ботка пешерә башлар. Ә инде:

— Бер, ике, өч,

Тукта,  җитте  ич!—дисәң,  ул  ботка  пешерүдән  туктар,— дигән. Кыз:

— Рәхмәт, әбекәй,— дип, чүлмәкне алып, әнисе янына кайтып киткән.

Әнисе ул чүлмәккә бик куанган. Мәшәкатьсез-нисез генә аш янында һәрвакыт шундый тәмле ботка булып торгач, куанмыймы соң инде!

Менә беркөнне кыз каядыр чыгып киткән булган, ә анасы, чүлмәкне каршысына куеп:

— Бер, ике, өч,

Ботка, пеш! — дигән икән, чүлмәк ботка пешерергә тотынган. Бик күп ботка пешергән. Кызның анасы ашап туйган. Ә чүлмәк ботканы пешерә дә пешерә икән.

Аны ничек туктатасың?

— Бер, ике, өч,

Тукта, җитте ич! — дип әйтергә кирәк иде дә, анасы ул сүзләрне оныткан, ә кызы өйдә юк икән. Чүлмәк пешергән дә пешергән. Инде бөтен бүлмә ботка белән тулган, инде ботка алгы бүлмәгә дә, ишек төбенә дә, урамга да ташып чыккан, ә чүлмәк пешерә дә пешерә икән. Кызның анасы, куркып, кызын эзләргә йөгереп чыккан икән дә, юлны аркылы үтә алмаган — анда кайнар ботка елга булып ага башлаган. Ярый әле, кыз үзләренең өеннән ерак китмәгән икән. Ул, урамдагы хәлләрне күреп, өенә йөгергән. Ничек кирәк алай баскыч башына мен-гән дә, ишекне ачып:

— Бер, ике, өч,

Тукта, җитте ич!—дип кычкырган.

Чүлмәк шунда ук ботка пешерүдән туктаган. Ә ул ботканы шул чаклы күп пешергән икән, авылдан шәһәргә баручыларга үзләренә ботканы ашап юл салырга туры килгән.

Тик бу эштән берәү дә зарланмаган, чөнки ботка бик тәмле булган була.

[[Төркем:Бертуган Гриммнар әкиятләре]]</text>
      <sha1>p5lku4bnwntwe20vq61d8iop7fp76x0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төлке белән бүре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2423</id>
    <revision>
      <id>7218</id>
      <parentid>4516</parentid>
      <timestamp>2021-10-21T09:17:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>176.59.124.46</ip>
      </contributor>
      <comment>/* II */</comment>
      <origin>7218</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3534" sha1="7fz82v5a81e0tazkzxjzajdsh2r0ugb" xml:space="preserve">'''Төлке белән бүре'''

''(Татар халык әкияте)'' 


== I ==
Борын заманда бер авылда бер карт белән бер карчык торган. Карт карчыгына:

— Карчык, син ипи пешереп куй, мин балык тотарга барып кайтыйм,— дигән.

Шуннан соң карт, бер күлгә барып, балык тоткан. Карт, балыкларны чанага төягән дә, өенә кайтырга чыккан. Юлда ул бөгәрләнеп яткан бер төлке күргән... Төлке үлгән кебек булып ята икән: карт бик шатланган. «Менә карчыкның тунына яхшы якалык та булды бит!» — дигән. Шуннан соң ул төлкене чанасына салган да алга таба китеп барган.

Бу төлке тере булган. Ул як-ягына каранган да, чанадагы балыкларны берәм-берәм ташлый башлаган. Балыкларны ташлап бетергәч, үзе дә төшеп калган. Карт моны сизмәгән.

Безнең балыкчы бабай йортына кайтып җиткән. Чанасына карамыйча гына өенә ашыгып кергән дә:

— Карчык, мин сиңа бик шәп якалык алып кайттым. Бар чыгып кара: чанада балык та күп, якалык та бар,— дигән.

Карчык чыгып караса, балык та, якалык та булмаган!

== II ==
Төлке юл буена ташлап калдырган балыкларны җыеп алган , да утырып ашый башлаган. Шул чагында аның янына бер бүре килеп чыккан. Бүре төлкегә:

— Исәнме, дускай. Ничек хәлең? — дигән.

— Бик яхшы,— дигән Төлке.

— Миңа да балык бирче!

— Үзең тот!

— Мин тота белмим шул.

— Су буена бар да койрыгыңны бәкегә тыгып тор. Балык үзе койрыгыңа ябышыр. Ләкин бик озак утыр, яме!—дигән төлке.

Бүре елга буена барып, бәкегә койрыгын тыгып, төн буе утырган.

== III ==
Кышның бик салкын көннәре була. Бүренең койрыгы бәкегә ябышып ката. Ул урыныннан кузгалып китмәкче булып карый, әмма койрыгын боздан кубарып ала алмый. Ул эченнән генә: «Уй-уй, бик күп балык эләккән икән»,— дип уйлый.

Таң аткач, хатыннар суга килә башлаганнар. Алар. Бүрене күреп: «Бүре бар, бүре!» — дип кычкырырга тотынганнар. Алар, барысы бергә җыелып, кайсы көянтә, кайсы таяк, кайсы башка нәрсә белән бүрене кыйнарга керешкәннәр.

Бүре сикергәли торгач, койрыгын өзеп, артына да карамыйча, урманга чапкан.

{{Әкият|татар}}

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>7fz82v5a81e0tazkzxjzajdsh2r0ugb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кәкре каенга терәткән</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2424</id>
    <revision>
      <id>4517</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:17:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Кәкре каенга терәткән'''  ''(Татар халык әкияте)''   Борын заманда бер алдакчы кеше булган, ди, теләс...»</comment>
      <origin>4517</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2018" sha1="ep4qs3kffegj3tqryuj9p5pu5r5b78k" xml:space="preserve">'''Кәкре каенга терәткән'''

''(Татар халык әкияте)''


Борын заманда бер алдакчы кеше булган, ди, теләсә кемне алдалый ала икән, ди. Үзен бик акыллыга санап йөргән тагын бер бай кеше бар икән, ди. Шул кеше әйтә икән:

— Мин шул Алдарга очрасам, аны һич тә алдатмас идем,— ди икән.

Бервакыт бу кеше юл буйлап барганда, күрә: юл буенда әлеге Алдар бер кәкре каенны терәтеп тора, имеш. Бу аның янына барып сораган:

— Я, дус, сине алдарга бик оста дип әйтәләр, мине дә алдый алырсыңмы икән, я алдап кара әле,— ди. Алдар әйткән:

— Нигә сине алдый алмам икән? Бик тиз алдар идем дә, янымда алдар капчыгым юк шул, өйдә калды, —дигән. Бу кеше үзенең уяулыгына ышанып, Алдарга әйткән:

— Бар, өеңнән капчыгыңны алып кил, мин монда көтеп торырмын,— дигән. Алдар аңа әйткән:

— Өйгә бик кайтыр идем дә, менә бу каен аварга тора, китәргә ярамый бит,— дигән. Бу кеше бик үрсәләнеп:

— Барсана, зинһар, капчыгыңны китерсәнә, син килгәнче, каенны үзем терәтеп торырмын,— дип, кәкре каенны терәп калган.

Алдар шул китүдән кире әйләнеп килмәгән, ди, бу кеше әле дә булса кәкре каенны терәп тора, ди.

{{Әкият|татар}}

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>ep4qs3kffegj3tqryuj9p5pu5r5b78k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ялкау малай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2425</id>
    <revision>
      <id>4518</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:17:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ялкау малай'''  ''(Татар халык әкияте)''   Бер кеше, улын ияртеп, шәһәргә барырга чыккан икән, ди. Бара...»</comment>
      <origin>4518</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2345" sha1="ewz9388pqavu5h9pycb7h7h7434pn5g" xml:space="preserve">'''Ялкау малай'''

''(Татар халык әкияте)''


Бер кеше, улын ияртеп, шәһәргә барырга чыккан икән, ди. Баралар, баралар икән, юл өстендә бик яхшы бер ат дагасы ятканлыгын күргәннәр.

Бу кеше, улына күрсәтеп:

— Улым, әнә бер бик яхшы дага ята. Файдасы тияр иде, ал аны!—дигәч, малай:

— Юлда очраган бар тимер-томырны җыя китсәң... Иренмичә аны иелеп аласым юк әле,— дип әйтте, ди.

Ул алмагач, бу кеше үзе алып, куенына кыстырып киттеләр, ди. Барып җиттеләр, ди, бер тимерчелеккә. Әлеге кеше тимерчегә кереп, даганы егерме биш тиенгә сатты, ди, һәм шул акчага чия җимеше сатып алды, ди. Киттеләр, ди, малай — арттан, әтисе алдан бара, ди. Ә әтисе, малайга сиздермичә генә, чияләрне юлга берәм-берәм ташлап бара башлаган. Малай юлда яткан чияләрне берәм-берәм чүпләп бара, ди.

Инде әтисе, чияләрне ташлап бетергәч, һәм малае иң соңгы чияне дә үрелеп юлдан алгач, артына борылып, улына:

— Менә шулай, улым, акылны хезмәт түкмичә генә алып булмый аны. Әгәр дә даганы үрелеп алырга иренмәсәң, бер үрелүдә эш беткән булыр иде. Менә син шул бер дага бәһәсенә сатып алынган чияләрне ике йөз дә егерме биш тапкыр үрелеп алдың инде. Моннан соң, бер иелергә иренеп, ике йөз егерме биш мәртәбә иелергә вакытыңны да кызганырсың,— дип әйткәч, малайның йөзе чия кебек кызарды, ди.

{{Әкият|татар}}

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>ewz9388pqavu5h9pycb7h7h7434pn5g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абзар ясаучы төлке</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2426</id>
    <revision>
      <id>4519</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:17:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Абзар ясаучы төлке'''  ''(Татар халык әкияте)''   Арслан тавыклар үрчетергә яраткан һәм бер заман шу...»</comment>
      <origin>4519</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2437" sha1="h3tlr2x2h3yc22odo5i3whf012mwq08" xml:space="preserve">'''Абзар ясаучы төлке'''

''(Татар халык әкияте)''


Арслан тавыклар үрчетергә яраткан һәм бер заман шуңа керешкән. Шулай булса да, тавыклары аз үрчегән. Гаҗәп тә түгел, аның өчен аларга бик иркен булган, кайсы кая йөргән, кайсын урлаганнар, кайсы югалган. Арслан бу зыяннардан котылыр өчен абзар ясатырга уйлаган. Бик олы итеп абзар ясаткан ул. Ашамак, эчмәк урыннары үз алдына булып, кунаклар өчен дә, йөрер өчен дә уңай булган. Шулай булса да һаман тавыклары артмаган.

Бер заман Арсланга Төлке бик оста абзар ясый дип килеп әйткәннәр. Арслан, шул хәбәрне ишетеп, Төлкене чакыртып әйткән: «Шулай дип ишеттем, мөмкин булса, рәхим итеп ясап бирсәгез лә». Төлке, баш өсте дип, Арслан сүзен кабул итеп, җан-фәрманга абзар ясарга тотынган һәм тиз генә вакыт эчендә абзарны тәмамлаган да.

Абзарны караганнар. Коймаклары биек булып, ашамак, эчмәк урыннары әзер булып, йоклый торган урыннары башка булып, йомырка сала торган урыны үзалдына булып, һич зыян килмәслек итеп ясалган. Арслан абзарны яхшы күреп Төлкегә күп бүләкләр биргән. Шулай булса да, һәр көн бер тавык югала торган булган. Бу эшкә хәйран калып, Арслан каравыл куйган. Каравыл куйса, шул ук абзар ясаган Төлке тотылган: баксаң, тавыкларны шул урлый икән. Ул, абзар ясаганда, һичкем белмәслек итеп, үзе керерлек кенә тишек калдырып ясаган була.

{{Әкият|татар}}

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>h3tlr2x2h3yc22odo5i3whf012mwq08</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ак песи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2427</id>
    <revision>
      <id>4520</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:17:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ак песи'''  ''(Резеда Вәлиева әкияте)''   Идел-елга буенда, ямьле яр тугаенда зәңгәр тәрәзәле, зәңгәр ...»</comment>
      <origin>4520</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5113" sha1="42hahxvporhgb20u4apsgzvavq1is1a" xml:space="preserve">'''Ак песи'''

''(Резеда Вәлиева әкияте)''


Идел-елга буенда, ямьле яр тугаенда зәңгәр тәрәзәле, зәңгәр болдырлы, зәңгәр капкалы бик матур бер йорт утырган. Шушы йортта бик тә матур, кеп-кечкенә ике песи баласы торган. Аларның берсе ап-ак мамыктай күперенке тунлы, үзе күк күзле, үзе бик тә үзсүзле булган. Икенчесе аклы-сорылы, күзе дә соры, әмма үзе бик тә акыллы, тыйнак һәм сүз тыңлаучан икән.

Шушы ике песи баласыннан кала, бу матур йортта тагын ап-ак чәчле, йомшак сүзле, ягымлы йөзле бер әби дә яшәгән. Янында бик җитез, бик шаян бер оныгы да бар икән.

Бу кызчык үзе дә тузгып торган сап-сары чәченә күбәләк кебек итеп зәңгәр тасма тагып йөри, ак песинең муенына да зәңгәр тасма бәйләп куя икән. Барыннан да бигрәк, кызчык ак песине ярата, аны кочаклап кына йоклата, үзе ашаганны гына ашата, кәгазь күбәләкләр ясап уйната икән. Ә соры песи баласына нишләптер алай бик исе китми икән. Аның каравы, әби үзе соры песине артыграк күрә, аны һаман: «Акыллым»,— дип кенә йөртә икән.

Шуңа да бу ике песи икесе дә, тормышларыннан бик канәгать булып, тыныч кына, рәхәт кенә яшәп яталар, тәмле-татлы ризыклар ашыйлар, йомшак урыннарда гына йоклыйлар, матур яшел бакчада йөреп-уйнап кайталар икән.

Бервакытны бу песиләр икесе бергә зәңгәр болдырның зәңгәр баскычында зәңгәр чынаяктан сөт эчеп торганда, баскыч төбендә кечкенә генә кап-кара бер көчекне күреп алганнар. Бу көчек бик тә нәүмизләнеп, боегып кына песи балаларының сөтләренә карап тора, ә үзе, сөт эчәсе килүен белгертергә теләгәндәй, еш-еш койрыгын болгый икән.

Ак песи баласы, көчекне күрүгә, ап-ак сыртын кабартып җибәргән, тешләрен ыржайткан да, күк күзләрендә зәңгәр очкыннар уйнатып:

— Кит моннан!—дип ысылдаган. Соры песи аптырап ак песигә караган.

— Бу нишләвең, Аппагым? Күрмисеңмени, безнең кунагыбызның да сөт эчәсе килгән бит!—дигән ул, иреннәрен ялап торган кара көчеккә күрсәтеп.

— Килсә соң! Анда минем ни эшем бар! Безнең зәңгәр баскычтан хәзер үк китсен! Югыйсә менә шушы тырнакларым белән күзләрен тырнап бетерәм мин аның!—дигән ак песи һәм, кечкенә генә йомшак тәпиен күтәреп, үзенең бик тә очлы, бик тә үткен тырнакларын күрсәткән.

— Алай ярамый, сеңелем! Бәлки, аның сыеныр урыны юктыр, хәлен белергә, ярдәм итәргә кирәк үзенә!—дигән соры песи.

— Сыеныр урыны, имеш! Шул гына җитмәгән иде! Сыеныр урынсыз көчек була димени! Минем андыйларны күргәнем дә юк, күрәсем дә килми! — дигән ак песи бик эре генә.

Соры песи туганының бу сүзләре өчен бик тә оялган һәм зәңгәр баскычтан сикереп төшкән дә кара көчекне, әйдәп, үзе белән сөтле чынаяк янына алып килгән.

— Курыкма син аннан, курыкма, эч сөтне, эч! Үсмәгән әле ул, дуслыкның да, ачлыкның да нәрсә икәнен белми,— дигән соры песи һәм, тынычландырырга тырышып, кара көчекнең борын очын ялап алган. Шуннан кара көчек курка-курка гына булса да сөтне эчә башлаган.

[[Төркем:Резеда Вәлиева әкиятләре]]</text>
      <sha1>42hahxvporhgb20u4apsgzvavq1is1a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гармунчы аю белән җырчы маймыл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2428</id>
    <revision>
      <id>7189</id>
      <parentid>4560</parentid>
      <timestamp>2021-02-25T20:39:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>87.117.189.8</ip>
      </contributor>
      <origin>7189</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11325" sha1="dk0d3y0u2io19694sn1d5h6p84li80e" xml:space="preserve">'''Гармунчы аю белән җырчы маймыл'''
[[Файл:Ат белән Хәйдәр.png|400px|right]]
''(Фатих Кәрим әкияте)''
 

Җыелып утырыгыз,

Бер әкият укыгыз,

Кызык булса, көләрсез,

Башкаларга сөйләрсез.

Моннан күп еллар элек 

Бик еракта, Таулыда 

(Таулы дигән авылда), 

Бер кеше гомер иткән, 

Хәйдәр исемле икән. 

Хәйдәрнең аты булган, 

Колагы каты булган, 

Сызгырсаң ишетмәгән, 

Сыптырсаң килешмәгән, 

Рәттән тугыз мәртәбә 

Тибә булган тәртәгә. 

Җәй үткән дә, көз җиткән, 

Кырда үләннәр кипкән. 

Хәйдәр киткән урманга, 

Утын кирәк булганга. 

Иртән чыгып киткән ул, 

Кичкә барып җиткән ул. 

Баргач туарган атын, 

Салдырмаган камытын. 

Ат ачыгып кешнәгән, 

Хәйдәр аңа дәшмәгән: 

— Түзәр әле,— дигән дә 

Бәйләп куйган имәнгә. 

Хәйдәр тәмәке тарткан, 

Аннан йокларга яткан. 

Бертын изелеп йоклагач, 

Төн буе кискән агач. 

Кискән күңеле булганчы, 

Балта сабы сынганчы. 

Кояш чыгып җиткәндә, 

Хәйдәр атын җиккән дә, 

Күчәр сынар димәгән,

Бар кискәнен төягән. 

— Ат бит ул, тартыр ла,— дип, 

Кузгалган кайтырга дип. 

Ат төн буе ач торгач, 

Йөге дә авыр булгач, 

Бер атлый да туктый, ди, 

Хәйдәр аны тукмый, ди. 

Тукмый, ди, егылганчы, 

Чыбыркысы тузганчы. 

Ат, мескен, хәле беткәч, 

Аруы чиккә җиткәч, 

Көянтәдәй сыгылган, 

Аннан җиргә егылган. 

Хәйдәрнең кыйланганын, 

Малкайны кыйнаганын 

Ак каенда утырган 

Саескан күреп торган. 

Тузгачтын чыбыркысы, 

Хәйдәр тешләрен кысып, 

Сыек чыбык алырга дип, 

Тагын атны ярырга дип, 

Урман эченә кергән 

һәм коточкыч хәл күргән: 
[[Файл:Гармунчы аю белән җырчы маймыл.png|250px|right]]
Икәү кочаклашканнар, 

(Ничектер дуслашканнар) 

Маймыл белән аю, ди. 

Аю гармун уйный, ди. 

Юл буйлап киләләр, ди, 

Буылып көләләр, ди. 

Маймыл бармак шартлатып, 

Урманны яңгыратып, 

«Их-ма!» — ди икән,
 
Кычкырып җырлый икән:

— Дошман аяк чала алмас, 

Кичәрбез судан, уттан, 

Дусыбыз аю бар чакта, 

Безгә диңгез тубыктан.

— Әйттерәләр бит! — дип керпе 

Төлкегә эндәшәләр...

— Безнең болай дус булуга 

Бүре дә көнләшәдер... 

«Их-ма!» — ди икән, 

Кычкырып җырлый икән. 

Хәйдәрнең төсе киткән, 

Теле кабыктай кипкән, 

Калтыраган тезләре, 

Шардай булган күзләре, 

Карамаган атына, 

Качкан куак артына. 

Озын койрык саескан 

Каен төбенә поскан, 

Курыккан, имеш, үзе дә, 

Яшь аккан, ди, күзеннән. 

(Аккан яшьнең тирәнлеге 

Булган, имеш, тезеннән.) 

Маймылның егетлеге: 

Булмаса да күзлеге, 

Саесканны тиз күргән

һәм аюга белдергән.

— Ни кайгысы бар моның? — 

Дип, аю үз гармунын

Чын гармунчылар сыман 

Култыгына кыстырган, 

Саесканга килгәннәр:

— Ник елыйсың? — дигәннәр. 

Торса да безнең илдә,

Әллә нинди бер телдә 

Саескан сөйләп киткән, 

Маймыл тәрҗемә иткән, 

Аюның исе киткән. 

Саескан, яшен сөртеп, 

Киткән Хәйдәрне тетеп:

— Рәхимсез ул, таш күңел, 

Башкалар алай түгел, 

Киләләр утынга дип, 

Шундый ук бер атлылар 

Килгәч йоклап ятмыйлар, 

Ашаталар туйганчы, 

Атның күңеле булганчы. 

Чама белән төйиләр,

Какмый-сукмый йөриләр. 

Маймыл йодрыгын төйгән: 

«Ай, ул Хәйдәрне!» — дигән. 

Аю, аңлагач хәлне, 

Тузып киткән бер мәлне, 

Үрә торган йоннары. 

Ачуыннан җиңнәрен 

Сызганырга уйлаган, 

Тик күлмәге булмаган. 

Барса куак артына, 

Анда Хәйдәр утыра.

— Сүс чыбыркың тузганчы, 

Синме ул ат кыйнаучы, 

Төн буе ач тотучы?

Мин сине шуның өчен... — 

Дип, аю күтәргән кул, 

Ләкин шул чакны маймыл 

Аюны тотып кала, 

Читкә чакырып ала, 

Учын куеп тын гына, 

Пышылдый колагына:

— Ни булса шул булган,— ди,-

Калдырыйк бер юлга,— ди. 

Аю бертын уйлый да,  

Тирән итеп сулый да, 

Уйнаклатып киң кашын:

— Риза,— дип селки башын. 

Гармуннарын алалар,

Ат янына баралар, 

Төрле план коралар, 

Торгызмакчы булалар. 

Бигрәк аю тырыша, 

Торгызырга булыша. 

Иңенә гармун аскан, 

Үзе тәртәгә баскан. 

Тарта атның койрыгын — 

Үти маймыл боерыгын. 

Саескан ара-тирә:

— Әйдә, һап! —дип көч бирә 

Шулай бик нык тырышкач, 

Саескан да булышкач, 

Тирлиләр, кызалар, ди. 

Атны торгызалар, ди.

Ат ашаган, ял иткән... 

Хәйдәр кузгалып киткән, 

Саубуллашкан чагында, 

(Дөнья хәле тагын да!)

Аю белән маймылга 

Бер үтенече булган:

— Алда бер текә тау бар, 

Куркыныч андый таулар, 

Атым тыела алмас, 

Арбамда утын калмас, 

Барысы коелып бетәр, 

Хезмәтем бушка китәр. 

Зинһар, төшерешегез, 

Бәясен килешербез,— 

Дип, Хәйдәр әйтеп салган 

Тегеләр уйга калган,

— Нишлик икән? — дигәннәр, 

Ахыр чиктә күнгәннәр. 

Ярты юлны үткәч тә,

Текә тауга җиткәч тә, 

Маймыл, аю — икесе, 

Арканның очын кисеп 

Арт күчәргә бәйлиләр:

— Рәтен таптык бит! — диләр. 

Урап тоталар баудан,

Ат төшә башлый таудан. 

Аю, бер кулын болгап:

— Нык тотын!—ди маймылга. 

Икәүләп сөйрәләләр. 

Дөберди бүрәнәләр.

Хәйдәр арба өстендә, 

Тик курку бар төсендә. 

Ул-бу булмасын өчен, 

Аю сала бар көчен. 

Маңгаеннан тир ага, 

Йөрәге дөп-дөп кага. 

Авыр була аюга: 

Чөнки гаеп маймылда. 

Ул шунда ук үз эшен, 

Гадәтенчә оныткан — 

Бауны буш кына тоткан. 

Күчәрнең мыгырдавын, 

Май сорап шыгырдавын 

Бик кызык эш дип белеп, 

Бара, ди, кет-кет көлеп. 

Маймыл көлеп барганда, 

Тауны яртылаганда, 

Көтелмәгән эш чыккан: 

Аюның йөрәге купкан, 

(Ничек аңларга моны?) 

Төшеп калган гармуны. 

Белдермәгән маймылга,

Бауны җибәргән кулдан, 

Киткән гармун артыннан 

Арба кинәт тартылган, 

Көлеп барган маймылның 

Бау кисеп кергән кулын. 

Арба һаман тартыла, 

Маймыл карый артына, 

Караса, исе китә, 

Калтырый — хәле бетә. — 

Аю мине утырткан. 

Хәйлә белән котырткан... 

Маймыл оныта тауны, 

Кулдан җибәрә бауны, 

Әй, йөгерә кычкырып, 

Арба китә ычкынып. 

Ычкынып китә дә ул, 

Юллар аерылган чатта, 

Кинәт борылган чакта, 

Каралып торган ярга 

Барып бәрелә арба. 

Аю тауның башында. 

Бу хәлне күреп шуннан, 

Ул куркудан шашына, 

Кулын бәрә башына. 

Маймыл килеп тә җитми, 

Аю сорамый-нитми 

Чалт берне яңагына, 

Екканчы аягыннан. 

Маймыл торган да җирдән: 

Бик тиз акылга килгән... 

Барып атны тотканнар, 

Арбаны утыртканнар. 

Хәйдәре дә табылган — 

Аның башы ярылган. 

Алъяпкычын сүткәннәр, 

Аккан канын сөрткәннәр. 

Хәйдәр атка утырган 

Үрәчәгә тотынган, 

Рәхмәт әйткән илле кат. 

Алдында — җигелгән ат,

— На! — дип атын кузгаткан. 

Урман шаулап озаткан:

— Онытма, дустым, шуны: 

Бөтен эштә бул зирәк, 

Атның таза, тук булуы 

Тау төшкәндә дә кирәк! 

Аю белән маймылның 

Хәзер кайда булуын
 
Теләсәгез белергә, 

Барып-килеп йөрергә, 

Исән-сау, тереләр, ди. 

Урманда йөриләр, ди. 

Аю һич тә туймый, ди.

Көн-төн гармун уйный, ди. 

Маймыл бармак шартлатып, 

Урманны яңгыратып: 

«Их-ма!» — ди икән, 

Кычкырып җырлый икән.

[[Төркем:Фатих Кәрим әкиятләре]]</text>
      <sha1>dk0d3y0u2io19694sn1d5h6p84li80e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ил гизүче бака</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2429</id>
    <revision>
      <id>6095</id>
      <parentid>4573</parentid>
      <timestamp>2012-11-08T17:34:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Botaurus</username>
        <id>827</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>other pic without black frame</comment>
      <origin>6095</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7096" sha1="ejwjenqx7q3ps86yoh504683u5sn272" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Всеволод Гаршин|Всеволод Гаршин]]
| рәсем =Илья Репин - Портрет Всеволод Михайлович Гаршин.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Всеволод Михаил улы Гаршин
| һөнәр = язучы, тәнкыйтьче
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}


'''Ил гизүче бака'''

''(Всеволод Гаршин әкияте)''


Яшәгән, ди, дөньяда бер бака-бакылдык. Ул сазлыкта чебен-черкиләр   аулаган,  үзенең  дуслары  белән  бакылдаган.

Бервакыт шулай, кәкре агач ботагына ябышкан да җылы вак яңгыр астында коена икән.

— Их, бүген нинди яхшы, юеш һава! Дөньяда яшәве нинди рәхәт! — дигән бака. Тамчылар аның түшеннән, тәпиләреннән тәгәрәп төшәләр икән.
[[Файл:Ил гизүче бака.png|400px|left]]
Кинәт һавада «фью-фью-фью» дигән канат тавышлары ишетелә. Бу шулай итеп үрдәкләр очуы икән. Ул арада үрдәкләр бака яши торган сазлыкка килеп төшәләр.

— Бак, бак!  Әле очасы бик ерак.  Тамак ялгап  алырга ,   кирәк!— ди үрдәкләрнең берсе.

Аларны күргәч, бака, куркып, яшеренә. Бераз уйлап торгач, ул үзенең шардай күзле башын судан чыгара. Үрдәкләрнең кая очканын беләсе килә аның.

— Бак, бак, инде салкыная башлады бу як! Тизрәк көньякка очарга кирәк!—ди икенче үрдәк.

Башкалар аның сүзенә кушылалар. «Бак, бак, көньяк, көньяк!» — диләр.

— Куар, куар, карагыз әле, сез бара орган көньяк нәрсә соң ул? — дип сорады бака.

Үрдәкләр баканы әйләндереп алдылар.

— Көньякта бик яхшы. Хәзер анда җылы. Анда зур-зур сазлыклар бар. Сазлыкларда тәмле кортлар күп! — диделәр алар.

— Ә анда чебен-черкиләр, озынборыннар күпме соң? — дип сорады бака.

— Күп булмыймы соң! Болыттай ябырылып йөриләр,— диделәр үрдәкләр.

— Бака-как!—дип куйды бака. һәм шунда ук бакалар ишетә күрмәсен дип, тирә-якка әйләнеп карады. Әгәр ишетеп калсалар, көз көне бакылдаган өчен, аның кирәген бирәчәкләр. Чөнки бакалар яз көне генә бакылдарга тиешләр. Шулай да ул үрдәкләргә:

— Мине дә үзегез белән алыгыз әле,— дип ялварды ул, үзен һич тә тыеп кала алмыйча.

— Без сине ничек алыйк, синең канатларың юк ич!—диде беренче үрдәк. Бака аптырап калды.

— Сез миңа биш кенә минут уйларга рөхсәт итегез,— диде бака, һәм суга сикереп төште дә, башкалар комачауламасын өчен, мүк астына кереп уйлый башлады.

Биш минут үтте. Үрдәкләр китәргә җыена башладылар. Кинәт судан зур күзле башы килеп чыкты баканың. Шатлыктан аның авызы ерылган иде.

— Мин уйлап таптым, мин таптым!—дип кычкырды бака.— Сезнең икегез бер чыбык алып авызларына капсын. Мин шул чыбыкның уртасына ябышырмын. Сез очарсыз, ә мин шулай чыбыкка ябышып барырмын. Тик инде болай барганда сезнең дә, минем дә бакылдамавым кирәк, шулай булса, эш барып чыгачак! — диде ул.

Баканың акыллы фикере үрдәкләрне куандырды, һәм алар аны күтәреп барырга риза булдылар. Яхшы гына бер чыбык таптылар, һәм ике үрдәк аны томшыклары белән эләктереп алды. Бака чыбыкның уртасыннан капты. Үрдәкләр көтүе һавага күтәрелде. Баканы бик югары күтәрделәр. Куркуыннан аның коты очты. Ләкин ул үз хәленә күнегеп китте, тирә-якны күзәтә башлады. Аннан түбәндә кырлар, болыннар, елгалар, таулар бербер артлы тиз-тиз генә узып китәләр.

Алар бер авыл өстеннән узганда, балалар:

— Карагыз, карагыз әле, менә әкәмәт!—дип кычкырдылар. Моны ишеткәч баканың йөрәге чыгарга җитеп тибә башлады. Икенче бер авылда зурлар:

— Карагыз, карагыз әле, менә әкәмәт!—диештеләр. «Моны  уйлап  табучының  үрдәкләр  түгел,  ә   мин   икәнен беләләрме икән алар!?» — дип уйлады бакылдык. Алар өченче авыл өстеннән үткәндә дә:

— Карагыз әле, карагыз, нинди әкәмәт бу! Бу хикмәтне кем уйлап чыгарды икән? — дип кычкырдылар.
 
Менә шунда инде бака артык түзеп тора алмады һәм, бөтен дөньясын онытып бар көченә:

— Мин! Мин уйлап таптым моны! — дип кычкырып җибәрде, һәм ул шулай кычкыра-кычкыра, мәтәлә-кадала җиргә төшеп китте. Бәхетенә каршы ул каты юлга түгел, ә авыл читендәге пычрак буага төшеп чумды.

Ул тиз генә башын судан чыгарды да:

— Моны мин! Моны мин уйлап таптым!—дип кычкырды.

[[Төркем:Всеволод Гаршин әкиятләре]]</text>
      <sha1>ejwjenqx7q3ps86yoh504683u5sn272</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Батыр песи турында әкият</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2430</id>
    <revision>
      <id>4523</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:18:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Батыр песи турында әкият'''  ''(Сафа Гыйльфан әкияте)''   Борын булган, ди,   Бер аучы кеше.   Песи тотк...»</comment>
      <origin>4523</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5762" sha1="67e7g1dak6ln1rmqa1uqg306b32pj1b" xml:space="preserve">'''Батыр песи турында әкият'''

''(Сафа Гыйльфан әкияте)''


Борын булган, ди, 

Бер аучы кеше. 

Песи тоткан ул 

Булмагач эте. 

Көннәрдән бер көн 

Киткән ул ауга, 

Песине алып 

Ерак урманга. 

Көн буе йөргән 

Болан сагалап, 

Ә атып еккан 

Кичкә табарак. 

Тик менә бәла: 

Нихәл итәргә, 

Боланны ничек 

Алып китәргә. 

Болан бик авыр — 

Унбиш пот булыр, 

Алып кайтырга 

Бик ерак юлы. 

Бераз уйлагач, 

Чара табыла: 

Аучы песине 

Сакта калдыра.

Үзе авылга

Китә ат эзләп,

Песигә әйтә:

— Кара, нык күзәт!

Песи ялгызы

Боланны саклый,

Батыр күзәтә

Ул тирә-якны.

Нәкъ шул чагында

Хәйләкәр төлке,

Карт аю,

Бүре,

Куян

Һәм керпе 

Урман читләтеп 

Узып баралар 

Песине күргәч, 

Туктап калалар. 

Песи мыраулый, 

Күзләре яна, 

Боланның канын 

Маташа ялап. 

Бу хәлне күреп 

Аю аптырый,
 
Имәндәй юан 

Тезе калтырый. 

Ай-һай гайрәтле 

Мут җанвардыр, ди. 

Болан тоталгач, 

Көч тә бардыр, ди. 

Ни хәйлә табып 

Якын барырга, 

Ничек артельгә 

Аны алырга. 

Хәйләкәр төлке 

Шәп хәйлә таба, 

Үз планын ул 

Уртага сала:

— Син, аю, күптән танылган 

Умартачы лабаса,

Узды гомрең корт талап һәм

Туктамый гел бал ашап.

Бер умарта күтәрергә

Җитәрлек көчең дә бар,

Чаккан өчен кортларыннан

Аласы үчең дә бар.

Син китер нәкъ шушы җиргә

Бер умартаны алып,

Бик симез кәрәзле булсын

һәм агып торсын балы.

— Син, бүре, чап син авылга, 

Бер йөгер дә өч сикер, 

Фәләнетдин мунчасының 

Казанын монда китер.

Тик кара, мутланма — кермә 

Син сарык абзарына, 

Анда бик тирән казылган 

Киң бүре базлары бар. 

Ә менә безнең кадерле 

Зур колак куркак куян 

Күп итеп чыбык җыяр да 

Керпе дус ташып куяр. 

Мин барам хәзер авылга 

Бер кеше абзарына, 

Ул кешенең йөзгә якын 

Бик симез казлары бар. 

Мин тотам да иң симезен 

Шунда ук муенын борам, 

Ә дигәнче ул авылга 

Мин барып кайтам урап. 

Без асарбыз да казанны 

Ут ягып, таган корып,

Куырырбыз казны шәпләп

Тоз салып, баллап торып.

Килми калмас, сизгәч, батыр

Балда пешкән каз исен.

Ул чагында инде безгә

Берни тормас танышу.

Төлке планын

Кабул иттеләр,

һәм үтәү өчен

Чабып киттеләр.

Ярты сәгатьтән

Кире кайттылар,

Бал һәм каз салып

Казан астылар.

Бәхеткә каршы

Җил уңай исеп,

Илтә песигә

Тәмле ит исен.

Баллы ит исе

Кергәч борынга,

Песи чыдамый —

Шунда борыла.

Күзләре яна,

Үзе ялана,

Бер-ике атлый

Казанга таба.

Моны күргәчтен,

Карт аю,

Төлке,

Соры тун — бүре, 

Куян

һәм керпе 

Постылар бар да 

Якын тирәгә, 

Менде карт аю 

Биек имәнгә. 

Тәгәрәп керде 

Үләнгә керпе, 

Куакка посты 

Куян һәм төлке. 

Бүре сайлады 

Чыбыклар астын, 

Ялгызы шунда 

Керде дә ятты. 

Песи ялманып, 

Казанга якын 

Килеп утырды 

Бөкләп аягын.

Яткан урынында 

Бүре һич түзми, 

Чыбык астыннан 

Песине күзли. 

Бүре кыймылдый, 

Кыштырдый чыбык. 

Тора җитмәсә, 

Койрыгы чыгып, 

Кыштырдаганга 

Песи сискәнә, 

Карый як-якка, 

Үзе иснәнә. 

Койрыкны күргәч, 

Күсе дип белеп, 

Песи койрыкка 

Ябышты килеп. 

Бүре мескеннең 

Күзе акайды, 

Сикереп чыгып 

Урманга тайды.
Куркып бүредән, 

Песи пырхылдап 

Агачка менде 

Кабыгын тырнап, 

Агач башында 

Утырган аю 

Егылып төште, 

Аягы таеп. 

Песи куркып 

Коты алынды, 

Аягы сынды, 

Башы ярылды. 

Куакка поскан 

Куян һәм төлке 

Аунап көлделәр... 

Аларга көлке! 

Шунда куянның 

Ирне кителде. 

Шуннан бирле ул 

Китек иренле.

[[Төркем:Сафа Гыйльфан әкиятләре]]</text>
      <sha1>67e7g1dak6ln1rmqa1uqg306b32pj1b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тузганак</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2431</id>
    <revision>
      <id>4524</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:18:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Тузганак'''  ''(Светлана Гыйльметдинова әкияте)''   Яшәгән, ди, бер Тузганак. Аягы аның бик төз һәм би...»</comment>
      <origin>4524</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3679" sha1="tukx0bupvbslrg47872iu6mtaptly1m" xml:space="preserve">'''Тузганак'''

''(Светлана Гыйльметдинова әкияте)''


Яшәгән, ди, бер Тузганак. Аягы аның бик төз һәм бик озын булган, ди. Башы хәйран да купшы, сырлы-сырлы ямь-яшел яфраклары, җилпәзәдәй булып, җиргә үк җәелгәннәр, ди.

Тузганакның матурлыгына барысы да соклана икән.

Бервакыт Каз үләне:

— Бигрәк   күркәм   инде   сезнең   бүрегегез! — дип   куйган. Тузганак үзенең матурлыгын  үзе дә белә  икән,  бу сүзләргә исе дә китмәгән аның. Берни дәшмәгән.

Каз үләне исә аның купшы бүрегенә тагын бер генә мәртәбә күтәрелеп караган да җиргә иелгән. Гарьлегеннән елыйсылары килгән аның. Бигрәк инде, сөйләшмәгән дә була...

Якында үсеп утырган Әрекмән дә, үзенең олы-олы салпы яфракларын рәтли-рәтли, Тузганакка сокланып карап торган.

— Әйе, бүрегегез бик килешле,— дигән ул калын тавышы белән.

Карт Әрекмәнне кем генә белми икән! Аның турында бик зирәк дигән фикер таралган, һәм күпләр олылыйлар икән. Шуңа күрә Тузганак та аның сүзләрен илтифатсыз калдырырга батырчылык итмәгән.

— Әйе шул! Бүрегем бик матур шул!—дигән.— Ансыз яши дә алмас идем мин,— дип тә өстәгән.

Бу сүзне ишеткәч, Әрекмән елмаеп әйткән:

— Юкка кайгырасыз. Бүрексез яшәве читен түгел, менә башсыз яшәве кыенрак.

Тузганакның моңа хәтере калган — калуын, тик озын-озак сүз көрәштереп тормаган. «Әйдә, лыгырдасын шунда»,— дип кенә куйган. Әрекмәннең сүзен санга сукмаган.

Нәкъ шул чакны җил күтәрелгән, һәммә үлән куркудан күзен йомган. Бераздан керфекләрен ачып карасалар... ни күрсеннәр— һавада җиңел-җиңел парашютлар очып йөри, ә Тузганак яланбаш калган. Аның шәрә башы майлы кабартма төсле ялтырап тора, баш тирәли ямь-яшел сакаллар салынган. Тузганак үзенең матур бүрегеннән күтәрелгән парашютларга моңсуланып карап тора, ләкин бу хәлнең ничек булганын, ни рәвешле бүрексез калуын аңларга башы җитми аның. Бик тә инде кызганыч булып калган Тузганак. Каз үләне аңа берәр җылырак сүз әйтмәкче, күңелен күтәрмәкче булган.

— Бер дә кайгырмагыз. Без сезгә икенче бүрек табарбыз,— дигән ул.

Карт Әрекмән генә дәшмәгән.

[[Төркем:Светлана Гыйльметдинова әкиятләре]]</text>
      <sha1>tukx0bupvbslrg47872iu6mtaptly1m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чуар Тавык (рус халык әкияте)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2432</id>
    <revision>
      <id>4525</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:19:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Чуар Тавык'''  ''(Рус халык әкияте)''   Бер бабай белән әби яшәгән, ди. Аларның чуар тавыклары бар икә...»</comment>
      <origin>4525</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1022" sha1="jxo42erqtodjv0qkbi24ozcgul4rk3y" xml:space="preserve">'''Чуар Тавык'''

''(Рус халык әкияте)''


Бер бабай белән әби яшәгән, ди. Аларның чуар тавыклары бар икән. Беркөнне тавык йомырка салган, нинди диген әле, гади йомырка түгел, алтын йомырка. Бабай йомырканы ватып караган —'вата алмаган. Әби ватып караган — вата алмаган. Бер тычкан үтеп бара икән, йомыркага койрыгы тиеп киткән. Йомырка тәгәрәп тә төшкән, урталайга ярылган да. Бабай да елый, әби дә елый икән. Ә чуар тавык шунда болай дигән:

— Елама, бабай, елама, әби, сезгә әле мин тагын салырмын, алтынны түгел — гади йомырка!

{{Әкият|рус}}

[[Төркем:Рус халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>jxo42erqtodjv0qkbi24ozcgul4rk3y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аю белән Бабай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2433</id>
    <revision>
      <id>6238</id>
      <parentid>4526</parentid>
      <timestamp>2013-11-16T14:41:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>176.52.105.80</ip>
      </contributor>
      <origin>6238</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1126" sha1="i528jlu11s0hv0vg3ukrt4kciswp2lb" xml:space="preserve">'''Аю белән Бабай'''

''(Татар халык әкияте)''


Борын заманда Аю белән Бабай яшәгән. Алар, икәүләп, шалкан чәчкәннәр. Шалкан бик мул булып уңган. Бабай Аюга:

— Син шалканның кай җирен аласың, тамырынмы, яфрагынмы? — дип сораган.

Аю хайваннарның яфракны яратып ашаганнарын күргән дә яфракка кызыккан.

— Мин шалканның яфрагын алам!—дигән, һәм яфрагын алган. Бабайга шалканы калган.

Икенче елны Аю белән Бабай бодай чәчкәннәр. Быел инде Бабайдан алдатмам дип уйлаган Аю.

— Мин быел тамырын алам, ә син сабагын ал!—дигән ул Бабайга.
Бабай рщщшрнгшгрвщшшггшогколщощвощшншношыы

{{Әкият|татар}}

[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>i528jlu11s0hv0vg3ukrt4kciswp2lb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төлке, Куян һәм Әтәч</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2434</id>
    <revision>
      <id>4563</id>
      <parentid>4527</parentid>
      <timestamp>2010-12-20T19:17:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4563</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6664" sha1="8j1aepq1cfe0vawpegwycbc3mi3ze6x" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Лев Толстой|Лев Толстой]]
| рәсем =L.N.Tolstoy Prokudin-Gorsky.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Толстой Лев Николай улы
| һөнәр = язучы, фәлсәфәче
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Булган, ди, Төлке белән Куян. Төлке боздан, Куян кайрыдан өй салганнар.

Матур яз җиткән—Төлкенең өе эрегән дә аккан, ә Куянның өе һаман шул килеш калган.

Менә Төлке кунып чыгарга Куяннан рөхсәт сораган. Ә соңыннан Куянны үзен куып чыгарган. Куян елый-елый бара икән. Аңа Эт очраган:

— һау-һау-һау! Куян, нигә елыйсың?—дигән аңа Эт.
 
— Нигә еламаска?! Минем өем кайрыдан, төлкенең өе боздан салынган иде. Төлке миннән кунып чыгарга гына рөхсәт сораган иде, соңыннан үземне куып чыгарды,— дигән Куян.

— Елама, Куян! Мин аны куып чыгарырмын,— дигән Эт. Алар өй янына килгәннәр. Эт өрә башлаган:

— һау-һау-һау! Төлке, чык, бар кит! Ә төлке аларга мич башыннан:

— Балта кайрыйм, пычак кайрыйм, сикереп төшәрмен дә өзгәләп ташлармын,— дигән.

Эт курыккан да чыгып качкан.

Куян елый-елый тагын юл буйлап китеп барган. Аңа Аю очраган: 

— Нигә елыйсың, Куян?

— Ничек еламаска?! Минем өем кайрыдан, Төлкенең өе боздан салынган иде. Төлке миннән кунып чыгарга гына рөхсәт сорады, соңыннан үземне куып чыгарды,— дигән Куян.

— Елама, Куян,— дигән Аю,— мин аны куып чыгарырмын.

— Юк, куа алмассың шул! Эт барган иде, куып чыгара алмады, син дә куа алмассың,— дигән Куян.

— Юк, куармын!—дигән Аю.

Аю белән Куян кайры өйгә киткәннәр.

— Төлке, бар чыгып кит! — дип акырып җибәргән Аю. Ә Төлке аларга мич башыннан:

— Мич башында балта кайрыйм, пычак кайрыйм, сикереп төшәрмен дә өзгәләп ташлармын! — ди икән.

Аю курыккан да китеп барган.

Куян елый-елый тагын киткән. Юлда аңа Үгез очраган.

— Нигә елыйсың, Куян?—дигән Үгез.

— Ничек еламаска?! Минем өем кайрыдан, Төлкенең өе боздан салынган иде. Төлке миннән кунып чыгарга гына рөхсәт сораган иде, соңыннан үземне куып чыгарды,— дигән Куян.

— Әйдә, Куян, киттек, мин аны куып чыгарырмын,— дигән Үгез.

— Юк, Үгез, куа алмассың. Эт куды, чыгара алмады, Аю куды, чыгара алмады, син дә куып чыгара алмассың,— дигән Куян.

— Юк, куармын!—дигән Үгез.

Алар өй янына килгәннәр. Үгез үкереп җибәргән:

— Бар, Төлке, чыгып кит!—дигән. Ә Төлке аларга мич башыннан:

— Мич башында балта кайрыйм, пычак кайрыйм, сикереп төшәрмен дә өзгәләп ташлармын! — дигән.

Үгез курыккан да йөгереп качып киткән.

Куян елый-елый тагын киткән, элеккедән дә каты елый икән бу. Аңа җилкәсенә чалгы салган әтәч очраган.

— Кикри-күк! Нигә елыйсың, Куян?—дигән Әтәч.

— Ничек еламаска?! Минем өем кайрыдан, Төлкенең өе боздан салынган иде. Төлке миннән кунып чыгарга гына рөхсәт сораган иде, соңыннан үземне куып чыгарды,— дигән Куян.
 
— Әйдә киттек, мин аны куып чыгарырмын,— дигән Әтәч.

— Юк, Әтәч, куа алмассың! Эт барды, куа алмады, аю барды, куа алмады, Үгез куды, куа алмады, син дә куа алмассың, — дигән Куян.

— Юк, куармын! — дигән Әтәч.

Алар өй янына барып җиткәннәр. Әтәч тәпиләре белән тибенгән, канатлары белән кагынган:

— Кикри-кү-ү-к!

Җилкәмдә чалгы китерәм,

Төлкене чабып үтерәм!

Тиз төш, Төлке, мич башыннан,

Хәзер үк чыгып кит моннан! — дигән Әтәч.

Төлке моны ишеткәч, бик курыккан һәм:

— Хәзер, аягыма гына киям...— дигән.

— Кикри-кү-ү-к!

Җилкәмдә чалгы китерәм, Төлкене чабып үтерәм! Тиз төш, Төлке, мич башыннан, Хәзер үк чыгып кит моннан! — дип, тагын да ныграк кычкырган.

— Тунымны гына киям,— дигән Төлке. Әтәч өченче тапкыр кычкырган:

— Кикри-кү-ү-к!

Җилкәмдә чалгы китерәм, Төлкене чабып үтерәм! Тиз төш, Төлке, мич башыннан, Хәзер үк чыгып кит моннан!

Төлке өйдән чыгып качкан. Әтәч белән Куян өйдә бергә рәхәт-рәхәт тора башлаганнар. Әле дә булса торалар, ди, алар.

[[Төркем:Лев Толстой әкиятләре]]</text>
      <sha1>8j1aepq1cfe0vawpegwycbc3mi3ze6x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мактанчык песи баласы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2435</id>
    <revision>
      <id>4579</id>
      <parentid>4576</parentid>
      <timestamp>2010-12-21T13:51:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4579</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2548" sha1="e5i8phf5koh3v52oxw9iymkhx6o3di6" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Владимир Бирюков|Владимир Бирюков]]
| рәсем =Владимир Бирюков.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Владимир Павлович Бирюков 
| һөнәр = тарихчы, фольклорчы, археолог, язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Мактанчык песи баласы'''

''(Владимир Бирюков әкияте)''


Бер песи баласы урамга чыккан. Анда чыпчыклар бер агачтан икенчесенә кунып чырык-чырык уйныйлар икән. Песи баласы аларны күреп:

— Мин дә оча алам,— дигән.

— Булдыра алмыйсың,— дигән Әтәч.— Кошлар гына шулай оча алалар.

— Ә мин оча алам,— дигән мактанчык Песи баласы. Бер агачка менгән дә икенчесенә сикергән һәм... җиргә егылып төшкән.

— Менә күрдеңме инде,— дигән Әтәч,— әйттем бит, булдыра алмыйсың дип.

— Әйттем, әйттем, имеш... Ялгыш аягым тайды, шуңа гына егылдым, югыйсә менә дигән итеп сикергән булыр идем,— дип җавап кайтарган мактанчык.

Су буенда казлар каңгылдашканнар. Каз бәбкәләре ярдан суга сикергәннәр. Сикереп төшү белән йөзеп тә киткәннәр. Суда шаярып уйнаганнар.

— Мин дә йөзә алам,— дип шапырынган Песи баласы.

— Казлар белән үрдәкләр генә йөзә алалар, син йөзә алмыйсың,— дигән Әтәч.

— Юкны сөйләмә,— дип аның сүзен кискән мактанчык Песи баласы.— Сикерәм дә, йөзеп тә китәм... Һәм чыннан да сикергән...

Каз булмаса, шунда харап булган булыр иде Песи баласы. Ярый әле Каз коткарган үзен.

[[Төркем:Владимир Бирюков әкиятләре]]</text>
      <sha1>e5i8phf5koh3v52oxw9iymkhx6o3di6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2436</id>
    <revision>
      <id>4529</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:19:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]] | рәсем =Абдулла Алиш.jpg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәсем...»</comment>
      <origin>4529</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5257" sha1="e06qt6v0hwcku4uj61y6msxo6d9gl2u" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]
| рәсем =Абдулла Алиш.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев 
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://alish.ru/ alish.ru]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар'''

''(Абдулла Алиш әкияте)''


Күз күреме җитмәслек, очына-кырыена чыгып бетмәслек бик зур бер болында күкрәшеп үләннәр үскәннәр. Чалгы белән чабарлык булып өлгергәннәр. Төрле төстәге матур чәчәкләр анда хуш исләр таратканнар. Кош-кортлар үзләренең матур сайраулары белән болынны яңгыратканнар.

Менә шундый матур болында ат көтүе йөргән. Дугадай муенлы, стакан тояклы аргамаклар болын үләнен ашаганнар. Туйганчы салкын чишмә суын эчкәннәр.

Бу атларның көтүчеләре булмаган. Бары тик үз араларыннан иң сылу, йөгерек, иң җитез Җирән Кашка гына көтүче хезмәтен үти икән. Ул, муенындагы кыңгыравын шалтыратып, башкаларны үз артыннан ияртә, барысын бергә туплап йөртә икән.

Җирән Кашка беркөнне бик арыган, кичен аның йокысы калган булган. Ул ятып бераз хәл җыйнарга, йоклап алырга уйлаган. Иптәшләренең барысын бергә -җыйнаган да әйткән:

— Аерылсагыз, айга җитмәссез, бүленсәгез, бүген бетәрсез, бергә йөрсәгез, рәхәт көн итәрсез,— дигән.

Атлар башта гел бергә йөргәннәр. Кичкә таба берничәсе бик начар иткән, көтүдән аерылып киткән. Алар Җирән Кашканың сүзләрен онытканнар. Аның файдалы киңәшен тотмаганнар.

Аерылып киткәннәре килбәтсез зур бер аюга очраганнар, куркуларыннан һушсыз була язганнар, бик тиз кайту юлына борылганнар. Ләкин аю алар артыннан калмаган. Әй куган, әй куган, хәер, тота алмаган. Әй йөгергәннәр, әй йөгергәннәр атлар, юлларында тау очраган — йөгереп менгәннәр, урман очраган — ерып чыкканнар, чокырдан сикерергә уйлаганнар — булдыра алмаганнар. Тирән чокыр эченә егылганнар. Аякларын сындырганнар.

Тагын өчесе көтүдән бүленеп киткән булган. Күп үтмәгән, алар да Җирән Кашканың туры сүзләрен исләренә төшергәннәр, үзләренең бүленеп китүләренә үкенгәннәр, ләкин инде соң булган. Каршыларына тешләрен шакырдатып, күзләрен акайтып бер соры бүре килеп чыккан. Алар, бу явыз дошманны күргәч, каушап калганнар, үзләрен-үзләре белештерми, ярсып, кайсы-кая таралганнар. Бүре шунда ук бер атның бугазына ябышкан, буып алган, егып та салган. Калганнары качып котылганнар. Җирән Кашка муенындагы кыңгыравының матур шалтыравын ишеткәннәр һәм туп-туры шунда карап киткәннәр.

Барысы да Җирән Кашкага үз башларыннан үткән хәлләрне сөйләп биргәннәр, аның туры сүзен тотмауларына бик үкенгәннәр. Ә Җирән Кашка башын чайкаган, көчле итеп бер шалтыраткан — көтү бергә җыелган, тагын бер шалтыраткан да сөйләргә тотынган:

— Күрдегезме сүземнең дөреслеген: аерылганнар аюдан өркеп һәлак булдылар, бүленгәннәр бүрегә очрадылар,— дигән дә кыңгыравын өченче мәртәбә шалтыраткан һәм барлык аргамакларын болынга җыйган.

[[Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре]]</text>
      <sha1>e06qt6v0hwcku4uj61y6msxo6d9gl2u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Утлы йомырка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2437</id>
    <revision>
      <id>4530</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:19:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]] | рәсем =Абдулла Алиш.jpg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәсем...»</comment>
      <origin>4530</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4752" sha1="o2do7qm0y4swds3dswrjus28xzuzagc" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Абдулла Алиш|Абдулла Алиш]]
| рәсем =Абдулла Алиш.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдуллаҗан Габделбари улы Алишев 
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://alish.ru/ alish.ru]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Утлы йомырка'''

''(Абдулла Алиш әкияте)''


Безнең әбинең ак тавыгы бар. Ул көн дә кыткылдый-кыткылдый йомырка сала. Әби ак тавыгын бик ярата, аны төрле тәмле җимнәр белән сыйлый, ә йомыркаларын иләккә җыя бара. Ул иләктә ак тавыкның йомыркалары бик күп:

— Бер, ике, өч, дүрт... сигез, тугыз, ун...

Бер дә санап бетерерлек түгел. Ул йомыркаларның ничә икәнен әби үзе дә белми торгандыр әле...

Беркөнне әби, ах-вах итеп, ишектән килеп керде.

— Иләктә унбиш йомырка бар иде. Ундүрткә калган. Унбишенчесе утлы йомырка иде. Мин аны вакытлыча гына иләккә куеп торган идем. Эх, харап булдык,— ди әби.

Мин әйтәм: «Әллә ул янган?» — дим. Әби үзенекен сөйли:

— Күрше карчык биргән иде, берүк сакла, дигән иде. Менә хәзер югалган, ахрысы, кем дә булса берәү алган,— ди.
 
Мин бер сүз дә эндәшми торам. Ә әби минем күзләремә туп-туры карый. Алай текәлеп карагач, минем күзләрем оялалар. Әби һаман-һаман сөйләнә:

— Башкасы булса бер хәл иде, утлы йомырка бит, утлы йомырка. Ә менә бит пожар чыгачак. Ул авылыбыздагы бөтен өйләрне яндырып бетерәчәк. Йомыркасы аның миңа берни түгел...

Минем колакларым ут кебек яна башладылар. Үземә дә әллә ничек эссе булып китте. Ахры, күргәндер.

— Әйтергәме, әйтмәскәме?

Әйтер идем — ул йомырканы мин сорамыйча алдым, әби орышыр. Әйтмәс идем — ул утлы йомырка белән кибет яначак. Бөтен авыл, безнең өй дә, Җәмилләр өе дә яначак.

Мин йодрыгым белән күзләремне уа башладым һәм:

— Әби, утлы йомырканы мин алган идем! — дип елап җибәрдем.

Әби әйтә:

— Харап булганбыз, әйт, кая куйдың? — ди. Мин әйтәм:

— Җәмил белән кибеттән конфет алып ашадык.

Шунда ук әби каядыр чыгып йөгерде. Ахрысы, кибеткә киткәндер. Ә мин оялуымнан көн буе өйгә кайтмыйча йөрдем. Авыл өстендә бер нәни генә төтен күрсәм дә, куркып китәм. Ярый әле, морҗадан чыккан төтен була.

Пожар чыкмады.' Кич белән генә өйгә кайтсам, әле һаман йокламаганнар. Барысы да өстәл тирәли тезелешеп чәй эчеп утыралар.

Сеңелем Гөлчирә:

— Әнә, утлы йомырка кайтты! — дип көлә.

Ә башкалар көлмиләр. Мине чәй эчәргә чакыралар. Мин, песи кебек булып, бер кырыйга барып утырам.

Әби көл ә-көл ә чәй ясый:

— Әй юләр, юләр, йомырканың утлы булганын кайчан күргәнең бар? Утлы булгач, аннан чебеш ничек чыксын? Тик зурлардан сорамыйча әйбергә тияргә генә ярамый,— ди.

Ә мин тагын кып-кызыл булам. Нигә сөйли торгандыр бу әби. Әйтерсең инде аны хәзер мин белмим.

[[Төркем:Абдулла Алиш әкиятләре]]</text>
      <sha1>o2do7qm0y4swds3dswrjus28xzuzagc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Озын колак баласы Елак-Мылак</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2438</id>
    <revision>
      <id>4578</id>
      <parentid>4531</parentid>
      <timestamp>2010-12-21T13:49:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4578</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4470" sha1="2r4v68or7kn2cso9r5ikc71sp5zc9cq" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Зыя Мансур|Зыя Мансур]]
| рәсем = Зыя Мансур.jpg
| рәсем_зурлыгы = 150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Зыя Мансур улы Мансуров
| һөнәр = шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Озын колак баласы Елак-Мылак'''

''(Зыя Мансур әкияте)''


Көннәрдән беркөнне Озын колак болыннандырмы, 

Чылтырап аккан чишмә суыннандырмы, коедандырмы. 


Кечкенә бер куян алып кайткан, шундый кечкенә,—
 
Күренмәс тә иде салсаң аны бүрек эченә. 


Ә тавышы үзеннән зур аның — зур гынамы соң! — 

Яңгырата ул елаган чакта зур урман эчен. 


Ачуланып, бүреләр эзли аны: — Йотабыз!—диләр. 

Тавыш килә, ләкин берничек тә үзен күрмиләр. 


Бер яфракта ята, ә бер яфрак аның өстендә. 

Куе үлән арасында аны күрми һичкем дә. 


Көннәрдән беркөнне аюлар да тырыша табарга. 

Якынайгач, тавышыннан куркып, кача алар да.


Шундый яман елый, туктый да ул башлый яңадан. 


И бәбкәм,— ди аңа Озын колак,— елама, җитәр. 

Аю, бүре таба алмый икән, табарлар этләр. 


Юк, туктауны белми, елый һаман, кичтән дә елый, 

Төн буе да шыңшып кына ята, иртән дә елый. 


Кичкә кадәр улап ята: аннан Озын колак бит 

Түзә алмый. Исем бирә моңа Елак-Мылак дип. 


Көннәр үтә. Үсә Елак-Мылак, инде аңарга 

Нәни яфрак түгел, олы юрган кирәк ябарга. 


Үзе киенеп, үзе чишенергә вакыты җиткән, 

Ә ул авызын җәеп елый гына, тора да иртән: 


Оегым юк, әни, кая куйдың, кайда күлмәгем? — 

Көтеп ята һаман әнисенең алып биргәнен. 


Үзе юына белми. Аны һаман көйлә дә көйлә...

Көннәр үтә... Берчак, матур булып, Яңа ел килә. 


Куяннарның һәммәсе дә җыела ёлка янына.

Ә ёлкада, якты нурлар сибеп, утлар кабына. 


Елак-Мылак утыра читтә елап, чөнки аңарга, 

Син елак дип, билет бирмәгәннәр ёлка карарга. 


Шау чәчәктәй киенеп, Май да килә, ә Елак-Мылак 

Торып кала читтә, гадәтенчә, һаман да елап. 


Флаг алырга дип, кибетләргә ул бара икән:

— Елакларга флаг юк,— дигәннәр, буш кайтып киткән. 


Кызыл шар да сатмаганнар аңа, су да, квас та.

— Өйрән әле башта син,— дигәннәр, елак булмаска... 


Алтынчы яшь инде аңа хәзер, кечкенә түгел. 

Инде хәтта мәктәп турында да сүз чыкты бүген. 


Ә мәктәптә елак-мылакларга урын юк, диләр. 

Ә мәктәптә елак-мылакларга китап бирмиләр. 


Дәфтәр дә юк анда, каләм дә юк елаклар өчен. 

Мәктәп әйтә: — Миңа килгән кеше үзе киенсен. 


Мәктәп әйтә: — Миңа килгән кеше сүз тыңласын,—ди. 

Мәктәп әйтә: — Миңа килгән кеше шыңшымасын,— ди...


— Мин моннан соң инде еламам, дип Елак-Мылак та 

Кичәдерме, белмим, сүз биргән, ди Озын колакка...

[[Төркем:Зыя Мансур әкиятләре]]</text>
      <sha1>2r4v68or7kn2cso9r5ikc71sp5zc9cq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Һәркемнең үз эше</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2439</id>
    <revision>
      <id>6836</id>
      <parentid>4566</parentid>
      <timestamp>2018-01-30T06:30:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Isanbet.jpg|Isanbet.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Christian Ferrer|Christian Ferrer]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Isanbet.jpg|]].</comment>
      <origin>6836</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2300" sha1="k38cpi53vqdfoicr11x8yzwqevgr78z" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Нәкый Исәнбәт|Нәкый Исәнбәт]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Нәкый Сираҗетдин улы Закиров
| һөнәр = язучы, шагыйрь, драматург, галим-филолог һәм фольклорчы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Көннәрдән беркөнне куян белән маймыл очрашканнар да бер-берсе белән дус булышканнар. Аннан соң бер-берсенең начар гадәтләрен бетерү өчен, куян як-якка карамаска, маймыл бер дә кашынмаска дип үзара сүз куешканнар. Куян як-якка карамыйча ярты көн түзгән, артык чыдый алмагач, хәйләгә сабышкан:

— Мин шулай-шулай урта яшьләрдә вакытта, куян халкы белән бүре халкы арасында бик каты сугыш булды, дошман безгә бу яктан да, теге яктан да килә иде... — дип, тиз генә як-якка каранып алган.

Маймыл да, шунда ук, аңа ияреп, болай дип хәйләләшергә керешкән:

— Мин кечкенә вакытта да бер бик каты сугыш булды, шул сугыш вакытында минем бу төшем дә, теге төшем дә тишелде,— дип, тәненең кычыткан җирләрен тиз-тиз генә кашып алган, имеш, ди.

Шулай итеп куян да, маймыл да бер-берсенә биргән вәгъдәләрен тыштан гына үтәгәннәр. Куян як-якка карамаган, маймыл да кашынмаган исемен алып, үзләре һаман шунда каранып та, кашынып әле дә булса бергә торалар, ди.

[[Төркем:Нәкый Исәнбәт әкиятләре]]</text>
      <sha1>k38cpi53vqdfoicr11x8yzwqevgr78z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тавык белән Үрдәк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2440</id>
    <revision>
      <id>6234</id>
      <parentid>4581</parentid>
      <timestamp>2013-11-13T15:16:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>176.52.126.64</ip>
      </contributor>
      <origin>6234</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3514" sha1="29nfg4ofi0ml5566ldskwfejcfryi7a" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Мәҗит Гафури|Мәҗит Гафури]]
| рәсем =Мәҗит Гафури.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габделмәҗит Нургани улы Гафуров
| һөнәр = язучы, шагыйрь, журналист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Бер тавык бер үрдәк белән бергә торып, 

Бер курада бергә ашап, бергә йөреп, 

Бара торгач, бер-берсенә дуслаштылар, 

Берсен-берсе туган төсле якын күреп.


Үрдәк бара көн саен бер күл буена, 

Аннан кайткач, йортта тора көн буена; 

Тавык өйдә ялгыз торып калган чакта, 

Төрле күңелсезлек төшәдер уена.


Беркөнне диде тавык: «Дускаем

Кая барып кайтасың син һәр көн саен? 

Миңа монда ялгыз тору бик күңелсез, 

Синнән башка торып һичбер ямь тапмаем».


Диде Үрдәк: «Барамын мин һәр көн күлгә, 

Күлдә йөрсәм, рәхәт буладыр күңелгә; 

Анда мин йөзәм, чумам, кагынамын, 

Тазарам, матурланам йөзеп күлдә».


Тавык сорый: «Ул матур күл кайсы җирдә, 

Моңарчы син ник әйтмәдең миңа бер дә? 

Мин дә барып, рәхәтләнеп йөрер идем, 

Йөзеп, чумып уйнар идек бергә-бергә».


Үрдәк әйтә: «Барам дисәң ярый, бик хуш; 

Ник бармаска, безнең төслүк син дә бер кош. 

Йөзеп, чумып, юынып, тазарып кайтырсың, 

Көн буена бикләнеп, тик торганчы буш».


Киттеләр болар күлгә иртүк торып, 

Тавык бара йөзәр өчен план корып; 

Бару белән, үрдәк күлгә төшеп китте, 

Чума, йонын юа башын борып-борып.


«Ник карыйсың? Әйдә инде син дә төш»,— ди; 

Шулай дигәч тавык суга барып төште. 

Төшү белән тавык суга бата башлап, 

Ихтыярсыз байтак кына су да эчте.


Чыгарга әйтә, үзе һаман китә эчкә, 

Аягы җитми торган тирән төшкә, 

Үрдәк тә хәйран булып карап тора, 

Якын дусты дучар булгач мондый эшкә.


Тавык мескен үлмәс өчен чабаланды, 

Җаныннан өмет өзде, гаҗиз калды. 

Ярый әле шул вакытта берәү күреп, 

Кызганып, бу тавыкны төшеп алды.


Тавык өйгә кайтып керде көчкә-көчкә, 

Гадәттән тыш су тулган булган эчкә; 

Үкенде батырчылык кыйлганына 

Кулыннан килми торган мондый эшкә.

[[Төркем:Мәҗит Гафури әкиятләре]]</text>
      <sha1>29nfg4ofi0ml5566ldskwfejcfryi7a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бүре белән Тиен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2441</id>
    <revision>
      <id>4562</id>
      <parentid>4534</parentid>
      <timestamp>2010-12-20T19:16:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4562</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1702" sha1="43mqx9yi1z8sa8il3abx7cn0opmkycl" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Лев Толстой|Лев Толстой]]
| рәсем =L.N.Tolstoy Prokudin-Gorsky.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Толстой Лев Николай улы
| һөнәр = язучы, фәлсәфәче
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Тиен, ботактан ботакка сикерә торгач, агач төбендә йоклап яткан бүре өстенә егылып төшә. Бүре сикереп тора һәм аны ашамакчы була. Тиен: «Җибәр инде мине»,— дип ялына башлый. Бүре аңа: «Ярый, мин сине җибәрәм, тик әйт әле, сез, тиеннәр, нигә һәрвакыт шат күңелле? Ник миңа һәрвакыт күңелсез? Сез агач башында гел сикереп уйнап кына йөрисез»,— ди. Тиен аңа: «Син башта мине җибәр, аннан агачка менгәч, мин сиңа ни өчен икәнен әйтермен, югыйсә мин синнән куркам»,— ди. Тиен агач башына менә дә: «Усал булганың өчен күңелсез сиңа. Явызлык синең йөрәгеңә тынгылык бирми. Ә без яхшы күңелле, беркемгә дә усаллык эшләмибез, шуңа күрә без шат яшибез»,— ди.

[[Төркем:Лев Толстой әкиятләре]]</text>
      <sha1>43mqx9yi1z8sa8il3abx7cn0opmkycl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ике тамчы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2442</id>
    <revision>
      <id>4568</id>
      <parentid>4535</parentid>
      <timestamp>2010-12-20T19:27:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4568</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3506" sha1="t14grroko09t8nv8hos9h9zbstisybf" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Фәнис Яруллин|Фәнис Яруллин]]
| рәсем =Фәнис Яруллин.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Фәнис Гатаулла улы Яруллин
| һөнәр = шагыйрь, язучы һәм драматург
| бүләк һәм премияләр =Татарстанның халык шагыйре, Татарстанның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, М. Җәлил исемендәге Республика премиясе лауреаты
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}} 


Зур бер агачның яфрагы өстендә ике тамчы сөйләшеп утыра:

— Кояш чыгып кыздыра башласа, безгә бик кыен булачак! — ди беренче тамчы.

— Икәү бергә кушылыйк та, җиргә сикереп төшик! — ди икенчесе.— Җирдә берни дә юкка чыкмый.

Шуннан алар икәү, кулга-кул тотынышып, яфрактан ботакка, ботактан җиргә сикереп төшкәннәр. Алар шундый кызу төшкәннәр, хәтта җирне тишеп, бик еракка җиткәннәр. Шуннан алар җир астындагы су патшалыгына килеп чыкканнар. Монда бөтен дөнья тыныч икән: кошлар да сайрамый, урман да шауламый. Тамчыларга күңелсез булып киткән.

— Юк,— дигән беренче тамчы,— мондагы тормыш миңа ошамый. Минем җир өстеннән челтер-челтер агасым, дулкыннарга кушылып чабасым килә.

— Ә моннан, җир астыннан ничек чыкмак кирәк?—дигән икенче тамчы.

— Бергәләшеп тырышсак, җиңәрбез, җир өстенә чыгарбыз,— дигән беренче тамчы.

Шуннан алар тагын кулга-кул тотышканнар, үзләре кебек кыю тамчыларны иярткәннәр дә, ташлар арасыннан кысыла-кысыла алга киткәннәр.

Шул рәвешле, алар, караңгы җир астында юл ярып, көннәр, атналар, айлар буе барганнар. Ниһаять, бер калын тауны тишеп, җир өстенә килеп чыкканнар. Аннары сөенә-сөенә алга чапканнар. Бара торгач, зур елгага килеп кушылганнар. Тамчыларның көчләре арткан. Алар теләкләренә ирешкәннәр: елгада турбиналарны әйләндергәннәр, йортларны яктыртканнар. Аннары тагын алга киткәннәр — зур диңгезгә барып кушылганнар.

Тырыш тамчылар күп нәрсә күргәннәр, күп дуслар тапканнар,  күп эшләр эшләгәннәр,  кешеләргә күп ярдәм  иткәннәр.

[[Төркем:Фәнис Яруллин әкиятләре]]</text>
      <sha1>t14grroko09t8nv8hos9h9zbstisybf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Владимир Бирюков әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2443</id>
    <revision>
      <id>4742</id>
      <parentid>4536</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:57:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4742</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110" sha1="d2xk5nn47a0dupz9ro20k62zb5l55fp" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Владимир Бирюков]]</text>
      <sha1>d2xk5nn47a0dupz9ro20k62zb5l55fp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Зыя Мансур әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2444</id>
    <revision>
      <id>4713</id>
      <parentid>4537</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:31:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4713</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" sha1="67h0vmystp9dv4mrqsosoxj0h13y8r4" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Зыя Мансур]]</text>
      <sha1>67h0vmystp9dv4mrqsosoxj0h13y8r4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Нәкый Исәнбәт әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2445</id>
    <revision>
      <id>4724</id>
      <parentid>4538</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:43:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4724</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104" sha1="fvar7kaiecpj0xr5zxxuckr7yjpntez" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Нәкый Исәнбәт]]</text>
      <sha1>fvar7kaiecpj0xr5zxxuckr7yjpntez</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Мәҗит Гафури әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2446</id>
    <revision>
      <id>4722</id>
      <parentid>4539</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:41:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4722</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="d15p42g6gb550no3kdfnaogsp69q3oe" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Мәҗит Гафури]]</text>
      <sha1>d15p42g6gb550no3kdfnaogsp69q3oe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Фәнис Яруллин әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2447</id>
    <revision>
      <id>4740</id>
      <parentid>4540</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:55:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4740</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104" sha1="3vstpaffrle1hckjl8x5j28xk7fmzlu" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Фәнис Яруллин]]</text>
      <sha1>3vstpaffrle1hckjl8x5j28xk7fmzlu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Светлана Гыйльметдинова әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2448</id>
    <revision>
      <id>4733</id>
      <parentid>4541</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:52:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4733</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="124" sha1="toogntu3bhg08i4fnm0e1iex22qrqnu" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Светлана Гыйльметдинова]]</text>
      <sha1>toogntu3bhg08i4fnm0e1iex22qrqnu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Сафа Гыйльфан әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2449</id>
    <revision>
      <id>4730</id>
      <parentid>4542</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:50:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4730</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104" sha1="fnqvgw2c859kg4u226rwjs349elu5rf" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Сафа Гыйльфан]]</text>
      <sha1>fnqvgw2c859kg4u226rwjs349elu5rf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Всеволод Гаршин әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2450</id>
    <revision>
      <id>4705</id>
      <parentid>4543</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:25:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4705</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108" sha1="flinob50goppqftkz2bx3dgxrfodrsp" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Всеволод Гаршин]]</text>
      <sha1>flinob50goppqftkz2bx3dgxrfodrsp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Фатих Кәрим әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2451</id>
    <revision>
      <id>4736</id>
      <parentid>4544</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:53:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4736</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="bmlfydl614fhnb6frzrxs1zf8uq1ve5" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Фатих Кәрим]]</text>
      <sha1>bmlfydl614fhnb6frzrxs1zf8uq1ve5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Резеда Вәлиева әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2452</id>
    <revision>
      <id>4727</id>
      <parentid>4545</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:44:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4727</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" sha1="dewrgrcb5p7yj0pelur4li9wcwpmyvj" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Резеда Вәлиева]]</text>
      <sha1>dewrgrcb5p7yj0pelur4li9wcwpmyvj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Бертуган Гриммнар әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2453</id>
    <revision>
      <id>4546</id>
      <timestamp>2010-12-20T12:21:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]»</comment>
      <origin>4546</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61" sha1="13z8qj36ddn18cezek6k1zeoumfqhby" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]</text>
      <sha1>13z8qj36ddn18cezek6k1zeoumfqhby</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Башкорт халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2454</id>
    <revision>
      <id>4858</id>
      <parentid>4547</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:30:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4858</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="g0c7xj4y6t54jjrnqtfpamqkuw0srob" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Башкорт халык иҗаты]]</text>
      <sha1>g0c7xj4y6t54jjrnqtfpamqkuw0srob</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Украин халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2455</id>
    <revision>
      <id>4863</id>
      <parentid>4548</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:33:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4863</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" sha1="l9m479eimcpe17i4eatap2ap901q3r6" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Украин халык иҗаты]]</text>
      <sha1>l9m479eimcpe17i4eatap2ap901q3r6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Болгар халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2456</id>
    <revision>
      <id>4859</id>
      <parentid>4549</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:31:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4859</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" sha1="ggdnhcu4ks8z6u3oxq59xucbnst6s8j" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Болгар халык иҗаты]]</text>
      <sha1>ggdnhcu4ks8z6u3oxq59xucbnst6s8j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Сирия халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2457</id>
    <revision>
      <id>6708</id>
      <parentid>4866</parentid>
      <timestamp>2016-09-07T12:42:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>92.255.204.241</ip>
      </contributor>
      <origin>6708</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="96" sha1="qg6jnqse7wpvx6ijfpcspc707hl31p8" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Сүрия халык иҗаты]]</text>
      <sha1>qg6jnqse7wpvx6ijfpcspc707hl31p8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Калмык халык әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2458</id>
    <revision>
      <id>4868</id>
      <parentid>4551</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:34:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4868</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" sha1="mjpeaz8lyhh60889ei8ossqzxf1tg6n" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык әкиятләре]]
[[Төркем:Калмык халык иҗаты]]</text>
      <sha1>mjpeaz8lyhh60889ei8ossqzxf1tg6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Гармунчы аю белән җырчы маймыл.png</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2459</id>
    <revision>
      <id>4553</id>
      <timestamp>2010-12-20T13:03:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Гармунчы аю һәм җырчы маймыл
| Source,Autor      = Илдус Әҗемов
| Article           = Гармунчы аю белән җырчы маймыл
| Portion           = 
| Low_</comment>
      <origin>4553</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="401" sha1="bfftk8yw1q02lywt0iiamlt2pip4lbs" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Гармунчы аю һәм җырчы маймыл
| Source,Autor      = Илдус Әҗемов
| Article           = Гармунчы аю белән җырчы маймыл
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Әкиятне иллюстрацияләү өчен
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>bfftk8yw1q02lywt0iiamlt2pip4lbs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Ат белән Хәйдәр.png</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2460</id>
    <revision>
      <id>4554</id>
      <timestamp>2010-12-20T13:07:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = &quot;Хәйдәр киткән урманга, Утын кирәк булганга&quot;
| Source,Autor      = Илдус Әҗемов
| Article           = Гармунчы аю белән җырчы маймыл
|</comment>
      <origin>4554</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="429" sha1="jzcwrkbjohyb6z45vyixg77el1wkj95" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = &quot;Хәйдәр киткән урманга, Утын кирәк булганга&quot;
| Source,Autor      = Илдус Әҗемов
| Article           = Гармунчы аю белән җырчы маймыл
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Әкиятне иллюстрацияләү өчен
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>jzcwrkbjohyb6z45vyixg77el1wkj95</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Ил гизүче бака.png</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2461</id>
    <revision>
      <id>4556</id>
      <timestamp>2010-12-20T13:32:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Ил гизүче бака
| Source,Autor      = http://bookz.ru/authors/vsevolod-gar6in/lagu6ka-_220/1-lagu6ka-_220.html
| Article           = Ил гизүче бака
| Portion           = 
| Low_resolut</comment>
      <origin>4556</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="394" sha1="ta868w87wp8ujswpz1pfczms82s5i2y" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Ил гизүче бака
| Source,Autor      = http://bookz.ru/authors/vsevolod-gar6in/lagu6ka-_220/1-lagu6ka-_220.html
| Article           = Ил гизүче бака
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Әкиятне иллюстрацияләү өчен
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>ta868w87wp8ujswpz1pfczms82s5i2y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Мәҗит Гафури.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2462</id>
    <revision>
      <id>4564</id>
      <timestamp>2010-12-20T19:20:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Мәҗит Гафури
| Source,Autor      = http://www.e-vid.ru/index-m-192-p-63-article-7222-print-1.htm
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Repla</comment>
      <origin>4564</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="296" sha1="6v7wjip9jjw51mloaq8pa3ospn400ny" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Мәҗит Гафури
| Source,Autor      = http://www.e-vid.ru/index-m-192-p-63-article-7222-print-1.htm
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>6v7wjip9jjw51mloaq8pa3ospn400ny</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Фәнис Яруллин.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2463</id>
    <revision>
      <id>4567</id>
      <timestamp>2010-12-20T19:26:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Фәнис Яруллин 
| Source,Autor      = http://kitap.net.ru/yarullin.php
| Article           = 
| Portion           = Entire because low resolution
| Low_resolution    =  
| Purpose           = 
| R</comment>
      <origin>4567</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="303" sha1="h0n4hm3e0n7bj4y95bw7ywp1iig7wrx" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Фәнис Яруллин 
| Source,Autor      = http://kitap.net.ru/yarullin.php
| Article           = 
| Portion           = Entire because low resolution
| Low_resolution    =  
| Purpose           = 
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>h0n4hm3e0n7bj4y95bw7ywp1iig7wrx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Владимир Бирюков.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2465</id>
    <revision>
      <id>4575</id>
      <timestamp>2010-12-21T13:34:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Тарихчы, фольклорчы, археолог, язучы Владимир Бирюков
| Source,Autor      = Сайт - http://kirovka.ru/enc/index.php?id=3431
| Article           = Мактан�</comment>
      <origin>4575</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="506" sha1="g1v1yr7r6mywkg5eqzwc9vp98b5gs15" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Тарихчы, фольклорчы, археолог, язучы Владимир Бирюков
| Source,Autor      = Сайт - http://kirovka.ru/enc/index.php?id=3431
| Article           = Мактанчык песи баласы
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Бу үлгән кеше фотосүрәте, яңа сүрәт төшерү мәмкин түгел
| Replaceability    = No
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>g1v1yr7r6mywkg5eqzwc9vp98b5gs15</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Зыя Мансур.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2466</id>
    <revision>
      <id>4577</id>
      <timestamp>2010-12-21T13:47:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = шагыйрь Зыя Мансур
| Source,Autor      = http://tatar.org.ru/kurs/7-adabiyat/cyr_61.php
| Article           = Озын колак баласы Елак-Мылак
| Portion           = 
| Low</comment>
      <origin>4577</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="450" sha1="t91ly0v18b0tfagsfawbcahxltdg71s" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = шагыйрь Зыя Мансур
| Source,Autor      = http://tatar.org.ru/kurs/7-adabiyat/cyr_61.php
| Article           = Озын колак баласы Елак-Мылак
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Бу үлгән кеше фотосүрәте, яңа сүрәт төшерү мәмкин түгел
| Replaceability    = No
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>t91ly0v18b0tfagsfawbcahxltdg71s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Камыр батыр.PNG</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2467</id>
    <revision>
      <id>4606</id>
      <parentid>4584</parentid>
      <timestamp>2010-12-28T12:55:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="601" sha1="oidxenjjhq9k3bdkikvi71esmbiu1yo" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = &quot;Камыр батыр&quot; китабына иллюстрация
| Source,Autor      = Рәссам Тавил Хаҗиәхмәтов
| Article           = Камыр батыр
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Ирекле лицензияле файл тапмау сәбәпле,  билгесез лицензияле файл белән балалар өчен мәкаләне бизәү
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}

[[Төркем:Тавил Хаҗиәхмәтов рәсемнәре]]</text>
      <sha1>oidxenjjhq9k3bdkikvi71esmbiu1yo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үги кыз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2468</id>
    <revision>
      <id>4586</id>
      <timestamp>2010-12-28T11:24:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Үги кыз'''  ''(татар халык әкияте)''   Борын-борын заманда бер кешенең ике кызы, бер улы булган. Кызла...»</comment>
      <origin>4586</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15103" sha1="rn8aw74it942tcdm5y088w4le1wmjsi" xml:space="preserve">'''Үги кыз'''

''(татар халык әкияте)''


Борын-борын заманда бер кешенең ике кызы, бер улы булган. Кызларның берсе үги булганга, аны бер дә яратмаганнар. Беркөн киңәш иткәннәр дә үги кызны урманга илтеп адаштырмакчы булганнар. Бу үги кызга агасы әйткән:

— Әйдә, минем белән урманга. Син җиләк җыярсың, мин утын кисәрмен,— дигән.

Үги кыз, йомгак белән чиләген ала да агасы белән урманга китә.

Урманга барып, байтак эчкәре кергәч, бер җиргә туктыйлар. Агасы атын тугарып ашарга җибәрә дә үги кызга әйтә:

— Бар, син җиләк җый. Минем балта тавышы ишетелми башлагач, килерсең,— ди.

Үги кыз, чиләген алып, җиләк җыярга китә. Агасы исә бер зур агачка утын тукмагы асып куя да, атын җигеп, өенә кайтып китә. Үги кыз урманда җиләк җыеп кала.

Үги кыз бервакыт җиләк җыя да тыңлап карый. Тыңласа, агачка асып куйган әлеге тукмак, җил белән селкенеп, тук-тук агачка бәрелә, үги кызга балта тавышы кебек ишетелә.

«Агай әле һаман утын кисә икән»,— дип, ул җиләкне җыя да җыя.

Җыя торгач, чиләге тула. Ул арада кич тә була. Җил дә басыла.

«Инде агай утын кисеп бетергән икән»,— дип килеп караса, агасы юк, аннан җилләр искән.

«Инде нишләргә?» — дип, үги кыз елый-елый урман буйлап китә. Бара торгач, кырга барып чыга. Анда аңа бер юл очрый. Юлга чыгып елый-елый бара бу мескенчәк. Бераз бара да:

— Тәгәри китте йомгагым, күрмәдегезме, агайлар? — ди.

Бу сүзне әйтә дә елый, әйтә дә елый. Шулай бара торгач, бер ат көтүенә барып җитә бу. Көтүчегә әйтә:

— Тәгәри китте йомгагым, күрмәдеңме, көтүче? — ди. Көтүче әйтә:

— Күрдем йомгагыңны, миңа бер көн көтү көтсәң, сиңа бер ат бирермен,— ди. Бу кыз, ярар, дип, бер көн көтү көтеп, аннан бер ат алып көтүче өйрәткән юл белән тагын китә.

Байтак җир баргач, сыер көтүенә барып җитә бу. Сыер көтүчесенә бер көн көтү көтеп, аннан сыер ала. Бара торгач, сарык көтүенә җитә. Шул рәвешчә, аннан да бер сарык ала. Кәҗә көтүенә җитә, янә аннан бер кәҗә ала. Шулай итеп, бара торгач, кич була. Күз бәйләнә башлый. Бик курка инде бу. «Инде нишләрмен?» — дип, баягы сүзне тагын кат-кат әйтеп, елый.

Менә ул еракта бер кечкенә генә ут шәүләсе күрә.

«Монда авыл бар икән»,— дип бик сөенә, атын тагын да юырттырыбрак китә Ул ут авылның читендә генә бер кечкенә өйдә икән, шунда барып керә. Керсә, өйдә бер карчык утыра. Ул убырлы карчык, имеш. Шунда баягы сүзләрен тагын әйтә:

— Тәгәри китте йомгагым, күрмәдекме, әбекәй? — ди. Убырлы карчык әйтә:

— Кызым, син ерактан килгәнсең икән, инде минем кызым булырсың,— ди.

Иртәгесен торгач, убырлы карчык бу кызны мунча ягарга җибәрә. Кыз мунча ягып булдыра да карчык янына килеп:

— Әби, инде мунча булды. Әйдә, мунчага,— ди. Убырлы карчык әйтә:

— Ярар, кызым, ди. Мин болай гына бара алмыйм. Син минем кулымнан тот, артыма тип, мине мунчага шулай итеп алып бар,— ди.

Кыз әйтә:

— Юк, әби, алай ярамас бит. Син карчык кеше инде, рәнҗерсең,— ди. Кыз карчыкны мунчага күтәреп алып бара.

Мунчага баргач, убырлы карчык әйтә:

— Кызым, минем чәчемнән тотып, ләүкәгә сөйрәп мендер,—ди.

Кыз әйтә:

— Юк, әби, алай ярамас, син рәнҗерсең,— дип, карчыкны ләүкәгә күтәреп мендерә. Шуннан карчык тагын әйтә:

— Кызым, син минем аркамны чап, тик себеркенең очыннан тотып, сабы белән чабарсың,— ди.

Кыз әйтә:

— Әби, алай ярамас бит,— ди. Карчыкның аркасын йомшак кына итеп чабарга тотына. Аннан соң мунчаданкарчыкны күтәреп кайта да йомшак урынга яткыра. Моннан соң убырлы карчык әйтә:

— Кызым, башым бик кычыта, азрак башымны тарасана,— ди.

Бу кыз, тарак алып, карчыкның башын тарарга дип барса, ни күзе белән күрсен, карчыкның чәч бөртеге саен алтын-көмеш, энҗе-мәрҗән, асылташлар — туп-тулы! Башын тарап бетергәч, карчык моңарга әйтә:

— Инде, кызым, бер биеп кара, синең биегәнеңне күрәсем килә, ди. Кыз бии, әмма һич андый-мондый нәрсә коелмый аңардан. Аннан соң карчык тагын әйтә:

— Кызым, бар, мунчага барып карачы, мин кулаша' белән мунчага салат күтәргән идем, кипмәдеме икән? — ди.

Кыз мунчага барса, анда кулаша тулы алтын-көмеш, энҗе-мәрҗән, кыйммәтле ташлар. Кыз мунчадан кайткач, карчык аңардан сорый:

— Кипкәнме, кызым? — ди. Кыз әйтә:

— Кипкән, әби,— ди. Карчык:

— Яхшы, кызым, алайса тагын бер биеп кара әле,— дигәч, кыз тагын бии. Тик андый-мондый бернәрсә дә булмый.

Аннан соң бу убырлы карчык, кызның турылыгын белеп, аңа әйтә:

— Инде, кызым, өеңә кайтасың килсә, бар, кайт,— ди. Кыз әйтә:

— Әби, мин юл белмим шул, бик кайтыр идем кана,—ди.

Карчык әйтә:

— Юл белмәсәң, мин сиңа юлны күрсәтермен. Бу яшел сандыкны алып китәрсең, ул сиңа минем бүләгем булсын. Тик син аны өеңә алып кайтып җитмичә ачып карама,— ди.

Кыз, сандыкны алып, атына атланып, сыерны җитәкләп, сарыкларын, кәҗәләрен ияртеп, әбигә рәхмәт әйтә-әйтә юлга чыгып китә.

Көн китә бу, төн китә, бара торгач, байтак җир китә. Инде авылга да якынлашып килә. Менә агасының этләре:

— Үләргә киткән түтекәй баеп кайта, ләң-ләң,— дип өрә башлыйлар. Бу кызның агалары, җиңгәләре:

— Бу этләргә ни булган, болар котырганнар, ахры,— дип, этләрне таяк белән кыйныйлар. Алай да булмый, этләр аның саен:

— Үләргә киткән түтекәй баеп кайта ләң-ләң! — диләр. Ул ара да булмый, үги кыз үзе кайтып җитә. Өенә

кайткач, сандыкны ачып карый. Ни күзе белән күрсен, сандык эче туп-тулы алтын-көмеш, энҗе-мәрҗән, кыйммәтле ташлар. Кыз шуннан баеп китә. Моны күргәч, агалары, җиңгәләре бик көнләшәләр. Үзләренең кызларын да шулай ук җибәреп баетып кайтармакчы булалар.

Бу кыз да йомгагын алып агасы белән урманга китә. Урманга барып җитә, агасы атын тугарып җибәрә. Үзе китә утын кисәргә, ә кыз чиләген алып, җиләк җыярга китә. Ул арада агасы, баягы рәвешчә, бер агачка утын тукмагы асып куя да үзе өенә кайтып китә. Бу кыз тукмак тавышы ишетелмәс булгач, агасы янына дип килсә, аннан җилләр искән. Агасы кайтып киткән була. Аннан соң бу кыз урман буйлап китә.

— Тәгәри китте йомгагым, күрмәдегезме, агайлар? — дип әйтә-әйтә бара торгач, бер көтүгә барып җитә.

Көтүчегә әйтә:

— Тәгәри китте йомгагым, күрмәдегезме, агайлар? — ди.

— Күрдем. Миңа бер көн көтү көтсәң, бер ат бирермен,— ди.

— Миңа ат кирәкмәс,— дип, кыз аннан узып китә. Сыер көтүенә җитә, сарык көтүенә барып чыга, кәҗә көтүенә килә — берсенә дә көтү көтми.

Бара торгач, баягы үги кыз кебек, убырлы карчык өенә барып җитә.

— Тәгәри китте йомгагым, күрмәдеңме, әбекәй? — дип, карчыкның өенә керә.

— Күрдем. Инде бар, кызым, мунча як! — дип, ул кызны мунча ягарга җибәрә. Аннан соң убырлы карчык әйтә:

— Инде, кызым, мунчага барыйк. Син минем кулымнан тот, артыма тип, мине мунчага шулай итеп алып бар,— ди.

— Ярар, әби,—дип, бу кыз, карчык әйткән рәвешчә, аны кулыннан тотып, артына тибә-тибә алып бара.

Карчык әйтә:

— Кызым, аркамны чапсана, себеркенең очыннан тот, аркама сабы белән сук,— ди.

Бу кыз себерке сабы белән карчыкның аркасына дөп-дөп итеп ора да ора. Карчык ни әйтсә дә, ул әйткәнчә эшли бирә. Аннан соң карчык моңарга:

— Кызым, минем башымны тарасана азрак,— ди.

Кыз карчыкның башын караса, чәч бөртеге саен алтын да көмеш, кыйммәтле ташлар. Бу кыз, карчыкның башыннан алып-алып, алтын-көмешне кесәсенә дә тутыра, куенына да тутыра. Шуннан соң карчык әйтә:

— Кызым, инде син биеп кара, биегәнеңне күрәсем килә,— ди.

Менә кыз бии башлый. Кыз биегән саен, аннан чылтыр-чылтыр алтын-көмеш коела башлый. Карчык кызны мунчага җибәрә:

— Карачы, кызым, мунчага салат күтәргән идем, кипмәдеме икән? — ди.

Кыз мунчага барса, ни күзе белән күрсен, монда да баягы кебек кулаша тулы алтын-көмеш. Кыз тагын да алтын-көмешне кесәсенә, куенына тутыра. «Түти шулай итеп баеган икән»,— дип уйлый. Карчык кызга янә биергә куша. Кыз бии башлагач, баягыча алтын-көмеш янә чылтырап идәнгә коела башлый.

Шулай итеп, карчык, бу кызны сынап бетергәч, әйтә:

— Бар, кызым, кайтып кит инде, ди. Әнә фәләнчә юлдан кайтырсың,— дип, юл да күрсәтә.— Менә, кызым, бу кара сандыкны алып кит,— дип, бер кара сандык та биреп җибәрә.

— Өеңә кайтып җитмичә ачып карама,— дип, бик каты кисәтә. Байтак җир китеп, үзенең авылына якынлашкач, агасының этләре баягыча тагын өрә башлыйлар:

— Баерга киткән түтекәй үлеп кайта түгелме, ләң-ләң! — диләр.

Агалары:

— Безнең бу этләр тилергән, ахрысы,— дип, таяк белән аннан да, моннан да ыргыталар. Этләр аның саен:

— Баерга киткән түтекәй үлеп кайта түгелме,— дип, ләң-ләң итеп өрәләр. Этләрне тагы кыйныйлар.

— Баерга киткән түтекәй баеп кайта, ләң-ләң, дип әйтегез! — диләр.

Ул арада кыз үзе дә кайтып җитә. Кайтып керүгә, кара сандыкны ачып та җибәрә, сандык эченнән бер кара елан сикереп чыга да, кызның муенына чорналып, шунда ук буып та үтерә.

{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>rn8aw74it942tcdm5y088w4le1wmjsi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Су анасы.png</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2469</id>
    <revision>
      <id>4605</id>
      <parentid>4587</parentid>
      <timestamp>2010-12-28T12:55:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4605</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="660" sha1="sd4sqdhdf5ujqsjwk99k1zk4c1qdet9" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Габдулла Тукайның &quot;Сабыйга&quot; китабындагы &quot;Су анасы&quot; әсәренә иллюстрация
| Source,Autor      = Рәссам Тавил Хаҗиәхмәтов
| Article           = Су анасы
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Ирекле лицензияле файл тапмау сәбәпле, билгесез лицензияле файл белән балалар өчен мәкаләне бизәү
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}

[[Төркем:Тавил Хаҗиәхмәтов рәсемнәре]]</text>
      <sha1>sd4sqdhdf5ujqsjwk99k1zk4c1qdet9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Су анасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2470</id>
    <revision>
      <id>5220</id>
      <parentid>5219</parentid>
      <timestamp>2011-06-29T06:12:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5220</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5590" sha1="30qy8ex4taqi8jquqfu5a8in32l4fxg" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
'''Су анасы'''
[[Файл:Су анасы.png|300px|left]]
== I ==

Җәй көне. Эссе һавада мин суда койнам, йөзәм;

Чәчрәтәм, уйныйм, чумам, башым белән суны сөзәм.


Шул рәвешчә бер сәгать ярым кадәрле уйнагач,

Инде, шаять, бер сәгатьсез тирләмәм дип уйлагач,


Йөгереп чыктым судан, тиз-тиз киендем өс-башым;

Куркам үзем әллә нидән,— юк янымда юлдашым.


Бервакыт китәм дигәндә, төште күзем басмага;

Карасам: бер куркыныч хатын утырган басмада.


Көнгә каршы ялтырый кулындагы алтын тарак;

Шул тарак берлән утыра тузгыган сачен тарап.


Тын да алмыйча торам, куркып кына, тешне кысып,

Шунда яр буендагы куе агачларга посып.


Сачләрен үргәч тарап, сикерде төште суга ул;

Чумды да китте, тәмам юк булды күздән шунда ул.


Инде мин әкрен генә килдем дә кердем басмага,

Җен оныткан, ахыры,— калган тарагы басмада.


Як-ягымда һич кеше дә юклыгын белдем дә мин,

Чаптым авылга, таракны тиз генә элдем дә мин.


Күрмимен алны вә артны, и чабам мин, и чабам;

Ашыгам, тирлим, пешәм һәм кып-кызу уттай янам.


Берзаманны әйләнеп баккан идем артка таба,—

Аһ, харап эш! — Су анасы да минем арттан чаба.


Кычкырадыр: «Качма! качма! Тукта! тукта, и карак!

Ник аласың син аны,— ул бит минем алтын тарак!»


Мин качамын — ул куадыр, ул куадыр — мин качам;

Шулкадәрле кыр тыныч, һичбер кеше юк, ичмасам.


Шул рәвешчә чабышып җиттек авылга бервакыт,

Су анасыны куарга күтәрелде барча эт!


«Вау!» да «вау!» да, «һау!» да «һау!» —

бертуктамый этләр өрә;

Су анасы, куркып этләрдән, кирегә йөгерә.


Инде эш җайланды, куркудан тынычландым, дидем;

И явыз карчык! тарагыңнан коры калдың, дидем.


Өйгә кайттым да: «Әни, алтын тарак таптым!» — дидем;

«Сусадым, ардым, әни, мин бик озак чаптым»,— дидем.


Сейләгәчтен кыйссаны, алды тарагымны әни;

Курка үзе алса да,— уйлый эченнән әллә ни...

== II ==

Яхшы, хуш. Батты кояш. Йокларга яттым кич белән;

Өй эче тулган иде кичке һава, хуш ис белән.


Юрган астында йокыга китми ятам мин һаман;

Шык та шык! — кемдер тәрәзәгә чиертә берзаман.


Мин ятам рәхәт кенә, тормыйм да кузгалмыйм әле.

Бу тавышка сискәнеп, торган йокысыннан әни:


— Ни кирәк? Кем бу? Кара тәндә вакытсыз кем йөри?

Нәрсә бар соң төнлә берлән, и пычагым кергери!


— Су анасы мин, китер, кайда минем алтын тарак?

Бир! бая көндез алып качты синең угълың, карак!


Төшкән айның шәүләсе, мин юрган астыннан карыйм;

Калтырыйм, куркам:

«Ходай! — дим,— инде мин кайда барыйм?»


һич өзлексез шык та шык! безнең тәрәзәне кага;

Ул коточкыч сачләреннән чишмә төсле су ага.


Әнкәем алтын таракны, тиз генә эзләп табып,

Атты да тышка, тизүк куйды тәрәзәне ябып.


Су анасыннан котылгачтын, тынычлангач, әни

И орышты, и орышты, и орышты соң мине!


Мин дә шуннан бирле андый эшкә кыймый башладым,

«Йә иясе юк!» — дип, әйберләргә тими башладым.

[[Төркем:Габдулла Тукай әкиятләре]]
[[Төркем:Габдулла Тукайның балалар өчен әсәрләре]]</text>
      <sha1>30qy8ex4taqi8jquqfu5a8in32l4fxg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Кәҗә белән Сарык.PNG</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2471</id>
    <revision>
      <id>4604</id>
      <parentid>4589</parentid>
      <timestamp>2010-12-28T12:55:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4604</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="618" sha1="j5aww3sk7tlo69ww3xvvb4idd69ublc" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = &quot;Кәҗә белән Сарык&quot; китабына иллюстрация
| Source,Autor      = Рәссам Тавил Хаҗиәхмәтов
| Article           = Кәҗә белән Сарык
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Ирекле лицензияле файл тапмау сәбәпле, билгесез лицензияле файл белән балалар өчен мәкаләне бизәү
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}

[[Төркем:Тавил Хаҗиәхмәтов рәсемнәре]]</text>
      <sha1>j5aww3sk7tlo69ww3xvvb4idd69ublc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кәҗә белән Сарык хикәясе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2472</id>
    <revision>
      <id>5222</id>
      <parentid>4590</parentid>
      <timestamp>2011-06-29T06:12:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5222</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7629" sha1="kwdugpxgft04fqdgbycr349c6msuo5d" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Кәҗә белән Сарык хикәясе'''

[[Файл:Кәҗә белән Сарык.PNG|320px|left]]
Борын заман бер Ир белән Хатын торган,

Тормышлары шактый гына фәкыйрь булган;

Асраганнар бер Кәҗә берлә бер Сарык, —

Болар булган берсеннән дә берсе арык.


Әйтә бер көн Ире: «Кара монда, Хатын! —

Үзең яхшы беләсең бит печән хакын, —

Китсен бездән чыгып Кәҗә белән Сарык,

Ашап ята бушка гына алар азык».


Хатын күнде, диде: «Ирем, ярар, ярар,

Бу икене кумаклыкка булсын карар;

Кәҗә белән Сарык хәзер китсен бездән,

Аларны соң асрап торып ни файда бар?»


Нишли инде мискин Кәҗә белән Сарык?

Булмый хуҗа кушканына каршы барып.

Икесенә бер зур гына капчык тегеп,

Китте болар кырга таба сәфәр чыгып.


Китте болар. Бара, һаман бара, бара, —

Күренмидер күзләренә ак һәм кара.

Бара болар. Күпме баргач, Алла белә,

Юл өстендә үлгән Бүре башын таба.


Курка башны кузгатырга Кәҗә-куркак,

Күптән инде куркаклыкка Сарык уртак, —

Баш янында болар икәү тора куркып,

Әйтешәләр бер-берсенә: «Син тот, мин тот!»


Кәҗә әйтә: «Сарык абзый, син көчлерәк».

Сарык әйтә: «Син, сакалбай, гайрәтлерәк».

Бүре башын кулга тотып кузгатырга

Юлдашларның берсенең дә җитми йөрәк.


Озак торгач шунда Кәҗә белән Сарык,

Бүре башын тоталмыйча, куллар барып,

Башны икәү тотып ике колагыннан,

Юнәлделәр, капчыклары эченә салып.


Бара болар. Тукталмастан һаман бара.

Күрә болар: ерак түгел бер ут яна.

Утны күргәч, иптәшенә әйтә Сарык:

«Әйдә, Кәҗә, куныйк бүген шунда барып.


Ут янына бүреләр дә килалмаслар,

Безнең анда кунганлыкны белалмаслар».

Сарыкның бу киңәшенә Кәҗә күнде:

«Әйдә, иптәш, ярар, барсак барыйк инде».


Кәҗә, Сарык ут янына якын барса,

Мискиннәрнең күз алдында менә нәрсә:

Өч-дүрт Бүре утырганнар каршы утка,

Тыршып-тыршып пешермәктә алар бутка.


Кәҗә, Сарык, күргәч ушбу тамашаны,

Калды куркып, һәрберсенең ярты җаны.

«Исәнмесез, дустлар, Бүре әфәнделәр!» —

Диләр болар, күрсәтмичә курку хәле.


Куаналар өч-дүрт Бүре, моны күргәч,

Алларына Сарык белән Кәҗә килгәч:

«Ашыйбыз,— дип,— бу икәвен тотабыз да,

Менә ничек ит таптык,— дип,— буткабызга!»


Кәҗә әйтә: «Кайгырмагыз, бездә ит күп;

Ул ит берлән һәркайсыбыз булырбыз тук!

Ни карыйсың? Тиз бул әле, тиз бул, Сарык!

Капчыктагы Бүре башын китер алып!»


Сарык шунда капчыктагы башны ала,—

Барча Бүре куркуыннан шашып кала;

Өч-дүрт Бүре хәйран калып торган чакта,

Кәҗә һаман гайрәт чәчә, ачулана.


Кәҗә әйтә: «Микикики! микикики!

Капчыктагы Бүре башы бит уники!

Ах, уңмаган, җүләр Сарык, надан Сарык,

Моннан зуррак Бүре башын китер табып!»


Сарык та тиз аңлап ала бу алдашны,

Капчыктан ул алып килә шул ук башны.

Өч-дүрт Бүре чынлап инде куркыштылар,

Бер-берсенә күзләрене йөртештеләр.


Түгел хәзер Бүреләргә ашау кайгы,

Тиз-тиз генә бу урынны ташлау кайгы.

«Ничек качыйк? Ничек табыйк качу юлын?» —

һәрбер Бүре шуңар салган бөтен уен.


Торып әйтә шул арада өлкән Бүре,—

Картайган һәм күп эшләрне үткән Бүре:

«Туктагыз, — ди, — мин тиз генә су китерим,

Суы бик аз, безнең бутка пешәр коры».


Шулай итеп, өлкән Бүре суга китә.

Кайтмый ләкин, озак кына заман үтә.

Кайтмый Бүре — эзе дә юк, исе дә юк,

Мәҗлес халкы арып бетә көтә-көтә.


Бүреләрне тагы каты курку басты,

Чөнки хәзер башлыклары китеп качты.

Тагын берсе суга таба китте торып:

«Туктагыз, мин эзләп кайтыйм»,— дигән булып.


Мәгълүм инде, бу Бүре дә кача шулай,

Хәйлә берлән качарга юл ача шулай.

Кайтмый бу да, әллә ничә сәгать үтә,

Мәҗлес халкы көтә һаман, көтә, көтә.


Өч-дүрт Бүре берсе соңра кача берсе,

Өченчесе, аннан соңра дүртенчесе.

Болар качкач, Кәҗә белән безнең Сарык

Китә инде рәхәтләнеп, ирек алып.


Утыралар аяк бөкләп каршы утка,

Болар инде тәмләп кенә ашый бутка.

Ашап туеп, рәхәт кенә, тыныч кына

Кәҗә, Сарык бу төннәрен шунда куна.


Иртә берлән иртүк торып, таң аткач ук,—

Кулларында Бүре башы салган капчык,—

Тагын болар урман буйлап сәфәр итте.

Нәрсә языйм?.. Хикәям дә шунда бетте.

[[Төркем:Габдулла Тукай әкиятләре]]
[[Төркем:Габдулла Тукайның балалар өчен әсәрләре]]</text>
      <sha1>kwdugpxgft04fqdgbycr349c6msuo5d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Габдулла Тукай әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2473</id>
    <revision>
      <id>4629</id>
      <parentid>4591</parentid>
      <timestamp>2011-01-02T16:53:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4629</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" sha1="28a6shcpptdnx9n53i8fps8evq1f5ko" xml:space="preserve">[[Төркем:Габдулла Тукай]]
[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]</text>
      <sha1>28a6shcpptdnx9n53i8fps8evq1f5ko</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Шүрәле.png</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2474</id>
    <revision>
      <id>4603</id>
      <parentid>4593</parentid>
      <timestamp>2010-12-28T12:54:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4603</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="654" sha1="5yt5ayuweo29hv7ydmxvgiobhrxnwst" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Габдулла Тукайның &quot;Сабыйга&quot; китабындагы &quot;Шүрәле&quot; әсәренә иллюстрация
| Source,Autor      = Рәссам Тавил Хаҗиәхмәтов
| Article           = Шүрәле
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Ирекле лицензияле файл тапмау сәбәпле, билгесез лицензияле файл белән балалар өчен мәкаләне бизәү
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}

[[Төркем:Тавил Хаҗиәхмәтов рәсемнәре]]</text>
      <sha1>5yt5ayuweo29hv7ydmxvgiobhrxnwst</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шүрәле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2475</id>
    <revision>
      <id>6232</id>
      <parentid>6228</parentid>
      <timestamp>2013-11-10T15:11:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Midnight Gambler</username>
        <id>1009</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/178.129.103.153|178.129.103.153]] кулланучысының ([[User talk:178.129.103.153|бәхәс]]) 6228 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>6232</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12099" sha1="or6ls2iwhqmiyd1rdkmc66rqoqcug5l" xml:space="preserve">{{Википедия|«Шүрәле» поэмасы}}
{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Шүрәле'''

''(1907 ел)''

&lt;table&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;
[[Файл:Шүрәле.png|300px|right]]
&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;


== I ==

Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл — Кырлай диләр;

Җырлаганда көй өчен «тавыклары җырлай» диләр; 

Гәрчә анда тугъмасам да, мин бераз торган идем, 

Җирне әз-мәз тырмалап, чәчкән идем, урган идем. 

Ул авылның, — һич онытмыйм, — һәр ягы урман иде, 

Ул болын, яшел үләннәр хәтфәдән юрган иде. 

Зурмы? дисәң, зур түгелдер, бу авыл бик кечкенә, 

Халкының эчкән суы бик кечкенә — инеш кенә.

Анда бик салкын вә бик эссе түгел, урта һава, 

Җил дә вактында исеп, яңгыр да вакытында ява. 

Урманында кып-кызыл кура җиләк тә җир җиләк; 

Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк. 

Бик хозур! рәт-рәт тора, гаскәр кеби, чыршы, нарат;

Төпләрендә ятканым бар, хәл җыеп, күккә карап. 

Юкә, каеннар төбендә кузгалаклар, гөмбәләр 

Берлә бергә үсә аллы-гөлле гөлләр, гонҗәләр (ачылып җитмәгән чәчәк). 

Ак, кызыл, ал, сап-сары, зәңгәр, яшелдән чәчкәләр; 

Һәр тарафка тәмле исләр чәчкәли бу чәчкәләр. 

Үпкәлиләр чәчкәләрне төрле төсле күбәләк¬ләр 

килеп, киткән булып, тагын да шунда чүгәләп. 

Бервакыт чук-чук итеп сайрый ходайның кошлары; 

Китә җаннарны кисеп, ярып садаи хушлары (ягымлы тавышлары). 

Монда бульварлар, клуб һәм танцевальня, цирк та шул;

Монда оркестр, театрлар да шул, концерт та шул. 

Зур бу урман: читләре күренмидер, диңгез кеби,

Биниһая, бихисаптыр, гаскәри Чыңгыз кеби.

Кылт итеп искә төшәдер намнары (исемнәре), дәүләтләре

Карт бабайларның, моны күрсәң, бөтен сауләтләре (батырлыклары).

Ачыла алдында тарихтан театр пәрдәсе:

Аһ! дисең, без ник болай соң? без дә хакның бәндәсе.

== II ==

Җәй көнен яздым бераз; язмыйм әле кыш, көзләрен, 

Алсу йөзле, кара кашлы, кара күзле кызларын. 

Бу бабайнын мин җыен, мәйдан, сабаны туйларын 

Язмыймын куркып, еракларга китәр дип уйларым... 

Тукта, мин юлдин адашканмын икән бит, күр әле, 

Әллә ник истән дә чыккан, сүз башым бит «Шүрәле». 

Аз гына сабрит (сабыр ит) әле, и кариэм (укучым)! хәзер язам; 

Уйласам аулымны, гакълымнан да мин хәзер язам.

== III ==

Билгеле, бу кап-кара урманда һәр ерткыч та бар, 

Юк түгел аю, бүре; төлке — җиһан корткыч та бар. 

Һәм дә бар монда куян, әрлән, тиен, йомран, поши, 

Очрата аучы булып урманда күп йөргән кеше. 

Бик куе булганга, монда җен-пәриләр бар диләр, 

Төрле албасты, убырлар, шүрәлеләр бар диләр. 

Һич гаҗәп юк, булса булыр, — бик калын, бик күп бит ул; 

Күктә ни булмас дисең, — очсыз-кырыйсыз күк бит ул!


== IV ==

Шул турыдан аз гына — биш-алты сүз сөйлим әле, 

Гадәтемчә аз гына җырлыйм әле, көйлим әле. 

Бик матур бер айлы кичтә бу авылның бер Җегет 

Киткән урманга утынга ялгызы бер ат җигеп. 

Тиз барып җиткән Җегет, эшкә тотынган баргач ук, 

Кисә башлаган утынны балта берлән тук та тук! 

Җәйге төннең гадәтенчә төн бераз салкын икән; 

Барча кош-корт йоклаган булганга, урман тын икән. 

Шундый тын, яхшы һавада безнең утынчы исә

Алны-артны, уңны-сулны белмичә утын кисә. 

Балтасы кулда, Җегет эштән бераз туктап тора; 

Тукта, чү! Ямьсез тавышлы әллә нәрсә кычкыра. 

Сискәнеп, безнең Җегет катып кала аягүрә, 

Аңламастан, каршысында әллә нинди «ят» күрә. 

Нәрсә бу? Качкынмы, җенме? Йә өрәкме, нәрсә бу? 

Кот очарлык, бик килешсез, әллә нинди нәрсә бу! 

Борыны   кәп-кәкре — бөгелгәндер тәмам кармак кеби; 

Төз түгел куллар, аяклар да — ботак-тармак кеби. 

Ялтырый, ялт-йолт киләдер эчкә баткан күзләре, 

Кот очар, күрсәң әгәр, төнлә түгел — көндезләре. 

Яп-ялангач, нәп-нәзек, ләкин кеше төсле үзе; 

Урта бармак буйлыгы бар маңлаенда мөгезе. 

Кәкре түгелдер моның бармаклары — бик төз төзен, 

Тик килешсез — һәрбере дә ярты аршыннан озын.


== V ==

Бик озак торгач карашып, күзне күзгә нык терәп, 

Эндәшә батыр утынчы: «Сиңа миннән ни кирәк?»

— Бер дә шикләнмә, Җегет, син; мин карак-угъры түгел,

Юл да кисмимен, шулай да мин бигүк тугъры түгел. 

Гадәтем: ялгыз кешеләрне кытыклап үтерәм; 

Мин әле, күргәч сине, шатланганымнан үкерәм. 

Тик кытыкларга яралгандыр минем бармакларым; 

Булгалыйдыр көлдереп адәм үтергән чакларым. 

Кил әле, син дә бераз бармакларыңны селкет, и 

Яшь Җегет! Килче икәү уйныйк бераз кети-кети.

— Яхшы, яхшы, сүз дә юктыр, мин карышмый уйныймын. 

Тик сине шартымга күнмәссең диеп мин уйлыймын.

— Нәрсә шартың, сөйлә, и бичара адәмчеккенәм?

Тик тизүк уйныйкчы, зинһар, нәрсә кушсаң да күнәм.

— Сөйлием шартымны сиңа, яхшы тыңлап тор: әнә

Шунда бар ич бик озын һәм бик юан бер бүрәнә.

Мин дә көч-ярдәм бирермен: әйдә, иптәш, кузгалыйк,

Шул агачны бергә-бергә ушбу арбага салыйк. 

Бүрәнәнең бер очында бар әчелгән ярыгы, 

Шул җиреннән нык кына син тот, и урман сарыгы! 

Бу киңәшкә Шүрәле дә күнде, килмичә кире, 

Китте кушкан җиргә, атлап адымын ире-ире; 

Куйды илтеп аузын эчкән бүрәнәгә бармагын, —

Кариэм, күрдеңме инде яшь Җегетнең кармагын!

Суккалыйдыр балта берлән кыстырылган чөйгә бу,

Хәйләсене әкрен-әкрен китерәдер көйгә бу.

Шүрәле тыккан кулын — селкенмидер, кузгалмыйдыр;

Белми инсан (кеше) хәйләсен — һич балтага күз салмыйдыр.

Суккалый торгач, ахырда чөй чыгып, бушап китеп,

Шүрәленең бармагы калды кысылды шап итеп.

Сизде эшне Шүрәле дә: кычкыра да бакыра,

Сызлана һәм ярдәменә шүрәлеләр чакыра.

Хәзер инде Шүрәле безнең Җегеткә ялына,

Тәүбә итә эшләреннән, изгелеккә салына:

— Син бераз кызган мине, коткарчы, и адәмгенәм;

Мондин ары үзеңә, угълыңа, нәслеңгә тимәм.

Башкалардан да тидермәм, ул минем дустым диеп,

Аңгар урманда йөрергә мин үзем куштым диеп.

Бик авырта кулларым, дустым, җибәр, зинһар җибәр;

Шүрәлене рәнҗетүдән нәрсә бар сиңа, ни бар?

Тибрәнә дә йолкына, бичара гакълыннан шаша;

Шул арада яшь Җегет өйгә китәргә маташа.

Ат башыннан тоткан ул, бу Шүрәлене белми дә;

Ул моның фөрьядларын (зарланып елауларын) асла (һич тә) колакка элми дә.

— И Җегет, һич юк икәндер мәрхәмәт хиссең синең;

Әйтче, зинһар, мәрхәмәтсез! кем син? исмең кем синең?

Иртәгә килгәнче дустлар тәндә җаным торса гәр,

Шул фәлән атлы кеше кысты диермен сорсалар.

— Әйтсәм әйтим, син белеп кал: чын атым «Былтыр» минем.

Бу Җегет абзаң булыр бу, бик белеп тор син, энем! 

Шүрәле фөрьяд итәдер; аудан ычкынмак була һәм дә ычкынгач, 

Җегеткә бер-бер эш кылмак була. 

Кычкыра: «Кысты, хәрап итте явыз «Былтыр» мине, 

Аһ, үләм бит, бу бәладән кем килеп йолкыр мине?» 

Иртәгесен шүрәлеләр бу фәкыйрьне тиргиләр:

— Син җүләрсең, син котырган, син тилергәнсең, — диләр.

Әйтәләр: «Кычкырма син, тиз яхшылык берлән тыел!

И җүләр! кысканга былтыр, кычкыралармы быел!»


[[Төркем:Габдулла Тукай әкиятләре]]
[[Төркем:Габдулла Тукайның балалар өчен әсәрләре]]</text>
      <sha1>or6ls2iwhqmiyd1rdkmc66rqoqcug5l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Гали белән Кәҗә.PNG</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2476</id>
    <revision>
      <id>4602</id>
      <parentid>4596</parentid>
      <timestamp>2010-12-28T12:53:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4602</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="612" sha1="dkg6uft4931aumblb8c5r3t13xpopyk" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = &quot;Гали белән Кәҗә&quot; әсәренә иллюстрация
| Source,Autor      = Рәссам Тавил Хаҗиәхмәтов
| Article           = Гали белән Кәҗә
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Ирекле лицензияле файл тапмау сәбәпле, билгесез лицензияле файл белән балалар өчен мәкаләне бизәү
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}

[[Төркем:Тавил Хаҗиәхмәтов рәсемнәре]]</text>
      <sha1>dkg6uft4931aumblb8c5r3t13xpopyk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гали белән Кәҗә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2477</id>
    <revision>
      <id>6735</id>
      <parentid>5216</parentid>
      <timestamp>2017-02-24T20:16:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.204.8.213</ip>
      </contributor>
      <comment>Разве так хуже?</comment>
      <origin>6735</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1160" sha1="05gawjs4xykhj2pevkbzx84dxm4j55j" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]

| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;

| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 

| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, 
публицист
| бүләк һәм премияләр =

| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]

| башка мәгълүмат =
}}
'''Гали белән Кәҗә'''
&lt;table&gt;
&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;

[[Файл:Гали белән Кәҗә.PNG|250px|right]]

&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;

Безнең Гали бигрәк тату Кәҗә белән,
Менә Кәҗә карап тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый — сакалын селкетә. 


[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]
[[Төркем:Габдулла Тукайның балалар өчен әсәрләре]]</text>
      <sha1>05gawjs4xykhj2pevkbzx84dxm4j55j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Бал сатучы Төлке.PNG</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2478</id>
    <revision>
      <id>4617</id>
      <timestamp>2010-12-30T12:47:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Бал сатучы Төлке
| Source,Autor      = Ания Хисмәтова
| Article           = Бал сатучы Төлке
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = И</comment>
      <origin>4617</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="486" sha1="ic4ovh9jd4inu9gorisy94uwq5nz9zj" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Бал сатучы Төлке
| Source,Autor      = Ания Хисмәтова
| Article           = Бал сатучы Төлке
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Ирекле лицензияле файл тапмау сәбәпле, билгесез лицензияле файл белән балалар өчен мәкаләне бизәү
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>ic4ovh9jd4inu9gorisy94uwq5nz9zj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бал сатучы Төлке</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2479</id>
    <revision>
      <id>4717</id>
      <parentid>4618</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:37:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <origin>4717</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7595" sha1="g1rdcd4gl6oyegputuhdtuxyjks1bjp" xml:space="preserve">'''Бал сатучы Төлке'''

''([[w:Әмирҗан Моталлапов|Әмирҗан Моталлапов]] әкияте)''
[[Файл:Бал сатучы Төлке.PNG|300px|right]] 


Урманнан барганда, Аю Төлкене сыртыннан эләктереп алган да:

— Бик ачыккан идем, хәзер мин сине ашыйм, пумала койрык, — дигән.

Куркуыннан Төлке калтыранырга керешкән, теле тотлыккан, авызыннан сүзе чыкмый ди. Бераз һушына килгәч:

— Аю әфәнде, мине ашаудан сиңа хикмәт юк. Мин бик кечкенә, йоным гына кабарган минем. Умарталыкка бар син. Анда яңа аерткан балга кылкынырсың, иртәгәгә дә калыр, — дигән ул. Аю тырнагыннан ычкыну җаен чамалап.

— Балны умартачы мылтык белән саклый. Анда барып әҗәлгә тарысым килми, — дип җавап биргән Аю.

— Әле мин шуннан гына килдем. Умартачы авылга китте. Кичкырын гына умарталыкта булачак, — дип, Төлке Аюны котыртуын дәвам иткән.

— Әйдә, алайса, алып бар. Чамала аны, әгәр алдасаң, берсүзсез үзеңне ашыйм, — дип кисәткән Аю Төлкене.

— Ничек алдыйм инде?! Аланлыктагы амбар эче тулы бал. Тәпәне-тәпәне белән өелеп тора. Беркөнне үзем барып ашадым, — ди Төлке.

— Амбарга ничек керәбез? — дип сораган Аю.

— Бернәрсәсе юк аның! Почмагыннан күтәрәбез дә эчкә — елт, — дип мактанган Төлке.

Сөйләшә-сөйләшә умарталы аланлыкка килеп җитәләр болар. Төлке амбар почмагына барып ябыша. Кызарына-бүртенә, ләкин ниргә селкенергә дә уйламый.

— Аю әфәнде, бик аздан гына тора, бераз ярдәм ит, — ди Төлке янәшәсендә басып торган Аюга.

Төлкенең булдыксызлыгына ачуы кабарган Аю җан ачуы белән почмакны күтәрә. Амбар чак-чак аумый кала. Ярык ачылгач. Төлке ике бүрәнә арасына агач кыстыра һәм Аюга эчкә керергә куша.

— Тәпәннәрне күтәрергә минем көчем җитми, — ди ул.

Аю амбарга керә дә тәпән-тәпән балларны тышка ыргыта. Аю соңгы тәпәнгә барганда, Төлке ярыкка кыстырылган агачны төртеп төшерә. Аю эчтә ябылып кала. Хикмәтнең асылын аңлап, ул:

— Нишлисең, мөртәт? — дип акыра.

— Кыстырган агач сынды, Аю әфәнде. Син тавыш кубарма. Хуҗаның ишетеп килеп җитүе бар. Атты үтерде булыр. Түз. Почмакны күтәрергә минем генә көчем җитми, хәзер җәнлекләрне җыйнап алып киләм, — дип. Төлке тәпәннәрне урманга тәгәрәтә. Аларны яшереп бетергәч, үзе дә югала.

Аюның амбар эченнән исән чыкмаячагына тәмам инанган Төлке җәнлекләр базарына юнәлә. Һәркем күрерлек урын сайлап, бал сатарга керешә.

— Балны каян алдың? — дип кызыксыналар җәнлекләр.

— Аюдан таладым, үзен амбарга ябып куйдым, — дип мактана Төлке.

Аның сүзенә ышанмыйлар, көләләр генә. Моңа Төлкенең ачуы кабара:

— Ышанмасагыз, алып барып күрсәтәм, — дип шапырына ул, күкрәгенә сугып.

Китәләр җыелышып. Аланлыкка җиткәч, җәнлекләр агачлар арасыннан умарталыкны күзәтә башлыйлар. Амбар алдына якынаймалы түгел, аның тирәсендә умартачы йөри.

— Менә хәзер күрерсез. Абзагыз япкан Аю нишләр икән? — ди Төлке, амбар ишегендәге йозакка ачкыч тыгучы умартачыга күрсәтеп.

Барысы да сагаеп калалар. Ишекнең ачылып китүе була, эчтән томырылып Аю чыга. Алдына-артына карамыйча урманга сыза. Умартачы, һушына килеп, артыннан атканда. Аю әллә кая җиткән була инде.

Урман җәнлекләре Төлкенең тапкырлыгына, батырлыгына сокланалар. Сүз гел шул хакта гына бара. Төлкенең даны бөтен урманга тарала. Макталудан башы әйләнеп. Төлке үзен иң көчле, иң тапкыр җәнлек дип уйлый. Ул икенче көнне дә базарга бал сатарга китә. Сәүдәсе бик кызу бара, балны мактый-мактый алып торалар. Төлкенең бал сату хәбәре Аюга да ишетелә. Үз күзләре белән күрү өчен, ул базарга бара. Хәбәр хак булып чыга. Төлке, чыннан да, бал сата, янына озын чират тезелгән. Аю, чиратны ерып кереп, Төлкене эләктереп ала да тәпәндәге балга чумдыра. Аннары, умарталы аланлыкка илтеп, агачка бәйләп куя. Бал исен сизеп алган корт күче Төлке өстенә ябырыла.

— Коткарыгыз! Үләм!.. — дип ялварырга керешә Төлке.

Төлке чабаланган саен, кортлар үчләшә генә. Сырып алалар тегене. Бу тамашаны күзәтеп торган җәнлекләр Төлкене коткарырга батырчылык итмиләр, Аюдан шөллиләр. Төлке хәлсезләнеп, үләр дәрәҗәгә җиткәч кенә. Аю аны баудан ычкындыра, куак арасына алып ыргыта.

Шушы хәлләрдән соң Төлкегә «бал сатучы» кушаматы тагыла. Шул көннән соң Төлке көчлеләр белән бәхәсләшми, аларны алдамый башлый. Киресенчә, ярарга тырыша, ялагайлана гына. «Койрык болгау» дигән сүз шушы Төлкегә карап чыгарылган икән, дип сөйлиләр.

[[Төркем:Әмирҗан Моталлапов әкиятләре]]</text>
      <sha1>g1rdcd4gl6oyegputuhdtuxyjks1bjp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәүфыйклы песи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2481</id>
    <revision>
      <id>6838</id>
      <parentid>4645</parentid>
      <timestamp>2018-02-03T02:30:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Һади_Такташ.jpg|Һади_Такташ.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Jcb|Jcb]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by Zahidulla|]].</comment>
      <origin>6838</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3690" sha1="ffs08jhceyebzvvo9vzg0dumg1dxyvj" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Һади Такташ|Һади Такташ]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөхәммәтһади Хәйрулла улы Такташев
| һөнәр = шагыйрь, драматург
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Тәүфыйклы песи'''


'''''Әби.'''''&lt;br /&gt;
Минем песи гаҗәп хыянәтсез,

“Мулла” кебек тәүфыйк иясе:

Каймак куясыңмы, ни куйсаң да,

Һич кенә юк инде тиясе.

Чүлмәгемне шунда калдырыйм да

Печән бирим малкайларыма.

'''''Песи.'''''&lt;br /&gt;
Ә мин, әби җаным, син килгәнче

Менеп төшим чүлмәк янына.

Песи өчен нәрсә, еракмыни

Өстәл белән бүкән арасы.

Азапланып бер дә менәсе юк,

Тик бер генә сикереп аласы.

Каймак тәмле әйбер, каймак эчеп

Җанын җуя бик күп песиләр,

Тик уңайсыз шунсы, каймакларын

Тар чүлмәккә сала кешеләр.

Менә хәзер әйбәт булып китте.

'''''Эт.'''''&lt;br /&gt;
Йортны саклау, малай, җиңел түгел,

Караклар шул куркып тормыйлар,

Күзеңне дә йомып өлгермисең,

Хәзер бер нәрсәңне урлыйлар!

Кешеләре, әле, кешеләре,

Мәчеләре тынгы бирмиләр,

Алар сыйланалар, йонлы колакларны,

Ә хуҗалар мине тиргиләр.

Чүлмәк харап булды.

'''''Эт.'''''&lt;br /&gt;
Анда нәрсә?

Берәр карак, ахры, кергәндер,

Юк, качалмас, шайтан алган нәрсә,

Мине йоклый диеп белгәндер.

Каракларның, малай, эзе дә юк,

Кай арада качып киткәннәр.

Абау, йөзе кара булгырлары,

Сөт чүлмәген харап иткәннәр.

Бу мәчеләр эше, һичбер шик юк,

Үләт кенә төшсен аларга.

Тәмле әйбердер, ахры – белер өчен

Кирәк, малай, кабып карарга...

Әйе, кирәк...

Тәмле, бигрәк тәмле,

Песиләр шул тора беләләр,

Йонлы борыннарны, эшләмичә

Каймак ашап рәхәт күрәләр...

Акбай кәефләнде:

- Ну, каймагы әйбәт икән, -

Диеп мактады.

Ә ишектән әби борынын сузып,

Мыштым гына өйгә атлады...

'''''Әби.'''''&lt;br /&gt;
Әһә...менә кем ул икән явыз карак,

Сөт, каймакның башына җитүче,

Менә кем ул икән йортымдагы

Чүлмәкләрне харап итүче!

Менә сиңа, менә, йөзең кара,

Менә сиңа, муеның сыңгыры!

Югал күз алдымнан, оятсыз нәрсә,

Кит хәзер үк, үләт кыргыры!..

Ә песием, җан кисәгем,

“Мулла” кебек тәүфыйк иясе:

Каймак куясыңмы, ни куйсаң да,

Һич кенә юк инде тиясе.

[[Төркем:Һади Такташ шигырьләре]]</text>
      <sha1>ffs08jhceyebzvvo9vzg0dumg1dxyvj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мокамай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2482</id>
    <revision>
      <id>6233</id>
      <parentid>6231</parentid>
      <timestamp>2013-11-10T15:11:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Midnight Gambler</username>
        <id>1009</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/89.232.118.210|89.232.118.210]] кулланучысының ([[User talk:89.232.118.210|бәхәс]]) 6231 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>6233</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2650" sha1="b51jz64mifeqzoqlmug4pazxkcr2tgx" xml:space="preserve">{{Үрнәк:Автор/Һади Такташ}}

'''Мокамай'''


Белмим,

Әллә күпкә,

Әллә бик озакка,

Ахры, мәңге оныта алмамын

Тамбов урманнары уртасында

Усак яфраклары шаулавын...

Алар мәңге минем хыялымда

Шаулый-шаулый яфрак ярырлар,

Карт имәннәр, калмый минем арттан,

Кая барсам, озатып барырлар...

Бер җирдә юк андый ак каеннар,

Бер җирдә юк андый урманнар,

Бер җирдә юк камыш сабаклары –

Андагыдай шаулый торганнар...

Әкияттәге ике бала кебек,

Каен башларына үрмәләп,

Ике штансыз малай дөнья белән

Танышып йөргән идек бергәләп...

Беребез сары чәчле, беребез кара;

Сары чәчлесе ул – мин идем,

Кара чәчле, коңгырт кара күзле,

Кәкре аяклы дустым, җанкисәгем,

Ул, Мокамай бәгърем, син идең...

Ак каенга асылып менгән кебек,

Мин тормышта һаман яктыга,

Югарыга табан юл алдым,

Менгән саен җирнең матурлыгын,

Яктылыгын күбрәк күралдым...

Ә син менәлмәдең,

Калдың,

Югалдың...

Әкияттәге ике бала кебек,

Икебез дә кара борынлы,

Зурлар кебек, кулны артка куеп,

Йөри идек таптап болынны...

Һәрбер нәрсә безгә яңа иде,

Һәрнәрсәгә исебез китә иде,

Бернәрсә дә бездән качмый иде

Бар нәрсәгә кулыбыз җитә иде...

Күпме кыен күрдек шуның өчен,

Күпме тал чыбыгы ашадык;

Әкияттәге ике бала кебек,

Күпме җәфа чигеп яшәдек...

Кем уйлаган шушы шаярулар

Синдә кәсеп булып калыр дип,

Уйнап башлаган эш тормышыңны

Һәлакәткә алып барыр дип...

Хат язсам да хәзер соңга калдым,

Укымассың минем хатымны,

Ләкин минем бурычым,Мөхәммәтҗан,

Йөлу синең яман атыңны!..

[[Төркем:Һади Такташ шигырьләре]]</text>
      <sha1>b51jz64mifeqzoqlmug4pazxkcr2tgx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алсу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2483</id>
    <revision>
      <id>6839</id>
      <parentid>4647</parentid>
      <timestamp>2018-02-03T02:31:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Һади_Такташ.jpg|Һади_Такташ.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Jcb|Jcb]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by Zahidulla|]].</comment>
      <origin>6839</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6463" sha1="8b52zszv104yptkuo55hoeeugna1wtt" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Һади Такташ|Һади Такташ]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөхәммәтһади Хәйрулла улы Такташев
| һөнәр = шагыйрь, драматург
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Алсу'''


Урам ташларына карлар ява,

Кар томалый чана юлларын,

Карда шуа-шуа Алсу килә,

Җиң эченә тыккан кулларын...

Җилгә каршы җылы сулышлары

Туңып бөдрә чәчен ак ясый,

Юл буена аны тирги-тирги,

Сүгнә-сүгнә кайта Газзәсе:

— «Алсу, тукта инде, акыллым,

Абау,

Тагын карга батырдың!.. »—

Ул үпкәләп читкә китә. Аны

Алсу тагын ялынып чакыра:

— «Кил, уйнамыйм, бетте...

Кил инде!»

Үзе—килсә, карга батыра.


Салкын карга басып Алсу килә,

Үзе көлә,

Үзе сөйкемле,

Үзе усал,

Үзе болай бер дә

Усал түгел кебек шикелле...


Урам шаулый-шаулый төн уздыра,

Кемнең монда кемдә эше бар,

Һәрбер җылы тунлы кешеләрнең

Җылы бүрке, торыр төше бар...

Тик чаттагы бабай—«барабыз»ның

Бик үк әйбәт түгел тормышы,

һәр көн таңнан алып кичкә кадәр

Салкын урам — торган урнысы.

— «Җанкисәгем, бабай, «барабыз»!

Атың белән сатып алабыз,

Студентта акча бик күп була,

Әй,

Ун тиенгә илтсәң, барабыз!.. »


Алсу бүлмәсенә керү белән

Өске киемен алып ташлады,

Ватык көзгесенә карый-карый,

Карлы чәчен сүтә башлады...

— «Газзә, кара, ничек минем чәчләр

Бер-берсенә ябшып туңганнар... »

— «Карлы чәчләр сиңа килешә, Алсу,

Үз чәчеңнән матур булганнар... »

Алсу күзен алмый үзен карый, —

Үзе матур,

Үзе сөйкемле,

Үзе усал,

Үзе болай бер дә

Усал түгел кебек шикелле...


Аңа бүген әллә нәрсә булган,

Бер җырлыйсы килә, бер көлә,

Бер онтылып, кинәт керфекләре

Бер ноктага килеп төртелә...

— «Ташта әле, Газзә, зачетыңны,

Их, үбәсем килә үзеңне,

Ну, үбәсем килә үзеңне,

Тыңла инде бер кат сүземне?.. »

Газзә, ирексездән эшен ташлап,

Сүгнә-сүгнә килә янына:

— «Тфү, каһәр суккан!

Ачуың килмәгәе,

Тоз саласын, инде каныма!

Син шул, кызый, үзен, зачетыңны

Бик соң хәзерләргә башлыйсың,

Үзең бездән алда биреп ташлыйсың,

Ә без... »

Ул Алсуга ачу белән карый,

Тик ачуы бик тиз басыла,

Алсу бала кебек елмая да

Иңнәренә килеп асыла...

Газзә түзми, аның сүзен көтә,

Үзе уйлый зачет бирәсен,

Алсу көлә-көлә күзенә карый,

Соң ул аңа нәрсә сөйләсен...

Сөйләсенме матур яшьлегенең

Зур елларга туры килүен,

Сөйләсенме җирне, бүгенгене,

Бар нәрсәне өзелеп сөюен...

Һәр кояшлы иртә аның өчен

Яна уйлар алып китерсә,

Бүгенгенең һәрбер матурлыгы

Үзе белән аны исертә...


Шуның өчен бүген ул төн белән

Бер хат язды карты исменә,

(Карты кемдер... )

Кәкре юллар ясап,

Сызып-сызып алды тиз генә.

Хатның соңгы юлы:

— «Бик сагынсаң,

Хатым бассын күңлен ярсуын,

Бик бәхетле синең Алсуың... »

Хаты белән бергә яңа төшкән

Рәсмен салды үзенең картына,

Кулына соңгы кабат рәсмен алып,

Шул сүзләрне язды артына:

«Бу — Алсуың синең,

Күрәсеңме,

Нинди матур булып утырган.

Кара, башкаларга мине алмаштырма,

Кадрем белеп яшә, чукынган!.. »

Коридордан басып Алсу килә,

Үзе матур,

Үзе сөйкемле,

Үзе усал,

Үзе болай бер дә

Усал түгел кебек шикелле...


Ул дәрескә бүген бик соң килде,

Әллә кайда йөреп кичеккән.

Үзе соңга калган,

Үзе әле

Көлә-көлә керә ишектән...

Үзе дәрес тыңлый,

Үзе бер дә

Тыңламаган кебек итенә,

Үзе профессорның дәрсен яза,

Үзе аның борнын кәкре итеп

Төшреп куя дәфтәр читенә...

Үзе зачетларын хәзерләргә

Барыннан да соңрак тотына,

Үзе зачетларын башкалардан

Алдан бирә, алдан котыла...


Һәрбер нәрсә аңа, күп көч куймый,

Әллә ничек җиңел бирелә,

Янар яшьлегенең алсу таңы

Үтмәс төсле булып күренә.

Ул үзенә үзе хуҗа бүген,

Үзе акыллы, үзе сөйкемле,

Үзе усал,

Үзе болай бер дә

Усал түгел кебек шикелле...

[[Төркем:Һади Такташ шигырьләре]]</text>
      <sha1>8b52zszv104yptkuo55hoeeugna1wtt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Картайдым шул</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2484</id>
    <revision>
      <id>6840</id>
      <parentid>4648</parentid>
      <timestamp>2018-02-03T02:31:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Һади_Такташ.jpg|Һади_Такташ.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Jcb|Jcb]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by Zahidulla|]].</comment>
      <origin>6840</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4469" sha1="84goma1ic8d2bj4d76ecevrso6njply" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Һади Такташ|Һади Такташ]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөхәммәтһади Хәйрулла улы Такташев
| һөнәр = шагыйрь, драматург
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Картайдым шул'''


Яшьлек — Зәңгәр урман,

Барып чыгар идем сиңа,

Кайтып китсәм килгән

юлымнан..


Картайдым шул, —

Еллар шулай итте,

Маңгай бөдрәләрен аклады,

Ләкин бунтарь йөрәк һаман әле

Яшьлектәге рухын саклады...

Күлдә йөзеп йөргән бакаларга

Хәзер дә әле ташлар ыргытам,

Үрдәк малайларын сөя-сөя,

Әле дә эшләремне онытам...


Их!

Ташла, мәзин дустым, манараңны,

Әйдә, киттек балык тотарга,

Йомгакланып сулар агалар,

«Ком-корсаклар» анда кабалар...

Күңелсездер монда берүзеңә,

Мужикларың әнә килмиләр,

Килсәләр дә шунда буш кул белән,

Намазны да рәтләп белмиләр...

Шулай инде,

Тормыш башка эздән ага...

Теге, ничек әле?


«Хисамилар» яши дөньяда?

Ә менә, бабай, — тар елгада гаҗәп балык каба.

Киттек мәллә икәү елгага?..


Авыл —

Һаман шулай катык ашый,

Һаман шулай —

Күлләрендә йөзә балыклар;

Дөнья җимреп эл дә җырлап йөри

Әтәч хатыны биби тавыклар...

Әнә кәкре аяклы япь-яшь бала

Тәпи йөреп чыга урамга,

Кулындагы нечкә чыбык белән

Казлар куган була урамда...

Бәбкәләрен саклап ак ана каз

Аңа таба килә, җилкенә,

Күп тә үтми, аунап җир өстенә,

Кала усал казның иркенә...


Их!

Минем дә бар иде шуның кебек

Күмер ашап үскән чакларым,

Тик кайтсам да хәзер монда тагын —

Яшьлек эзләремне тапмадым...

Яшьлек үткән инде...

Әйдә үтсен,

Сакал-мыек белән йөрербез,

Ләкин барбер әле картайганчы

Яңа авылларны күрербез!

Агач сука йөргән яланнарда

Тимер тракторлар юргалар,

Елга буйларында балык эзләп,

Чабып йөрер мәзин, муллалар...


Авыл,

Шул авылның мәчет тәрәзәсен

Яшьтә бәреп ваткан идем мин,

Әнкәйне елатып, иман шартын

Тәмәкегә тарткан идем мин...

Хәзер

Зур үстем шул,

Урамнардан

Бик гакыллы булып үтәм мин,

Авыл картларына зурлар кебек

Сәлам биреп кенә китәм мин...

Карчыклар да мактый:

— Хәйрүк улы

Динле булып хәзер кайткан, ди,

Мәчет картларына:

— «Алла сүзе — безнең сүз ул!» —

Диеп әйткән, ди...

Ашыкмагыз әле мактарга сез,

Алла хакы өчен, көтегез:

Ячейкада бүген доклад укыр

Динле булып кайткан кешегез.


Авылым!

Җырлыйм синең күкрәгеңдә,

Гаҗәпләнмә минем җырыма,

Кырын карап, кашың җыермачы

Шәһәр киеме кигән улыңа...

Шәһәр җырын җырлыйм, тыңлачы,

Улың белән кушылып җырлачы:

— «Кузгал, уян, ләгънәт ителгән

Коллар һәм ачлар дөньясы... »

[[Төркем:Һади Такташ шигырьләре]]</text>
      <sha1>84goma1ic8d2bj4d76ecevrso6njply</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нәни разбойник</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2485</id>
    <revision>
      <id>6841</id>
      <parentid>4649</parentid>
      <timestamp>2018-02-03T02:31:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Һади_Такташ.jpg|Һади_Такташ.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Jcb|Jcb]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by Zahidulla|]].</comment>
      <origin>6841</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4885" sha1="dd0fzfq5f1zyiuqn4jpvermxpa9dsqw" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Һади Такташ|Һади Такташ]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөхәммәтһади Хәйрулла улы Такташев
| һөнәр = шагыйрь, драматург
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Нәни разбойник'''


Рәхмәт, әнкәй, сиңа,

Ярый әле мине тапкансың,

Озын төннәр буе йокламыйча,

Җырлар җырлый-җырлый баккансың

Синең авыр кара тормышында

Ярдәмчең булмадым булуын,

Ләкин

Авыр көрәш, бөек еллар өчен

Кирәк булган минем тууым


Усал идем,

Шуның өчен дә шул

Гөнаһ-фәлән диеп тормадым;

Зәңгәр төндә

Күрше карчыгының

Ак әтәчен кереп урладым...

Шушы әтәч өчен усал карчык

Каргый-каргый теләк теләде:

— «Денеңнән яз, явыз, урыс!» — диде;

Кабул булды аның теләге...


Их!

Кышкы төннең салкын күкрәгеннән

Чаналар да шаулап үттеләр,

Чаналарга салып, еллар мине

Бик еракка алып киттеләр...

Әтәч пешреп яткан учакларда

Әллә кайчан утлар сүнделәр...

Усал идем,

Карчык-корчыкларга

Бик күп бәла-каза китердем,

Бакчабызга кергән үрдәкләрен

Таяк белән кыйнап үтердем...

Шул эшләрем өчен авыл халкы

«Разбойник» дип исем бирделәр,

Авылдагы бөтен усаллыкны

Миннән генә күреп йөрделәр.


Гомер уза,

Ләкин авылыбыздан

Тагын бер кат әле үтәрмен,

Сагнып сөйләр өчен ядкяр итеп,

Муллаларын кыйнап китәрмен...


Еллар безнең белән үтәләр,

Таңнарны алып килә кичәләр,

Минем нәслем булыр коммунарлар

Ата казлар кыйнап үсәләр...


Усал идем,

Шуның өчен дә бит

Мин авылга сыеп тормадым,

Сезгә килеп,

Авыл малаеның

Тилергән хисләрен җырладым...


Давыл сүнәр, бәлки, йөрәктә,

Ул табылмас, бәлки, кирәк тә,

Ләкин,

Үзем үлсәм, улым калыр,

Урным алыр,

Солдат булыр соңгы көрәштә...


Еллар көрәш чиген үтәрләр,

Яшьләр тимер булып үсәрләр,

Ата казлар кыйнап үскән яшьләр

Буржуйларны тотып кисәрләр...


Их!

Маяклы юллардан юлчы бара,

Печән белән күмгән чанасын...

— Кая болай, юлчы, ашыгасың,

Нинди хәбәр алып барасың?

— Чемберленның сатыйм анасын,

Тупка тоткан Мәккә каласын!..


Динсез идем,

Шуның өчен дә бит

Әткәй мескен кулын ташлады:

— Бу имгәктән кеше чыкмас, — диде,

Иблис булыр, — дия башлады...


Еллар үтте,

Менә хәзер инде,

Әткәй, килеп миңа карагыз,

Шагыйрь булды ата казлар кыйнап,

Шалкан урлап йөргән балагыз!..


Шулай, әткәй,

Ленин юл күрсәтте

Юлдан язар усал улыңа,

Иптәшләрчә үткен каләм бирде:

— Мә, яз инде, — диеп кулыма.


Их!

Кичә генә әле февраль иде,

Бүген давыл кырга кар ташый;

Март аеның нечкә билле җиле,

Сузлып ятып җиргә, кар ашый...

Ерак калмый инде майга да,

Яз ясарбыз салкын тайгада.

— Җир безнеке булыр!

Ачулансак,

Шлем киертербез айга да...


Их!

Мин бит исән әле, күрше карчык,

Авылыбыздан тагын үтәрмен,

Сагнып сөйләр өчен ядкяр итеп,

Муллагызны кыйнап китәрмен.

[[Төркем:Һади Такташ шигырьләре]]</text>
      <sha1>dd0fzfq5f1zyiuqn4jpvermxpa9dsqw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркстан сахраларында</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2486</id>
    <revision>
      <id>6842</id>
      <parentid>4641</parentid>
      <timestamp>2018-02-03T02:31:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Һади_Такташ.jpg|Һади_Такташ.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Jcb|Jcb]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by Zahidulla|]].</comment>
      <origin>6842</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1635" sha1="r5nhfotkfil7cdz66craikk5fwhde7z" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Һади Такташ|Һади Такташ]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөхәммәтһади Хәйрулла улы Такташев
| һөнәр = шагыйрь, драматург
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Төркстан сахраларында'''


Таң атамы? Яктырамы?

Нишли дөнья, нишли ул?

Ник күренми екты көннәр?

Ник томанлы алгы юл?


Әл дә золмәтләргә йотылып,

Монда ил-ислам тора.

Һәр ягы золмәт учагы,

Куркыныч — төн кап-кара...


Кайда соң ул нурлы таңнар,

Ай, кояшлар балкыйлар?

Кайсы илләрне матурлый,

Бизиләр һәм аңкыйлар?!.


Кайда хөрлек, инкыйлаблар,

Кайда таңнар сыздыра?

Рухлы тормышлар ясарга

Дөньяны пыр туздыра?!.


Кайда рухлы, ямьле дөнья,

Шат тәбәссемле хәят?..

Бармы? Йә юк... ул хәят?

Йә ул хәят безләргә ят?..


Юк төсле ак күңелгә...

Монда михнәт, монда төн,

Монда сахра, моңлы сахра...

Барчасы тоткын бүген!..

[[Төркем:Һади Такташ шигырьләре]]</text>
      <sha1>r5nhfotkfil7cdz66craikk5fwhde7z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сак-Сок</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2487</id>
    <revision>
      <id>6650</id>
      <parentid>6647</parentid>
      <timestamp>2015-11-12T18:27:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Qdinar</username>
        <id>807</id>
      </contributor>
      <comment>кире кайтару</comment>
      <origin>6650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6586" sha1="bfwto45x5dvoi3nfoig51xry9tqvdy3" xml:space="preserve">'''Сак-Сок'''

''(бәет)''


Мәдрәсәләрдә китап киштәсе,

Сак белән Сокның бәетен ишетәсе.


Мәдрәсәләрдә пыяла ишек,

Сак белән Сокның бәетен ишет.


Әнкәй орышты тимер ук өчен,

Әнкәй орышты бигрәк юк өчен.


Җимнәр ташыйдыр кошлар басудан,

Әнкәй каргады безне ачудан.


Самовар куйды, чәйләр эчерде,

Эчеп бетергәч, каргап очырды.


Яңа туңымны ботак ерткандыр,

Гомрем беткәнгә, нәфсем тарткандыр.


Әткәй калдырды, өйдә торсын, дип,

Әнкәй каргады, Сак-Сок булсын, дип.


Кыйбла ягыннан җилләр исәдер,

Безнең ризыкны әнкәй кисәдер.


Бардык урманга, җыйдык карлыган,

Без ятимнәрне әнкәй каргаган.


Төшкәндер безгә әнкәй каргышы,

Үзебез туганчы тәкъдир язмышы.


Әнкәй каргагач, Сак-Сок булдык без,

Бу дөньялардан гыйбрәт алдык без.


Су буйларында бик күп йөрдек без.

Сак-Сок булгачтын, дөнья гиздек без.


Чыктык басуга, урак урырга,

Ходай язгандыр шулай булырга.


Кистем пар нарат яңа ызбага,

Ике күземнән канлы яшь ага.


Су буйларында бала үрдәкләр,

Искә төшкәндә өзелә үзәкләр.


Аклы күлмәкне туя кимәдем,

Газиз әнкәмне туя күрмәдем.


Бер ел тулганчы кайтам, дип йөрдем,

Бер ел тулгачтын, өметемне өздем.

 
Урыныбыз урман, икебез туган,

Кавышу юк безгә, әнкәй каргаган.


Өйгән кибәнне җилләр тарата,

Кавышабыз дигәч, хәзер таң ата.


Кояш чыкканда кан тула күзгә, 

Кыямәт көнсез кавышу юк безгә.


Бардым урманга, кистем пар каен,

Газиз әнкәмне сагынам көн саен.


Мамык эшләпә алып кайтыгыз,

Әнкәйне күргәч, сәлам әйтегез.


Яңгыр явадыр, әнкәй, башыма,

Елап килдек без әнкәй каршына.


Әнкәй елыйдыр, ник каргадым, дип,

Сак-Сок йөридер, харап булдык, дип.


Бардык урманга, җиләкләр пешкәч,

Әнкәй елыйдыр, исенә төшкәч.


Кара карлыгач, сары сандугач,

Әнкәй, елама, үзең каргагач.


Болай булдык без: каргыш тәдбире.

Елама, әнкәй,— ходай тәкъдире.


Калган киемне алып куярсың,

Исеңә төшкәч, алып иснәрсең.


Бик күп еласаң, китапка кара,

Безне сагынсаң, Сак-Сокка кара.


Китап укырсың, гыйбрәт алырсың,

Кошлар үткәндә карап калырсың.


Имезгән сөткә, әнкәй,өрсәнә,

Кыямәт көндә бәхил булсана.


Газиз әнкәем, бер сүз әйтәем,

Бәхиллек бирсәң, өйгә кайтаем.


Мамык эшләпәм җилгә очырдым,

Ике баламны каргап очырдым.


Мендем ботакка, карадым як-якка,

Ике баламны каргадым юкка.


Җәйгән җәймәмнең калды яртысы,

Ике баламның калмады берсе.


Моңлы моңлансын, зарлы саргайсын,

Балаң очырдың, кемгә еларсың.


Мәдрәсә-мәсҗед, пыяла ишек,

Сак белән Сокның бәетен ишет.


Төшкәндер безгә әнкәй каргышы,

Анадин тугач, тәкъдир язмышы.


Идел буенда диңгез камышы,

Кара урманда Сак-Сок тавышы.


Сары күлмәгем һич тә кимәдем,

Өйдән чыкканда, сау бул, димәдем.


Җәй көннәрендә сайрый сандугач,

Әнкәй, елама, үзен каргагач.


Якты дөньяны күрми калабыз,

Каргады безне газиз анабыз.


Әткәй калдыргач, өйдә калдык без,

Әнкәй каргагач, Сак-Сок булдык без.


Йокыга киткәч, бер төш күрдек без,

Җәй көннәрендә ялгыз йөрдек без.


Су буйларында балалы үрдәк,

Исемә төшкәч, өзеләдер үзәк.


Алты яшьләрдә бергә йөрдек без,

Җиде яшьләрдә Сак-Сок булдык без.


Ишегалдында җиктем пар карат,

Әнкәй каргагач, яралды канат.


Бардым урманга, сайрый сандугач,

һушларым китте эзләп булмагач.


Күз яшьләремнең калды яртысы,

Ике баламның калмады берсе.


Әнкәй, токмачны үзең күп иттең,

Әткәй кайтканчы, безне юк иттең.


Әткәмез калды безнең мәчеттә,

Без тилмерәбез икебез читтә.


Яшел путамны урый белмәдем,

Өйдән чыкканда, сау бул, димәдем.


Әнкәй, кер юдың суның буенда.

Сак-Сок булыр дип юктыр уеңда.


Бардым урманга, бастым баланга,

Балам кычкыра кара урманда.


Ишегалдымда имән дугасы,

Әткәй, елама — әнкәй догасы.


Элекке көнне икәү уйнадык,

Әнкәй каргар дип, без уйламадык.


Әнкәй каргады, әткәй, белдеңме?!

Турыңнан очтык, әткәй, күрдеңме?! 

[[Төркем:Татар халык бәетләре]]</text>
      <sha1>bfwto45x5dvoi3nfoig51xry9tqvdy3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Авторлар</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2488</id>
    <revision>
      <id>4701</id>
      <parentid>4700</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:20:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4701</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1720" sha1="5his1jgaditj4kmtc3rorx6fzrin9aq" xml:space="preserve">&lt;center&gt;&lt;noinclude&gt;Әлеге үрнәк авторларны автоматик рәвештә алфавит тәртибенә урнаштыру өчен.&lt;/noinclude&gt;&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;
&lt;big&gt;&lt;big&gt;
[[:Төркем:Авторлар|Авторлар:]]
[[:Төркем:Авторлар-А|А]]
[[:Төркем:Авторлар-Ә|Ә]]
[[:Төркем:Авторлар-Б|Б]]
[[:Төркем:Авторлар-В|В]]
[[:Төркем:Авторлар-Г|Г]]
[[:Төркем:Авторлар-Д|Д]]
[[:Төркем:Авторлар-Е|Е]]
[[:Төркем:Авторлар-Ё|Ё]]
[[:Төркем:Авторлар-Ж|Ж]]
[[:Төркем:Авторлар-Җ|Җ]]
[[:Төркем:Авторлар-З|З]]
[[:Төркем:Авторлар-И|И]]
[[:Төркем:Авторлар-Й|Й]]
[[:Төркем:Авторлар-К|К]]
[[:Төркем:Авторлар-Л|Л]]
[[:Төркем:Авторлар-М|М]]
[[:Төркем:Авторлар-Н|Н]]
[[:Төркем:Авторлар-О|О]]
[[:Төркем:Авторлар-Ө|Ө]]
[[:Төркем:Авторлар-П|П]]
[[:Төркем:Авторлар-Р|Р]]
[[:Төркем:Авторлар-С|С]]
[[:Төркем:Авторлар-Т|Т]]
[[:Төркем:Авторлар-У|У]]
[[:Төркем:Авторлар-Ү|Ү]]
[[:Төркем:Авторлар-Ф|Ф]]
[[:Төркем:Авторлар-Х|Х]]
[[:Төркем:Авторлар-Һ|Һ]]
[[:Төркем:Авторлар-Ц|Ц]]
[[:Төркем:Авторлар-Ч|Ч]]
[[:Төркем:Авторлар-Ш|Ш]]
[[:Төркем:Авторлар-Щ|Щ]]
[[:Төркем:Авторлар-Э|Э]]
[[:Төркем:Авторлар-Ю|Ю]]
[[:Төркем:Авторлар-Я|Я]]&lt;/big&gt;&lt;/big&gt;
&lt;/center&gt;&lt;noinclude&gt;</text>
      <sha1>5his1jgaditj4kmtc3rorx6fzrin9aq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Габдулла Тукай</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2489</id>
    <revision>
      <id>4635</id>
      <parentid>4633</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T07:38:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4635</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="771" sha1="dwnuoeqdhti9gn8pml531reocgn85dn" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Габдулла Тукай}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Г]]
[[Төркем:Авторлар-Т]]</text>
      <sha1>dwnuoeqdhti9gn8pml531reocgn85dn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Г</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2490</id>
    <revision>
      <id>4679</id>
      <parentid>4670</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T09:05:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4679</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Т</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2491</id>
    <revision>
      <id>4676</id>
      <parentid>4673</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T09:04:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4676</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Габдулла Тукай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2492</id>
    <redirect title="Төркем:Габдулла Тукай" />
    <revision>
      <id>4978</id>
      <parentid>4636</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:05:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Габдулла Тукай]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4978</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="33o1wtrrxsxggw366l0ztl498qtb2zy" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Төркем:Габдулла Тукай]]</text>
      <sha1>33o1wtrrxsxggw366l0ztl498qtb2zy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2493</id>
    <revision>
      <id>4639</id>
      <timestamp>2011-01-03T07:46:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4639</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Һади Такташ шигырьләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2494</id>
    <revision>
      <id>4642</id>
      <timestamp>2011-01-03T07:48:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Һади Такташ]] [[Төркем:Шигырьләр]]»</comment>
      <origin>4642</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" sha1="kuyim5nrdbllfexfaleiesxt7jg86mh" xml:space="preserve">[[Төркем:Һади Такташ]]
[[Төркем:Шигырьләр]]</text>
      <sha1>kuyim5nrdbllfexfaleiesxt7jg86mh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Һади Такташ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2495</id>
    <revision>
      <id>6843</id>
      <parentid>4643</parentid>
      <timestamp>2018-02-03T02:31:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Һади_Такташ.jpg|Һади_Такташ.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Jcb|Jcb]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by Zahidulla|]].</comment>
      <origin>6843</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="623" sha1="h9g34x3b43x84liae2n9c1hbcxi1mfq" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Һади Такташ|Һади Такташ]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөхәммәтһади Хәйрулла улы Такташев
| һөнәр = шагыйрь, драматург
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Һади Такташ}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Һ]]
[[Төркем:Авторлар-Т]]</text>
      <sha1>h9g34x3b43x84liae2n9c1hbcxi1mfq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Һ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2496</id>
    <revision>
      <id>4675</id>
      <parentid>4674</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T09:04:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4675</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Һади Такташ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2497</id>
    <redirect title="Төркем:Һади Такташ" />
    <revision>
      <id>4973</id>
      <parentid>4650</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:03:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Һади Такташ]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4973</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" sha1="0v4099czxtsebxyula69lqgwkfrz0t8" xml:space="preserve">#REDIRECT [[:Төркем:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>0v4099czxtsebxyula69lqgwkfrz0t8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Лев Толстой</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2498</id>
    <revision>
      <id>4652</id>
      <timestamp>2011-01-03T07:58:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Лев Толстой|Лев Толстой]] | рәсем =L.N.Tolstoy Prokudin-Gorsky.jpg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәсем...»</comment>
      <origin>4652</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="628" sha1="4nsy7gb3wa3oaw4s7rta8j7qho8ya1v" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Лев Толстой|Лев Толстой]]
| рәсем =L.N.Tolstoy Prokudin-Gorsky.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Толстой Лев Николай улы
| һөнәр = язучы, фәлсәфәче
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Лев Толстой}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Л]]
[[Төркем:Авторлар-Т]]</text>
      <sha1>4nsy7gb3wa3oaw4s7rta8j7qho8ya1v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Л</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2499</id>
    <revision>
      <id>4678</id>
      <parentid>4671</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T09:05:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4678</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лев Толстой</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2500</id>
    <redirect title="Төркем:Лев Толстой" />
    <revision>
      <id>4980</id>
      <parentid>4654</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:06:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Лев Толстой]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4980</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" sha1="hqhll1cxx8fmhpogo2d38jcx7ooxdrf" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Төркем:Лев Толстой]]</text>
      <sha1>hqhll1cxx8fmhpogo2d38jcx7ooxdrf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-А</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2501</id>
    <revision>
      <id>4680</id>
      <parentid>4668</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T09:05:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4680</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абдулла Алиш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2502</id>
    <redirect title="Төркем:Абдулла Алиш" />
    <revision>
      <id>4975</id>
      <parentid>4659</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:04:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Абдулла Алиш]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4975</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" sha1="1wtyaf42ec17d3mqqoerzpb7fbgypba" xml:space="preserve">#REDIRECT [[:Төркем:Абдулла Алиш]]</text>
      <sha1>1wtyaf42ec17d3mqqoerzpb7fbgypba</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Әмирҗан Моталлапов</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2503</id>
    <revision>
      <id>4661</id>
      <timestamp>2011-01-03T08:31:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-Ә]] [[Төркем:Авторлар-М]]»</comment>
      <origin>4661</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="md1hoey81f7rgauwhpe5omls9vhu6ph" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Ә]]
[[Төркем:Авторлар-М]]</text>
      <sha1>md1hoey81f7rgauwhpe5omls9vhu6ph</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-М</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2504</id>
    <revision>
      <id>4677</id>
      <parentid>4672</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T09:04:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4677</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Ә</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2505</id>
    <revision>
      <id>4681</id>
      <parentid>4669</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T09:05:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4681</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әмирҗан Моталлапов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2506</id>
    <redirect title="Төркем:Әмирҗан Моталлапов" />
    <revision>
      <id>4976</id>
      <parentid>4664</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:05:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Әмирҗан Моталлапов]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4976</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" sha1="ptdp84pq785zomcfisnowcp0wwocozm" xml:space="preserve">#REDIRECT [[:Төркем:Әмирҗан Моталлапов]]</text>
      <sha1>ptdp84pq785zomcfisnowcp0wwocozm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Әхәт Гаффар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2507</id>
    <revision>
      <id>6936</id>
      <parentid>4666</parentid>
      <timestamp>2020-04-09T16:58:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Akhat_Ghaffar.png|Akhat_Ghaffar.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Sealle|Sealle]] because: Copyright violation; see [[:c:COM:Licensing|Commons:Licensing]] ([[:c:COM:CSD#F1|F1]]).</comment>
      <origin>6936</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="627" sha1="rm5xoal36q7wv2znn9831zjxh6iyw83" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Әхәт Гаффар|Әхәт Гаффар]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габделәхәт Габдрахман улы Гаффаров
| һөнәр = драматург, журналист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Әхәт Гаффар}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Ә]]
[[Төркем:Авторлар-Г]]</text>
      <sha1>rm5xoal36q7wv2znn9831zjxh6iyw83</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әхәт Гаффар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2508</id>
    <redirect title="Төркем:Әхәт Гаффар" />
    <revision>
      <id>4981</id>
      <parentid>4667</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:06:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Әхәт Гаффар]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4981</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" sha1="2dk7l8hdotmq8y31yl6de5lfqwumnvy" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Төркем:Әхәт Гаффар]]</text>
      <sha1>2dk7l8hdotmq8y31yl6de5lfqwumnvy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сарыклар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2509</id>
    <revision>
      <id>4901</id>
      <parentid>4685</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T13:52:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4901</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15020" sha1="skuz7piyommhyjy5iaecgdzmily5hng" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Зөбәер Мифтахов|Зөбәер Мифтахов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Бүген бездә сарык көтүе чираты. Сарыкка бүтән елларны көтүче яллыйлар иде, быел Камил агай инде исән булмагач, башка кеше табылмады, чиратка калды көтү. Кемгә ничектер, безнең күк малайларга, анысы, берние юк аның, җәй эчендә бер-ике тапкыр көтүгә чыгуның. Иртән кояш калыкканчы ук йокыдан уянуы гына кыен, бер уянгач исә, кызык кына ул көтү көтүе.

Авылдан чыгып тау сыртына менүгә, такыр диярлек җирне кимерергә керештеләр сарыклар, иртәнге салкында баш күтәрми рәхәтләнеп ашыйлар, таралып та йөрмиләр, качып та китмиләр. Көтүчегә тик кенә торасы диярлек. Сарык – сарык инде ул, ни дисәң дә, кәҗә түгел. Тикмәгә генә юаш кешегә &quot;сарык&quot; димиләр ич. Аннары аңгыра, томана кешене &quot;сарык&quot; диләр. Миңа калса, мәгәр, сарык бер дә акылсыз мал түгел, үз башы үзенә бик җитә аның. Тәртипле, түзем мал ул сарык, дисәң дөресрәк булыр. Көтүгә үлән утларга дип чыккан икән, нигә аңа чабулап йөрергә? Көтүдән качып китәргә дисәң – нигә тора монда алар янында, тау сыртында көтүче? – Менә шуңа күрә чат ябышып ашыйлар алар, кояш кыздыра башлаганчы. Бер урында гына торган күк булсалар да, әкрен генә күченәләр үз җайлары белән, бөтен көтүлек җирләрне әйләнеп чыгачаклар әле кичкә чаклы.

Сарыклар җаена әкренләп күчә-күчә, эш юктан гына чыбыркы шартлаткалап, шулай көтү янында торганда, бервакытны ни күрәм – өч сарык, бәрәннәрен дә ияртеп, көтүдән аерылып чыккан да, туп-туры миңа таба карап торалар. Аптырап киттем башта, боларга ни кирәк икән дип. Әйбәтләбрәк карасам – безнең үз сарыкларыбыз икән ләбаса. Күрәсең, мине таныганнар да, шуңа күрә, үз итеп карап торалар. Безнең хуҗа малае нишләп монда килеп чыккан? – дип уйлыйлар бугай.

Сарыкларның шулай үз кеше итеп тануларына минем дә күңел булып китте.

– Сарыклар, килегез, мә! Тәч-тәч-тәч! – дип чакыра башладым. Тегеләрнең икесе ярты адымлап артка чигенеп, башлыкларын бер баш чамасы алда калдырдылар – ни булса да ул башлап хәл итсен янәсе. Бераз гына икеләнеп торгач, башта башлык, аның артыннан калганнары кузгалып, алдыма ук килеп туктадылар. Менә бит ул үз малың ничек, чит сарык булса якын да китерми юкса кешене. Ә болар яныңа килеп, башларыннан сыйпатып торырга да риза.

Белмәгән кеше сарыкларның барсы да бериш, агы була да карасы була дип уйлый торгандыр. Бер дә алай түгел, аларның да һәрберсенең үз кыяфәте, хәтта үз холкы була. Акыллысы, ахмагы, батыры, куркагы, хәйләкәре, тискәресе – төрлесе-төрлесе. Шулай төрле булганга күрә, мин үзебезнең сарыкларга төрлечә исемнәр дә кушып чыктым: Мөдир, Төлке һәм Төнтек. Мөдир дигәне, билгеле, алдан йөрүче башлыклары. Аның кыяфәтенә чаклы акыллы, чырае кырыс, туны да затлы булып күпереп тора – нәзек йонлы токымнан ул. Мөгезе генә юк нишләптер. Көтүдән кайтканда каршы чыгып алмасаң, Мөдир тоягы белән капканы гел кеше төсле итеп шакып тора, ә абзар капкасын кирәк чакта үзе ачып чыга белә. йон алганда әни иң башта Мөдирнекен ала, чөнки ул бөтенесен аңлап, чәбәләнми-нитми тыныч ята, бүтән сарыклар аңа карап йон алуның берние дә юклыкка төшенә торалар. Бүтән сарыклар тыпырчына башласа, әни: &quot;Чү, чү, хәзер бетә&quot;, – дип тынычландыра, ә Мөдир чак кына селкенеп куйса да, аны әрли: &quot;Син карт башың белән нигә тик кенә ятмыйсың?&quot; – ди. Мөдир шуны аңлап тыныч кына, түзеп кенә ята башлый, йоны алынып беткәч кенә тирән итеп бер сулап, &quot;ух!&quot; дип куя.

Ул сарыкларга баш булып кына йөрми, кирәк чакта аларны саклый да, яклый да. Бервакыт абзарга аяклы ялгаш кертеп, шуңа соргылт-кара төстәге эре кисәкле тоз салып куйган идек. Көтүдән кайткач, сарыклар шуннан шикләнеп башта абзарга керми тордылар, куып керткәч, чабулашып эчке абзарга кереп качтылар. Бераз торгач кына, Мөдир башта ишектән башын тыгып карады, аннан әкрен генә үзе чыкты. Ни булса да аннан калмый торган Төлке белән Төнтек чыга башлаганнар иде, аларны сөзеп кире кертте дә, ишекне шапылдатып ябып куйды. Шуннан соң гына ялгашка таба сөзеп карап, ал аягы белән җиргә дөп-дөп сугарга кереште. Әгәр ялгаш урынында чынлап та куркыныч нәрсә булса, ул үзе генә зыянлап, бүтән сарыклар исән каласы иде. Бу хәлне мин читтән әзрәк күзәтеп тордым да, абзарга кереп, ялгаштан эре бер тоз кисәге алып Мөдиргә иснәттем. Шунда ул эшне аңлап алды да: &quot;Бә-әй!&quot; – дип бер кычкырган иде, эчке абзар ишеген сөзеп ачып Төлке белән Төнтек килеп тә чыктылар. Сарыклар телендә бу &quot;куркыныч бетте, чыгыгыз&quot; дигән сүз булды күрәсең.

Батыр гына түгел, тәвәккәл дә була белә ул кирәк чагында. Беркөнне мин үзебезнең ишегалдына Шарик исемле урам этен ияртеп кайткан идем. Чит этне күреп, сарыклар башта бик куркыштылар, өелешеп минем артка яшеренделәр. Бераз шулай торгач, беренче курку үткәч, Мөдир үзенең көчен чамалап, икеләнеп торды-торды да... йөгереп килеп эткә берне дөңкеде – бичара чинап җибәрде, кая керергә тишек тапмады. Әл дә Мөдирнең мөгезе юк, бетерә иде юкса этне. Бер белән генә туктамыйча, ул Шарикка тагын бер кат ташланды, куып җитеп сөзеп ега дигәндә генә, Шарик капка астындагы уч сыярлык кына ярыктан урамга чыгып качып өлгерде, капка тактасына йоннары сыдырылып калды бичараның. Сарык ярсыса эттән яман була икән ул.

Икенче сарык, Төлке исемлесе – кәкре мөгезле, төлкенеке күк озынча тар чырайлы, хәйләкәр карашлы. Ныклабрак карасаң, авызы да чак кына кыеш аның, шуңа күрә, гел берәр төрле этлек уйлап торган төсле тоела. Холкы да килешкән, башка чакта гел Мөдир артыннан йөрсә дә, берәр тәмле нәрсә эләгәсе булса, иң алга ул чыга. Җае туры килгәндә бакчага кереп алмагач кимерергә дә, сарык башы белән өйалдына кереп урлашып чыгарга да күп сорамый. Менә әле дә, бүтәннәрне этеп-төртеп алга чыкты: тамак астын кашытырга тели. Әрсезлеге өчен борын сыртына шакылдатып берне чирттем, шул булды. – Уйлап та бирми, болай да кыек авызлы башын кырынайтып тик тора.

Ә Төнтекнең аңгыра булганга исеме шундый. Үзе аңгыра, үзе куркак, һәр нәрсәгә шикләнеп карый, өркеп качарга гына тора. Мөдир белән Төлке артыннан ияреп кенә йөри, арттан йөргәнгә күрә, сыртына тәпәч тә ешрак төшә. Шулай да мин аны бик кыерсытып бармыйм, дөньяга аңгыра булып тугач, нишләтәсең инде бахырны. Төлкене калдырып, Төнтекнең башыннан сыйпыйм, – болай да гел өркеп яши, аңа да рәхәт булсын әле бер.

...Менә шулай ул сарык дигән терлекләр, үз кешене үз күрәләр, хәтта бераз дус итәләр. Ә без, кешеләр, нишлибез? Без дә, анысы, ашатабыз, эчертәбез, авырса дәвалыйбыз, үзенә күрә яратабыз да, чөнки алар бит безнең белән бергә яшәүче җан ияләре... Ә кара көзләр үтеп кар төшкәч, без аларны суябыз да, ит итәбез... Гадел буламы соң бу?..

Әти сарык суйган чакта, бик кызгансам да, мин дә шунда булам, ярдәм итешеп торам. Миңа өйрәнергә кирәк, соңыннан үзем дә сарык суя белергә тиешмен, сарык та суя алмаган кеше нинди ир була аннары? Кызганганны сиздермим, шулай да, кайчагында сорап куйгалыйм:

– Шундый әйбәт сарыкны суярга, әти, сиңа ничек жәл түгел? – дим. Ә ул:

– Әйбәт булганга жәл түгел, – ди дә, бетте-китте. Күп сөйләми ул, калганын үз башың белән уйлап бетерергә тиешсең. Һәм, мин уз башым белән болайрак итеп уйлап бетерәм. – Һәр җан иясенең үз тормышы, үз әҗәле була бит инде. Кешенең дә бит, вакыты җиткәч, җанын Алла бабай ала, бер дә әйбәт кеше дип тормый. Әби әйтә: &quot;Бәндәләремнең яхшысын үз яныма алырмын, дип әйткән китапта&quot;, – ди. Ә сарыкның – бөтен тормышы кеше кулында, шулай булгач, вакыты җиткән икән, кирәге чыккан икән, сарык суелырга тиеш. Аңа карап кына кеше явыз булмый, сарык суйган шул ук кеше бүтән чакта аларга карата бик йомшак күңелле булырга да мөмкин...

...Сарыкларны башларыннан сыйпап бераз иркәләгәч: &quot;Я, булды, барыгыз, үлән ашагыз&quot; – дип, Мөдирне этеп, көтүгә кайтырга кушам. Ләкин ул китәргә ашыкмый. Әнә, Төлке дә башын кыңгыр салып нидер көтә. &quot;Безгә берәр нәрсә тәтеми калмый болай булгач&quot;, – дип уйлаганы әллә каян күренеп тора.

&quot;йөзгә карап йөз ояла&quot; диләр: сумкадан алып сарыкларга берәр кисәк ипи каптырып чыктым. Шуннан соң гына, &quot;бетте, бүтән юк&quot; дип әзрәк алдап та җибәргәч кенә, алар борылып көтүгә таба киттеләр. Көн кыздыра башлаганчы тамак туйдырып калырга тырышып үлән утлаучы башка сарыкларга барып кушылдылар.

Менә шулай, сарыклар бер дә аңгыра хайван түгел алар. Үз башлары үзләренә бик җитә аларның. 

[[Төркем:Зөбәер Мифтахов]]</text>
      <sha1>skuz7piyommhyjy5iaecgdzmily5hng</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Фотосүрәтсез.svg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2511</id>
    <revision>
      <id>4684</id>
      <timestamp>2011-01-03T11:45:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</comment>
      <origin>4684</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="212" sha1="0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дөнья кызыклы!</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2512</id>
    <revision>
      <id>4900</id>
      <parentid>4687</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T13:52:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4900</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91435" sha1="mzjacwp8lqmuj9bzcq8tt79006ghnk4" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Зөбәер Мифтахов|Зөбәер Мифтахов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
==Колак чамасы белән...==

Кеше шартлау тавышын 12-15 км.дан, төнге тынлыкта самолет тавышын – 40 км.дан ишетә ала. Шулай ук: поезд тавышын – 10 км.дан, тепловоз яки пароход гудогын – 7-10 км.дан, трактор гөрелтесен – 3-4 км.дан, ау мылтыгыннан атканны – җир өслегенә бәйле рәвештә 2-4 км.дан, автомобиль гудогын, эт өргәнне, ат кешнәгәнне – 1-2 км.дан, такыр юлдан баручы йөк машинасы тавышын, кеше кычкырган тавышны – 1 км.дан, төнлә ат тоягы тупырдавын – 0.5-1 км.дан, агач ауган тавышны – 800 м.дан, балта тукылдавын, ишкәк чупылдавын, сөйләшкән тавышларны (аңламыйча) – 300-400 м.дан, савыт-саба шалтыравын, аңлаешлы сүзләрне, ютәлләүне – 30-40 м.дан ишетә. Су өстендә һәм томанда ишетү ераклыгы арта, азык чәйнәгәндә кими. Кискен җил исеп киткәндә тавыш өзекләре гадәттәгедән күпкә ераграк барып җитәргә мөмкин.

==Ә Яңа ел килмәгән...==

1996 елның 30 декабрендә, нәкъ төн уртасында Яңа Зеландиянең бер бик зур алюмин заводында электр корылмаларыннан зәңгәр төтен ургыла башлый, трансформаторлар янып чыга. Заводка 500 фунт стерлинг зыян килә. Сәбәбе – электролиз процессы белән идарә итүче баш компьютер 1996 елның кәбисә ел булуын белмәгән... 365 көннән соң аның өчен Иске ел беткән... Әмма, Яңа ел килмәгән... Шуннан, ул үз эшен шып туктаткан...

==Унитаз да – милли горурлык==
Су белән юдырыла торган унитазны 1596 елда инглиз кешесе Джон Һарриңтон уйлап тапкан. Әмма, шуңа да карамастан, безнең көннәрдә Европа берлегенең Стандарт комиссиясе бөтен континент өчен үрнәк итеп Германиядә ясалган конструкцияне кабул иткән. Нәтиҗәдә инглизләр: «безнеке аларныкыннан ким түгел, безне юри санга санамыйлар!» – дип, каты тавыш куптарганнар... Инде, кем конструкциясенең шулай да яхшырак икәнлеген кабат тикшерү өчен белгечләр 110 грамм авырлыктагы пластмасс «объект» һәм 12 кәгазь бите белән өстәмә сынаулар үткәрергә керешкәннәр.

==Тишеп тамызалар==

Америкада сыналган яңа медицина алымы буенча, лазер белән тән тиресендә 2 мм зурлык сай гына тишек ясыйлар һәм шунда бер тамчы дару тамызалар. Тамчы өч минуттан тишек аша тәнгә сеңеп бетә. Димәк, шулай итеп, организмга аз күләмле дарулар кертү, вак операцияләр вакытында анестезия ясау өчен шприц куллануның кирәге калмый.

==Кояш игезәге==

Һәр кешенең күктә үз йолдызы бар дигән шигъри образ чын дөреслеккә артыгы белән туры килә, безнең Галактикадагы йолдызлар гына да «җан башына» 2шәрдән артык. Ләкин гади күзгә күренә торган йолдызлар арасында бөтен яклап Кояш кебеге әле яңарак кына Бразилия галимнәре тарафыннан табылган диләр. Чаян йолдызлыгында, бездән 46 яктылык елы ераклыкта урнашкан ул «икенче кояш»ның массасы да, төсе, температурасы, әйләнү тизлеге, активлыгы да безнең Кояшныкы кебек, яктылыгы гына 5%ка артык икән.

Астрономнар хәзер Җирдән читтәге акыл ияләрен эзләү максаты белән Чаян йолдызлыгын радиотелескоплар ярдәмендә бик әйбәтләп тыңларга җыеналар.

==Байкал киңәя==

Гигант җир ярыгында барлыкка килгән Байкал күле һаман киңәя бара. 130 ел эчендә аның мәйданы 340 кв.км.га арткан. Ә соңгы 20 елда күлгә тагын 500 мең кубометр су өстәлгән.

==Мактанырлыклары юк!==

Гел бездә генә начар түгел икән: Англиянең башкаласы Лондонда да хәтта торбалар челтәрендәге суның 40 проценты ярыклар һәм бозык краннар аша саркып әрәм була ди. Дөрес, алар хәзер: «Тишек-тошыкларны бик тиз таба торган радар уйлап таптык!» – дип мактаналар. Ә моңарчы ни карап торганнар, шундый алга киткән ил була торып?

==Язлар ашыга башлаган==

Метеорологларның белешмәсенә караганда, дөньякүләм җылыну аркасында төньяк ярымшарда яз 20 ел элеккедән 1 атнага алдарак килә.

==Бала белән – бәла...==

Бер инглиз фирмасы ватылмый, тутыкмый, 150 м. су астында да сүнми торган электр фонаре ясаган, һәм аңа кеше гомеренә җитәрлек озын гарантия биргән. «Әмма, – дип искәрткән инструкция кәгазендә, – фонарьга акула, аю яисә 5 яшьлек бала һөҗүм иткән очракта гарантия хакы түләнми».

==Дәһшәтле кара упкыннар==

Киек Каз юлы дип атала торган безнең Галактика йөз миллиардлап йолдызны үз эченә алган, йөз мең яктылык елы кадәр диаметрлы гаять зур өермәдән гыйбарәт (Яктылык бер секундта 300 мең километр ара уза, димәк, Галактиканың аркылысы – миллиард тапкыр миллиард километр тирәсе – акыл иңли ала торган да түгел). «Йолдыз тузаныннан» торган менә шул өермә үз күчәре тирәсендә әйләнә һәм бер үк вакытта үзәктәге ниндидер «тузан суыргыч»ка тартылып керә тора. Астроном галимнәрнең космостагы Хаббл телескобы ярдәмендә алган мәгълүматына караганда, анда безнең Кояштан 2.6 миллион тапкыр зуррак массалы «кара упкын» бар. Иң якындагы йолдызлар аңа таба секундына 3000 километр тизлек белән убылалар. Кайчан да булса бервакыт, мәңгелекнең теге башында дип әйтергә мөмкин, чират Кояшка да җитәргә тиеш. Әлегә исә ул Галактиканың иң читендәге бер тармакта тыныч кына әйләнеп йөри.

Нәрсә соң ул «кара упкын»? – Мисал итеп башта җирдән өскә таба ыргытылган ташны күз алдына китерик. Ул тарту көче тәэсирендә кире төшә, ә төшмәсен, космоска очып чыксын өчен аңа 8.7 км/с тизлек бирергә кирәк. Айда бу тизлек алты тапкыр кечерәк, ә Кояшта меңнәрчә тапкыр зуррак. Күк җисеме зуррак массалы яисә тыгызрак булган саен аннан ычкыну өчен кирәкле тизлек тә арта бара. Һәм кайбер күк җисемнәрендә 300 мең км/с, ягъни яктылык тизлеге дәрәҗәсенә җитә. Андый җисемнән инде яктылык та, гомумән бер нәрсә дә чыга алмый. Анда хәтта туры сызык та бик нык бөкләнеп түгәрәккә әверелә, «ас», «өс», «уң», «сул» дигән төшенчәләр юкка чыга, вакыт та агудан туктый. «Кара упкын» менә шундый нәрсә була да инде. Әгәр космос корабы аның эченә исән-имин үтеп керә алса, корабта утырган кешеләр башта үзләрен туры сызык буенча төпсез бер коега төшкәндәй хис итәрләр, ә аннары алар өчен бөтен нәрсә мәңгегә бер урында катып калгандай тоелыр иде. Билгеле ки, бу хәл фаразда гына мөмкин.

«Кара упкын», теория буенча, массасы Кояшныкыннан кимендә өч тапкыр зуррак булган йолдыз үз ягулыгын яндырып бетереп тыелгысыз рәвештә кысыла башлаганда барлыкка килә. Кысылып беткәч, иң кече «кара упкын»ның диаметры 15 км гына кала. Ул куәтле тарту көче белән якын-тирәдә булган һәр нәрсәне үзенә суыра һәм мәңгегә кире чыгармый. Үзе читтән күренми, аның барлыгын да бары якын-тирәсендәге матдәнең суырылып «юкка чыгуы» һәм шул вакытта «читкә чәчрәгән» яктылык буенча гына белергә мөмкин.

«Кара упкын»ның тагын бер төре булырга мөмкин әле – аның диаметры да, массасы да коточкыч дәрҗәдә зур, ә тыгызлыгы бик түбән, безнең гадәти карашка буш диярлек тоелырга мөмкин. Бу җәһәттән караганда, безнең бөтен галәм үзе бер зур «кара упкын» түгел микән? Кайбер теоретик исәпләр буенча бит очып баручы яктылык нуры галәмдә әкренләп бөгелә барырга һәм ахырда үзенең чыккан җиренә әйләнеп кайтырга тиешле. Заман астрономиясендә ныгып урнашкан «галәмнең чиге юк, әмма аның күләме һәм массасы чиксез түгел» дигән тәгълимат нәкъ әнә шул күренешкә нигезләнә бит. Әгәр дә мәгәр, без шундый гаять зур «кара упкын» эчендә яшибез икән, димәк, без аннан иң кыю фараз буенча да берничек чыга алмыйбыз, шул ук вакытта, безгә читтән кемдер, нәрсәдер үтеп керергә мөмкин...

Ә бәлки, безнең Галактикадагы кечерәк «кара упкын»нар да геометрик юнәлешләрнең бик нык бөгелүе аркасында эчтән киңәеп, чиксезлеккә таба җәелеп китә торганнардыр? Һәм алар эчендә безнеке булмаган башка дөнья йолдызлары, планеталары, бәлки хәтта тереклек бардыр?

Үкенеч, әмма кешеләр бу турыда беркайчан да төгәл генә белә алмаслар шикелле...

==* * *==

Моннан йөз еллар элек Америкада хатын-кызларның итәк астына яшерелә торган җыелмалы урындык – турнюр дигән нәрсә модага кергән булган. Ләкин дөнья буйлап киң таралып китә алмаган. Чөнки шул ук чорда җиргә тиеп торган, калын тукымадан тегелгән итәкләр әкренләп юкара һәм кыскара башлаган. Процесс әле дә дәвам итә...

==* * *==

Күренекле Америка иллюзионисты һәм телерепортеры Джеймс Рэнди моннан дистә ел чамасы элек сәер генә конкурс игълан итә: кем дә кем нинди дә булса парапсихологик яисә экстрасенсор күренешне шикләнмәслек итеп күрсәтеп бирә ала, шуңа үз хисабыннан 10 мең доллар бирәчәге турында белдерә. Телепатия, күрәзәлек, левитация, ягъни әйберләрне акыл көче белән генә күчерү дә ярый, теге дөнья белән спиритик контакт, буш кул белән хирургик операция тәкъдим итәргә дә мөмкин, чынлыгы гына хак булсын, ди.

Бераздан Рэндиның конкурс фондына тагын 260 кеше һәм оема кушыла, аның суммасы 1 миллион 112 мең долларга җитә. Әмма шунысы гаҗәп: төрле могҗиза һәм шифа сеанслары үткәреп кәсеп итүчеләр дөньяда санап бетергесез булса да, конкурс акчалары инде ничә еллар һаман банкта ята бирә ди. Фәнгә билгеле булмаган бәләкәй генә бер нәрсә күрсәтеп миллионер булырга теләүче кеше һаман юк та юк ди...

==* * *==

Диабетиклар куллана торган инсулин препаратын шприц белән кадамаска, кашыкка салып эчәргә дә мөмкин икән хәзер. Эзләнә торгач, Америка галимнәре хәйләсен тапкан: шифалы матдә ашказанында таркалмасын өчен аны... холера агуы белән бергә кушарга кирәк икән.


Ә икенче бер төркем галимнәр томау китереп чыгара торган аденовирусны рак күзәнәкләрен үтерергә өйрәткәннәр. Механизмы катлаулы, кыскача гына аңлатырлык түгел, әмма беренче сынаулар шактый уңышлы үткән: рак белән авыручы 19 кешедән 5сенең шеше үсүдән туктаган, 6сыныкы икеләтә кимегән. Ракны каты томау алыштырган ләкин анысына гына түзәргә була инде, үтерә торган чир түгел.

==* * *==

Җир тирәли орбитадагы Хаббл телескобы белән табылган иң ерак галәм объекты бездән 13 миллиард яктылык елы кадәр ераклыкта урнашкан. Физик теорияләр буенча, дөнья моннан 15 миллиард ел чамасы элек бик каты «олы шартлау» нәтиҗәсендә барлыкка килгән һәм шуннан бирле киңәюен дәвам итә. Бүген без галәмнең кырый чите дип күргән нәрсәләр чынлыкта аның «яшь чагындагы» күренеш булып тора, һәм, кем белә, тагы да көчлерәк телескоплар белән берәр вакыт кешеләр бәлки «олы шартлау»ның үзен дә күрерләр...

==* * *==

Заманча көнкүреш техникасының, телевизор, компьютер, магнитофон, факсларның электр шнурын гел тартып алмасаң да була, бер кызыл күзе генә янып калган бәрәкәтле режимда алар энергияне юк дәрәҗәдә аз сарыф итәләр. Еш сүндереп кабызмасаң, аппаратның янып чыгу ихтималы да нык кими. Шуңа күрә, хәзер Америкада һәм алга киткән Европа илләрендә электр өзгеч кнопка турында инде онытып баралар. Әмма, дөнья бик киң булу сәбәпле, бәрәкәтле режимның да тулаем куәте бик зур, бөтенесен кушып санаганда, «кызыл күз»ләр 5 млн. квт, ягъни уртача зурлыктагы 5 электростанциянең энергиясен йоталар икән.

==* * *==

Бездәгегә охшаш саулык саклау системасы әллә кайчан кертелгән Франциядә клиникаларда дәваланучыларның кайда 20, кайда 60 проценты... ачлыктан зарлана. Байлыгын кая куярга белмәгән, «туеп сикергән» илдә югыйсә.

==* * *==

Америка басуларында калын сабаклы люцерна сортын күпләп чәчә башлаганнар. Махсус машина белән аның яфракларын сыдырып алып малга ашаталар, ә сабагын электр станцияләрендә ягулык итеп файдаланалар. Берничә дистә фермер өчен уртак бер шундый станция гадәттә 75 мегаватт энергия бирә ди.

Без генә, кайчанга чаклы мондый нәрсәләр турында Американы язып сокланырбыз, ә үзебез муеннан тирескә батып ятарбыз, шул ук вакытта «Газпром» кебек энергетика аждаһаларына бурыч түли алмый интегербез икән?

==* * *==

Ә Франциядә бензинга биштән бер өлеш су кушып, аерылмый торган эмульсия ясау җаен уйлап тапканнар. «Аквазоль» дип аталган мондый катнашма мотор цилиндрын азрак кыздыра, нәтиҗәдә агулы азот оксиды, төтен һәм корым азрак барлыкка килә, мотор бәрәкәтлерәк эшли. Ләкин, катнашма ясауның кайбер технологик кыенлыклары аркасында, «аквазоль» әлегә гади бензиннан чак кына кыйбатрак тора ди.

==* * *==

Берничә елдан Англиядәге барлык автомобильләрдә борт компьютеры куелган булачак. Аның өчен әзерләнгән кайбер программаларны исә әкият итеп сөйләрлек. Берсенә, мисал өчен, Англиянең барлык юллары һәм андагы юл билгеләре кертелгән. Программа бер дә ялгышмыйча автомобильнең әлеге моментта кайда булуын хәтеренә теркәп бара. Тизлек чикләнгән участок туры килсә, әйтик, шоферга шуннан да кызурак куарга ирек бирми, керү тыелган җиргә керми, һәм башкалар. Томан, бозлавык кебек климат күренешләрен ул ясалма юлдаш аркылы ала һәм тиешле нәтиҗәләр ясый...

==* * *==

Археологлар Иерусалим янында 1400 ел элек эшләгән бер монастырьның зиратын тикшереп, кызыклы гына ачышлар ясаганнар. Сөякләре анда яткан кешеләр таза гәүдәле булганнар, ләкин барсы да буыннар артритыннан интегәләр икән. Җитмәсә, барсының да тез капкачлары юри ялтыраткан кебек ялтырап тора ди...

Борынгыдан калган китаплар ярдәмендә моның сәбәбе дә ачыкланган. Сәбәп монахлар өчен гади генә: алар көненә алты тапкыр тезләнеп дога укыганнар, көн саен биек күтәрмә буйлап изге тау куышына төшкәннәр, аның һәр бусагасында йөзәр тапкыр тез чүгәргә тиеш булганнар...

==* * *==

(2000 елгы) Замбия президенты Фредерик Чилуба, уйлана торгач ниһаять үзенең... ялгыш һөнәр сайлавын аңлаган. «Минем Ходай биргән чын талантым – Иблискә каршы көрәшү, калган гомеремне шул эшкә багышлыйм, – поплыкка китәм!», – дип, җыена ук башлаган ди...

==* * *==

(2000 елгы) Латвиянең Прейли шәһәреннән Владимир Иванов дигән бер кеше элек шактый киң билгеле сәясәтче Владимир Ленинның бронза бюстын 6 мең долларга бер инглиз коллекционерына саткан. Бу турыда ишеткәч, Британиянең антиквариат белгечләре «беркатлы юләр!» дип, рәхәтләнеп Ивановтан көлгәннәр генә, чөнки, бюстның чын бәясе кимендә өч тапкыр артык икән.

...Сездә дә берәр артык Ленин бюсты аунап ятмыймы алай-болай?

==* * *==

(2000 елгы) Популяр немец җырчысы Һарольд Юнке, озак кына алкоголизмнан дәваланып чыкканнан соң, концерт куярга булган. Тик, кичкә чаклы чыдый алмаган, эчкән... Шуның аркасында, сәхнәгә чыгу белән абынып егылган. Эчсә дә акылы үзендә кала икән мәгәр: торып баскан да, алдан игълан ителгән җыр урынына: «Абынсам да, егылсам да, куркып-өркеп йөрмимен!», – дигән икенче бер җырны сузып җибәргән.

==* * *==

(2000 елгы) Швециядә әхлак темасына бик зәһәр яңа скандал купкан: илнең хәрби-диңгез кораблары, Швеция ярларын Россия су асты көймәләреннән саклыйсы урында, үзләренә ышанып тапшырылган кыйммәтле аппаратурадан явызларча файдаланып... шәрәләр пляжында кызынып ятучы хатын-кызларны видеотасмага төшереп йөриләр икән!

==* * *==

Польшада бер кешене авыр җинаятьтә гаеплиләр, шаһитлар да беравыздан: «Шушы кеше иде, тик башында көлтә хәтле чәч иде», дип баралар икән. Ә шиккә алынган кеше: «Димәк, җинаятьче мин түгел! Мин бит таз!», – дип әйтә ди. Шуннан, аерым бер кечерәк суд ясап, тазмы-түгелме икәнен төгәл ачыклау өчен моны бер бүлмәгә ябып, кырынгыч-фәлән бирмичә бер ай каравыл астында тотарга «хөкем итәләр». Соңгы нәтиҗә безгә билгеле түгел, үкенечкә каршы.

==* * *==

Гел игътибар һәм тәрбия сорап тора торган электроник «Тамагочи» уенчыгы турында беләсездер инде. Табыш турында гына кайгыртучы япон эшкуарлары хәзер шул ук принципта эшли торган «Дигимон» уенчыгы ясаганнар ди. Монысының эчендә чебеш түгел, яман бер гыйфрит утыра, аны һәрвакыт җәфалап, үчекләп, икенче бер гыйфриткә каршы котыртып торырга кирәк икән. Олылар өчен дә махсус уенчык бар: аның эчендәге хатын-кызны төрлечә юмалап, комплиментлар һәм «бүләк»ләр тапшырып, аның «мәхәббәтен» яуларга кирәк...

==* * *==

(2000 елгы) Саратов эшкуарлары үз якташлары Чернышевскийның атаклы әсәре хөрмәтенә «Нәрсә эшләргә?» дигән аракы чыгарганнар. Алардан күрмәкче, хәзер Ульянда Володя Ульянов-Ленин әсәре хөрмәтенә «Нәрсәдән башларга?», ә мәскәүлеләр Герцен һәм Огарев хөрмәтенә «Кем гаепле?» аракысы чыгарырга җыеналар ди...

==* * *==

Ә Кытайда кеше күп, шуңа күрә «иң шәп» бизнеслары да кеше сатуга корылган. Мондагы бер төркем эшкуарлар Юннань һәм Гуйчжоу провинцияләрендә чибәр кызларны ата-аналарыннан очсыз хакка алып... Цзянсу провинциясенең бай крәстиәннәренә кыйбат хакка хатынлыкка сату белән кәсеп иткәннәр.

Кытайның халык традициясе буенча кызлар сату җинаять түгел, гади бер бизнес төре булып тора. Әмма хөкүмәт башка карашта: «органнар» сизеп алса, кәсепчеләрне төрмә, ә кызларны кире ата йорты көтә.

==* * *==

(2000 елгы) ...Швейцариядә тыныч кына актык көннәрен көтеп ятучы картлар күп, һәм бәлки шуңа күрәдер, бер төркем елгыр бәндәләр... крематорийда яндырыласы мәетләрне затлы табуттан начар табутка күчереп салу белән кәсеп иткәннәр. Табут барыбер әрәм була, янәсе, ә затлы табутны яңа «хуҗа»га сатсаң, уртача 1500 франк аерма кала...

==* * *==

(2000 елгы) Бөтен дөньяда бирелә торган ришвәтләрнең тулаем күләме 80 миллиард долларга җитә. Бу сумманың күпчелек өлешен Көнбатыш фирмалары «үсә баручы» Көнчыгыш илләрендәге чиновникларга бирәләр. «Кем күбрәк түли, шул уңышка ирешә» дип үзара ярышу аркасында, бер үк «яхшылык» өчен бирелә торган ришвәт күләме дә артканнан-арта: Берничә ел элек «прейскурант» барлык табышның 10%ы кадәр булса, хәзер инде 30%ка җитеп ашкан. Ришвәтчелеккә баткан илләр арасында беренче урыннарда Нигерия һәм Боливия, алардан соң барлык БДБ илләре һәм Пакистан килә...

==* * *==

(2000 елгы) Япониянең атаклы рэкетиры Рюити Контэ бервакытта да пистолет яисә пычак белән эш итмәгән. Эре фирма хуҗаларын ул... акционерларның еллык җыелышына кереп, сызгырып һәм кычкырып утыру, тавыш-гауга куптару белән генә куркыткан. Мондый вак хулиганлык өчен «15 тәүлек» белән кисәтүләргә, әлбәттә, көлеп кенә җавап биргән. Ә барыннан бигрәк престиж өчен борчылучы эре бизнесменнар аның янавыннан коелып төшеп, зур-зур суммалар «бүләк иткәннәр».

==* * *==

(2000 елгы) 39 яшьлек Көньяк Африка адвокаты Абдул Акюны бервакытны зур этлек эшләгәне өчен 5 ел төрмәгә хөкем итәләр. Шуннан, алып баралар моны төрмәгә, ә 170 кг гәүдәле бу җинаятьче гадәттәге камера ишекләренә сыймый икән... Җитмәсә, чак-чак кыймылдый, бик авырлык белән сулыш ала һәм ике-өч сәгать саен доктор чакырта. Ике атна шулай йөдәткәч, төрмә башлыклары амнистия комиссиясенә ялварулы хат язарга мәҗбүр булалар.

Хәзер Абдул иректә яши, һәм: «Әл дә кеше коткысына бирелеп диетага утырмаганмын, юкса бүген төрмәдә утырыр идем!» – дип сөенә ди.

==* * *==

(2000 елгы) Сөекле кешеләргә чәчәк бүләк итәләр. Ә сөймәгән кешеләргә, хыянәт итүчеләргә ни чара күрергә? – Шулай ук чәчәк бүләк итәргә, – дип саный австралияле Эвард Клиппенберг, – тик бу очракта шиңеп корышкан чәчәкләр таләп ителә. «Шушы чәчәк кебек корысаң иде» дигән мәгънәне «бүләк алучы» бик яхшы төшенәчәк.

Үзе яшәгән Сидней каласында Эвард «Үле чәчәкләр» исемле махсус кибет ачкан, һәм әнә шундый үч алу букетларын әзерләү, заказ буенча илтеп тапшыру белән шөгыльләнә. Эше бик шәп бара, рәнҗешле клиентлар аеруча өстенә кара-кучкыл шоколад түгелгән 13 сулган розадан торган шомлы бер букетны «яраталар» ди...

==* * *==

(2000 елгы) Мадрид каласында автобуста тотылган үсмер яшьтәге «куян»нарга бик оригиналь җәза бирә башлаганнар: аерым бер китапханәгә алып кереп кулына китап тоттыралар да, соңыннан кәгазь битенә китапның кыскача эчтәлеген язарга кушалар икән. Шунсыз чыгармыйлар. Болай, билгеле, әдәбияткә мәхәббәт уятып булмый, әмма, властьлар фикеренчә, аз булса да уку күнекмәсе бирелә.

==* * *==

(2000 елгы) Израиль студенты Яир Соломон тавык йомыркасын 30 метр биеклектән ватмыйча ташлау юлын уйлап тапкан. Моның өчен аны повидлолы банкага, банканы пластмасс торбага, торбаны сулы баллонга салырга кирәк икән. Берничә тапкыр сынап караганнар – югарыдан төшеп җиргә бәрелгәндә бөтен башка нәрсәләр ватылып бетә, бер тавык йомыркасы гына шул көе кала ди.

Израильдә «бу мәгънәсез уен нигә кирәк» димәгәннәр, студентның акыл зирәклегенә зур бәя биреп, аны АКШка түләүсез туристик юллама белән бүләкләгәннәр.

==* * *==

Америка галимнәре ген инженериясе ярдәмендә башсыз чукмарбаш (бака яралгысы) үстерүгә ирешкәннәр. Һәм, шундый ук алым белән башсыз кеше дә үстереп була, ә аның өчен башлангыч өлге сыйфатында гади кешенең бер күзәнәген алырга мөмкин дигән фикергә килгәннәр. Бу хикмәттән файда чыгару юлы да инде чамалап куелган: махсус заказ буенча бик бай (һәм башлы) кешеләрнең башсыз копиясен булдырып, кирәк чакта аның органнарын әлеге «башлы бай»га күчереп утыртырга мөмкин! Хәзер инде мәсьәләнең мораль ягын гына җайга саласы калган ди.

==* * *==

(2001 елгы) Германиядә бер дини секта башлыгы үз кармагына эләккән 31 кешене: «8 гыйнвар көнне дөнья бетәчәк, безнең җаннарыбызны гына Сириус йолдызыннан килгән оча торган тәлинкә үзе белән алып китәчәк. Тик моның өчен без бераз алдан үлеп куярга тиешбез», – дип котырткан. Тегеләр шуңа ышанып үз-үзләрен үтерергә җыенганнар. Иң соңгы моментта, очраклы рәвештә генә аларның нияте турында полиция белеп алган...

==* * *==

Америка генетиклары тычканнар өстендә башта тәҗрибәләр үткәреп, аннары аларның күзәнәкләрен микроскоптан карап... куркаклык өчен җаваплы генның кай төштә икәнен билгеләгәннәр. Хәзер инде шуны ничектер алып ташлап, бернәрсәдән дә курыкмый торган үтә дә кыю тычкан токымы чыгару өстендә эшлиләр ди.

...Нишләсәләр дә эшләсеннәр, тик ул американнар белән сугышырга туры килмәсен инде берүк...

==* * *==

Чит илләрнең искиткеч уңайлы техник могҗизалары белән таныша башлагач, бер сокланабыз, башка якларын уйлап бер көенәбез, ә кайвакыт каты гына хәтер дә калгалый... Мәсәлән, әйтик, без бәләкәй чакта фляга белән су ташып күпме интектек. Юньле арбасы, чанасы була идеме соң әле аның... Ә Африканың суүткәргеч килеп җитмәгән ерак җирләрендә күптәннән инде су ташу өчен уртасы куыш пластмасс мичкәләр кулланыла икән. Негр малайлары шуның аркылы бау гына үткәрә дә, 50-75 литрлы мичкәне рәхәтләнеп җир өстеннән тәгәрәтә икән. Юк кына нәрсә, ә ясый белмәделәр шуны да безнекеләр...

==* * *==

Менә тагын бер «могҗиза»: велосипед күчәренә пружиналы амортизатор, ә аның бер башына бәләкәй генә динамо беркетелә. Тигезсез юлдан барганда мондый велосипедта йөрүче үзен бишектә тирбәлгәндәй хис итә, шул ук вакытта, динамо яктырту фарасына ток бирә.

Мондый җайланманы бер дә әллә кемнәр түгел, кытайлылар ясый икән. Ә без күпме калтырап йөрдек, шуңа башы һәм кулы җиткән кеше табылмады.

==* * *==

Космонавтларны да гел генә мактыйсы юк икән. – Күпме очалар галәмдә, ә бер тапкыр да кораб эчендә... шырпы кабызып карамаганнар! Бары теоретик яктан гына уйлап, авырсызлык шартларында һава хәрәкәтләнмәү сәбәпле ялкын үзеннән-үзе сүнә дип белгәннәр. 1997 елның февралендә «Мир» станциясенең кислород генераторына ут капкач кына шаккатканнар. Галәмдәге ялкын да кап-кайнар, нык пешерә, түп-түгәрәк булуында гына аермасы бар икән! Ярый әле, космонавтлар хәйран калып озак карап тормаганнар, Җирдән инструкция дә сорап тормастан, янгынны кул астындагы чаралар белән тизрәк сүндерергә ашыкканнар...

Шул очрактан соң гына галәм кораблары ышанычлы янгын сүндерү чаралары белән тәэмин ителә башлаган...

==* * *==

Шимпанзеның битенә буяу сөртеп, көзге каршына китерсәң, бераз вакыттан соң ул көзгедә икенче маймыл түгел, үз шәүләсе булуын аңлап, битен чистарта башлый. Ә песи, эт, кошлар, фил, дельфин, койрыклы маймыллар көзгедән үзеңне тану кебек катлаулы фикер йөртү сәләтенә ия түгелләр икән.

Кеше мондый югарылыкка яшь ярымлык чагында ирешә дип саныйлар. Әмма, бу чиста эксперимент белән расланмаган әле, чөнки, көзгедәге шәүләнең ни икәнен гадәттә балага әнисе төшендерә. Башка төрле тәҗрибәләр буенча исә, кеше баласының интеллекты олы шимпанзеныкы белән өч яшьтә генә тигезләшә.

==* * *==

Моннан 6 миллион ел элек Урта диңгез кибеп бетә язган. Хәзерге Крит утравы янында гына бик нык тозлы, гади диңгез суыннан 3 тапкыр тозлырак сулы зур күл утырып калган. Шуннан соң әкренләп күл өстенә төчерәк су җәелгән, Урта диңгез бүгенге ярларына кадәр киңәйгән. Әмма иң кызыгы – теге тозлы күлнең суы 3,6 км. тирәнлектә әле булса тик ята, элеккедәй тозлы, коточкыч озын дәвер эчендә дә өстәге су белән аралашмаган икән! Шаулы диңгез төбендә мәңгелек тынлык хөкем сөрә, димәк...

==* * *==

Җир өстендә атом бомбасы шартлатып сынауларның туктатылуы өчен барыннан элек атаклы «Кодак» фирмасына рәхмәт укырга кирәктер, мөгаен. 1951-58 елгы интенсив сынаулар чорында Америкада калкансыман биз рагы белән авыручылар саны гадәттәгедән 10 меңгә артса да, моның төп сәбәбен беркем дә белмәгән, беркем дә артык борчылмаган. Ә менә, һавага таралган радиоактив кисәкчәләр аркасында «Кодак»ның фотопленкалары каралу фирма хуҗаларында шундук зур ризасызлык тудырган. Һәм алар килгән зыян өчен Пентагонны судка бирү белән янап шау-шу куптарганнар. Соңыннан аларга киң җәмәгатьчелек тә кушылып киткән.

==* * *==

(2000 елгы) Япониянең «Сони» фирмасында, 3 ел тырышканнан соң, эт кебек робот ясаганнар. Ул команда буенча утыра, ята, тәпиен бирә, туп артыннан йөгерә, кашына, хәтта шатлана һәм үпкәли белә икән. Галимнәр һәм инженерлар хәзер аның эченә үзлегеннән өйрәнү программасы да кертергә җыеналар, шуннан соң инде һәр роботның үзенә аерым холкы да булачак ди. Барсы өстенә, робот ашамый, пычратмый, бетләми... Чын этләрне кызыл китапка язып, зоопаркка бикләп куймасалар ярый берәр вакыт...

==* * *==

Диңгез хайваннарының иң акыллысы дельфин түгел, ә сигезаяк дип саныйлар кайбер галимнәр. Чыннан да, карап торышка бик ямьсез күренгән бу тереклек иясенең хәйләкәрлеге, алдан исәп кора белүе турында төрле легендалар йөри. Тәҗрибәләр вакытында да сынатмаган ул: катлаулы лабиринт аша бик җиңел үткән, әйберләрнең формасын һәм төсен яхшы аерга, шартлы рефлексларны бер-ике кат сынауда ук үзләштергән. Үзенең гадәттәге тормышында ул диңгез төбендәге ташлардан түгәрәк корылма ясап, шуның уртасына кереп ял итә, өстенә дә җәлпәк таш каплап ята. Ауга чыкканда да дошманнардан саклану өчен кармавычына бер таш эләктереп йөри. Диңгез кабырчыкларын кешенеке төсле хәрәкәтләр белән каерып ача. Холкына килгәндә – диңгез буенда яшәүчеләр аны кайвакыт мәкерле һәм кансыз, кайвакыт итагатьле һәм сабыр, үз ишләренә карата нечкә күңелле һәм кайгыртучан була дип саныйлар...

==Гомер ничек үтә?==

«Сьянс э ви» исемле француз журналының язуына караганда, бүгенге Европаның уртача кешесе үзенең 70 еллык гомерен түбәндәгечә үткәрә:

30 елын – аяк өсте;

23 елын – ятып;

17 елын – утырып;

16 елын – йөреп;

8-9 елын – эшләп;

6-7 елын – ашап;

3-6 елын – шәһәр транспортында һәм 170 тәүлеген тукталышта;

2 елын – сөйләшеп;

6 елын – телевизор каршында;

623 тәүлеген – көлеп;

560 тәүлеген – ашарга әзерләп;

504 тәүлеген – хатын-кызлар (ирләр) белән «мәхәббәт куертып»;

440 тәүлеген – үзлегеннән укып (мәктәптән тыш);

405 тәүлеген – мәктәптә укып;

420 тәүлеген – чирләп;

375 тәүлеген – бәйрәм итеп;

305 тәүлеген – төрле анкеталар тутырып;

250 тәүлеген – кызыклы китап укып;

180 тәүлеген – телефоннан сөйләшеп;

ир кеше 177, хатын-кыз 531 тәүлеген – киенеп;

140 тәүлеген – чиратта торып;

ир кеше 140 тәүлеген – кырынып;

ир кеше 112, хатын-кыз 528 тәүлеген – ваннада юынып;

110 тәүлеген – секс белән шөгыльләнеп;

108 тәүлеген – таранып;

98 тәүлеген – теш чистартып;

50 тәүлеген – елап;

3 тәүлеген – сәгатькә карап.

Шулай үтә ди аларның гомерләре.

==Хәвефтә шифа бар...==

Сүздә һәр кеше тыныч кына, рәхәт кенә яшәүне өстен күрә. Ә чынбарлыкта бернинди дә борчусыз шартларга килеп тарысаң ничек? «Эт эченә сары май килешми» дигән әйтемдәге сыман килеп чыкмас иде микән кайберәүләр белән?

Тып-тынычка чыдамау, артык иминлектән качу, аңсыз рәвештә хәвефкә таба тартылу – организмның генетик нигезенә үк салынган үзлек ул. Бәләкәй генә бер мисал: юл читендәге бордюр буйлап бер дә яза басмый гына шактый ерак китеп була, ләкин әгәр шундый ук тарлыктагы сукмак ун-егерме метр биеклектән узса, махсус күнекмәгән кеше бер-ике адымнан ук мәтәлеп төшәр иде... күз карашы ук кешене куркыныч якка магниттай тарта... Киресенчә: бер тавыш та ишетелми, бер яктылык нуры да керми торган «сурдокамера»га урнаштырылган кеше анда озак та тормый акылдан яза (шундый экспериментлар үткәрелгән диләр). Күселәр өстендә тәҗрибә ясау нәтиҗәсендә исә, даими рәвештә куркытылып-өркетелеп торылган төркемдәге хайваннарның тып-тыныч төркемдәгеләргә караганда озаграк яшәве ачыкланган...

Хәвефкә тартылу үзлеге беренче карашка зарарлы тоелса да, яшәү өчен көрәштә өстенлек бирә: әгәр безнең борынгы бабалар күсәк белән аю яки мамонт ауларга йөрмәсә, аяк астыннан тапкан чүп-чар белән тукланып тыныч кына тау куышында утырса, әлегә кадәр кешеләр үлән ашаучы бер примитив хайван булырлар иде. Ләкин, кемнәрнең организмында тыныч рәхәтлектән бизеп хәвефле көрәшкә ташлану дәрте көчлерәк булган, ахыр чиктә дөнья йөзендә шуларның нәселе калган.

Безнең бу заманда, ниһаять, хәвеф дәртенең дә молекуляр нигезенә барып җителде. Израиль галимнәренең ачыклавы буенча, кискен хәлләрдән тәм табу сыйфатын баш миендә барлыкка килә торган «допамин» ферменты китереп чыгара икән. Ул бигрәк тә комарлы уен яратучыларда, спортчыларда, альпинистларда, каскадерларда, алкоголикларда, наркоманнарда күп була ди. Шул ук вакытта, нәкъ шулар организмында рәхәтлек тойгысы тудыра торган «тираменаза» ферменты җиткелексез була. Ә ул үзе «адреналин» дигән, стресс вакытында канга бүленеп чыга торган киң билгеле фермент нигезендә ясала... Димәк, шулай итеп, асылда бөтенесе гап-гади: кеше аңсыз рәвештә рәхәтлеккә омтыла, ә моның өчен аңа хәвефкә ташланырга, тавыш-гауга куптарырга, ярамаган берәр эш кылырга, гомумән, йөрәген җилкетергә һәм башын куркыныч астына тыгарга кирәк...

Ә бит чыннан да. Ипле генә тормышта, «эшләми торган» эштә, югарыга үрелми, «күктән йолдыз тотмый» гына яшәргә яратучылар бар, һәм бәлки аларның организмында «тираменаза» ферменты җитәрлек күләмдәдер, алар шуның тәэсирендә рәхәт кенә оеп гомер итәләрдер. Ә Колумб, Амудсен кебек кыю сәяхәтчеләр, Шумахер кебек дуамал узышчылар, Сергей Ковалев кебек тәвәккәл хокук яклаучылар һәм... «пан или пропал» дип «ва-банк» баручы бурлар канында шул фермент нормага тулып бетмидер?

==Кыюлык рекордлары==

''(Гиннес китабыннан)''

* Швейцария полковнигы А.Форбос 1936 елда 120 метр биеклектәге дирижабль бортыннан Констанса күленә сикерә.

* 1989 елда Мишель Менан исемле берәү 3150 метр биеклектә тартылган бау буйлап уза.

* 1990 елда Рой Кастл самолет канатына утырып Бөекбританиянең Көнбатыш Суссекс графлыгыннан Франциянең Ле-Бурже шәһәренә кадәр 3 сәгать тә 23 минут буена оча.

* Дж.Бакунус исемле кеше 79.71 метр биеклектән коры җир өстенә парашютсыз сикерә.

* Америкалы Дэвид Смит 1995 елда ядрә урынына туп көбәгенә кереп утырып, 54.94 метрга атыла.

* 1976 елда 17 яшьлек Дэвид Сандеман Атлантик океанны бер ялгызы аркылы йөзеп чыга.

==Мәеттән туган бала==

Галимнәр киләчәктә кешеләрне пробиркада күпләп үрчетә башлау белән куркыталар... Заказ буенча үз балаңны чит хатын-кыздан таптырту инде киң практикага кереп китте... Шулай ук, малай яки кыз бала табуга да заказ биреп була ди хәзер... Куркынычлы һәм шомлы хәлләр... Кеше җаны өстендә мондый ясалма могҗизалар белән шаяруны тыярга да күпме тырышып карадылар, тик файдасы булмады. Кайда бала табуга сәләтсез байларның акчасына кызыгып, кайда аннан башка гына да искиткеч җавапсызлыкка бирелеп, корылган бөтен киртәләрне бик уңышлы рәвештә җимерә торалар.

Шулай да, бала таптыруның югарыда әйтелгән алымнары әле гаепсез бер медицина хәйләсе генә булып калырга мөмкин: коточкыч мистика фильмнарын да уздыра торган тагын бер хәтәр алымы да бар ди инде хәзер бу эшнең! Дөньяда балаларны... әллә кайчан үлгән кешеләрдән дә ясата башлаганнар ди!

...АКШта яшәгән Верноффлар гаиләсенә көтмәгәндә бәхетсезлек килә: өйләнешүләренә бер ай да үтмәстән, яшь ир автокатастрофага эләгеп, түшәктән торалмый ята башлый, ә тагын бераздан авыртуны баса торган даруны күп куллану аркасында дөнья куя. Тол калган Габи Вернофф шул вакыт үзенең балага узмый калуы белән кинәттән борчылып, тиз генә шәхси врачын чакыртып китерә... Үлгән кешенең орлыгы ике тәүлек буена бозылмыйча саклана икән: врач мәеткә «операция» ясый һәм алынган орлыкны пробиркага салып суыткычка куя... Ә тагын ел ярым вакыт узгач, тол хатыннан алынган күкәй күзәнәкне шул орлык белән аталандыра һәм кире тиешле урынына кертеп урнаштыра. Нәтиҗәдә исә – тугыз айдан соң Габи Вернофф теп-тере, нормаль кыз бала таба.

Бу бер очракны гына алганда, Габиның соңарган бәхетенә сокланудан әзрәк яшь түгеп алырга да мөмкиндер. Ләкин, мәсьәләгә киңрәк караганда... Әгәр берзаманны үлгән кешеләрнең орлыгын суыткычка салып кую киң практикага кереп китсә? Әгәр шулай туңдырылган «ата»ларны сертификатын-ниен сугып теләгән бер хатын-кызга сата башласалар? Берьюлы дистәләгән ерып чыккысыз проблема килеп туачак, җәмгыятьнең гасырлар буена урнашып килгән тәртипләре кырылып бетәчәк бит! Безнең аннан башка да коточкыч болгавыр бу дөньяга мәеттән туган балалар гына җитмидер шул!

==Папканы арт яктан ачканнардыр...==

(2000 елгы) Херсон шәһәрендә яшәүче Алексей Зверикка «Физика в школе» журналыннан гонорар килә... «Минем беркайчан да журналга мәкалә язганым юк, хата килеп чыккан!» – дип уйлый Алексей. Шулай да кызыксынып, китапханәгә бара, үз фамилиясе чыккан журнал санын алып карый.

Мәкаләгә күз салгач кына аның кинәт исенә төшә: язган булган икән бит тәки! Тик шуннан соң узган 28 ел вакыт эчендә бөтенләй истән чыгарган...

==Шыр май – азык түгел==

Ни өчен кеше майлы бәлешне һәм майлы ботканы ярата, ә шул көе генә май ашарга яратмый?

Чөнки, май матдәсен танып, май эшкәртә торган ферментлар чыгарырга кирәклеген хәбәр итә торган рецепторлар кешенең эчәклегенә урнашкан. Ашказанында алар юк, һәм шуңа күрә, яңа гына ашалган чип-чиста май азык дип кабул ителми. Организм аны ашказаныннан эчәккә үткәрми, кайвакыт хәтта кире чыгарып ташларга да мөмкин. Ләкин, әгәр шунда май белән бергә чак кына аксым, углевод та булса, бөтенләй башка хәл: шуларга «алданып» клапаннар ачыла, үзен таный торган рецепторларга үтеп чыккан май да ничек кирәк шулай эшкәртелә башлый.

==Швабрага җитми инде...==

Себерке әйбәтрәкме, тузан суырткычмы? – Һәркайсының үзенә хас яхшы яклары да, начар яклары да бар, әлбәттә. Суырткыч белән чистарак, тизрәк, аның каравы, себерке тавыш чыгармый, аның артыннан электр шнуры өстерәп йөрергә кирәкми...

Америка фирмаларының берсендә хәзер «тузан суырткыч себерке» ясап чыгаруга керешкәннәр ди. Ул башта озын саплы себерке яисә швабра кебек «эшли». Чүпне себереп бер өемгә җыйгач кына, тузан суырту механизмы эшкә кушыла. Әзер өемне суыртып алырга гына күп энергия кирәкми, шуңа күрә, яңа аппаратны эшләтү өчен зур булмаган аккумулятор да җитә.

Хәер, дөньяда аннан яхшырак «аппарат» та күптән билгеле инде. Аласың швабра, урыйсың чүпрәк, чылатасың суда... Һәм бер кимчелеге дә юк, гел өстенлек кенә!

==Шартламыйлар бит әй!==

Йортларга газ кертү мәсьәләсе бездә ниндидер мистик ритуалга әйләнде. Бу турыда, ни сәбәптер, кешеләр квартирларга урнашып беткәч кенә искә төшерәләр, ә аннары газ краннарын тикшерү өчен бөтен ишекләрнең бер үк вакытта ачык булуы таләп ителә... Газ плитәсе тимер торбага мәңге кузгалмаслык итеп тоташкан, аның белән файдалану өчен имтихан бирергә кирәк, һәм башкалар.

Ә менә Канадада бу «коточкыч» мәсьәләгә дә бик җиңел карыйлар. Анда хәзер һәр бүлмәгә диярлек газ розеткалары куя башлаганнар: плитәнең резин торбасын шул розеткага тыгып, кранны гына боралар. Бер газ розеткасын ачык һавада гриль яисә куырдак (шашлык) пешерү өчен йорт янындагы бакчага да чыгарып куялар ди хәтта. Ничек шунда шартлашып бетмиләр?..

==«Япон радиосының язуына караганда...»==

(2000 елгы) Япониядә кул сәгате кебек кенә телевизорлар да гап-гади нәрсә, һәм шул ук вакытта, ни гаҗәп – япон радиосы да һаман сөйләп тора. Әмма, безнекеннән аермалы буларак, ул махсус радиоалгычларның экранына чыгару өчен өстәмә информация дә тапшыра. Сыек кристаллардан торган шундый экранда исә һәрвакыт иң кайнар берничә яңалык, һава торышы язылган була. Радиодан җыр тапшыра башласалар – җырның исеме һәм авторлары языла. Шул гына җитмәгән – 30 кәгазь битенә сыярлык информация радиоалгычның хәтеренә салып куела, аны иркенләп соңыннан укырга да мөмкин.

==Күпме суда батып була?==

Таш өеме булсын өчен иң кимендә 4 таш кирәк. Ә юеш су булсын өчен – иң кимендә 6 су молекуласы кирәк икән. Инглиз галимнәренең махсус тикшерүләренә караганда, 6 су молекуласы эчендә нинди дә булса бер атомны «батырырга» мөмкин.

==Начар ашау яхшы түгел...==

Начар азык ашаганнан эч китү – гадәти күренеш, ләкин моңа бер уңайсызлык дип кенә карарга ярамый. Чөнки, бу вакытта эчәклектә яшәүче бактерияләр үзгәрә, аларның кеше организмы өчен кирәкле күп кенә витаминнарны эшләп чыгара торганнары кими, зыян китерә торганнары үрчи.

==Халыкка ниләр җитми?==

Дөнья базарында, ягъни халыкара сәүдәдә иң күбе нәрсә саталар? – һич искә килерлек түгел, әмма беренче урында – наркотиклар икән. Икенче урында – корал. Ә өченче урында – кыргый хайваннар һәм үсемлекләр. Ел саен барлыгы 350 миллион баш «экзотика» чит илгә чыгарып сатыла ди.

==Гарьлек эшләр==

Хайваннарга ни кылса да килешә дип уйлау – ялгыш фикер. Япониянең Хоккайдо утравында яшәүче маймылларда, мәсәлән, олы маймылга балалар кебек кар тәгәрәтеп уйнау килешми, бер дә яхшы түгел, гарьлек инде менә. Шул ук вакытта, балалар уйнап ташлаган йомарлак белән бераз әвәрә килеп алу ул кадәр гаеп эш саналмый.

==Чүп караклары==

Калифорниядә өр-яңа җинаять төре – чүп-чар урлау дигән күренеш барлыкка килгән. Эш шунда ки, биредәге йорт хуҗалары чүп-чарны макулатурага, пыялага, тимер-томырга аерып, һәркайсын үз контейнерына салалар. Ә караклар шуларның урлап, чүп-чар эшкәртү заводына тапшыралар, һәм ару гына табыш алалар икән...

==Көлү – җиңел эш==

Ни өчен көлгәндә рәхәт, кайгырганда яки ачуланганда күңелсез? Җавабы бик гади, имеш: чөнки көлгәндә 18 генә бит мускулы тартыла, чырай сытканда исә – 43!

==Хәтта ки колготки==

Безнең илдә кайбер хәлле һәм зәвыклы кешеләр хәтта ки... ательега барып шәхси заказ буенча кәчтүм тектерәләр. Ә Япониядә хәтта ки... ательеда нәкъ үз үлчәмнәренә туры китереп колготки бәйләтәләр.

==Тагын бармы?==

Урыс филологларының бер төркеме хәзерге вакытта... аракы эчү белән бәйле жаргон сүзләрен җыеп бергә туплау белән шөгыльләнә. Фәнни хезмәтнең очы-кырые күренми ди әлегә. Безнең татар телендә ул кадәр күп түгел бугай: салу, төшерү, кәгү, яка астына җибәрү, аш астына салып кую, тамак чылату, стаканны кырык градуска бору, гөпелдәтү, түңкәрү... Әллә юкса, тагын бармы?

==Урам буен да саталар==

(2000 елгы) Бу дөньяда нәрсәне генә сатарга мөмкин түгел икән? Америкада берәү «Интернет» челтәре аша Айда җир кишәрлекләре сатуы турында игъланбиргән, һәм меңнән артык кеше инде алыш-биреш шартлары белән кызыксынып аңа мөрәҗәгать иткән ди. Монысы, әлбәттә, бер уен гынадыр, ә менә Франциядә... Зур офис һәм кибет алларында автомобиль кую урыннарын чынлап сатарга керешкәннәр. Сатыла торган урынга җир астына бата торган тумба куялар, аны батырып, өстенә автомобиль кую өчен исә акча түләп махсус электрон билет сатып алырга кирәк.

==Боз астында җылыдыр...==

Юпитер планетасының бер иярчене Европа дип атала. Ул чама белән безнең Ай зурлыгында, һәм аның өслеген 1,5-2 километр калынлыктагы боз каплаган. Бер караганда, шундый кырыс шартларда тереклек булу мөмкинлеген башка да китерергә ярамый кебек.

Ләкин, Америка космик корабы «Воядҗер» тапшырган сурәтләрдә Европаның калын боз катламын тишеп чыккан вулканнар аермачык күренә. Планетаның үзәге кайнар, димәк, боз астында шактый җылы су булырга тиеш, ә җылы суда тереклек тә бик булырга мөмкин. Һәрхәлдә, Европа – Кояш системасының тереклек өчен иң уңай урыны булып тора. Җирне исәпләмәгәндә, билгеле.

==Үлмәгәч, яшиләр...==

Кояш нуры төшмәгән мәңге караңгы урында тереклек булырга мөмкинме?

Үлмәсә, яши икән барыбер җан иясе. Румыниядә, Кара диңгездән ерак түгел, 5 миллион ярым ел элек җир тетрәү аркасында якты дөньядан бөтенләй аерылып калган бер тау куышы тапканнар. Аның төбендә күл бар, ә күлдә һәм күл буенда... кыслалар, сөлекләр, чаяннар, үрмәкүчләр һәм башка вак-төяк яши икән. Ни белән тукланалар дигәндә – күл өсте җир ярыкларыннан саркып чыккан сероводородны окисьлаштыра торган бактерияләр элпәсе белән капланган. Һәм, бер төрле организмнар шул элпәне ашый, икенчеләр аларны ашый, шулай итеп, тормыш дәвам итә.

==Кемнең кемлеге йөзенә язылган==

Йөзенә карап кына кешенең ниндилеген белеп буламы? – Юк, булмый, йөз чалымнары һәрвакытта да эчке сыйфатларга туры килеп бетми. Йөзгә карап холыкны өйрәнә торган физиономистика фәне, шуңа күрә, хәзерге заманда җитди фәнгә саналмый. Әмма аның кайбер «ачыш«ларында якынча булса да дөреслек тә юк түгел шикелле. Менә мәсәлән:

– Маңгай биек булса, бу зирәк акыл билгесе, ди физиономистика. Квадрат маңгай исә акыл гына түгел, эшчәнлек билгесе дә булып тора. Ә ике каш арасында җыерчыклар булса – димәк, мондый кешедә тирән борчуларга бирелү сыйфаты көчле.

– Күзләре якын урнашкан булса, кеше һәрвакыт эчке камилләшүгә омтылып яши. Күзләр арасы киң булган кеше күбрәк «тышка таба карый« – тормышның башкалар сизмәгән гаҗәп якларын күрә, гадәттән тыш эшләргә хирыс була. Олы күзле кеше – беркатлырак. Ә бәләкәй күзләр иясе – хәйләкәр төлке.

– Өске иреннән борынга кадәр ачык сыртлы ике дулкын булган кешедә җенси дәрт һәм, гомумән, тынгысызлык көчле була. Озын дулкынлы кеше матур киенергә, үзен күрсәтергә ярата, ә кыска дулкынлы, киресенчә, дан-шөһрәтне эш белән генә казанып була дип саный.

– Куе кашлы кеше башкалардан өстенлеккә омтыла. Юка кашлар – нечкә күңеллелек билгесе. Биек кашлы кеше үзен чынлыкта булганнан югарырак куя, күбрәкне таләп итә. Кашлар күзгә терәлеп диярлек торса – мондый кеше башкалар белән тиз танышып китүчән, башкалар тормышына катышучан була.

– Авызның киңлеге гадәттә борын озынлыгына тигез. Әгәр ул кечерәк һәм туры булса, димәк, - андый авыз иясе үзен бик ярата һәм башкаларның кимчелеген еш тикшерә торган кеше. Түгәрәкләнеп торган авызлы кеше исә нәзберек яисә киң күңелле була. Калын иреннәр, бигрәк тә ирләрдә – уртача нормадан артык җенси активлык билгесе булып торалар.

– Чыгынкы иякле кеше максатчан була, аз гына мөмкинлекне дә кулдан ычкындырмый. Квадрат ияклеләр көчле оештыру сәләтенә ия булалар. Ә түгәрәк ияк кешенең йомшак холыклы, итагатьле икәнлеген күрсәтеп тора.

Иң ахырда, әйтеп үтелгән бу билгеләрнең алдына «янәсе« дигән сүз өстәп, кабат укып чыгарга киңәш итәбез. Шулай дөресрәк булыр.

==Хыянәт фирмасы==

(2000 елгы) Әгәр ир кеше төн уртасына кадәр сөяркәсе янында булса, өйгә кайткач хатынына ни дип җавап бирергә мөмкин? «Киңәшмә озакка сузылды« дипме? Ләкин бит, хатынның исбатлау таләп итүе мөмкин. Яисә, әгәр азгын ирнең сөяркә белән «пикник«ка чыгып кайтасы килсә? «Дуслар белән балык тотарга бардым« дияргәме? Ләкин, ул чагында, яңа гына тотылган балык кайда?

...Аргентинада бер фирма әнә шундый хәлләрдән үзенә бик әйбәт табыш ясый башлаган ди... Бик үк тугры булмаган нияткә төшкән ирләр фирманың «Интернет«тагы адресы буенча мөрәҗәгать итәләр (ә аларда «Интернет« һәркемдә бар), һәм фирма чарасын күрә... Я законлы хатын почтадан чыгып алырлык итеп кенә чынлыкта булмаган бер киңәшмәгә чакыру кәгазе җибәрә (хәер, анысын гына бу илдә электрон почта аркылы өйдәге компьютерга да тапшырырга мөмкин). Яисә, озаграк юк булып торырга кирәксә, курьер аркылы булмаган самолетның булмаган рейсына авиабилет китертә. Тагы да ышанычлырак булсын өчен, ирнең янәсе барган җирендә була торган берәр сувенир, открыткалар юнәтә. «Балыкка бардым« дип алдашучыга яңа тотылган балык, «ауга бардым« диючегә яңа гына атып егылган куян, хәтта ки кабан әзерләп бирә. Бөтенесе акчага, билгеле.

Ирләр дигәч тә, фирма алай җенесенә карап кеше аермый, хыянәтчел хатыннарга да ярдәм күрсәтергә һәрвакыт әзер тора ди...

==Җаны кадерлерәк==

(2000 елгы) Көньяк Африкада Рендал Магнум атлы бер сыер көн саен 120 кг сөт бирә ди. Ягъни, көн саен үз авырлыгының 1/4 өлеше кадәр! Күбрәк тә бирер иде дә бәлки – «юньлегә булмас, үлә күрмәсен» дип, хуҗасы аңа азыкны теләгән кадәр түгел, бераз кимрәк нормада бирә икән.

==«Милли» саранлык==

Салымнар күп дип хәзер бездә дөнья беткән төсле зарланалар, әмма, шул ук вакытта, тарихны белмиләр. Тарихта исә салымның капка баганасыннан да, морҗадан да, мунчадан да, «акчаның исе юк» дип хәтта әбрәкәйдән дә алыну очраклары билгеле. Ә Нидерланд дигән илдә берзаманны хөкүмәт тәрәзә пәрдәләренә дә салым салган булган. Билгеле ки, озакламый анда пәрдәләр бөтенләй юкка чыккан... Тәрәзә пәрдәсе кормау тора-бара милли гадәткә үк әйләнеп киткән. Сәер салым юкка чыккач та, бүгенгә кадәр илдәге тәрәзәләрнең күбесенә пәрдә корылмаган килеш ди әле.

==Тигезлек икән тигезлек!==

(2000 елгы) Канаданың Белвилл шәһәрендә аналы-кызлы Джойс Уорсли белән Ада Грей бер кафе-бар хуҗасын, «безгә карата кеше хокукларын тупас бозды» дип судка биргәннәр ди. Хуҗа кеше: «Трусиктан гына килеш хезмәт күрсәтүче официантлар таләп ителә», – дип гәзиткә игълан бастырган, әмма бөтен шартларга риза булган әлеге хатыннарны эшкә алудан баш тарткан икән. Имеш тә, кызына 67, анасына 86 яшь бит аларның... – Ә булса соң, демократик законнар каршында барсы да бертигез ич!

==Халык күп тә, көтүче юк==

(2000 елгы) 1 млрд. 136 млн. халкы булган Кытай хәзерге вакытта «бер гаилә – бер бала» дигән политика алып бара. Шуннан артык бала табучылар үзләре генә түгел, алар эшләгән предприятие җитәкчеләре дә хәтта мондый язык эш өчен «шәхси җаваплылыкка» тартылалар. Әмма шунысы бик гаҗәп: гомер-гомергә колониаль политика алып барып, кытайлы булмаган халыкларны изеп килгән хөкүмәт бу мәсьәләдә нишләптер зур игелеккә «юл куйган» – милли азчылыктан булган җир эшкәртүчеләргә һәм көтүчеләргә теләгән чаклы бала табарга рөхсәт биргән.

Халык күбен-күп тә, көтүче белән игенчеләр аздыр күрәсең. Һәркайда бер үк проблема...

==Соклангыч рекорд==

(2000 елгы) Ыштансыз көе кар өстендә утыру буенча яңа дөнья рекорды куелган – 42 минут та 39 секунд! Ә моңарчы 39 минут кына булган! Француз Жан-Ноэль барсына караганда озак «артын катырып» кына калмаган әле: утырган җиренә вак пыяла ватыклары да сипкән. Рекорд кына булмасын, бөтен дөнья халыклары сокланудан телсез калсын дигәндер инде...

==Көймәсенә күрә түгел==

(2000 елгы) Мак Нелли исемле, маҗара яратучы берәү Гибралтар бугазыннан океан киңлекләренә таба... 1 метрдан чак кына озынрак ваннага утырып чыгып киткән. Җилкән ярдәмендә ике көн дә ике төн йөзгәч, көтмәгәндә, Африка ярларыннан ерак түгел, ваннасы белән бер балыкчы ятьмәсенә кереп уралган. Тиздән балыкчылар үзләре дә килеп җиткән... Ләкин, котлап каршылыйсы урында, алар кыю сәяхәтчедән ятьмәгә зыян салган өчен түләү таләп итә башлаганнар. Хәтта үтерү белән янарга керешкәннәр...

Утырган әйберсе ванна гына булса да, Мак-Нелли бик үк гади кеше түгел икән мәгәр: кесәсеннән радиотелефонын тартып чыгарган да, якындагы Британия консуллыгына шалтыраткан. Һәм, ничәдер минуттан аны коткарырга дип җан-фәрман ашыгып бер хәрби катер килеп җиткән.

==Карындашлар, бавырдашлар==

(2000 елгы) 7 яшьлек Америка малае Николас Грин ата-анасы белән Италиядә ял иткән чагында фаҗигале рәвештә талаучылар пулясыннан үлә. Коткарып булмасмы дип, аны тиз генә клиникага китерәләр, тик инде соң була. Врачлар аның үлемен генә теркиләр. Һәм... кайгыга төшкән ата-анадан Николасның таза органнарын авыр хәлдәге башка пациентларга күчереп утыртырга рөхсәт сорыйлар.

Рөхсәт алына, шуннан соң мәрхүм малайның йөрәге, бавыры, ашказаны асты бизе, бөерләре, күз пыяласы төрле кешеләргә күчереп утыртыла. Хәзер алар барсы да сау-сәламәт, Гриннар гаиләсе белән даими очрашып, бертуганнарча яшиләр ди.

==Ак тәнле негрлар==

Һәр мең ярым африкалының берсе дөньяга альбинос, ягъни ап-ак тәнле, ак чәчле, кызгылт күзле булып туа. Дөресен әйткәндә, бөтен дөньяда шул ук хәл, ләкин негрлар арасында альбинос аерата нык күзгә ташлана. Берничә дистә ел элек кенә әле аларны «шайтаннан туган» дип санап, туу белән юк итә торган булганнар. Цивилизация заманы ныгып урнашкач, хәзер инде алай итмиләр, альбинослар исән кала гына түгел, мәктәптә һәм югары уку йортларында белем алып, җаваплы урыннарда да эшләргә мөмкин.

Тик, Ходай бирмәгән бәхетне цивилизация белән генә алыштырып булмый икән ул барыбер: альбиносларга Африка кояшында озак булырга ярамый, һәм алар күп вакытларын түбә астында үткәрергә мәҗбүр, төрле авыруларга да бик еш тарыйлар. Күзләре начар күрә. Шулар өстенә, аларга карата булган хорафатларны бернинди яңа заман да бөтенләй бетерә алмаган: альбиносны мәктәпкә укырга кергәнче үк мыскыл итә башлыйлар да, гомере буена шикләнеп кырын карыйлар ди.

==Читнеке чигүлерәк==

Тарихта билгеле булган иң борынгы фарсы келәме 1949 елда, Алтайның Пазырык үзәнендә, 2500 ел элек күмелгән бер юлбашчы кабереннән табыла. Ә Алтай, билгеле булганча – безнең төрки бабаларның ватаны ул. Димәк, шул чакларда ук инде төркиләр ерак илләр белән сәүдә иткәннәр. Һәм, күрәсең, нәкъ бүгенгедәй, чит ил малына хирыс булганнар.

==Актык галәмәтләр==

(2000 елгы) Эт һәм песи азыкларын гәзитләрдә «буржуаз таркалу галәмәте» дип яза торган чаклар кайчан гына иде, ни арада алар иң гади әйберләр кебек безнең базарларда сатыла башлады. Инде менә, тагын бер галәмәт белән шаккатыралар: имеш, Германиядә этләр өчен махсус туңдырма тәкъдим итә торган кафе ачканнар. Идея нимесләргә һәм аларның кадерле «һунди»ларына ошап киткән, эт туңдырмасын азык-төлек кибетләрендә дә күпләп сата башлаганнар ди. – Башкасы-башка, әмма монысы, чыннан да, буржуаз череп таркалуның да иң актык галәмәте инде, билләһи!

==Ах, кишер капчыклары!==

Урыслар Европа халыкларын «аракыны аз эчә, каты итеп сүгенә дә белми» дип «кимсетәләр». Әмма чын дөресен белеп бетермиләр булса кирәк. Голланд теленең әшәке сүгенү сүзлеге, мисал өчен, 270 биттән тора ди. Шундый сүзлек бастыру белән бергә, анда халыкның иң пычрак телле катламнары да гыйльми тикшеренүләр үткәреп билгеләнгән: беренче урында футболчылар тора, алар артыннан фахишәләр, ресторан сакчылары һәм зеклар килә икән. Европалы булуның бер матур үрнәге дә бар ди, шул ук вакытта: 7 ел элек пычрак теллелеккә каршы көрәш буенча махсус оешма барлыкка килгән һәм аңа инде 21 мең голландлы әгъза булып кергән. Мәгәр тырышлыклары өметсез сыман тоела: чөнки алар, мәсәлән, халык яратып әйтә торган Shit (бук) сүзе урынына «рододендрон», Verdorie (җен алгыры) урынына «кишер капчыгы» дип сүгенә башларга чакыралар...

==Үзе әйткән, үзе кылган==

Мали дигән Африка иленең бер министры дәүләт перевороты ясарга җыенган. Билгеләнгән «икс көне» алдыннан исә, соңгы шикләрне таратырга дип, илнең атаклы бер күрәзәсенә киңәшкә барган. Күрәзә үзенчә фал ачкан булып, эшнең начарлык белән бетәчәген әйткән. Һәм, министр боегып кына өенә кайтып киткәч тә, моның явыз ниятләрен тиешле органнарга җиткергән. Министрны тиз генә кулга алып хөкемгә тартканнар. Шулай итеп, атаклы күрәзә үзе ачкан фалны үзе үк тормышка ашырып куйган ди...

==Комарлы уен==

Бездә яңа гына популярлашып килгән ат чабышларыннан, тотализаторлардан Көньяк Африкада күптән туеп гарык булганнар ди инде. Тотализатор уенының тагы да кызыклырак өр-яңа төренә күчкәннәр ди. – Уен өчен зур бер крикет кыры алына һәм 4200 квадратка бүленә. Тотализаторда һәр квадрат 50 рант, безнеңчә 6 сум тора дип бәяләнә. Иң кызыгы шунда ки – уен барышында бу мәйданга өч фил кертәләр, һәм тотализаторда катнашучылар кайсы филнең кайсы квадратка... тизәк салып китәчәген алдан белергә тиешләр!

Былтыр берничә турда узган уеннарда 20 мең рантка кадәр акча отучылар булган. Оештыручылар да өлешсез калмаган – 300 мең рант саф табыш казанганнар ди. 

[[Төркем:Зөбәер Мифтахов]]</text>
      <sha1>mzjacwp8lqmuj9bzcq8tt79006ghnk4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бизнес мәктәбе (юмореска)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2513</id>
    <revision>
      <id>4899</id>
      <parentid>4689</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T13:52:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4899</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14162" sha1="ax03a13prr72gwhyzeilnwdt6aimjwa" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Зөбәер Мифтахов|Зөбәер Мифтахов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
– Исәнмесез. «Юныш» фирмасы шушы буламы?

Галәмәт зур тимер ишекне көчкә-көчкә ачып, эче такта-токта өемнәре белән тулы озынча каралтыга килеп кергән ыспай киемле, ундүрт-унбиш яшьләрдәге малай үз тавышын үзе дә ишетмәде. Чөнки, каралтының урта бер җирендә җан өзгеч тавышлар чыгарып циркуляр пычкы үкерә иде.

Малай бермәлгә югалып калды. Фирма булгач, биредә матур офис, секретарь, ике катлы ишек артында олпат кыяфәтле директор булырга тиеш иде бит, югыйсә. Хәер, әтисе боларның исеме генә фирма, чынлыкта исә бер пычкы да ике йолкыш әдәм дигән иде, дөрес икән шул...

Ул муенындагы кара күбәләкне тарткалап куйды, күкрәген тутырып тирән сулыш алды, һәм махсус бизнес мәктәбендә өйрәнгән сәламләү сүзләрен яшелле-зәңгәрле тавышлар чыгарып, бар көченә кычкырды:

– Исәнмесез!! «Юныш» фирмасы шушы буламы?? Мин сезгә «Акчабар-кредит» инвестиция компаниясенең җаваплы вәкиле буларак, ике арада төзелгән контракт шартларының үтәлешен тикшерергә килдем!!

Бу юлы тавышы үзенә ишетелде. Ә циркуляр пычкы янында маташкан ике әдәм ишеттеме-юкмы, әмма алар берни булмагандай тагын биш-алты тактаны ярдырттылар әле. Менә ниһаять, әдәмнәрнең берсе ишеккә таба ишарәләп ияк какты. Икенчесе борылып карады.

– Эш бетте, Әлбирт, – диде ул, малайны күргәч, өметсезлек белән кулын селтәп. Ринат Хисамычның улы бу, әтисе безнең сыртны тунарга җибәргәндер... Малай бизнес мәктәбендә укый дигән иде бервакытны, практика үткәртә инде алайса. Мин аның үзе белән ничек сөйләшергә белер идем, олы кешене төрлечә җайлап була. Ә моның белән, белмим шул... Кәгазьгә ни язылган булса, шуннан чыкмас, хет үкереп җыла...

– Шушы маңка малаймы? – дип, Әлбирт тәмәкесен кабыза-кабыза кыт-кыт көләргә тотынган иде, кинәт кенә «ык» итеп туктап калды, төшенде булса кирәк эшнең асылын. Хәтта кабызган тәмәкесен төкереп кире сүндерде, төпчеген кая куярга белми аптырап, кесәсенә тыкты.

Малайны җаваплы кешегә тиешле хөрмәт белән каралты эчендәге бердәнбер өстәл янына чакырдылар. Әлбирт тиз генә өстәлдәге һәм өстәл янында торган урындыктагы агач тузанын җиңе белән сөртеп алды. Ул арада малай тәмам тынычланып, үз роленә кергән иде инде – тузан сөртүчегә теш арасыннан кыска гына «рхмт» сүзен кысып чыгарды (тутырып әйтсәң артык күп була), кулына тоткан дипломатыннан өстәлгә кара тышлы папка, амбар кенәгәсе, калькулятор, затлы каләм чыгарып салды. Аннары ипләп кенә утырып, сүз башлады:

– Мин «Акчабар-кредит» инвестиция компаниясенең җаваплы вәкиле буларак, ике арада төзелгән контракт шартларын тикшерергә килдем. «Юныш» фирмасының директоры Юныс Шәриф улы...

– Шәрәфетдинов! – дип элеп алды утырырга да онытып өстәл янында басып калган әдәм, өлгеремлек белән. – Әйе-әйе, без булабыз. Контрактлар дип, аның ниен, шартларын без әтиең белән, Ринат Хисамыч белән дим, әйбәтләп кенә бер сөйләшкән идек инде. Ул ни дигән иде...

– Борчылмагыз, монда бар да язылган. Хәзер карыйбыз. Менә, өч ел элек сез өлешләп түләү шарты белән «Акчабар-кредит» инвестиция компаниясеннән ике йөз дә егерме биш мең сум кредит алгансыз. Түләү графигы үтәлмәү сәбәпле, сезгә...

– Ну, хет пине салмагыз инде, зинһар өчен! Әтиеңә әйткән идем бит инде, ярар дигән иде бит инде! Күреп торасың бит үзең дә, эш бара! Эш бара! Күп дигәндә тагын биш, ну... ун айдан тиенгә-тиен каплыйбыз бурычны!

– Ә гарантия?

– Нинди гарантия ди инде тагын, күрәсеңме – такта, күпме такта! Эш бара! Заказ гына юк әлегә, чөнки халыкта акча юк. Халыкта акча булу белән, эш китәчәк!

– Такта турысында аерым контракт: сез безнең компания аркылы үзара исәпләшү һәм бартер операцияләре башкарып, арадашлык өчен конкрет эш һәм продукция белән түләү бурычын өстегезгә алгансыз. Үтәү срогы чыккан, һәм димәк, көн тәртибенә сезнең мөлкәткә арест салу мәсьәләсе килеп баса.

...Әңгәмә шул рәвешле дәвам итте, фирма өстенә яңадан-яңа финанс гаепләре өстәлә торды. «Юныш» директоры Юныс әфәнде аларга каршы «бәреп егарлык» сәбәпләр табып, үгетләп, ялынып карады, ләкин файда юк иде. Бу малайны бизнес мәктәбендә чак кына да әзрәк «кыеш-мыеш»ка өйрәтмиләр микәнни соң? Туп-турыга гына яра да сала бит, каһәр суккан. Үзе әллә ниләр белә, җитмәсә. Фәлән законның фәлән статьяларын да еш телгә ала, «арбитраж суд», «недоимка», «тышкы идарә» дигән була. Азакка таба банкротлык эше кузгату белән янауга ук күчте. Башны бетерә бит, малай актыгы...

...Өстәл янындагы такта өеменә терәлеп баскан Әлбирт әңгәмәне шым гына тыңлап тора иде, эш хәтәр ноктага ук барып җитә башлагач, чыдый алмады тәки:

– Карале, син, яхшыдан яман туган! – дип, беренче сүзеннән үк кызып ябышты. – Син нәрсә, монда бер дигән эшләп торган предприятиене бетерергә килдеңме, ә?! – Бер кызгач кабына торган гадәте бар иде аның, була бит шундый кешеләр. Сүз белән генә да калмады хәтта, кырыс тавышыннан болай да коты очкан малайның янына килеп, колагыннан борып алды:

– Я, әйт әле, кем өйрәтте, кайда өйрәтте сине бу эшкә?! Япь-яшь башың белән закон тикшерергә, хөкем чыгарырга, ә?!

Юныс әфәнде мондый борылышны һич көтмәгән иде, ык-мык итте, нидер әйтергә маташты, тик авызыннан сүзе чыкмады. Әлбиртне тыярга да укталып карады, тик, тәмам өметсезлеккә төшеп, кулын гына селтәде. Хәзер ничек тә барыбер, беткән баш беткән иде инде...

– Бизнес, мәктәбендә өйрәттеләр, – диде мизгел эчендә усал түрәдән мескен бер сабыйга әйләнеп калган малай, еламсырап, яхшы кәчтүм җиңе белән күзеннән атылып чыккан яшьләрен сөртеп.

– Бизнес мәктәбендә өйрәткәннәр аны! Атаң урынында булсам, күрсәтер идем мин сиңа бизнес мәктәбен! Атан соң, бер нәрсәгә дә өйрәтмимени сине, ә?!

– Өйрәтә дә... Мин әти өйрәткәнгә барып җитмәдем бит әле...

– Нәрсәгә барып җитмәдең?.. – Әлбиртнең ыргактай бармаклары үзеннән-үзе малайның колагыннан ычкынды. Ул арты белән чигенеп, янәдән такта өеменә барып терәлде. – Я, я, бетте-бетте, мең гафу, бүтән катышмыйм, алайса. Әтиең өйрәткәне дә булгач, дәвам итегез, пажалысты...

Малайның түрәлеге ничек тиз шиңгән булса, шулай ук тиз яңадан кайтты. Усал агайның колак боруыннан соң тавышында гына бераз яшелле-зәңгәрле төсмер арта төште:

– Әти әйтте, әгәр каршы килмәсәләр, диде, «Юныш» фирмасы белән «Акчабар-кредит» инвестиция компаниясе арасында тагын бер эшлекле контракт төзергә тәкъдим ит, диде.

– Ягъни мәсәлән?

– Аның шартлары мондый. «Акчабар-кредит» сезгә биш процент еллык белән бер миллион сум кредит бирә. Ә аннары, шул ук бер миллионны сез аңа илле процент еллык белән кире кредитка бирәсез. Әти оештыру мәсьәләләрен үзем хәл итәрмен дип әйтергә кушты... Мин сездә утырып калачак кырык биш процент аерма белән кызыксынып караган идем дә, колакны борды... Сезнең ише генә түгел!

– Без риза, риза! – Юныс әфәнде шатлыгыннан сикереп китә язды. – Кредит алабыз, кредит бирәбез, әтиеңә тагын тактадан берәр нәрсә әтмәләп бирергә дә кирәкмиме? Кайткач әйт, ни кушса шуны үтәргә әзерләр, бурыч мәсьәләсен генә кабат күтәрмәсен дип әйттеләр диген!

Малайны алар бик хөрмәтләп, иелә-бөгелә озатып калдылар.

– Ну, өйрәтә малаен Ринат Хисамыч! – диде Әлбирт ул чыгып киткәч, сокланудан тел шартлатып. – Күр әле син аны, нинди кайнар эшләргә тыга, яшьли күнегә торсын дидер инде, мөгаен. Карале, минем башка бер бик шәп уй килде бит әле. Безнең дә үсеп килгән малайлар бар бит, әллә мәйтәм, урамда тырай типтереп йөрткәнче, шушында алып килеп, такта юну эшенә өйрәтә башлыйк микән, ә? Ничек уйлыйсың?

– Анысын инде син үзең чамала, – дип җаваплады Юныш әфәнде. – Ә мин хәзер, ни дисәң дә, чәчәк атып килүче, миллионнар белән эш итүче фирма директоры. Директорлар мәктәбенә җибәрәм малайны! Ә анда биреп җиткермәгән белемне мин аңа, Алла боерса, колагын борып үзем өйрәтермен... 

[[Төркем:Зөбәер Мифтахов]]</text>
      <sha1>ax03a13prr72gwhyzeilnwdt6aimjwa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яшел планета серләре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2514</id>
    <revision>
      <id>4902</id>
      <parentid>4690</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T13:53:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4902</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="172128" sha1="dq7aprmemxuyihntohk3l0605edihww" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Зөбәер Мифтахов|Зөбәер Мифтахов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Чиксез галәм киңлегендә, кара бушлыкта очкан бу корабта җан әсәре дә юк шикелле... Аның двигательләре эшләми, иллюминаторларында караңгылык. Корабның эчендә дә күп еллар буена бер чаткы кабынганы, шылт иткән тавыш чыкканы юк. Әмма һич тә һәлак булган яисә ташландык кораб түгел ул, аның бар җире төзек, экипажы да исән-сау. Җирдән старт алганнан соң двигательләр үз эшләрен тиешенчә башкарып, корабны бик зур тизлеккә чаклы куганнар да, автоматлар тарафыннан сүндерелгәннәр, кораб хәзер инерция буенча оча. Тиешле вакыты җиткәч ул кире ягы белән әйләнәчәк, һәм двигательләр яңадан эшкә кушылып, Поллукс йолдызы тирәсенә кадәр тыела барачак. Әлегә исә үткән вакытны санап корабның хронометры эшли дә, навигация приборлары вакыт-вакыт юнәлешен төгәлләп ала. Буш галәмне гизү өчен башка берни кирәк түгел.

Җирдән Поллукс йолдызына кадәр 60 елдан артык очасы. Бу очышны баштан азагына кадәр автоматлар башкарганга күрә, кешеләргә шул бик күп вакыт эчендә яшәгән булып маташуның, гомерләрен кысан кораб эчендә үткәреп картаюның бер мәгънәсе дә юк, алар Җир орбитасында чакта ук тирән анабиоз йокысына талдырылганнар һәм махсус камераларда яталар. Бу камераларга үткәргечләр, көпшәләр сузылган, алар аша корабның компьютеры анабиоздагы кешеләрнең торышын контрольдә тота. Кирәк вакыты җиткәч, ул аларны кабат тулы тереклек хәленә кайтарачак.

Камера тышларына экипаж әгъзаларының исемнәре, туган, Җирдән очып киткән еллары, башкарган вазифалары язылган. Рәсми кәгазьләрдә «анабиоз бокслары» дип аталган бу камераларны астронавтлар жаргон телендә «оча торган табут» дип тә йөртәләр. Космик очышлар үзәге бервакыт бу атама белән көрәшеп, аны тыеп та караган иде, файдасы булмады. Кешеләр буяуларны куертырга, телгә тозлы-борычлы сүзләр кушарга яраталар шул, монда бернишләп тә булмыйдыр, күрәсең. Бик сирәк булса да, бу камералардагы кешеләрнең кире әйләнеп кайтмаган очраклары да булгалый бит, аннары...

Чит йолдызларга барып җитә ала торган мондый кораблар моннан 250 еллар элек оча башладылар. Шул дәвер эчендә алар ярдәме белән якын-тирәдәге йолдызларның берничәсе тирәсендә планеталар тикшерелде, һәм кешелек дөньясы аларда беренче тапкыр чит тереклек белән танышты. Шулар арасында ике цивилизация дә бар иде, алардагы аңлы затлар тышкы кыяфәтләре һәм тулаем сыйфатлары белән кешегә бик якын булып чыктылар, бары биохимик анализ гына аларның бер-берсеннән һәм кешеләрдән ерак торганлыгын ачыклый ала иде. Арадан бер цивилизация ни өчендер таш гасыры дәрәҗәсендә үсештән тукталып, берничә йөз мең ел буе үзгәрешсез калган иде. Озак бәхәсләрдән соң, кешелек дөньясы аның үсешенә катышмаска карар итте. Бу фикергә каршылар белән компромисс рәвешендә, артта калган цивилизациягә тәгәрмәч, җилкән, гади металлургия, игенчелек буенча кайбер белемнәр тапшырылды.

Икенче цивилизацияне кешеләр соңга калып ачтылар – ул һәлак булган иде инде. Ул планетада үле шәһәрләр, эре индустрия объектлары әкрен генә таркалып ята, аларны планетада иң югары тереклек төре булып калган мүксыман үсемлекләр каплап киткән иде. Бу цивилизациянең череп яткан китапларын, тутыгып бетми калган машиналарын өйрәнеп, алардан кайбер фәнни-техник идеяләр алырга мөмкин булды. Мәсәлән, шуларның берсе атом-төш реакцияләре ярдәмендә гади судан җиңел генә энергия алырга мөмкинлек бирде. Җирдә бик озак тикшерүләр алып барып та, бу юнәлештә яхшы нәтиҗәләргә ирешелмәгән иде, югыйсә. Яңа идея Җир энергетикасын революцион үзгәрешләргә китерде. Шул ук планетадан алынган икенче бер идеяне кулланып, портатив атом реакторлары ясый башладылар, еллар буе ягулык салмый эшли торган самолетлар, автомобильләр, хәтта көнкүреш приборлары барлыкка килде.

Моннан ике дистә еллар элек галәмгә чыгарылган бик зур һәм үтә сизгер телескоплар ярдәмендә игезәк йолдызларның берсе булган Поллукс йолдызына спектраль анализ ясалып, аның нурларының юк дәрәҗәдә әз генә өлеше хлорофил тарафыннан кайтарылган булуы ачыкланды. Бу исә анда тереклеге булган планета бар дигән сүз иде. Аны алдан ук тере планеталар исемлегенә кертеп, цифрлы индекс белән генә чикләнмичә, аңа «Грина» дип исем куштылар. Ара ерак булуга карамастан, аңа таба кешеләр белән космик кораб җибәрергә карар ителде. Чынлыкта бу планетаны әле беркемнең беркайчан күргәне юк иде, ләкин аның барлыгына беркем дә шикләнеп тормады, фәнгә ышаныч шул дәрәҗәдә көчле иде. Һәм менә, кораб инде ерак сәфәрдә. Андагы автоматларга Поллуксның яшел планетасы тирәли орбитага урнашырга, шуннан соң гына кешеләрне уятырга дип боерык бирелгән. «Әгәр анда бернинди планета-мазар булмаса?» дип икеләнеп тормадылар Җирдә.

Бу кораб 120-130 елдан соң Җиргә әйләнеп кайтыр, кешеләр тагын бер яңа дөнья турында белерләр. Бәлки кораб кешелек өчен зур файда китерердәй информация дә алып кайта алыр. Йолдызларга очарлык югары техникалы булуга карамастан, кешеләргә бит әле һаман күп нәрсәләр җитешми, тормыш әле һаман каршылыклар белән тулы. XX гасыр азагыннан бирле цивилизацияне коткару турындагы бәхәсләр бер тынып, бер көчәеп һаман дәвам итә. Кешелеккә сугыш афәте, экологик һәлакәт, ресурслар кытлыгы, тагын әллә ниләр яный. Яшеллек планетасы Гринада рәхәт тормыш коруның серләрен беләләрдер бәлки?...

==* * *==

Менә, билгеле бер вакыт җитте, автоматлар үз эшләрен төгәл башкарып, экипаж әгъзаларына җан кертте. Алар уянып, тикшерү уздылар, ял иттеләр, ашап-эчеп алдылар. Ниһаять, эшкә керештеләр. Беренче эш – корабның торышын тикшерү, галәмдәге урынын билгеләү иде. Бар да тәртиптә, кораб Поллукс йолдызының яшел планетасы тирәле әйләнә булып чыкты. Аның яшел булырга тиешлеген кешеләр алдан белсәләр дә, иллюминатордан яшь яфрак кебек ямь-яшел түгәрәк күреп, исләре китте. Ясмык кебек озынча түгәрәк ак болыт тапларын исәпләмәгәндә, планета тигез яшел төстә иде.

– Буяп куйган рәсем кебек, – диде кораб докторы һәм биолог Мансур, сокланып. – Бәлки бу чын планета түгелдер, сурәт яки шәүлә генәдер?

– Планетаның диаметры 13524 километр, тыгызлыгы ике дә өч, – дип җавап бирде кораб командиры Эрвин, – менә нинди сурәт ул. Ә болытлары, чынлап та, кулдан ясалган нәрсә кебек күренә. Гади судан торалар. Океан суының да составы Җирдәге кебек, тик нилектән аның өслегенең ямь-яшел булуы аңлашылып бетми. Син ничек уйлыйсың, Мансур, бу түгәрәк болытлар, яшел океан – аң иясе эшләгән эшләр түгел микән?

Мансур тиз генә җавап кайтармады. «Чит, бөтенләй ят дөньяда башка килгән һәр фикергә җигел генә ышана башласаң, бик тиз саташып, бөтенләй юк нәрсәләр күрә башлавың да мөмкин. Бераз күзәтик, яңа фактлар табыйк, ә нәтиҗә ясарга өлгерербез», – дип уйлап алды ул.

– Без дә бик аңлы да, түгәрәк болыт ясый белмибез, – диде ул ниһаять. – Алай дип әйтергә ашыкмый торыйк. Бөтен акылыңны җыеп тырышсаң, син, әйтик, алма ясый алыр идеңме? Ә бит аны, алманы, акылсыз табигать бик җиңел ясый.

– Игътибар! Орбитабыз буенча билгесез объектлар оча! – дип кычкырды шулвакыт хәвефле тавыш белән кораб штурманы Артур. – Берсе безнең корабка якын гына – утыз километр ераклыкта! – Ул идарә пультының экранына әлеге объектның сурәтен күчерде. Экипаж экранда һич көтелмәгән әйбер күреп, шаккатудан телсез калды. Кара галәм фонында тонык кына ялтырап күренгән бу нәрсә озынча цилиндр рәвешендә булып, аның уртасыннан әйләнә буенча түгәрәк шарлар тезелеп киткән, канат шикелле дүрт панель дүрт якка караган иде. Цилиндрның баш-башыннан исә озын һәм тармаклы энәләр чыгып тора. Космик аппарат! Димәк, икеләнергә урын калмады – планетада югары үсешкә ирешкән цивилизация бар!

– Егетләр, бу нәрсә безне юк итәргә теләсә, нишләрбез? Ни чара күрербез, юньле коралыбыз да юк бит ичмаса! – Артур сүзен кычкырып башлады да, куркуын һәм каушавын яшерәлмичә, ярым пышылдауга күчеп туктады.

– Очышыбызның беренче зур уңышы белән котлыйм сезне. Бу объект планетаның цивилизация бишеге булуын күрсәтә, – диде Эрвин тыныч тавыш белән. Ул тагын шуңа өстәп, паникага бирелгәне өчен Артурга шелтә белдерергә теләгән иде дә, бер юлга тыелып калды. «Туган Җирдән коточкыч ераклык, җитмәсә, бу үтә дә сәер аппарат – мондый гадәти булмаган шартлар кешенең иң тирәндә яткан үзлекләрен әнә ничек өскә күтәрә», дип уйлап куйды ул пошынып. – Җирдә аларны никадәр тикшерделәр, энә күзеннән үткәрделәр, әгәр шул чакта Артурның паникага бирелүчәнлеге сизелгән булса, аның мондый зур сәфәргә җибәрмәгән дә булырлар иде. Ә бәлки, аның бу йомшаклыгы очраклы хәлдер, анабиоз тәэсире үтеп бетмәгән булырга да мөмкин. Аннары, бу нәрсәнең чынлап та агрессив булуы бар, ачыгавызланып тору да ярамас.

Ул үзәк компьютердан объект турында информация сорады. Компьютер сүз белән дә, экранга язып та объектка кадәр ераклыкны, аның төсен, зурлыгын, тагын кайбер билгеләрен хәбәр итте. Өстәмә информация алу өчен Эрвин локатор кнопкасына баскан иде, компьютер, объектка локация ясыйсы урынга, Җир галимнәре тарафыннан хәтеренә яздырылган бер инструкцияне экранга чыгарды:

«Билгесез цивилизация объектына, җитәрлек информация булмый торып, локатор нуры җибәрмәскә. Бу нурны анда усал ният гамәле дип аңлаулары мөмкин».

– Менә сиңа мә! – Эрвин аптырап ук китте. – Информация алу өчен локатор кирәк, ә локатор эшләсен өчен – информация!

Шулвакыт экран саннар белән тулды. Аларга экран җитми калды, саннар баганасы берничә секунд өскә таба шуышып үсте, аннан соң гына сүзләр кабынды:

«... 960, 962 см.лы дулкыннарда сүлпән сигналлар. Тәртип дәрәҗәләре бик югары. Кодлары билгесез.»

Әлеге сигналларны тикшерү нинди дә булса нәтиҗә бирмәде. Компьютер югары тәртиптә дисә дә, кешеләр өчен алар шау-шудан берни белән дә аерылмый иде. Кыскача киңәшеп алганнан соң, чит аппаратка түбән тизлектә якынаерга карар иттеләр. Артур корабның маневр двигательләрен кыска гына вакытка эшләтеп алды. Кораб секундка биш метр тизлек белән аппаратка якыная башлады.

«Борт журналында хата. Объектның чын сурәте журналга күчерелгән сурәткә туры килми.» – Иллюминатор аша күренгән бәләкәй генә ак тапның якынаеп зурая баруын дулкынланып күзәтеп утырган кешеләр экрандагы бу язуны башта күрми калдылар, компьютер сүз белән кабатлагач кына игътибар иттеләр. Экранда, язу астында, ике сурәт иде – берсе бая телескоп аша күренгән, борт журналына күчерелгәне, икенчесе бөтенләй башка – зур шар аркылы озын таяк үткәрелгән, шар өслегеннән күпсанлы нечкә озын энәләр тырпаеп тора. Телескоп экранына караганнар иде – анда да шул ук күренеш!

– Мистика! – дип пышылдады Артур. – Әй, компьютер, объектлар ничәү?

– 1.

– Объект башкага алмашындымы?

– Объект шул ук.

– Ике тапкыр өчең ничә була?

– 6.

– Су формуласы?

– H2O.

– Түгәрәк мәйданы?

– pR2

– Артур, син нишлисең, – дип сорады Эрвин.

– Компьютер саташа. Ул ватылмады микән, шуны тикшерәм. Ничек инде, бер объект ике формада булсын?

– Ашыкма, Артур. Объектның ике формасын да үз күзебез белән күрдек, эш компьютерда түгел.

– Эрвин, Артур, карагыз әле, телескопның фокусы бозылды, ә компьютер аны төзәтүдән баш тарта, фокус дөрес, ди. – Мансур, бу гаҗәп хәлне күрми калмасыннар дигәндәй, телескоптан алынган сурәтне үзәк экранга күчерде. Анда аппарат, дымлы пыяла аша карагандагы кебек, томанлы тап булып күренә иде.

– Димәк, я компьютер, я телескоп дөрес эшләми, – диде Эрвин төшенке тавыш белән һәм иллюминаторга карады. Карады да, ни шатланырга, ни көенергә белмәде. Кораб аппаратка инде якын ук килгән, ул телескопсыз да әйбәт күренә иде хәзер. Тик бу ни хәл – объект урынында баягы, таяк тыгылган шарны бик әз хәтерләтүче болыт кына калган түгелме? Компьютер белән телескоп дөрес эшлиләр, димәк. Тик ничек итеп космик аппарат әле формасын үзгәртергә, әле эреп таркалырга мөмкин? Бу бит һич башка сыя торган түгел.

Ул компьютердан чит аппарат турында яңа белешмәләр сорады.

«Аппарат юк. Ул таркалып...« Шул урында компьютер тукталып калды. Эрвинның башыннан тагын бер тапкыр «компьютер ватылды» дигән уй чагылып узды. Тик бу юлы ул эшне бик тиз аңлап алды – компьютер чит аппарат урынында калган томан бөртекләрен саный иде. Эрвин кнопкага басып санауны туктатты һәм компьютерга «күп» дигән сүз кертте.

«... күп кисәккә бүленде», – дип төгәлләде компьютер.

Ул арада кораб томанга якын ук килеп, аның эченә кердә һәм аркылы үтеп чыкты. Томан эчендә чакта иллюминаторларның тышкы яктан бик нык тирләвен исәпләмәгәндә, корабка берни булмады. Берничә минуттан кешеләр арткы якта иң баштагы рәвешенә кергән аппаратны күрделәр. Ул ике-өч метр ераклыкта гына булып, кораб артыннан ияреп килә иде.

– Аппарат белән контактка керергә тәкъдим итәм, – диде шунда Мансур. Артур белән Эрвин ризалык белдереп баш кактылар.

Мансур кнопкага басып, компьютер хәтеренә алдан салып куелган, чит объектлар белән контактка керү хәбәрен эфирга җибәрде. Эфирга киткән хәбәрне кабатлап, экранда геометрик фигуралар, саннар һәм билгеләр, схемалар һәм сурәтләр, Җир һәм кешеләр тормышыннан төрле күренешләр тезелеп китте.

Хәбәр тапшырылып беткәч, кешеләр үтә киеренке хәлдә экранга, телескопка, иллюминаторга берьюлы дигәндәй карап, җавап көтә башладылар. Чит аппарат исә җавап бирергә ашыкмады. Ул яңадан томанга әверелде дә, башка рәвешкә кереп оешты. Хәзер инде ул ярымшар гөмбәзне хәтерләтә, гөмбәз эченнән озын таяк сузылып чыккан, таяк башында кечкенә шар бар иде.

– Рефлекторлы антенна бит бу, – дип танып алды Мансур, – менә күрерсез, ул хәзер безгә таба борылачак та, җавап тапшыра башлаячак. Менә күрерсез!

Шулвакыт экран яңадан әле генә җибәрелгән хәбәр белән тулды. Тик, бу юлы аны кораб читтән кабул итә иде.

– Безнең хәбәрне аппарат планета өстенә тапшыра, – диде Артур дулкынланып, аңласалар гына ярар иде! Сез ничек уйлыйсыз, аңлармы алар, юкмы?

Кораб аппаратурасы мөмкин булган барлык дулкыннарда кабул итүгә күчерелде. Бик озак тоелган киеренке минутлар башланды. Биш минут үттеме, бер сәгатьме – кешеләр аны сизмәде. Һәм, менә ниһаять, җавап килде!

Башта экранда Поллукс йолдыз системасының схемасы сурәтләнде. Сурәт зурая барып, экранда яшел планета Грина гына калды. Планета янында Җир корабы барлыкка килде. Ул әкрен генә планета өстеннән шуышып, аңа якыная барды да, ахырда төшеп утырды. Шуннан соң экран бераз сүнеп торды, һәм хәбәр яңадан кабатлана башлады.

– Безне Гринага төшәргә чакыралар, – диде Мансур.

– Ә бәлки боералардыр? – диде Артур.

– Борт журналына ничек яздырабыз? – дип сорады Эрвин. Бераз уйлап торганнан соң, ул кнопкага басып, компьютерга эндәште:

– Борт журналына. Безгә планета өстенә төшәргә... күрсәттеләр.

==* * *==

Төшү аппараты йомшак кына бәрелеп планета өстенә, ямь-яшел тигезлеккә утырды. Кешеләр, исән-имин төшеп утыруга ышангач та, тизрәк иллюминаторга текәлделәр. Шоп-шома дип әйтерлек тигез яшел өслек... Ерактарак анда-санда конуссыман антеннага охшаган челтәрле баганалар күренгәли. Аңлы затлар яшәгәнне күрсәтердәй бернинди корылмалар, юллар, я булмаса эшкәртелгән җирләр юк иде монда. Тип-тигез «җир» үлән белән түгел, ниндидер яшел кунык белән капланган, аның өстенә кан тамырлары кебек тармакланып көпшәләр челтәре җәелгән. Эрерәк көпшәләр буйлап аларны торым-торым бүселдереп ниндидер сыеклык хәрәкәт иткәне күренә. Шул җай хәрәкәттән башка, бер җирдә бернинди җан әсәре сизелми...

Терек тәннең тамырлары тибеп торган эчке органын хәтерләткән бу күренеш күңелдә җан өшеткеч тәэсир калдыра иде. Кешеләр моны күзәтеп байтак кына сүзсез тордылар. Алар монда гөрләп торган тормыш, шәһәрләр, машиналар, үзләрен каршы алучылар булыр дип көткәннәр иде. Килеп карасалар менә – нинди көтелмәгән бушлык. Акыллы затлар булмаса, һич югы кыргый табигать кайнап торсын иде, ә монда – ичмаса бер агач та юк!

– Менә килеп тә җиттек, иптәшләр, – диде Эрвин, тынлыкны бозып. – Килдек, күрдек, инде эшкә керешик. Артур, син орбитада калган корабка безнең планета өстенә төшеп утыруыбыз турында хәбәр ит. Син, Мансур, мондагы цивилизациянең радио һәм телевидение тапшыруларын тотарга тырышып кара. Ә мин борт журналына планетага төшү турында хисап күчерим. Аннары, ял итеп алырбыз.

Ул шулай дигәч, һәркем үз эшенә кереште. Тик эшләрне тиз генә бетереп тынычларына язмаган икән аларга бу тылсымлы планетада. Үз урыннарына утырып, аппаратураны кабызгач, алар динамикларда көчле шау-шу, шытырдау гына ишеттеләр, экраннар кар бураны уйнаганны хәтерләтеп җемелди иде. Моның сәбәбе бик тиз ачыкланды. – Планета өстендә бөтен элемтә диапазоннары радиодулкыннар белән тулы булып чыкты.

Артур, кнопкаларга тиз-тиз баскалап, орбитада калган кораб белән элемтәгә керергә тырышып карады, тик бернинди җавап ала алмады.

– Эрвин, безенең кораб юкка чыккан! – дип кычкырды ул. – Алар корабны юк итеп, безне монда кулга төшерергә җыеналар микән әллә? Хәзер инде нишлибез?

– Тынычлан, Артур, мондый шартларда радио эшли алмый. Орбита белән бәйләнешкә керү мөмкин түгел, бары шул. Ә корабны юк итүнең алар өчен мәгънәсе юк. Без болай да тулысынча алар иркендә, – диде Эрвин. Шулай дип, кабаланмый гына үз эшен дәвам итте. Берничә минуттан соңгы хәбәрләрне борт журналына күчереп тә бетерде.

– Ә хәзер – ял. Бернигә карамастан, алты сәгать йокы! – диде ул кырыс тавыш белән. Инструкция шулай куша, бу хәлдә никадәр мәгънәсез тоелмасын, аңа буйсынмаска сәбәп юк иде.

Тик, йокыга әзерләнә башлау урынына, Артур белән Мансур, сүзсез генә ымлап, иллюминаторга күрсәттеләр.

Төшү аппаратын тыштан куе томан урап алган иде. Менә томан болганып алды, аннан өрәк сыман үтә күренмәле кеше сурәте аерылып чыкты, киң итеп елмайды һәм кабат эреп юкка чыкты. Аннары томан икегә аерылып, уртасында коридор барлыкка килде. Бераз торгач коридорны яңадан томан басты, томан эченнән тагын теге өрәк елмайды.

– Безне планета өстенә чыгарга чакыралар, – дип аңлап алды Мансур. – Йокыны калдырып торырга туры киләчәк, Эрвин. Без йоклаган арада, боларның безгә дип әзерләгән чәчәк бәйләмнәре шиңә башламасын.

– Чәчәктән бигрәк, боларга йокы дигән нәрсәнең бөтенләй таныш булмавы ихтимал. Ул чагында безнең йокыны алар чакыруны кире кагу дип аңлаячак. Шуңа күрә, ялны якты киләчәккә калдырабыз. Экипаж, Грина өстенә чыгуга әзерләнә башларга! Карагыз аны, чыкканда теге өрәк кебек киң итеп елмаерга онытмагыз! – Эрвин Мансурның шаяртуын кабул итеп, үзе дә шулай җиңелчә сүзләр әйтеп алды. Тартылган кыл кебек нервыларны бу бераз булса да йомшатып җибәрде. Кешеләр җанланып, планета өстенә чыгу алдыннан үзләренә тиешле эшләрне башкарырга керештеләр. Планета һавасына анализ ясалды. Анда 29% кислород, 1% углекислота булып, ул сулау өчен яраклы булып чыкты. Ләкин барыбер, чит планетага кешеләр скафандр киеп чыгарга тиешләр иде. Инструкция шулай куша.

Әмма, Артур скафандрын кия башлаган җиреннән нидер уйлап кире салып ташлады.

– Дуслар, сез, әлбәттә, күреп торасыз, мин инде берничә мәртәбә сезнең алда каушап күрсәттем. Шушы вакытка кадәр монда үзебез өчен ниндидер явызлык көтеп шикләнәбез икән, монда минем гаеп бар. Шуңа күрә, мондый карашны беренче башлап та мин үзгәртергә тиешмендер. Аермачык югары дәрәҗәле цивилизация белән очрашканбыз икән, безгә аннан сакланып торырга кирәк түгел дип саныйм. Безне кунакка чакыралар, ә кунакка скафандр киеп бару килешми. Алар безне юк итәргә бер дә җыенмыйлар шикелле. Планетада инфекция куркынычы, я башка берәр хәтәр булса, безен тышка чакырмаслар да иде алар. Миңа Грина өстенә скафандрсыз чыгарга рөхсәт итегез.

Бу фикер белән берсүзсез килешеп, өчесе дә скафандр кимәскә булдылар.

Төшү аппараты ишеген ачып чыгып, кешеләр планета өстенә аяк басты.

Читтән караганда йомшак чирәмгә охшаган өслек такыр һәм каты булып чыкты. Аны түшәп торган яшел катлам ярты сантиметр чамасы гына калынлыкта иде. Кешеләр аяк баскан урында бу катлам изелеп, аларның табан эзләр уелып калды, тик бу эзләр таз арада юкка чыга, яшеллек тагын элекке хәленә кайта бара иде.

Аппараттан ун метр чамасы киткәч, кешеләр үз алларында барлыкка килгән ак түмгәкләр каршында тукталып калдылар. Озак та тормый, бу түмгәкләр кабарынып ярылдылар да, гөмбә шикелле, һавага тузан очыра башладылар. Кешеләр сыек кына ак томан эчендә калды. Ни дә булса кылырга белмичә, алар баскан урыннарында тора бирделәр. Ике минут чамасы вакыт үтте.

– Шулай да, безгә башта ял итеп аласы калган икән, үтереп йокы килә, – диде Мансур, зур итеп ачылган авызын учы белән каплап. Ул тагын нидер әйтергә теләгән иде, тик тел әйләндереп сүз әйтү аның өчен инде бик авыр эш кебек тоелды. Хәтта басып торуы да чиктән тыш кыен иде. Сүнеп барган күз карашы белән ул иптәшләренең сыгылып җиргә авып төшүен күрде. Үзенең ничек җиргә ятуын ул тоймады. Гәүдәсе чайкалып чүгә башлаганда, тирән йокыга киткән иде инде.

==* * *==

«Дүртенчел рухтан Үзәккә – чит цивилизация вәкилләре аппараттан чыкты. Үзәктән рухка – боерык – аларга таба контакт өчен вәкилләр җибәрергә... Бишенчел рухтан Үзәккә – сорау – инициатива аларда булса ничек?.. Үзәктән рухка – җавап – алар килде, хәбәр бирде, чират бездә... Контакт вәкилләреннән Үзәккә – белешмә – чит цивилизация вәкилләре өч төркемгә бүленгән, радионурланышлары юк... Дүртенчел рухтан Үзәккә – хис – гаҗәп, алай булуы мөмкин түгел!.. Үзәктән рухка – белешмә – борынгы заманда андый күзәнәкләр бездә дә булган. Фараз – чын вәкилләр күзәнәк төркемнәренең эчендә булып, нурланышсыз күзәнәкләр саклагыч роль үти торгандыр бәлки. Контакт вәкилләренә – боерык – күзәнәк төркемнәре эченә үтеп кереп, чын вәкилләрне эзләргә... Рухлардан Үзәккә – алар агрессив! Алар безнең вәкилләрне юк итәләр. Төркемнәр эчендә кислородка бай сыеклык бар, агрессив күзәнәкләр шунда йөзәләр һәм безенең вәкилләрне ашыйлар. Тәкъдим – аларның төркемнәрен таркатып, кире аппаратларына кайтарырга кирәк... Үзәктән рухларга – компромисс – күзәнәк төркемнәре тирәлегендә нурланышсыз күзәнәкләрнең тереклек эшчәнлеген туктата, ләкин төзелешләренә бернинди үзгәреш ясамый торган матдәләр кертергә. Шарт – матдәләр чыгарылгач, системалар тулысынча баштагы хәлгә кайтырга тиеш. Боерык – рухлардан контроль төркеме оештырырга... Беренчел рухлардан Үзәккә – рапорт – матдәләр кертелде, системалар хәрәкәтсез... Рухлар берләшмәсеннән Үзәккә – хәбәр – чит цивилизация төркемнәренең нурланышлы күзәнәкләре бөтенләй юк. Аларның күзәнәкләре аерым хәлдә яшәүгә сәләтсез, алар системаларга аерылгысыз булып берләшәләр. Системадагы бәйләнешләр бик катлаулы. Системаның төп өлеше – тармаклы күзәнәкләр җыелмасы, нормаль шартларда алар бездәге дүртенчел рухларга охшаш аң барлыкка китерәләр. Күзәнәкләр эчендә системаларның төзелеш программасы табылды. Системаларның хәзерге торышында программага туры килмәүләр бар. Фараз – программадан тайпылышлар безнең планета шартларының начар йогынтысыннан булырга мөмкин... Үзәктән тикшерү төркеменә – боерык – системаларны үз программаларына ярашлы хәлгә китерергә... Тикшерү төркеменнән Үзәккә – рапорт – тикшерү тәмам... Үзәктән рухларга – боерык – чит цивилизация вәкилләрен җанлы хәлгә кайтарырга... Барлык тере затларга алар эчендәге тирәлектән чыгарга. Аерым боерык булмыйча, анда керү тыела.»

Грина цивилизациясенең аң дәрәҗәсен, аның фикер йөртү рәвешен кеше телендә аңлату мөмкин түгел, анда сүзләр юк. Әле китерелгән өзек – бик якынча тәрҗемә генә. Монда ни турыда сүз барды соң? – Башта алар кешеләрне дә үзләре кебек үк аерым, үзара тоташмаган күзәнәкләрдән тора дип уйладылар. Үзләрендәге күзәнәкләр радиосигналлар ярдәмендә бәйләнешкә керә алганга, алар кешеләрдә дә радионурланышлы күзәнәкләр эзләргә керештеләр. Һәр микробны юк итә торган кан тәнчекләре аларның «вәкилләрен» үтерә башлагач, алар моны агрессивлык дип уйлап, кешеләрне чак кына харап итмәделәр. Кешеләр үзләре, әлбәттә, берни сизмәде. Алар тиз арада тирән йокыга киттеләр һәм үзләренең ак күзәнәкләр катламы астына күмелүләрен дә, тирәләрендә төрле приборлар барлыкка килүен дә, күпме вакыт үткәнен дә тоймадылар.

Менә ниһаять, Үзәктән боерык килде, чит күзәнәкләр таралышты, приборлар юкка чыкты. Кешеләр, берни булмагандай, тереклек хәленә кире кайтты.

Аларның бервакытта да болай рәхәт, көр күңел, ачык аң белән уянганнары юк иде әле.

– Эрвин, бу синме, әллә башка кешеме? Яңагыңда нишләп яра эзе юк?

– Мин туксан ел буе Эрвин инде, ә менә син, Артурга охшагансың охшавын да, тик синең кичә бер тешең китек иде... Әллә без йоклаган арада теш куйдырып йөрдеңме?

– Егетләр, минем бөерләр авыртмый башлаган! Моңарчы сезгә әйтми йөри идем, «табут»тан чыкканда ук авырталар иде инде алар. Бүген кайда икәннәрен дә белмим, тфү-тфү!

– Менә, әйттем бит, бу цивилизациягә тулы ышаныч күрсәтергә кирәк дип! Без монда йоклап ятканбыз, ә алар безгә тимәгәннәр... дисәм дөрес булмас – безне юньлерәк хәлгә китереп куйганнар. Ничек итеп? Баш җитәрлек эш түгел мәгәр анысы... Ничек кенә булмасын – бар да яхшы! Мин, мәсәлән, үземне шундый әйбәт тоям, миңа бер генә нәрсә җитми хәзер – эчтә ач бүреләр улый. Тамак ялгап алсак, начар булмас иде.

Йокыдан көр күңел белән уянган кешеләр шулай җанлы гына сөйләшә-сөйләшә төшү аппаратына таба кузгалганнар иде, алларында яңа хәрәкәт күреп, тагын туктап калдылар. – Каршыдагы җир өстендә тамырлар калынаеп киткәндәй булды, алар буйлап матдәләр күбрәк агыла башлады. Берничә урында ак койкасыман масса күпереп чыгып, озынча таякларга әверелде. Алар бер метр чамасы булгач, барысы берьюлы ак массадан торган калкулык астында калдылар. Бераздан ак масса тарлады, һәм кешеләр үз алларында... түгәрәк өстәл, өч урындык күрделәр. Ә өстәл өстендә, өч пыяла савытта – кызарып пешкән алмалар! Тагын нинди дә булса аңлаешсыз хәл көтүдән кешеләрнең нервылары тартыла башлаган иде, алмаларны күргәч, алар иркен сулап куйдылар. Авызларыннан сулар килде. Аларга Җирдән әзерләп җибәрелгән азык ничек кенә тәмле булмасын, консерва – консерва инде ул, чын алмага җитәме соң!

Алар бик канәгать төстә өстәл артына утырыштылар. Мансур беренче булып алдындагы савыттан бер матур алманы сайлап алды да, аңа тешләрен батырды... һәм әкрен генә кире тартып алды. Бу алма – алма түгел иде! Ул «алма»ны урталай сындырып карады. Тирә-якка ит белән кыздырылган бәрәңге исен хәтерләткән аппетитлы ис таралды. Бүтән «алма»ларны сындырып каралдылар – кайсыннан гөмбәне, кайсыннан балыкны хәтерләткән ис килә, тик исләр бу азыкларның берсенә дә төгәл туры килмиләр иде.

«Алма»ларның бөтенләй башка нәрсә булып чыгуы бераз кәефне кырса да, кешеләр түзмәде, тышына бик карамый гына, аларны ашарга керештеләр. Гринаның бик тә сәер, күзгә күренмәс хуҗалары тәкъдим иткән «кунак сые», чыннан да, тәмле генә булып чыкты.

– Ни өчен алма, ни өчен груша түгел? – Эрвин иптәшләренә бу сорауны төбенә тирәнрәк мәгънә салып бирде, әлбәттә. Ягъни, «алар» каян алма турында беләләр дә, нишләп аның нидән торганын белмиләр? Ничек аларга шуны һәм тагын бик күп нәрсәләрне аңлатырга? Уйга калган иптәшләренә карап, ул дәвам итте:

– Аларга тапшырылган контакт хәбәрендә, безнең акыллы зат булуыбызны аңлаткан төп өлештән соң, Җир тормышы белән таныштыру өлеше бар иде: урман, ялан, диңгез, шәһәр күренешләре, атлар, кошлар, машиналар... Шунда, хәтерлисезме, нәкъ менә шушындый өстәл артында бер кыз алма ашый... Ә бүтән төрел ашау күренеше юк ул хәбәрдә.

– Безнең ул хәбәрдән башка тагын бай фильмотекабыз бар бит, шуны күрсәтә башларга кирәк чит цивилизациягә. Башта байлар, сәүдәгәрләр, миллионерлар тормышы турындагы фильмнардан башларга киңәш итәм, – диде Мансур, хәйләкәр елмаеп. Аннары җитди итеп өстәде:

– Безнең аларга ачкыч табалганыбыз юк әле һаман. Шулай да, мөмкин булган эшебезне эшли торыйк, аларны үзебез белән таныштыруны дәвам итик.

Кешеләр төшү аппаратыннан махсус экран алып чыктылар, аңа шнур суздылар. Аппарат компьютерына фильмотекадагы фильмнарны берсе артыннан берсен күрсәтә башларга боердылар. Экран кабында, анда беренче күренеш буларак, Чарли Чаплин героеның бәхет эзләп Клондайкка юнәлгәне күренде...

Экран каршында берничә урында кара тап булып күзләр барлыкка килде.

– Күзләр, тамырлар, түмгәкләр!.. Ә кайда мондагы кешеләр? Нинди дә булса затлар булырга тиештер бит монда! Һәй! – Артур алдындагы бушлыкка карап аваз салды. – Менә мин! – Ул үзенә бармагы белән төртеп күрсәтте, кулы белән иңбашыннан аягына кадәр сыпырып төшерде. Аннары бармаган алга төртте. – Ә сез кайда? Кемнәр сез?

Җавап урынына аның алдында, инде алда күрелгән алым белән, зур экран үсеп чыкта. Экран яктырып, кайсы озынча, кайсы түгәрәк, кайсы тармаклы, кайсы керфекле күзәнәкләр белән тулды...

Экран алдында өч урындык һәм компьютер терминалы барлыкка килде.

– Безгә күренергә теләмиләр, шулай да, сөйләшүгә чакыралар, – дип аңлады моны Эрвин. – Ярый соң, эшкә керешик, егетләр, компьютер аша сөйләшеп карыйк болар белән.

Шулай итеп, Грина цивилизациясе белән диалог башланды. Математик гамәлләр, фигуралар, рәсемнәр, шартлы билгеләр ярдәмендә күпмедер дәрәҗәдә аңлашырга өйрәнгәнче байтак вакыт узды. Ике як берсен-берсе әзрәк аңлый башлагач, кешеләр Грина цивилизациясеннән үзе белән тирәнрәк таныштыруны, үзенең төзелешен, яшәү рәвешен аңлатуны сорадылар. Бу эшне Грина акыл ияләре планета һәм андагы тереклек тарихын күрсәтүдән башлады. Экранда янар таулар, кайнап торган океан, планетаның борынгы өслеге күренде.

Мондый сәер цивилизация белән сөйләшү бик катлаулы һәм авыр эш. Бу сөйләшүдә ялгышлар, табышмаклар берсе артыннан берсе килә, файдалы информация монда, бигрәк тә баштагы мәлләрдә, кибәк арасындагы бөртек кебек сирәк нәрсә. Шуңа күрә, буш сүз белән кәгазь тутырмас өчен, бу урында диалогларның нәтиҗәсен, Эрвин тарафыннан борт журналына күчерелгән рапортны гына китерик.

«Моннан күп миллион еллар элек Гринада тере күзәнәкләр барлыкка килә. Алар башта Җирдәге күзәнәкләрдән бер яклары белән дә аерылып тормыйлар. Ләкин бервакыт, ни сәбәп аркасындадыр, дөньяга бер гаҗәеп үзлекле күзәнәк ярала. Бу күзәнәк үзеннән радиодулкыннар тарату һәм аларны кабул итү сәләтенә ия була. Радионурланыш аңа башта бернинди дә файда китерми әле. Ләкин, менә күзәнәк үрчи башлый, радиокүзәнәкләр күбәя. Алар бер-берсенең нурларын тотып үзләре өчен файда ала башлыйлар. Әгәр берәр күзәнәк бәлагә тарыса, аның радиодулкыннары үзгәреп, башкаларны кисәткән. Берәр күзәнәк әйбәт шартларга эләксә, ул «әйбәт» дулкыннар таратып, башкаларны үз янына җәлеп иткән. Шундый үзара ярдәм аларга дулкынсыз күзәнәкләргә карата зур өстенлек бирә. Озакламый алар андый гади күзәнәкләрне бөтенләй кысрыклап чыгаралар. Планетада бары радиокүзәнәкләр кала.

Эволюция барышында алар үзгәреш кичерәләр, бер төрлесе эре, икенчеләре вак, кайсы хлорофиллы, кайсы берәр кирәкле ферментлы булып китәләр, бер-берсе белән торган саен тотрыклырак элемтәдә була баралар. Катлаулырак, мәгънәлерәк сигналлар алмашуга күчәләр. Үзенә күрә нерв системасы барлыкка килә. Әмма шул ук вакытта, һәр күзәнәк ирекле булып кала, чөнки радиобәйләнешләр өчен берегеп тоташуның кирәге юк. Шундый ирекле күзәнәкләрнең күпмедер саны төркем булып оешып, үзара җайлашып яши. Берәүләр фотосинтез үткәрә, икенчеләр алардан органик матдәләр алып, башкаларга тарата. Кайбер күзәнәкләрнең нурланышы көчлерәк булып, алар күрше төркемнәр белән дә бәйләнешкә керәләр. Берничә төркем эре күзәнәкләрдән торган элемтә үзәге барлыкка китереп, алар шулай ук башка үзәкләр белән бәйләнешкә керә. Шулай итеп, әкренләп системалар катлаулана бара. Бу процесс күп миллион еллар дәвам итә, һәм ниһаять, планетада аң ярала.

Хәзерге Гринада тереклек бер-берсенә тоташмаган бер күзәнәкле организмнардан тора, анда аерым акыллы затлар юк. Берничә миллион күзәнәк оешып, компьютерны хәтерләткән бик түбән аң яралгысы – беренчел рух хасил итә. Аның бернинди тышкы структурасы юк, һәр күзәнәге аерым, һәм шуңа күрә, ул кеше күзенә чүпрә яки яшькелт лайладан берни белән аерылмый. Андагы бер төркем күзәнәк күрше рухлар белән элемтәгә керүгә җайлашкан. Аларның катлаулы системасы икенчел рух төзи. Бу рухны бака, бөҗәк аңы белән чагыштырып булыр иде. Икенчел рухлар өченчел, алары исә дүртенчел рух булып оеша. Соңгысының аң дәрәҗәсе кешенеке белән бер чамада. Алар берләшүдән туган бишенчел рухлар үзләреннән берникадәр күзәнәк бүлеп чыгарып, берничә йөз рухка уртак Акыл үзәге төзиләр. Бу Акыл үзәкләре үз эчләрендә элемтә өчен радиодулкыннардан тыш электр тогы белән яктылыкны да файдаланалар. Үзләренә кергән рухлар белән дә алар күп вакыт яктылык үткәргечләр челтәре аша идарә итәләр. Кайбер дәверләрдә мондый үзәкләр берләшеп Бөтендөнья акыл үзәге төзиләр, ә кайбер дәверләрдә аерым булалар. Хәзерге вакытта Гринадагы терекле Бөтендөнья акыл үзәгенә буйсына.

Гринада затлар юк, димәк, җенесләр, мәхәббәт, балалар, яшьләр, картлар, буыннар алмашыну да юк. Кешеләр тормышындагы бик күп нәрсәләр аларга билгесез. Ләкин бу монда тормыш ярлы дигән сүз түгел әле. Монда тормышның кешеләргә авыр аңлашыла торган башка күренешләре бар, шул башка күренешләр нигезендә монда да рәхәт, газап, шатлык, кайгы, хыял һәм башка төр хисләр бар. Җирдәге кебек булмаса да, монда да үзенчәлекле югары сәнгать, мәдәният бар. Мондагы музыка, мәсәлән, яңгырамый, ул турыдан-туры радиодулкыннар рәвешендә. Рухлар арасында катлаулы алгоритмнардан торган программалар иҗат итү дә киң таралган. (Кешеләр дә бит кайвакыт математик формулаларда матурлык, гармония күрәләр, ә монда математика сәнгатьнең бер төренә әверелгән.) Гринада тагын бер кызыклы сәнгать бар – анда яңа төр күзәнәкләр иҗат итү белән мавыгалар. Күзәнәкләргә матур формалар, гадәттән тыш үзлекләр биреп, шуннан эстетик тәм табалар. Яңа төр молекулалар ясау да аларда сәнгатькә тиң осталык санала.

Монда шулай ук бай тарих бар. Рухлар башка бер рухның кызыклы дип тапкан кичерешләрен үзенекедәй итеп кабатлый ала, чөнки монда һәр вакыйга, һәр кичереш планетадагы тереклекнең уртак хәтеренә теркәлә бара. Җирдәге яхшы китаплар кебек, монда данлыклы рухларның тормыш өзекләрен кабатлап «яшәп карау» киң таралган.

Гринада картиналар, сыннар, кино юк – һәр рух үзәктән бөтен нәрсә турында тулы мәгълүмат ала алганда, бу әйберләрнең мәгънәсе калмый.

Грина рухларының, әлбәттә, үз максатлары бар. Мәсәлән – барлык күзәнәкләргә тук тормыш булдыру, фән белән шөгыльләнү, дөньяны танып-белү, планетаның уртак аңын камилләштерү.

Бөтендөнья акылының күп елларга исәпләнгән бөек максаты да бар. Ул Поллукс йолдызының икенче планетасын таркатып, аның материалыннан бик зур эче куыш шарлар ясап, аларга күзәнәкләр күчерергә, шулай итеп Грина цивилизациясен киңәйтергә тели. Шул максат белән ул икенче планета эчендәге куышларда бетмәс-төкәнмәс энергия запасы туплый.

Гринада әйберләр ясау бик җиңел башкарыла. Мәсәлән, тимердән берәр әйбер ясарга кирәк булды ди. Тимер атомнарын йотып, кирәк җирдә бүлеп чыгара торган аерым төр күзәнәкләр бар, рухлар боерыгы белән алар күз алдында кирәкле әйберне үстереп куялар. Шул ук юл белән таш, агач, җеп, хәтта углерод атомнарыннан алмаз да ясарга мөмкин. Цивилизация яңа уянып килгән борынгы заманда күзәнәкләр үзләре өчен биналар, җир астында куышлар төзегәннәр, төрле машиналар ясап, тормышларын җиңеләйткәннәр. Ләкин вакытлар үтү белән андый нәрсәләрнең бөтенләй кирәге калмаган, чөнки, күченеп йөрү өчен алар хәзер көпшәләр челтәреннән файдалана, биналар да кирәк түгел, планетада салкыннар булмый, аның кыш буласы ярымшарында махсус күзәнәкләр ярдәме белән парник эффекты булдырыла. (Шулай да, планетаның Акыл үзәге җир астындагы куышларда саклана.) Машиналар, техник чаралар кирәк булган очракта яңадан ясалалар һәм кирәге беткәч тә юк ителәләр. Кайвакыт, мәсәлән, космоска чыга өчен кораб төзергә кирәк була, фәнни тикшеренүләр өчен электрон тизләткечләр ясала. Ә безгә орбитада очраган, формасын үзгәртә, эреп югала торган аппарат исә бөтенләй механик корылма түгел икән – ул тулысынча галәмдә тереклек итәргә яраклашкан радиокүзәнәкләрдән тора булып чыкты.

Планетаның акыл кодрәте чиксез диярлек. Ул теләсә нинди әйбер ясый, планетаның үзен дә телгәнчә үзгәртә ала. Монда болытлар барлыкка килү һәм яңгыр яву бик кызыклы. Яңгыр яварга тиешле урында һавага вак микроблар күтәрелә, алар үз тирәләрендә электр кыры барлыкка китерәләр, су парлары шулар өслегенә җыелып, тамчылар ясала һәм җир өстенә яңгыр ява. Бу эш аңлы рухлар боерыгы белән башкарылганга күрә, монда болытлар төзек формада, яңгыр кирәк вакытта, кирәк кадәр генә ява.»

...Берничә сәгать эшләгәннән соң, экран үзеннән-үзе сүнде. Ул арада ерактан кешеләр ягына таба шәп җилдереп чып-чын автомобиль килгәне күренде. Кешеләр янына килеп җиткәч, ул ярымтүгәрәк дуга ясап борылды да, туктап калды. Бу югары маркалы өр-яңа машина булып, Җирдәге машиналардан тыштан бер генә ягы – шоферсыз булуы белән генә аерыла иде. Кешеләрнең анысына әлләни исе китмәде, алар кәефләнеп көлешеп алдылар: «Безнең машина яратканны ни арада сизгәннәр!» «Әйттем бит, кино күрсәтергә кирәк аларга дип!» диешеп, машина янына килделәр, эшлекле кыяфәт белән аның капотын ачтылар. Капот астында мотор юк иде. Гаҗәп хәлләрне күреп инде күнеккән кешеләр баш чайкап кына куйдылар да, капотны кире яптылар. Аннары, әйбәтләп кенә, машинаның эченә кереп утырдылар. Тик аларга тизе генә кузгалып китәргә насыйп булмады. Икенче мизгелдә алар котлары очып машинадан кире атылып чыктылар. Инде күнектем дигәндә дә, бөтенләй көтелмәгән хәлләр килеп чыгып кына тора шул монда!

Ни булды соң, галәм гизүче батыр кешеләрне нәрсә шулай куркыта алды? – Алар машинага кереп, җайлап утырганнар гына иде, руль каршында астан камыр кебек кабарып «чын таксист» үсеп чыкты да, кешеләргә борылып, ягымлы тавыш белән: «Кая боерасыз, сэр?» – дип сорады. Иң батыр кешене дә шомга сала торган бер нәрсә бар бит дөньяда: аны мистик курку дип атарга була. Кеше аңында тумыштан килә торган ныклы кагыйдә бар – җансыз гәүдәләрдән ерак тор! Кем белә, бәлки бу кагыйдә борынгы заманнарда ук кеше аңына, ул мәетләр тирәсендә уралып йогышлы авыру йоктырмасын өчен табигать тарафыннан салынгандыр. Ничек кенә булмасын, бу юлы җансыз өрәкнең кеше рәвешенә керүе кешеләргә курку салу өчен җитә калды.

«Дүртенчел рухтан Үзәккә – хәбәр – кешеләр шофер ясалгач машинадан чыкты. Ни өчендер аларга ул ошамый... Үзәктән бишенчел рухка – боерык – хәбәргә анализ ясарга... Бишенчел рухтан Үзәккә – белешмә – ситуация 4нче фильмның 28900-37500нче кадрларыннан алынган иде. Андагы шартлар бездәгегә туры килми. Тәкъдим – фильмдагы шартларны булдырырга... Үзәктән бишенчел рухка – кире кагу – фильмнардан күренгәнчә, күп төрле шартларда машина эчендә шофер була. Сәбәп анда түгел. Фараз – кешеләр үзләренең хәрәкәтчән макетларын гомумән кабул итмидер. Тәкъдим – кешеләргә ошый торган башка макетлар күрсәтеп, бу фаразны сынап карарга. Дүртенчел рухларга – боерык – 17нче фильмның 15200-24800нче кадрлары үрнәгендә макетлар ясарга.»

Кешеләр бик тиз исләрен җыеп, машина эченә карадылар – анда шофер өрәге юк иде инде.

– Менә хәерсез, үземне беркайчан да шундый шикчел дип уйламый идем, – диде Артур, беркемгә дә карамыйча гына.

– Уйлап карасаң, бернәрсәсе дә юк инде аның, – диде Мансур, – кеше төсле курчак, робот сыман әйбер. Бер күнексәң...

Ул ярты юлда бүленеп калды. Берничә адымда... купальниклар гына кигән өч сылу кыз фигурасы үсеп чыкты. Алар төрле матур хәрәкәтләр ясап, кешеләргә таба якыная башладылар.

– Юк, кирәкми, югалыгыз! – дип, кешеләр куллары белән селтәнеп кычкыра башладылар. Алар бу фигураларның да җансыз булуын бөтен нервылары белән сизделәр, матур сыннар аларда бары чиркану тойгысы уятты.

«Кызлар», тасмасы өзелгән кино кадры кебек, кинәт хәрәкәтсез калдылар, таркалып чүгә башладылар. Кешеләр исә артка борылып, сүнгән экран каршына бастылар. Эрвин пульт төймәләренә баскалап алды: – Диалог!

Экран кабынды, анда бер-бер артлы кеше фигуралары барлыкка килә һәм аркылы сызыклар белән сызылып юкка чыга башлады.

– Башкача безгә андый җансыз фигураларны күрсәтмәскә вәгъдә итәләр, – диде Эрвин. – Ә хәзер, әйдәгез, машинага утырыйк, анысын да юк итеп куймасыннар без киреләнеп торган арада.

«Дүртенчел рухтан Үзәккә – хәбәр – кешеләр яңа макетларны да кабул итми... Бишенчел рухтан Үзәккә – фараз – бәлки аларда кеше сыннарына карата тыю бардыр?.. Үзәктән бишенчел рухка – белешмә – аларның планетасында кеше сыннары киң таралган (фильмнар исемлеге). Барлык рухларга – тәкъдим – күренешне аңлатырдай фаразлар әзерләргә... Үзәктән рухларга – информация – хатасыз фаразлар килмәде. Игълан – бу күренешне кешелекнең ачылмаган сере дип белдерәм. Күрсәтмә – серне тикшерү, ачыклау өчен бишенчел рухлардан фәнни төркем оештырырга.

Зур тизлектә машинада җилдерү кешеләрнең кәефләрен күтәреп җибәрде. Байтак вакыт шулай баргач, алар диңгез буена килеп туктадылар. Машинадан чыгып яр читенә килделәр, диңгез суына кулларын тыгып карадылар. Су җылы, аның өстен каплаган яшел суүсемнәр катламын исәпләмәгәндә, диңгез – җирдәге диңгез төсле иде.

– Яшел булса булыр, коенып чыкмый булмый, – дип, Мансур чишенә башлады. Аңа иптәшләре дә кушылды. Алан чишенеп суга керә башлаган иде, күз күреме җирдә су өсте яшеллектән чистарып калды – ниндидер команда буенча, суүсемнәр барсы берьюлы төпкә китте.

Диңгездә коенып, машинада йөреп ял итеп кайтуга, кешеләрне мул табын көтә иде. Мондый күренешне нинди фильмнардан алганнардыр Грина акыл ияләре: өстәл байлыктан сыгылып тора – буы чыгып торган кайнар аш, ит тулы тәлинкәләр, тортлар, җиләк-җимеш, хәтта берничә шешә дә бар иде анда (аларына баллы су салынган булып чыкты). Һәм ни өчендер, урындыклар каршында иң алдагы матур тәлинкәләргә тутыккан кадакларын тырпайтып, ботинка табаннары ята иде... Хәер, монысының серенә кешеләр шунда ук, бер карауда төшенде: «1нче санлы» фильмдагы бер күренешне үзләренчә «аңлаган» Гринаның «йомрыбашлары»! Ха-ха!..

Каян белгәннәрдер, бу юлы ашлары аш, итләре ит кебек, җимешләре татлы булды. Дөресен әйткәндә, аларны Җирдәге нинди дә булса азык белән тәңгәл китереп булмый иде, әлбәттә. Ләкин анысы инде мондый шартларда вак мәсьәлә.

Кешеләр ашап-эчеп шулкадәр хушландылар, табыннан кузгалуга, аларны йокы баса башлады. Бераз хәл алырга дип керә җиргә сузылганнар иде, тиз арада онытылып та киттеләр.

Бөтендөнья акыл үзәге тагын хәрәкәткә килде. Ул рухларга кешеләрнең йокы хәлендәге торышын тикшерергә кушты. Алардан кешеләрдә матдәләр алмашының сүлпәнәюе, ми эшчәнлегенең сүрелүе, шул ук вакытта тереклек хәлен тәэмин итүче органнарның нормаль эшләве турында информация алды. Аннары планетадагы барлык акыл көчен бу күренешнең сәбәбен ачыклауга юнәлтте. Әмма уңай җавап ала алмады. Үзәк бу сәер күренешне тагын бер ачылмаган сер дип игълан итте. Рухлар кешеләр тормышында мондый серләрнең күплеге, әлегә кадәр алынган информациянең кешеләр тормышын бары тышкы яктан аңлатуы, кешеләрнең эчке рухи дөньясының тулаем сер булып калуы турында белдерә башладылар.

Моңа җавап итеп, планета эчендәге зур куышларга тупланган кодрәтле акыл көче грандиоз идея әзерләп чыгарды: кеше организмын тикшерүнең башта үткәрелгән нәтиҗәләре буенча кешенең ясалма моделен төзергә! Шул юл белән кешенең ми эшчәнлеген өйрәнергә һәм аның рухи дөньясына үтеп керергә, серләрен ачарга!

Кайчандыр кварклар төзелешен ачыклаган заманнан бирле Грина цивилизациясе алдына мондый зур бурыч куелганы юк иде әле. Бу эшкә тиз арада планетаның бөтен акыл көче җәлеп ителде. Кеше моделен төзү өчен кирәкле күзәнәк төрләре сайлап алынды, бу күзәнәкләр эчендәге радионурланыш механизмы юк ителде. Кешеләр белән беренче контакт вакытында алынып Акыл үзәге хәтеренә салынган информация буенча кеше хромосомалары ясалып, күзәнәкләр эченә кертелде. Хромосомалар ясауда өч кешенең дә генетик информациясе кулланылды – Грина акылының исәбе буенча, модель аларны төгәл кабатламаска, шул ук вакытта аларның өчесенә дә охшарга тиеш иде. Күзәнәкләр кирәк кадәр үрчетелде һәм бавыр, йөрәк, мускул, ми, һ.б. орган тукымалары рәвешенә китерелде. Аннары күзәнәк-ара матдәләр ясалып, кеше организмын җыю башлады. Баш миен җыйган чакта, аның белән янәшәдә радиокузәнәкләрдән торган беренчел рух – детектор урнаштырылды, ул ми эшчәнлеге турында Грина акылына информация биреп торырга тиеш иде.

Менә бу гаять зур эш тә төгәлләнде. Модель тышкы яктан гына түгел, нечкә молекуляр төзелешенә кадәр төзек кеше организмы булып формалашты. ...Тик... ул җансыз иде. Модельне төзегән вакытта андагы күзәнәкләрне тукландырып, аларга кислород биреп торган система аның йөрәген эшләтә, сулыш алдыра, күзәнәкләр тере, ләкин модель ярдәмче системадан башка бер минут яшәргә дә сәләтсез булып чыкты. Вакыт-вакыт аның мускуллары тартышып, гәүдәсе тәртипсез хәрәкәтләр ясап куйгалый, кайвакыт аның миендә дулкын булып нерв ярсынуы барлыкка килә, тик анда аңның әсәре дә юк, гәүдәсе исә бербөтен организмга түгел, таркау күзәнәкләр җыелмасына охшаган иде. Бөтен белгән чараларын сынап бетереп тә модельгә җан кертәлмәгәч, Грина акылы экспериментны уңышсыз дип танырга мәҗбүр булды. Кеше моделе киредән юк ителде.

Ләкин, бу эксперимент барган вакытта ук инде Гринада кешеләр турындагы бөтен информацияне өйрәнеп, кеше организмнарының башка юл белән барлыкка килүен ачыкладылар. Аларны тән төзелеше, ике җенесле булулары, башта бәләкәй булып, әкренләп үсүләре Грина өчен тулаем табышмак булса да, бер нәрсә ачык аңлашыла иде – кеше дигән җанлы система бер күзәнәктән үсеп кенә барлыкка килә ала. Инде хәзер шуннан чыгып, эксперимент яңадан башланды.

Кеше тәненә хас бер күзәнәк әзерләп, аның үсеш программасын эшкә кушып җибәрү, яралгы үсешенә тиешле шартлар булдыру Грина акылы өчен кыен эш булмады. Ни генә дисәң дә, күзәнәкләр буенча аның белеме һәм сәләте искиткеч иде.

Алынган күзәнәк бүленә башлап, яралгы барлыкка килде. Гринада үсешне тизләтә торган матдәләр күптән билгеле иде инде, шуларны кулланып, гадәттә айлар буе бара торган үсешне монда берничә сәгать эчендә үтә торган иттеләр. Бу юлы эксперимент уңышлы барды. Тиз арада яралгының йөрәге үзлегеннән тибә башлады, аннары ул югары тәртиптәге хәрәкәтләр ясауга кереште, һәм тагын берничә сәгатьтән үзалдына беренче сулышын алды. Шул вакытта аның баш мие янына урнаштырылган беренчел рух – детектор модельдә зәгыйфь кенә булса да аң барлыгын күрсәтте.

Модельдәге аңның зәгыйфьлеге Грина акылын әлләни борчымады, ул аның үсешен тизләтелгән юл белән дәвам итә бирде. Аныңча, үсеш инде хәзер аңны камилләштерергә тиеш иде. Вакыт белән санаганда сәгатьләр үтте, үсеш кимәле буенча исә ясалма балага бер, ике... биш, ...ун яшь тулды, ә аның башындагы детектор һаман да аңның түбән дәрәҗәдә булуын күрсәтә иде. Ләкин үсеш дәвам иттерелде – бәлки чын аң кешеләрдә үсешнең соңгы этапларында гына барлыкка киләдер?

Бала үсмер егет рәвешенә кергәч, генетик үсеш программасы тәмам булды. Грина акылының белүенчә, аның алга таба үзгәреше инде картаю процесслары исәбенә генә барачак иде... Әмма, үсеш азагында да кешенең аң дәрәҗәсе сулыш ала башлагандагыча калды. Эксперимент тагын уңышсыз килеп чыктымы? – Ләкин, ясалма кешенең аңы бәлки башка берәр төрле юл белән үсәр? Әлегә бит Грина акылы үзе белгән кадәрне генә эшләде; менә хәзер бәлки модель аны өр-яңа белем белән баета башлар?

Ясалма кеше, әле бер тапкыр да дөньяга күзен ачып карамаган үсмер егет, инде хәзер үзалдына яшәү өчен эксперимент барган тирән куышлыктан алынып, Грина планетасы өстенә чыгарып куелды.

==* * *==

...Ул үзен ниндидер сәер иркенлектә тоеп, кул-аякларын кыймылдатып карады, күзләрен ачты. Күк йөзенең зәңгәр төсен күрде. Бу зәңгәр төснең бушлык икәнен сиземләде. Куллары белән тирә-ягында капшанды, күзе белән алдын-артын карап чыкты. Ул үзе дә ни икәнен белмәгән нәрсәнедер бик зарыгып эзли иде. «Нәрсәдер, кемдер аның янында булырга тиеш бит инде, ул ялгыз булмаска тиеш!» Әгәр тирә-якта гел шушылай бушлык булып торса – кем аның турыда кайгыртыр, кем аңа нишләргә икәнен өйрәтер. Кем аны бу шомлы тынлыктан коткарыр?..

Ул сөйләшә, сүзләр белән уйлый белми иде, әлбәттә, аның уйлары әле хис рәвешендә генә иде. Иң көчле хисе исә – ялгызлыктан шомлану иде. Ул ни дә булса кылырга чарасыз булып, бары шул авыр хискә бирелеп, бик бер урында ятты, аннары арып, йокыга китте. Йокыдан шул ук тынгысыз хис белән уянды – кемдер аның янында булырга, аңа ярдәм итәргә тиеш! Кайда ул, кем ул, нинди ул?..

«Эзләргә, табарга кирәк!» Ул аяк-куллары белән уңайсыз хәрәкәтләр ясап кузгалырга омтылды. Тырмашып, шуышып озак интеккәч, үрмәләп йөрергә өйрәнде. Башта үрмәләп, аннары, тагы да бераз күнегә төшкәч дүртаяклап алга китте.

Беренчел рухтан үзәккә – информация – модельнең ми эшчәнлеге өченчел рух дәрәҗәсендә. Баш миенең хәвеф үзәге көчле ярсыну чыганагына әверелеп, башка үзәкләрнең эшчәнлеген тоткарлый. Модельнең организм хәлсезләнә бара, анда гомеостаз бозыла. Сәбәпләре билгесез. Модельгә нәрсәдер җитми, ул нәрсәдер эзли, ләкин нәрсә эзләгәнен үзе дә белми.

==* * *==

Сәгать ярым чамасы йоклап алгач, кешеләр яңа көч, саф баш белән эшкә керештеләр. Монда төп эш – экран аша Грина цивилизациясе белән диалог. Экран каршына килеп утыргач, алар башта ачыклыйсы мәсьәләләр, биреләсе сораулар турында киңәшеп алдылар. Бик күп билгесез темаларны барлап чыккач, бүгенге тормышны аңлау өчен иң кирәкле нәрсәне – Грина цивилизациясенең тарихын тирәнтенрәк өйрәнергә булдылар.

«Кайчандыр Грина цивилизациясе дә Җирдәге кебек үк техник җайланмалар куллануга корылган булган. Биредә бер-берсенә көпшәләр белән тоташкан ишексез-тәрәзәсез биек биналар төзегәннәр, шулай ук акыллы затларның диңгез кораблары, очкычлары булган, заводлар, шахталар, энергия станцияләре, ирригация корылмалары эшләп торган. Шушы технологик дәвердә рухларның бик катлаулы берләшмәләре төзелгән, акыл үзәкләре барлыкка килгән, алар әкренләп югары үсешкә ирешкәннәр. Акыл үзәкләре тирәсенә тупланган рухи берләшмәләр бик тиз үсеп, ахырда бөтен планета өсте шулар арасында бүленеп беткән. Ә алар һаман саен үсәргә омтылганнар, шул максат белән күршеләренең күзәнәкләрен үзләренә куша, мөмкин булганда аларны кысрыклый башлаганнар. Рухи берләшмәләр арасында киеренке хәлдәге чикләр барлыкка килгән. Аларның бер-берсе исәбенә үсәргә омтылуы каршылыкка, каршылыклар исә көрәшкә, көрәш сугышка китергән.

Рухи берләшмәләр арасындагы чикләр баштарак бер-ике чакрым киңлектәге үле зона рәвешендә була. Соңыннан, чик аша агулы матдәләр белән һөҗүм итүдән саклану өчен, алар үз чикләре буйлап биек стеналар кора башлаганнар. Ләкин бу чара гына сугышны туктата алмаган. Тора-бара сугышларда куәтле җимергеч техника, очкычлар куллану киткән. Планетаның күп урыннары буш калган, исән урыннарда да тереклек бик авыр шартларда яшәгән. Күп кенә берләшмәләр көчсезләнеп, аларны күршеләре яулап алган. Каты сугышлардан соң беразга тыныч чорлар килә торган булган, әмма бу чорларны да берләшмәләр күбрәк сугыш чараларын камилләштерү өчен файдаланганнар. Сугышлар торган саен һәлакәтлерәк була барган. Шундый бер вакыт җиткән – бөтен планета исән калган иң көчле ике рухи берләшмә арасында бүленгән. Чиктән тыш куәтле корал белән берсен-берсе юк итү куркынычы аларны сугышудан тыелырга мәҗбүр иткән. Гринада озак вакытка тынычлык урнашкан.

Әмма, берләшмәләр мәңгелек тынычлык өчен көрәшсәләр дә, яңа корал ясауны туктатмаганнар, бу вакытта инде алар атом коралы да ясарга өйрәнгәннәр, аны планета тирәли орбиталарга урнаштырганнар. Шунда ук агулы матдәләр, вируслар төялгән кораблар да очып йөргән. Алар бар да беренче сигнал белән үк планета өстенә ташланырга әзер торганнар. Бөтен бу корал белән ясалма акыллы механик автоматлар идарә иткән.

Бервакыт автоматлар эшендә бәләкәй генә бер ялгыш китү аркасында, Грина рухлары ихтыярыннан башка, планетада зур сугыш – Соңгы сугыш кабынып киткән. Орбитага чыгарып алдан әзерләп куелган бөтен куркыныч коралны планета өстенә ташлап аны тоташтан яндыру һәм агулау өчен нибарысы бер сәгать вакыт җиткән. Шул вакыт эчендә планета өстендә тереклек юк ителгән. Бөтен планетаны кара сөрем болыты каплап, ул дөм-караңгыда калган. Грина суынып, кар һәм боз чүленә әверелгән. Тереклекне бары тик тирән җир асты куышлыкларына яшеренү генә бөтенләй юкка чыгудан саклап калган.

Берничә ел үткән, агулы болытлар тарала, планета җылына башлаган. Күзәнәкләр өскә чыгып, әкрен-әкрен үрчегәннәр. Күпмедер вакыттан соң алар тагын бөтен планетага таралып, рухи берләшмәләр үзләренең элекке чикләрендә очрашканнар. Һәм шунда алар, үзара каршылыклар мәңге дә сугышка китермәсен өчен, берләшергә һәм Бөтендөнья Акыл үзәге төзергә карар иткәннәр. Яңа барлыкка килгән бу бөек рух үз алдына иң олы максат итеп тыныч шартларда технологик булмаган цивилизация төзүне куйган. Аның беренче эше – сугыш кораллары һәм ясалма акыллы автоматлар булдыруны тыю булган.

Бөтендөнья акылы алдында ул вакытта планетадагы тормышны өр-яңадан кору, Соңгы сугышның тирән яраларын уңалту бурычы торган Шундый яраларның аеруча тирәне – атом бомбалары шартлаудан калган күпсанлы радиоактив өлкәләр булып, анда торып калган рухлар бик зур газап кичереп яшәгәннәр. Ә Гринада, әгәр рухлар берләшеп яши икән, аларның газаплары да, рәхәтләре дә уртак була – бер бармагы авырткан кеше бөтен булмышы белән интеккән кебек, Акыл үзәгенә дә шул радиоактив өлкәләр аркасында газап кичерергә туры килгән. Ул заманда әле Гринада радиациядән тиз генә тазарыну юлларын белмәгәннәр. Озакка сузылган авыр тазарту эшләре алып барасы урында, Акыл үзәге җиңел юлны сайлый – радиоактив өлкәләрне үзеннән аерырга, алар белән бәйләнешне өзәргә карар итә. Күп тә үтми, моны җиңел генә эшләү өчен җае да табыла.

Радиоактив урыннарда мутацияләр ешаеп, күзәнәкләр тизрәк төрләнүчән. Берзаман аларның берсендә сәер, гарип күзәнәкләр барлыкка килә. Алар чагыштырмача көчле, тәртипсез радиодулкыннар таратып, тирә-якларындагы күзәнәкләрнең үзара бәйләнешен өзү сәләтенә ия булалар. Аларны «шаулы күзәнәкләр» дип атарга мөмкин. «Шаулылар» бер-берсе белән генә тотрыклы бәйләнешкә кереп оеша алганнар. Алар янында бәйләнешләрен югалткан гади күзәнәкләргә бер генә нәрсә – шаулылардан килгән боерыкларны үтәү генә мөмкин булган.

Мондый куркынычлы гарипләрне, башка вакытта булса, шунда ук юк итәрләр иде, ләкин Акыл үзәге аларны радиоактив өлкәләрне үзеннән аеру өчен файдаланырга карар итә. Ул өлкәләр белән бәйләнешләр өзелеп, алардан бернинди информация килмәсен өчен, шаулыларны үрчетеп, өлкәләрнең чикләре буйлап тараталар. Хәтәр килеп чыгасын беркем дә сизенми, чөнки бу вакытта шаулыларның оешу дәрәҗәсе беренчел рух кадәр дә булмый әле.

Чик буенча сибелгән шаулылар үз сфераларына эләккән күзәнәкләрне ашап һәм буйсындырып бик тиз үрчиләр, контрольдән ычкынып, чиктән ике якка таба да киңәеп тарала башлыйлар. Рак авыруын хәтерләткән бу афәткә каршы Акыл үзәгенең чарасы булмый. Бер-ике ел эчендә шаулылар планетаның күпчелек өлешен басып алып, анда үз империяләрен төзиләр. Бөтендөнья Акыл үзәген кечкенә бер өлкәдә биек стена артына яшеренү генә коткарып кала. Акыллары түбән булу аркасында, шаулылар стена аша үтә алмыйлар.

Алар үз империяләрендәге бөтен тереклекне үзләренә азык әзерләүгә көйлиләр. Туктаусыз үрчү аркасында, аларга һәрвакыт азык җитми, алар Гринаның бөтен байлыгын суырып, хәтта күзәнәкләрне таркатып, ашап, планета өстен җансыз чүлгә әверелдерәләр. Ач үлем куркынычы шулай да аларны тора-бара планетада билгеле бер тәртип урнаштырырга мәҗбүр итә – Грина өстендә яшел катлам кабат тергезелә, аны су белән тәэмин итү, аннан органик матдәләр суыру нормага салына. Шаулыларга хезмәт итүче гади күзәнәкле рухлар өчен ачтан үлмәслек азык калдырыла башлый.

Һәрвакыт җитешмәгән азык өчен шаулыларда бераздан үзара көрәш башлана. Алар берсенә-берсе буйсынган касталарга бүлгәләнәләр, азыкны югарырак дәрәҗәлеләр күбрәк ала башлый. Үз чиратында алар тизрәк үрчеп, тагын берничә кастага таркалалар. Дәрәҗә баскычлары шулай артканнан-арта бара. Аларның болай да түбән рухлары үзара дошманлашып, бер-берсенең эшчәнлеген бозып, торган саен ныграк ваклана баралар. Империя үзәге урнаштырылган тәртипне саклап калу өчен вак рухларның үзара дошманлыгын тыеп, дошманлашкан рухларны таркатып хөкем итеп тә карый. Ләкин дошманлык юкка чыкмый, бары яшерен төс ала.

Каршылыкларның яшерен рәвештә эчтән туплануы шул дәрәҗәгә җитә – беркөнне касталар арасында ачыктан-ачык талаш кабынып китә. Шаулылар империясе бер көн эчендә үзара дошман вак рухларга таркала. Гади рухларны буйсындыру системасы эштән чыга, ач һәм яшәүгә сәләтсез калып вакланган шаулылар ахырда үзара бәйләнешләрен югалткан аерым күзәнәкләргә таркалып, үлеп бетәләр.

Шаулылар империясе таркалгач яңадан бөтен планета иркенлегенә чыккан Бөтендөнья акылы, булып үткән хәлләрдән нәтиҗә ясап, шундый кагыйдәләр кабул итә: 1. Моннан соң мәңгегә – Бөтендөнья рухы һәм аерым рухлар тереклек кичергән һичбер газапны үзеннән читләштермәсен. 2. Түбәнрәк акыл түбәнрәк кодрәткә ия булсын һәм киресенчә. 3. Бервакытта да Грина өстендә аңсыз көч булдырмаска.»

==* * *==

Бу мәгълүматларны кешеләр, әлбәттә, бер утыруда гына ала алмадылар. Гринада тел булмау өстенә, аларның шартлы билгеләре дә Җирдәгегә һәрвакыт туры килми иде. Мондый цивилизация белән сөйләшүне бер-берсенең телен белмәгән ике кешенең аңлашуы белән дә чагыштырып булмый – соңгысы күпкә җиңелрәк. Шуңа да карамастан, ике арада диалог торган саен мәгънәлерәк була, сәгать саен җанлана барды – бер яктан, кешеләргә якын булган рәсемле образлар киң кулланылса, икенче яктан, Гринаның акыл кодрәте, логик көче үзара аңлашу теле булдыруда җир галимнәре өчен күп елларга җитәрлек эшне санаулы сәгатьләр эчендә башкарды.

Диалог – диалог урынында, тик кешеләр өчен үз күзең белән күрүне, үз кулың белән тотып карауны берни дә алыштыра алмый. Экран аша әңгәмәләрне алар Грина буйлап сәяхәт итү белән аралаштырырга булдылар. Планета өстенә төшүнең икенче көнендә үк, тирә-яктагы берничә йөз километр җирне машинада йөреп әйләнеп чыктылар. Бу юлы аларны нинди дә булса яңалык түгел, бернинди яңалыкның булмавы шак катырды. Кая гына барсалар да, сирәк кенә челтәрле антенналардан башка бер нәрсә дә анда аң барлыгын сиздерми иде. Икенче көнне кешеләр үзләренә самолет сорап алдылар. Сораган самолетлары аларның күз алдында унбиш минут эчендә ясалды. Ләкин, берничә мең километр радиуслы әйләнә буенча очып һавадан күзәтү дә бушка булып чыкты. Күз карашы тукталырдай һич югы берәр елга яки күл очраса икән юлларында!

Чираттагы диалог азагында алар Грина Акыл үзәгеннән үзләренә планетаның нинди дә булса күренекле урынын күрсәтүне сорадылар. «Күренекле урыннар» дигәнне аңлату өчен мисал итеп елга, күл, биек тау, вулкан кебек күренешләрне искә алдылар. Грина акылы бик теләп риза булды һәм кешеләрне машинага утырырга чакырды.

Ун километр чамасы баргач, машина туктады. Тирә-якта исә шул ук ялыктыргыч яшел тигезлек иде. Кинәт кешеләрнең күз алдында җир өсте иңеп, чокыр ясала башлады. Берничә эре көпшәдән чокырга су ургылды. Кешеләр теләген үзенчә аңлаган Грина акылы алар өчен күл ясый иде!

Күл ясауны туктатып, кешеләр яңадан диалогка күчтеләр һәм үзләре өчен бик күңелсез ачыш ясадылар – Гринада бернинди күл, елга яки тау әсәре юк булып чыкты! Ул бөтен җирдә бер үк төрле тигезлектән һәм яшел элпә белән капланган, давылсыз-дулкынсыз диярлек океаннан тора икән. Грина акылы кешеләргә бер генә гадәттән тыш объект – икенче планетага энергия җибәрү корылмасын гына күрсәтә алды. Бу корылма Гринаның икенче ягында булып, кешеләр аның янына тагын бер көннән соң барып кайттылар. Бу – йөз километр ераклыктан ук күренеп торган, җирдән күккә таба сузылган күзне чагылдыргыч якты нечкә нур иде. Ул нур аркылысы 100 метр чамасы булган тирән, зур тәлинкә уртасыннан күтәрелә, ә үзенең юанлыгы бер метрдан да артык түгел иде. Бу нур белән Гринада тупланган бөтен артык энергия, шулай ук планетаның эчке энергиясе Поллуксның икенче планетасына җибәрелә, шул сәбәпле Гринада җир тетрәүләр һәм вулканнар булмый, планета эчендә кайнар магма тупланмый, киресенчә ул әкренләп суына бара икән. Ә икенче планетада инде аны таркатуга әзерлек башланган. Бик тиздән, күп булса йөз елдан, Поллукс тирәли дистәләрчә эче куыш шарлар әйләнеп йөриячәген зур горурлык белән аңлатты кешеләргә Грина Акыл үзәге.

– Аңлашыла, бик аңлашыла, – диде Мансур бу көнне кичке ял вакытында, берни аңламаган тавыш белән. – Боларның кулыннан килер, тагын берничә планета ясарлар... Алары да нәкъ шушындый ук яшел элпә белән капланыр! Монысын мин аңлыйм, сез миңа менә нәрсәне төшендереп бирегез – тормыш кайда монда, яшәү кайда? Бөтен дөньяны баскан бу яшел мүктән шундый кодрәтле акыл нинди ямь, нинди мәгънә таба?

– Мүк түгел, ә аерым күзәнәкләрдән торган катлам, – дип төзәтте аны Артур, – син мүк дисең дә, алар бит теләгән нәрсәләрен ясый алалар, теләсәләр, син гомереңдә күрмәгән җимеш үстерәләр, теләсәләр...

– Ләкин теләмиләр! – дип бүлдерде Мансур, – аларга җимеш тә, йорт та, берни дә кирәк түгел! Алар шул дәрәҗәдә камиллеккә ирешкәннәр, аларда инде бер нәрсәгә дә мохтаҗлык калмаган. Ә бит монда да кайчандыр тормыш кайнап торган, үзенчәлекле, сәер, ләкин кызыклы, җанлы тормыш! Гринада акыл кодрәте үзе тормышны шушындый мүксыман хәлгә китергән булып чыга түгелме соң?

Син, Мансур, үз мәнфәгатеңнән чыгып уйлыйсың, – дип сүзгә Эрвин кушылды. – Боларның тормышын без аңлап бетермибез, бары шул гына. Менә бу яшел элпәдә бәлки безнең төшкә дә кермәгәнчә кызыклы тормыш кайный торгандыр? Аларда тавышсыз булса да музыка, сәнгать, үзенә күрә әдәбият барын беләбез, ә син шуларның барсына «мүк» дип кул селтисең.

– Килешә алмыйм. Эчке тормыш ничек тә булса тышкы якта чагылырга тиеш, акыл үз эченә кереп бикләнергә тиеш түгел. Ул атомнардан алып галәмгә кадәр бөтен нәрсәне иңләргә, һәр нәрсәдә үзен күрсәтергә тиеш. Ә монда, акыл атомнар дәрәҗәсендә ни дә булса эшли, галәмдә нидер төзи, ә урталык буш калган, урталыкны мүк басып киткән! Ике як чиктә дә эшен бетерсә, аңа кирәксезгә чыгып сүнәргә генә кала бит!

Бәхәс озакка сузылды, фикерләр аерылды. Мансур, Грина цивилизациясе үз үсешендә тупикка килеп терәлгән, мөмкин булган барлык ихтыяҗларны канәгатьләндерү тормышны мәгънәсез иткән, акылны кирәксезгә чыгарган дигән фикердә калды. Эрвин, молекулалар, күзәнәкләр дәрәҗәсендә монда безгә әз билгеле чын тормыш бар дип аңлатырга тырышты. Артур исә, яшәмәктә булган һәр нәрсә яхшы, тереклек нинди дә булса максатка ирешү өчен яшәми, аның бердәнбер максат дигәне – дөньяда бар булу дип, Грина тормышының кызыклыгы, җанлылыгы турында баш ватмаска киңәш итте.

Икенче көнне алар Грина Акыл үзәгеннән планетадагы тормышның максаты, аның хәзер нәрсәләр иҗат итүе, нинди каршылыклар белән көрәшүе турында сорадылар. Акыл үзәге тагын бер тапкыр икенче планетаны таркату, яңа планеталар төзү турында сөйләргә кереште. Шуннан соң аңа сорау башкача куелды: көндәлек тормышта Гринаның аерым рухлары, бигрәк тә дүртенчел рухлар ни белән шөгыльләнә?

Җавап үзенең гадилеге белән шаккатыргыч булды. Түбән дәрәҗәле рухлар тереклекне тәэмин итү белән шөгыльләнәләр, шул ук вакытта, югары рухларның состав өлеше булып торалар икән. Дүртенчел рухларның абсолют күпчелеге гадәттә «музыка тыңлый», бер-берсе белән логик уеннар уйный, кайчакта үткәндәге вакыйгаларны кабат кичерү белән шөгыльләнә ди. Алар арасында моннан ун мең ел элек булып үткән дәһшәтле сугыш һәм аннан соңгы вакыйгалар бик популяр, ә соңгы көннәрдә планетага килгән кешеләрне күзәтү, алар алып килгән фильмнарны карау өстенлек алган. Кешеләр килү сәнгатьтә дә зур җанланыш тудырган. Төрле күзәнәкләр иҗат итүчеләр, мәсәлән, кеше, машина, агач рәвешендәге күзәнәкләр ясый башлаганнар. Шул ук вакытта, һәр дүртенчел рух югарырак рухлар, Бөтендөнья үзәге белән бәйләнештә, алар составында планетаның уртак тормышына катнаша булып чыкты.

==* * *==

...Туктаусыз бара торгач, ул ике аякка басып атлаганда тизрәк тә, уңайлырак та, кызыклырак та булуын ачыклады һәм гел шулай йөрүгә күчте. «Бу буш җирне тизрәк үтәргә кирәк, кайда да булса кемдер булырга тиеш» дигән уй аның башыннан китмәде. Ул үзенең чама белән бер тирәдә әйләнеп йөрүен тоймыйча, гел алга барам, бу тигезлекнең бер чиге булыр дип уйлый иде. Кайчагында ул бик хәлсезләнә һәм йоклап ала, кайчагында җирнең яшел катламын суырып ачыгуын баса да, тагын ашкынып алга атлый иде.

Модельнең башы эченә урнаштырылган беренчел рух аның хисләрен башка рухларга җиткереп, бөтен планетага тарата барды. Акыл үзәге оештырган зур эксперимент буларак кына түгел, моңарчы бер дә кичерелмәгән сәер сагыш чыганагы буларак та ул бөтен Гринаның игътибар үзәгенә күчте. Рухлар бөтен сәләтләрен җигеп аның хәлен җиңеләйтергә, һәр теләген үтәргә тырыштылар. Ул йоклаганда аның астына йомшак түшәк ясадылар, ул йөргән җирдә яшел катламны туклыклы матдәләр белән туендырдылар. Тик модель кичергән сагышның төп сәбәбе билгесез калды. Аның миендә бик көчле теләк бар, шул ук вакытта ул теләкнең конкрет эчтәлеге юк иде. Бөтендөнья рухы бу модель ярдәмендә кешенең эчке дөньясы турында бик әз яңалык алды, өстәвенә, аның инде билгеле дип исәпләнгән күп нәрсәләре шик астында калды. Ул икеләнә башлады: бәлки бу ясалма кеше ниндидер билгесез үзлеге белән чын кешедән аерыладыр, бәлки ул асылда бөтенләй кеше дә түгелдер?.

Ул аны Җир кешеләре белән очраштырырга булды. Алар аны кеше дип танырлармы, әллә теге, кеше формасындагы курчакларны кире каккан кебек, кире кагарлармы?

...Офык артыннан чыгып үзенә таба килүче машина аны бик кызыксындырды. Ул атлавыннан туктап калды, кызыксыну һәм курку тойгылары аралашып, аны шулкадәр дулкынландырды, ул ни машинага каршы барырга, ни качарга белмәде. Машина якын килеп җиткәч кенә, анда курку өстенлек алды, ул борылып качарга омтылды, тик бер-ике адым атлауга ук сөрлегеп егылды. Артына әйләнеп караган иде, машинаның туктавын, аның эченнән кешеләр чыкканын күрде. Башында яшен тизлеге белән яралган уй аңа озак вакытлар интегеп нәкъ шуларны эзләгәнен ачты. Алар аның үзенә охшаганнар, ул алар белән булырга тиеш икән, шуларны эзләп йөри икән ул бу буш дөнья буйлап!

Ул кулларын алга сузып кешеләргә таба ташланды, егылды, тагын аягына басарга теләде...

Юлларында очраган бу кешенең җансыз курчак түгеллеген кешеләр ничек аңлагандыр, тик бу да «өрәк»тер дигән уй берсенең дә башына килмәде. Алар бер карауда ук аның үзләре кебек үк җанлы кеше икәнен аңлап алып, янына килделәр. Кеше елый-елый нидер аңлатырга, кемгәдер үпкәсен белдерергә теләгәндәй өзек-өзек авазлар чыгара иде. Бераздан ул елавыннан туктады, бары вакыт-вакыт тирән сулап үксеп алгалый иде. Кем икәнен белергә теләп, аның белән сөйләшеп карадылар, ишарәләр бел аңлашырга маташтылар. Нәтиҗә булмады. Ул арада табылдык кеше тәмам тынычланды, янына килеп утырган Артурның алдына башын салып, йокыга да китте.

Эрвин белән Артур бу үсмер егетнең кем булын каян килеп чыгуын аңларга тырышып төрле фаразлар корырга тотындылар. Мансур әңгәмә кушылмады, кешегә озак карап, уйланып торды, аның аягыннан, кулларыннан тоткалап карады. Аның беләгендә бер миң тапты, үз җиңен терсәктән югары сызганды. Аның үзендә дә шундый ук миң бар иде.

– Дөрес түгел, куегыз бәхәсне, – диде ул, ниндидер гипотеза корып маташкан Эрвинны туктатып. – Бу кеше – бала. Бу – күп булса бер атналык яшь бала, өстәвенә, ул безнең бертуганыбыз.

– Ничек бала, ничек бертуган? Ул бит олы кеше!

– Ул тыштан гына олы кеше. Ә калган бөтен ягы белән ул – яңа туган бала. Һаман аңламыйсызмы? Бу, минемчә – ясалма кеше! Бу планетада кешенең башкача килеп чыгуы мөмкин түгел. Күрәсең, аларга бездән берәр күзәнәк алып, шуннан яңа кеше ясау да берни тормый.

Артур белән Эрвин йоклап яткан егеткә сынап карап тордылар, аның йөзендә, гәүдәсендә үз чалымнарын күреп шак каттылар. Мансур әйткән сүзләр дөрескә охшый иде.

– Бу кешене Грина акылы нилектән ясады икән соң? Кызык өчен генә түгелдер бит?

– Ни өчен ясагандыр, тиз генә әйтүе кыен, тик шунысы ачык, ул безнең гәүдә турында бөтенесен белә, ә шул гәүдәнең эчтәлеге нинди була, ул турыда берни дә белми икән. Белсә, ул бу кешене сабый акылы белән ясамас иде.

– Аны мондый эшләрдән хәзер үк тыярга кирәк! – дип кычкырды Артур! – Ә бу кешене без үзебез белән алыйк, аның ялгызын калдыру ярамый дип саныйм. Без аны сөйләшергә өйрәтербез, үзебез белән Җиргә алып кайтырбыз.

Табылдык кешене машинага утыртып, төшү аппараты янына кайтканда ук аңа исем дә куштылар. Өчесенең дә исемнәреннән берәр кисәк алдылар да – Мартин дигән яңа исем килеп чыкты. Мартинны машинага йоклаган килеш кертеп салдылар, тик ул машина кузгалып китү белән үк уянды. Башта машинаның зур тизлек белән чабуын исе китеп карап барды, аннары бик кызыксынып машина эчендәге әйберләрне карап-тикшереп чыкты. Аның кәефе бик тиз күтәрелде, ул гомерендә беренче тапкыр көләргә өйрәнде. Бераздан аның бөтен игътибарын кешеләрнең үзара сөйләшүе җәлеп итте. Ул үзе дә сөйләшкән булып маташты, тик беренче тапкырда, әлбәттә, берни дә булдыра алмады.

Кайткач, бөтен башка эшләрен куеп, кешеләр Мартин белән булдылар. Аны кешечә ашарга, киенергә, бүтән вак-төякләргә өйрәтү шундый кызык эш булып чыкты, алар беразга кайда икәнлекләрен дә оныттылар, үзләре балага әверелгәндәй булдылар. Мартин бик зирәк булып чыкты, бар нәрсәне бер күрсәтүдә диярлек отып ала торды, һәр нәрсә белән кызыксынып, барсын да тизрәк белергә тели иде ул. Авырлык белән булса да, ул тиз арада «мин», «син», «бир» кебек гадирәк сүзләрне дә дөрес итеп әйтә башлады. Кешеләр аңа бик тиз күнегеп киттеләр. Мартин белән беренче очрашуга бер атна дигәндә, алар аны бөтенләй үз кеше, якын туганнары итеп тоялар иде инде.

Нәкъ менә бер атна үткәч, беркөнне көтелмәгән күңелсез вакыйга булды. Астронавтлар яңа гына уянганнар, ә Мартин йоклый иде әле.

Кинәт зәңгәр күктән тонык гөрелдәү тавышы ишетелде, анда кешеләр үз артыннан төтенле эз калдырып түбәнәя баручы кораб күрделәр. Бу аларның орбитада калдырып киткән төп космик кораблары иде! Ул алардан бераз гына читтәрәк күкне ярып үтте дә, офык артына төшеп югалды. Күздән югалырдан алда аның тормоз парашютлары ачылганы күренде, димәк, кораб кешеләрдән ерак түгел планета өстенә утырды.

– Регистрация! – дип кычкырды Эрвин үртәлеп. – Регистрация үтүнең соңгы срогы чыккан! Без корабка үзебезнең исәнлек турында радио аша хәбәр биреп торырга тиеш идек. Ә без аны ничек бирик, бу җенле планетада радио эшләми ләбаса! Бездән хәбәр килмәсә, инструкция буенча кораб безне эзләп үзе төшәргә тиеш иде. Әгәр без аның янына хәзер үк барып теркәлмәсәк, ул безне эзләп планета өстендә очып йөри башлаячак. Ләкин аның безне тапмавы мөмкин, чөнки безнең радиомаяк эшләми. Ул ягулыгын яндырып бетергәнче шулай очып, кире орбитага әйләнеп кайта алмаячак. Аның бит төп ягулык баклары, йолдызара двигательләр белән бергә орбитада калган булырга тиеш. Хәзер үк машинага, бер минуттан кузгалабыз!

– Ә Мартин? Аны да үзебез белән алырга кирәк!

– Аны тиз генә алып килеп машинага утырт, Артур. Тиз бул!

– Ләкин ул бит йоклый...

– Йокласын алайса, Артур, йокласын. Без тиз генә корабка барып теркәләбез дә, кире әйләнеп кайтабыз. Күп булса 15-20 минут вакыт үтәр, Мартин уянырга да өлгерәлми калыр. Безгә барыбер юлда артыгын булырга ярамый, кораб һавага күтәреләчәк!

==* * *==

Мартин үзенең ялгыз калганын бик тиз сизде. Ул йокыдан уянып, кешеләрне кире кайтарырга тырышып чакыра башлаганда, машина ерак китеп тә өлгермәгән, офык артына күмелмәгән иде әле. Мартин бар көченә алар артыннан ташланды. Тик машина туктамады, офык артына күмелеп юк булды. «Алар аны ташлап киттеләр! Качтылар?! Ул алардан башка япа-ялгыз берүзе нишләр? Качтылар... Юк, ул аларны яңадан эзләп табарга тиеш!»

Машина киткән якка карап ул башта озак кына йөгерде, аннары аякларын көчкә өстерәп атлап баруга күчте. Аның хәле бетте, тирән тетрәнү аның һәр күзәнәген биләп алган, аңын томалаган иде. Шулай да ул актык көче белән баруында булды, һәм үзенең туры бармыйча дуга ясап, әкренләп бөтенләй башка якка китүен тоймады. Кешеләрне эзләп табу теләге анда шулкадәр көчле иде, ул шулай көне буе барды да барды. Кичкә таба ул тәмам хәлсезләнде, аның бизгәк тота, башы чыңлый, йөрәге өзек-өзек тибә иде инде. Күзенә кайвакыт кешеләр күренгәндәй була, тик ул аларга таба бара башласа, күренеш юкка чыга иде.

Менә караңгы төшә башлады. Караңгыда кешеләрне күрә алмаячагын аңлап, ул якты булуын теләде. Аның бу теләге Грина рухларына барып иреште. Һәм кинәт җир өсте сихерле ак фосфор нурлары белән яктырып китте. Мартин бу искиткеч күренешкә тетрәнеп катып калды. Бу салкын нурланыш, бу хәрәкәтсез буш кыр, йолдызлар сибелгән кара күк аның күңеленә тыелгысыз курку салды.

Ак яктылык ничек кабынса, шулай кинәт юкка чыкты. Мартин караңгылыкта калды. Инде кая барырга белмичә, бөтенләй өмет өзеп, ул җиргә утырды, һәм шунда гына үзенең чиктән тыш хәлсезләнүен тойды. Аның башы әйләнеп, күңеле болганып китте, ул әкрен генә җиргә сузылып ятты да, чалкан әйләнде. Күз алдында йолдызлар җемелдәшкән кара күк күрде. Нәкъ каршысында, төпсез тирәнлектә җемелдәгән эре бер саргылт йолдызга карап, ул шулай ятты да ятты. Йолдыз җемелдәп аны үз янына чакырган кебек тоелды. Ул әллә төшендә, әллә саташып, үзен шул йолдызга таба очкандай хис итте. Юк, ул очмый, кулларын алга сузып, тизрәк барып җитәргә ашкынып, кара күк буйлап сары йолдызга таба йөгерә икән...

Кеше моделе эчендәге беренчел рухтан Бөтендөнья Акыл үзәге хәвефле хәбәр алды. Билгесез сәбәпләр аркасында, модель күзәнәкләрендә тереклек сүрелә башлаган иде. Грина акылы үлемгә юл куймаска, модельгә ярдәм итәргә теләде, тик аны тергезердәй чара тапмады. Модельнең баш мие организм белән бәйләнешләрен бер-бер артлы өзеп, үз тәненнән читләшә, тыелгысыз рәвештә үз эченә бикләнә бара иде. Грина акылы бу кешегә карата үзендә моңарчы булмаган яңа хис – кешенең үзе өчен газиз булуын тойды. Баштан азакка кадәр үзе тарафыннан ясалган бу кеше аннан аерым, үзенә башка бер рухи дөнья иде, ул аның өчен билгесез, сәер бер зат булып калды, әмма кадерле иде.

Менә хәзер аңа юкка чыгу куркынычы яный. Ул бу яңа рухны ялгышлык белән ясады, аны үз ихтыярыннан тыш зур газапларга дучар итте. Ул аны ничек бәхетле итәргә икәнен белми, ләкин һичьюгында, саклап кала ала бит әле! Аңа яңа тормыш бирә ала!

Акыл үзәге үзенең рухларына яңа хәрәкәт программасы боерды: 1. Булган барлык чараларны кулланып, кешенең тереклеген саклап калырга тырышырга. 2. Ахыр чиктә кешенең үлә барган һәр нерв күзәнәген радиокүзәнәкләр белән алмаштыра барып, аларны үлгән күзәнәкләр функциясен үтәүгә көйләп, шул рәвешчә кешенең рухын саклап калырга. 3. Беренче форсат чыгу белән, бу кеше рухының соңгы теләген үтәп, аны Сары йолдызга җибәрергә.

==* * *==

Машинаны бар көченә куып бераз баргач, еракта Грина өстенә исән-имин төшеп утырган кораб күренде. Кешеләр аңа якын ук килеп туктадылар, машинадан чыктылар. Тышкы яктан корабны карап, аның төзеклегенә ышандылар. Корабның очып китү куркынычы үткән иде инде, аның белән идарә итүче компьютер махсус камералар ярдәмендә кешеләрне күреп алган булырга тиеш иде.

Шулвакыт кинәт корабның ишеге ачылып китте, аннан трап төшерелде, трап буйлап аяк очларындагы бәләкәй тәгәрмәчләрендә җитез тәгәрәп коткару роботлары төшә башлады. Алар төшкән уңайга шарнирлы таякларга беркетелгән фоторецепторларын боргалап, кешеләрне таптылар да, туктап та тормастан аларга таба ташландылар. Кешеләр роботларга туктарга, корабка кире кайтырга боердылар. Ләкин бу ни хәл – роботлар аларның боерыкларын бар дип тә белмичә, үзләреннән тайпылырга маташып сикерешкән кешеләрне тиз генә бөгелмәле кармавычлары белән эләктереп алдылар, корабка таба өстери башладылар.

Мансур кармавычларга эләкми калган кулын болгап Артурга кычкырды:

– Чәбәләнмә, Артур, язмышыңа буйсын! Каршылык күрсәтү файдасыз!

Ни өчен роботлар кешеләрне тыңламады, аларга буйсынмыйча, ирексезләп корабка өстери башлады соң? Әллә алар баш күтәргәнме? – Һич юк, эш коткару роботларының үзләренә хас хәрәкәт программаларында иде. Ә программада болай диелгән: «Әгәр кешеләрдән үз вакытында хәбәр килмичә, кораб чит планета өстенә төшсә, корабтан чыгып кешеләрне эзләргә һәм табып алып кайтырга. Бу операция вакытында кешеләр ихтыярына буйсынмаска. Чөнки кешеләрнең чит планетада акылдан язган, наркотик матдәләр йотып аек фикер йөртү сәләтен югалткан булулары мөмкин.» – Әйтәсе дә юк, бар да алдан уйланган, бик акылла программа!

Коткару роботлары кешеләрне кораб эченә алып кереп креслоларга утырттылар, кораб ишеге герметик рәвештә ябылды. Үзәк компьютер аларга экран аша сораулар бирә башлады: «Исемең, туган елың ничек?» «Ат яшьрәкме, колынмы?» «Әниеңнең кызы сиңа кем була?» «Ике алманы дүрт кешегә бүлеп бирсәң, күпмешәр тия?» һ.б.лар, һ.б.лар. Бу – акыл сәләтен тикшерү тесты иде. Әгәр кешеләр тестка дөрес җавап бирә алсалар, ирекләре кайтарылачак, барлык роботлар аларга яңадан буйсына башлаячак, ә инде берәр хата җибәрсәләр, кораб автоматик рәвештә планетадан күтәрелеп, Кояшка таба старт алачак иде. Шуңа күрә, сораулар бик гади булуга карамастан, кешеләр үтә зур игътибар белән җавап бирергә керештеләр.

Шулвакыт кинәт чыжылдау, чытырдау тавышлары белән ишек уртасында түгәрәк тишек барлыкка килде. Тишектән ак көпшә сузылып керде дә, кораб эченә үзле матдә коя башлады. Матдәдән елан кебек тере җепләр оешты, алар шуышып, кораб аппаратурасын каплаган панельләрдә күзгә күренми торган вак ярыклар табып, кайбер урыннарда тишекләр тишеп, приборлар эченә үттеләр. Берничә минуттан бөтен автоматлар, приборлар, роботлар җансыз калды. Аптырап калган кешеләр ни уйларга да белмәде, – Гринада аларның очып китүен теләмиләрме? Аларның көтмәгәндә корабка кереп бикләнүендә үзләре өчен берәр куркыныч күрдеме? Әллә бу эшне алар башка берәр ялгышлык белән эшләделәрме? Ахыр килеп, корабны яңадан төзек хәленә кайтарып булырмы?

Компьютер экраны яңадан кабынды, анда сурәтләр, шартлы билгеләр барлыкка килде. Тик бу юлы экран аша компьютер түгел, Грина цивилизациясе сөйләшә, кешеләрне диалогка чакыра иде.

«Роботлар начар, сез әйбәт, роботлар сезне тоткын итте, бу – ярамый. Без роботларны сүндердек, сез ирекле» – дип укыды Эрвин шартлы билгеләрне. – Күрәсезме, алар безне явыз роботлардан коткарырга телиләр икән бит! Соң, роботлар безнең үзебезнеке бит, алар җансыз, алар безнең әйберләребез! Шуны ничек аңлатырга икән боларга?

– Аллага шөкер, – дип җиңел сулап куйды Артур, – алар безнең аппаратураны хаталык белән сүндергәннәр икән. Бу планетада мәңгегә калабызмы әллә дип курка башлаган идем. Болай дип җавап биреп кара, Эрвин: «Без – хуҗа, роботлар – әйбер. Без боерабыз – роботлар үти. Роботлар әйбәт әйбер, алар безгә кирәк. Роботлар, приборлар эшли – яхшы, эшләми – начар.»

Бу җавапка каршы экранда роботларның кешеләрне тотып алып, ирексезләп корабка алып керүе сурәтләнде. Аннары бу күренеш сүнеп, зур сорау билгесе кабынды.

Шартлы билгеләр, сурәтләр ясап байтак кына тырышкач, роботлар эчендә программа булуын, шул программада кайбер очракларда кешеләргә буйсынмаска дигән инструкция язылганын аңлату мөмкин булды шикелле. Эш инде инструкциянең сәбәбен аңлатуга терәлеп калды.

– Кызык, аларда исерү, акылдан язу кебек нәрсәләр бар микән? – диде Мансур, – әгәр без аларга шул нәрсәләрне аңлата алмасак, алар безне ялганчыга я тилегә санаячак.

Кешеләр башта: «Кеше һәрвакыт әйбәт, һәр кеше әйбәт – дөрес түгел, кеше агулы су эчте, агулы һава сулады – начар булды», – дип экранга яздылар. Аннары төрле кинофильмнардан исерекләр, акылдан язган кешеләр турындагы өзекләрне искә төшерә башладылар, бу фильмнарның исемнәрен хәбәр итеп, аларны экранга чыгаруны сорадылар. Һәр күренештән берәр кадр алып карап, тиешле өзекләрне сайлап алдылар да, Грина акылына тәкъдим иттеләр. Бераз шулай маташканнан соң, алар чын күңелдән кино төшерүчеләрне, артистларны тиргәргә керештеләр. Киноларда исерекләр, тилеләр һәрвакыт башка кешеләргә бәйләнәләр иде. Экран исә буталчык билгеләр белән: «Бу кешеләр явыз, алар сезне роботларга кол иткәннәр, без дөрес аңладыкмы?» – дип сорады. Кешеләр хәлне аңлатудан өмет өзеп, хәйлә корырга булдылар:

«Коткару роботлары начар, аларны юк итегез, башка автоматлар әйбәт, аларны баштагы хәлгә кайтарыгыз.»

Моңа җавап итеп экран Җирдәге коткару роботлары белән кызыксына башлады: «Алар күпме? Кешеләр җирдә дә аларга буйсынамы? Нишләп алар кинофильмнарда юк? Сез күрсәткән сәер кешеләр кеше формасындагы роботлар түгелме? Кешеләрне алардан коткару өчен Гринадан нинди ярдәм кирәк?»

– Менә пешердек ботканы, – диде Артур. – Хәзер «без юри генә, алдаштык кына» дип әйтергәме? Ә аларда алдашу дигән төшенчә билгесез булса нишләрбез?

– Кече ялган зур ялганга китерә, Артур. Ялганны дәвам итәбез, артка юл юк. Арытаба болай дип языйк: «Коткару роботларын шушы кораб өчен генә ясадылар. Бу роботлар башта әйбәт иделәр, хәзер генә безгә буйсынмый башладылар. Сәбәбе билгесез. Без уйлыйбыз – алар ватылган.» Болай диюдә әлләни ялган да юк, безнең бит роботлар программасындагы соңгы инструкцияне чынлап та белмәвебез мөмкин иде.

Механизмнарның акыл ихтыярына буйсынмый башлавы Грина цивилизациясенә таныш күренеш иде. Бәйдән ычкынган механик көч бервакыт Яшел планетаны харап иткән иде бит. Кешелек цивилизациясенең механизмнар, җансыз автоматлар куллануга корылган булуы Гринада баштан ук бу цивилизациянең тотрыклы булуына шик уятты. Һәм менә ачык мисал – роботлар баш күтәргән. Мондый хәлнең кайчан да булса корабта гына түгел, бөтен кешелек дөньясында булуы да бар бит. Кешеләрнең акыл көче зур, аларның галәм гизә алуы моны ачык күрсәтә. Ләкин алар үз планеталарында гади генә эшләрне дә механизмнар, автоматлар кулланып, катлаулы итеп эшлиләр. Формаль яктан механизмнар аларга буйсынса да, чынлыкта алар механизмнарга бәйле, алар үз дөньяларында күп вакытларын шуларга хезмәт итеп үткәрәләр. Билгеле бер дәрәҗәгә кадәр үскән механизмнар кешеләрне үзләренә буйсындырырга, я аларны бөтенләй юк итәргә дә мөмкин. Грина кешелеккә ярдәм күрсәтергә тиеш. Аларга үзләре өчен файдалы булырдай радиокүзәнәкләр тәкъдим итәргә кирәк. Атомнардан һәм молекулалардан әйбер җыярга сәләтле күзәнәкләр кешеләрнең бик күп индустрия тармакларын кирәксез итәчәк, механизмнарны кысрыклап чыгарачак. Радокүзәнәкләр кешеләргә яктылык чыганагы булып та хезмәт итә алачак, аларга азык-төлек тә бирәчәк. Әлбәттә, Гринаның кешелек дөньясында үз колониясен барлыкка китерү максаты юу, үз вәкилләрен – радиокүзәнәкләрне ул кешеләргә практик куллану чарасы буларак кына җибәрергә тели. Кешеләргә файда китерү ягыннан көчле булсалар да, аларның акылы көчле булырга тиеш түгел, димәк, оешу дәрәҗәләре беренчел рух чамасыннан артмасын. Кешеләргә нинди дә булса куркыныч китермәсеннәр өчен, бу беренчел рухларга һәрвакыт кеше ихтыярына буйсыну турында боерык салып куярга кирәк булачак. Кешеләр белән күзәнәкләр арасында информация алмашу механизмын алдан әзерләп, һәр ике якны аңа җайлаштырып, өйрәтеп кую авыр эш түгел. Берсүзсез, радиокүзәнәкләрне кешеләргә үзләре риза булып алганда гына бирергә ярый.

Грина акылының уйлау тизлеге зур булганлыктан, кешеләр үзләре биргән соңгы җавапның анда нинди катлаулы процесс кузгатканын, аның аша меңләгән фикерләр, анализлар, нәтиҗәләр, хисләр үткәнен сизмәделәр. Бер минут үттеме-юкмы, Акыл үзәге экран аша җавапны яхшы аңлавы турында белдерде. Коткару роботларыннан башка барлык автоматларга кабат җан керде, радиокүзәнәкләр корабтан чыгып, кергән тишекләрен ямап та куйдылар.

Кешеләр компьютер тестына җавап бирүләрен дәвам итте. Ләкин тестка дөрес җавап биреп, эш беткәч тә, компьютер кешеләргә корабтан чыгарга рөхсәт итмәде. Кораб эчендә инде бер чит күзәнәк тә калмауга карамастан, аңа дезинфекция үткәрергә кушты. Аннары бу эшнең җиренә җиткереп үтәлүен, кешеләрнең инфекция йоктырмавын тикшерү өчен, бер тәүлеккә карантин билгеләде. Кешеләргә буйсынып кораб эчендә утырудан башка чара калмады.

Бу вакыт та үтеп, кешеләр корабтан чыкканда, бер көн узып икенчесе төшкелектән авышкан иде инде.

==* * *==

Корабтан чыгуга, кешеләр үзләренә машина сорап алдылар да, төшү аппараты янына киттеләр. Ләкин анда Мартинны тапмадылар. Тирә-якны кыдырып эзләп тә карадылар, Мартин беркайда да юк иде.

Грина акылы, кешеләрнең ни эзләгәнен аңлап булса кирәк, машинаны туктатып, аның алдында экран барлыкка китерде, анда Мартинның соңгы көнен һәм төнен күрсәтә башлады. Кешеләр аның аларны эзләп йөрүен, хәлсезләнүен, авырый башлавын һәм шуннан соң үлүен җаннары тетрәнеп күзәттеләр. Аның мәете таркатылып юкка чыгарылганны белделәр. Кызгану, үкенеч һәм тирән кайгы белән тулды аларның күңелләре. Ни генә булмасын, аларның бала хөкемендәге бу кешене ташлап китәргә хаклары юк иде. Тумышы белән башкаларга охшамаса да, ул аларның якын туганы кебек иде бит.

– Үлгәннәргә җеназа тиешле, – диде Артур, авыр тынлыкны бозып, – гәүдәсе булмаса да, җеназа йоласын үтәп, аңа истәлек ташы куярга кирәк. Шул бурычыбызны үтәсәк, аның алдында булган гаебебез бераз булса да ярлыканыр иде.

Шулай иттеләр. Корабка кайтып, рәшәткә, таш ясадылар, аларны Мартин үлгән урынга алып килеп урнаштырдылар. Ташка язу да язылган, анда болай диелгән иде:

«Бу планетада Мартин исемле кеше яшәде, күп михнәтләр чигеп, хәсрәт белән дөньядан китте. Җаны күкләргә ашсын, Кояшка барып ирешсен.»

Бу соңгы теләк галәм гизүчеләр арасында таралган бәхилләшү сүзләреннән иде.

Истәлек ташы алдында Артур җеназа догасы укыды. Кайтыр юлга җәяүләп кузгалдылар, корабта Мартинның рәсемен урнаштырып, кайгы мәҗлесе үткәрделәр.

«Җан, җеназа, дога...» Фән казанышларына таянып ерак йолдызларга очкан кешеләрдә каян мондый динилек? Кешеләр арасында идеализм өстенлек алганмы әллә? Әллә юкса, алар җан, алла барлыгын фән белән ачыклаганнармы? Юк, ләкин фән белән дин арасы хәзер дә электәге кебек үк катлаулы, кешеләрнең аларга карашы да катлаулы.

Кеше акылы атом, электрон серләрен ачты, фән кодрәте аны галәмгә күтәрде. Ул беркайчан да илаһи көчкә мохтаҗ булмады. Фән аның үзен дөньяга хуҗа итте. Ләкин фән бер нәрсәдә – кешенең рухи дөньясында көчсез булып калды. Фән озак заманнар җансыз табигать белән мавыгып, рухи дөньядан читләште, аны чын асылында исбатсыз ышану яткан дин карамагына калдырды. Фән тереклекне күзәнәкләргә, молекулаларга, атомнарга бүлеп өйрәнде һәм беркайда да җан, рух тапмады. Бу турыда ул зур тантана белән дөньяга белдерде. Ләкин рух бар иде, ул атомнарга таркалмады, ул бар яки юк кына була ала иде. Фән кешене юктан бар булып туа, үлеп юк була дип аңлатса да, кеше күңеле боларны кабул итмәде. Алар аның өчен мәңгелек сер булып калдылар. Һәм мондый серләр – бер туу белән үлем генә дә түгел иде.

Табигатьне аңлатуда җиңелгән дин исә рухи дөньяда үзенә ышанычлы сыену тапты. Кешенең күптөрле хисләре, әхлак, намус, туу, үлем даирәсе дин карамагында калып үсеш алды, шулай югары рухи мәдәният барлыкка килде. Диннең нигез асылы булган идеалистик тәгълимат формаль рәвештә генә, тышкы кабык буларак кына калды. Әлеге югары мәдәният аның яңа асылына әверелде.

Фән белән дин озак вакытлар кискен көрәш хәлендә булып, берсе икенчесен үз сферасыннан кысрыклый барды, нәтиҗәдә фән тудырган югары цивилизация рухи яктан ярлы булып, кешеләргә кыргыйлыкка юл ачты, ә дин тудырган мәдәният дәлилсез нигезгә корылган булып калды. Һәр ике өлкә дә кимчелекле булып, берсен-берсе тулыландыруга мохтаҗ иде. Бу хәл шуңа китерде – ике өлкә бер-берсенә дошманлыкны киметә барып, тынышып яшәүгә күчтеләр. Дин белән бәйле мәдәният, дөньяга нинди карашта булуларына карамастан, бөтен кешеләрнең уртак рухи байлыгы итеп кабул ителде.

Моңа охшаш хәл борынгы заманнарда да булган иде инде. Христианлык, ислам кебек яңа диннәр үзләренә кадәрге мәҗүсилек йолаларын тулысынча юкка чыгармаганнар иде. Алардан матур бәйрәмнәр, төрле ырымнар, ышанулар, мифлар калды. Яңа диннәр аларның кайберләрен үзләренә яраклаштырдылар, кайберләре белән көрәшеп тә җиңалмагач, аларга күз йомдылар. Шулай итеп, дини мәдәният үзе саф диннән генә тормыйча, кешелекнең дистә мең еллык рухи мирасын үз эченә алган иде.

Кешеләрнең дөньяга карашлары һәрвакыт күптөрле булды, һәм бу хәзер дә шулай булып калды. Алар арасында саф материалистлар булган кебек, байтак кешеләр аңында саф диндарлык та яшәвен дәвам итә. Дин үзе дә тора-бара гаҗәп үзгәрешләр кичерде. Борынгы дәвердә ул үзенең изге китапларындагы һәр сүзне турыдан-туры аңлауны таләп итә иде. Әкренләп ул аларда яшерен мәгънә салынган, һәр кеше аларны үз аңы кушканча аңларга тиеш дип бара башлады. Ахыр килеп, ул изге китаплар борынгы кеше аңына яраклаштырып иңдерелгән, аларның асылы тирән рухи мәгънәдә, кеше аларны һәр заманда яңача кабул итәргә тиеш дип аңлатуга күчте.

Дини мәдәниятнең көче тагын бер нәрсәгә бәйле. – Кеше рухының гаҗәп бер үзлеге бар – ул акылы белән төшенеп бетмәгән нәрсәләргә күңеле белән ышанучан. Фән аңа җан юк дип өйрәтә, ә ул үзенең мәңге яшәячәгенә ышанырга тели. Аңа кеше – бик катлаулы механизм дип аңлаталар, ә ул үзен җан дип саный. Аңа, син үзеңә үзең хуҗа, син кодрәт иясе диләр, ә ул, бала анасына сыенган кебек, көчле һәм ышанычлы Аллага сыенырга тели.

Хәер, йолдызларга очу дәвере кешеләре акыл белән дә җан өлкәсенә үтеп керә башладылар инде. Катлаулы компьютерларны кешеләр белән чагыштырып үткәрелгән соңгы тикшерүләр рухи күренешләрнең саф информациядән, дөресрәге, информация белән бәйле процесслардан торуын ачыклады. Күп кенә галимнәр моны философларның «мәңгелек» бәхәсен чишүче бөек ачыш дип игълан иттеләр. Аларча, җан бармы-юкмы дигән сорауга җавап табылды – ул материядән тормый, димәк юк, шул ук вакытта, информация тупланмасы буларак, ул материядән үзгә күренеш булып яши, димәк бар. Аның иң кече кисәкчәсе дип хәзер бер бит күләмле информацияне саныйлар.

Гринага килгән кешеләрнең динилеге исә әлләни искитәрлек түгел иде. Фәлсәфи карашлары белән алар өчесе дә дөньяның иң тирән серләре үзләре өчен билгесез дип саныйлар. Эрвинның ике-өч тапкыр чиркәүгә барганы бар, анда да гыйбадәттән бигрәк чиркәү хорын тыңлау өчен барды. Мансур дингә битараф карый, шулай да аңа исемне мулла кушкан. Артур бала чакта җомга мәктәбенә йөргән, берничә доганы яттан белә. Мартинга багышлап җеназаны да ул укыды.

==* * *==

Менә кайтырга, Җиргә таба старт алырга да вакыт җитте. Кешеләр үзләре белән алып кайтыр өчен Грина цивилизациясеннән радиокүзәнәкләр сораргамы-юкмы дип бераз бәхәсләшеп алдылар. Бер яктан, бу күзәнәкләр кешелек өчен моңарчы күрелмәгән зур файда китерә алса, икенче яктан, аларның көтелмәгән куркыныч чыганагына әверелүе дә бар бит. Эш Гринадан мәкер көтүдә түгел, ләкин аның да хаталануы мөмкин, ул да барысын алдан күреп бетерә алмый. Бәхәс нәтиҗәсендә кешеләр шундый карарга килделәр: радиокүзәнәкләр алырга, ләкин аларны Җиргә түгел, Марска алып кайтырга, кешелек бу күзәнәкләр белән озак вакыт шунда сынау үткәрсен. Сынау уңышлы үтеп, кешеләр өчен куркыныч юклыгы ачык билгеле булгач, аларны Җиргә дә күчерергә мөмкин булыр.

Китәргә вакыт җитү турында белдерү белән, Грина Акыл үзәге кешеләргә үзе радиокүзәнәкләр алырга тәкъдим итте. Үзләренә биреләчәк күзәнәкләрне үрчетү кагыйдәләрен, аларр белән идарә итү чараларын үзләштереп кешеләр планетада тагын берничә көнгә калдылар. Менә ниһаять, бу эш тә бетте, күзәнәкләр урнаштырылды, кораб төзек, стартка әзер. Хуш, яшел планета Грина!

==* * *==

...Чиксез галәм киңлеген ярып Кояшка таба очучы кораб эчендә тынлык, караңгы, корабның двигательләре, хәтта автоматлар да эштән туктаган. Барып хронометр гына секундларны, сәгатьләрне, айларны, елларны санап гел эшләп тора. Билгеле вакыт җиткәч ул автоматлар аша двигательләрне эшкә кушачак, кораб Кояш тирәсендә акрынаячак. Ул Кояшка барып җиткәнче үтәчәк 60 еллап вакытны аның экипажы анабиоз камераларында тирән йокыда үткәрәчәк. Бәхетләре булса, алар 60 елдан соң уянырлар, моннан 120 еллар элек Гринага җибәрелгән экспедициянең уңышлы төгәлләнүе турында кешелеккә рапорт бирерләр. Алар инде Җирдә үзләренең танышларын, туганнарын очрата алмаслар. Ләкин Җир әле дә имин булса, аларның кайтуын кызыксынып көтәләрдер. Көтсеннәр иде, кораб белән аларга кызыклы информация генә түгел, цивилизацияне тамырдан үзгәртерлек кыйммәтле байлык та кайта бит.

Кешеләр яткан өч камерадан башка корабта тагын берничә камера бар. Аларда радиокүзәнәкләр. Аларның бер төрлеләре, мәсәлән, мускуллар булып оеша алалар. Бу мускуллар Җирдәге бөтен төр моторларны алыштыра алачак. Алар үз эшчәнлеге өчен теләсә нинди органик матдә, хәтта агач, салам куллана алалар. Өстәвенә, бу мускулларның берникадәр акылы бар, алар үз белдекләре белән үзләренә бирелгән азыкны эшкәртү органнары булдыралар, кирәк чакта үзләренә үзләре күрү, ишетү, тою органнары ясыйлар. Мондый мотор куелган машинага утырып, боерык бирүгә, ул үзе кешене теләгән җиренә илтеп куячак.

Камералардагы бертөрле күзәнәкләр минераллардан кирәкле атомнар алып бер урынга җыю сәләтенә ия. Боерык бирү белән, алар турыдан-туры кирәкле әйберне ясап та бирәчәк. Бу күзәнәкләр исән килеш Җиргә кайтып җитсә, анда шахталар, домналар, металлургия заводлары кирәксезгә әйләнеп юкка чыгачак. Икенче төрле күзәнәкләр теләсә нинди өслектә элпә булып җыелып тере экран хезмәтен башкара алалар. Тагын бер төр күзәнәкләр яктылык чыганагы булып хезмәт итәчәк. Алар арасында шулай ук исәпләү машиналарын алыштыра ала торганнары да бар.

Аерым зур камерада яшел радиокүзәнәкләр урнаштырылган. Алар Җирдәге үсемлекләргә караганда берничә тапкыр эффектлырак фотосинтез үткәрергә сәләтлеләр. Алар кеше организмы өчен кирәкле барлык матдәләрне синтезлап, аларны төрле азык продуктлары итеп оештыра алалар. Боларны куллана башлауга, Җирдә игенчелек, малчылык кирәксезгә калачак. Кеше табынына азык бернинди көч куймыйча, теләгән кадәр, теләгән вакытта килә башлаячак.

Ерак йолдызларга очу прогулка түгел, монда төрле хәлләр булырга мөмкин. Бер-бер хәл булып, экипаж йокыдан уяна алмаса, корабтагы байлыктан кешеләр дөрес файдалана алсын өчен, компьютер хәтеренә экспедиция турында тулы мәгълүмат белән бергә, радиокүзәнәкләрне куллану турында инструкция дә кертелгән. Шундый ук инструкцияләр камералар эченә язма рәвештә дә салынган. Кояшка таба старт алып, йокыга китәр алдыннан, кешеләр радиокүзәнәкләр салынган камералар өстенә пластинка беркетеп, анда мондый сүзләр дә язып калдырдылар:

«Җир кешеләренә әманәт. Сездән бу күзәнәкләрне туры Җиргә алып кайтмыйча, Марста яки башка бүтән планетада кулланып сынап каравыгызны үтенәбез. Алар ничек кенә файдалы булмасын, куркынычсыз булуларын Җирдән читтә 100 ел буена тикшерегез.»

Җир кешеләренең мондый файдалы байлыкны 100 ел Җиргә кайтармый торулары бик икеле, әлбәттә. Моңа кадәр дә бит акыл ияләре кешеләрне куркыныч турында кисәтә тордылар, кешеләр үз эшләрен эшли торды – урманнарны кистеләр, атом белән коралландылар, җирне, һаваны, суны пычраттылар, җәнлекләрне кырдылар, югары техникалы, ләкин тотрыксыз җәмгыять төзеделәр. Бүген-иртәгә алыначак файда һәрвакыт киләчәк куркынычка күз йомуга сәбәп булды. Хәзер дә шулай булмас дип кем әйтә ала? Куркынычы да бит әле аның әллә бар, әллә юк.

Камераларда яткан кешеләр шундый тирән йокыда, аларның хәле тышкы яктан караганда үлем хәленнән берни белән дә аерылмый. Радиокүзәнәкләрне исә андый тирән йокыга җибәрергә ярамый, алар берләшүдән оешкан рух өчен йокы үлем белән бертигез ят күренеш. Әгәр һәр аерым күзәнәкне йокы хәленә китереп, алар арасында сигналлар алмашуны беразга гына өзсәң дә, рухлар таркалып, күзәнәкләр төркеме ачы камыр кебек примитив массага әйләнер иде. Шуңа күрә алар йокламый, аларда сүлпән генә булса да тереклек эшчәнлеге бара, алар бер-берсе белән җай гына сигналлар алмашып, рухларның уяулыгын саклыйлар. Бу рухлар мөмкин кадәр әкрен темпта гади математик гамәл чишү белән шөгыльләнә: әйләнә озынлыгын радиуска бүлеп, килеп чыккан «пи» санына өтердән соң яңадан-яңа саннар өстиләр. Очыш тәмамланып яңа боерык алганчы, алар шул эшләрендә булачаклар.

Яшел күзәнәкләр салынган зуррак камерадагы рух кына бүтән хәлдә. Башкалардан аермалы буларак, ул дүртенчел дәрәҗәдәге югары рух. Ул үзен кеше дип хис итә. Кулларын алга сузып, тизрәк барып җитәргә ашкынып, кара күк йөзе буйлап каршында ялтырап янган сары йолдызга таба туктаусыз йөгереп баргандай тоя ул үзен.

[[Төркем:Фантастика]]
[[Төркем:Зөбәер Мифтахов]]</text>
      <sha1>dq7aprmemxuyihntohk3l0605edihww</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Фантастика</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2515</id>
    <revision>
      <id>4691</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:05:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Әдәбият]]»</comment>
      <origin>4691</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d" xml:space="preserve">[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Риваять</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2516</id>
    <redirect title="Калып:Әкият" />
    <revision>
      <id>4693</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:14:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Үрнәк:Әкият]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4693</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="6v13a94ae4kaxxk5menyf69oocs82lv" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Үрнәк:Әкият]]</text>
      <sha1>6v13a94ae4kaxxk5menyf69oocs82lv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җир ничек яралган (риваять)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2517</id>
    <revision>
      <id>7102</id>
      <parentid>4694</parentid>
      <timestamp>2020-11-30T17:35:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Piskastroy</username>
        <id>1794</id>
      </contributor>
      <origin>7102</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="554" sha1="9krtnrekgr17exktcn3mogcwpx2hxvs" xml:space="preserve">Элек заманнарда дөнья тоташ судан гына торган. Кешеләр әле бул¬маган. Суда балыклар һәм су кошлары гына яшәгәннәр. Шунда бер үрдәк, су төбенә чумып, борыны белән бер кисәк балчык алып чыккан. Бу зурай¬ган һәм шуннан җир хасил булган, ди нинди дер кеше.


{{риваять|татар}}
[[Төркем:Татар халык риваятьләре]]</text>
      <sha1>9krtnrekgr17exktcn3mogcwpx2hxvs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Татар халык риваятьләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2518</id>
    <revision>
      <id>6596</id>
      <parentid>4891</parentid>
      <timestamp>2015-08-21T20:40:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cekli829</username>
        <id>271</id>
      </contributor>
      <origin>6596</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110" sha1="qtz7wl9m2c3mwirdwt3kouiehyyge65" xml:space="preserve">[[Төркем:Риваятьләр]]
[[Төркем:Татар халык иҗаты|риваятьләре]]</text>
      <sha1>qtz7wl9m2c3mwirdwt3kouiehyyge65</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Риваятьләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2520</id>
    <revision>
      <id>4697</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:17:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Әдәбият]]»</comment>
      <origin>4697</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d" xml:space="preserve">[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күкнең күтәрелүе (риваять)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2521</id>
    <revision>
      <id>4699</id>
      <parentid>4698</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:19:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4699</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1591" sha1="ja2hp0x4ykc5w5i4m82v8i82abgvrhj" xml:space="preserve">Борынгы заманнарда күк йөзе җиргә бик якын торган. Аңа сузылып кул белән дә кагылырга мөмкин булган.

Шул заманнарда бер балалы хатын баласының артын салам белән чистарткан да, пычранган саламны күккә кыстырып куйган.  Зәңгәр күк йөзе бу эшкә бик хурланган, ачуланган һәм, җирдән агрылып, югарыга менә башлаган. Күкең болай эшләвенә кешеләр бик куркышканнар һәм күккә: «Китмә, күк, тукта!»— дип ялвара башлаганнар. Ләкин күк аларны тыңларга да теләмәгән, үзенең җирдән ераклашуын дәвам иткән. Күкнең болай китеп баруын күреп, эт белән мәче дә бик борчылганнар. Алар да күкнең җирне ташламавын үтенеп ялварганнар. Күк, эт белән мәченең ялваруларын ишетеп, аларны кызганган һәм менүеннән туктаган, ләкин җиргә элекке якынлыгына кайтмаган.

Шуннан бирле кешеләр эт белән мәчене кадерләп үз йортларында тота башлаганнар, ди.

{{риваять|татар}}
[[Төркем:Татар халык риваятьләре]]</text>
      <sha1>ja2hp0x4ykc5w5i4m82v8i82abgvrhj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зөһрә йолдыз (риваять)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2522</id>
    <revision>
      <id>4702</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:20:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Заманында Зөһрә исемле бик матур, бик акыллы, бик эшчән кыз булган. Аның булдыклылыгына, уңганлыгы...»</comment>
      <origin>4702</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5276" sha1="el6mvk0n2brvtv9t8uvyacxvcbydhg6" xml:space="preserve">Заманында Зөһрә исемле бик матур, бик акыллы, бик эшчән кыз булган. Аның булдыклылыгына, уңганлыгына, һәр эшне белүенә, кешеләргә карата игелекле булуына бөтен тирә-як исләре китеп сөйли икән. Ләкин ул үзенең матурлыгы, уңганлыгы белән бер дә ирәмсенмәгән, эреләнмәгән. Аның бик усал үги анасы булып, ул Зөһрәдән бик көнләшеп, һәрвакыт юк сәбәпләр белән аны тирги, ачулана, кыен эшләр куша икән. Иртәдән алып кичкә кадәр эшләгән Зөһрә. Юри, кешеләрнең җылан, ерткыч күп дип сөйли торган куркыныч урманнарга Зөһрәне коры утыннар җыярга җибәрә икән үги анасы. Зөһрә бер дә карышмый, үзенә кушылган эшләрне эшли, аңар һич ни булмый икән. Ничаклы ачуланса да, ничаклы эшләтсә дә, Зөһрә үги анасына бер дә усаллык кылмый икән. Күңеле һәрвакыт изгелектә генә булган. Кулыннан килгән эшләрне көн димәгән, төн димәгән эшләгән, ничек тә үги анасын ризалатырга тырышкан. Зөһрәнең шундый сабырлыгы, шундый түземлеге үги ананы бигрәк тә ачуландырган.

Шулай бер көнне, иртәдән кичкә кадәр эшләп бик арып кайткач, Зөһрәне үги анасы төпсез савытка су ташырга кушкан, үзе бик ачуланып:
— Әгәр дә таң атканчы тутырмасаң йортыма аяк басачак булма, кыйнап үтерермен,— дигән. Зөһрә бер сүз дә әйтмичә көянтәсе белән чиләкләрен күтәреп суга киткән. Көн буе эшләүдән куллары талган, аяклары йөрүдән көчкә-көчкә генә атлыйлар, җилкәләре буш чиләкләр күтәргәнгә дә сызлана икән. Бик матур айлы кич булган. Ай күктән көмештәй ак якты нурларын җиргә коя, бөтен җир йөзе нурга чумып иркәләнеп тын гына ята икән.

Яр буенда Зөһрә, бер аккан суга, бер күктәге айга, бер тирә-ягына карап уйга чумган. Туган әнисенең ягымлы сүзләре, җылы куены, исенә төшкән. Шунда үзенең бәхетсезлеген уйлап кайнар яшьләре бит буеннан җиргә тәгәрәгәннәр. Ул ялгыз үксеп-үксеп җылаган да, «Уф»... дип сулап, чиләкләре белән су алган. Сулы авыр чиләкләр аның җилкәләрен тагын да авыррак басалар икән. Ул тагын айга караган. Ай һаман нурланып йөзә икән. Үзенең бәхетсезлегенә кызның җаны әрнегән, ләкин бәхетсезлеге өчен берәүне дә гаепләмәгән. Күңелендә үги анасына бер усал уе юк, тик аңар миһербанлык кына тели икән. Шунда бер йолдыз атылып, дөнья тагын да нурланыбрак киткәндәй булган. Зөһрәнең күңеленә дә әллә нишләп җиңел була башлаган. Күңеле һәрвакыт яхшылыкта булганга Зөһрәне бер якты йолдыз һәрвакыт күзәтеп торган икән, менә шул җиргә атылып аны нурларына чолгап күтәрә башлаган. Зөһрә үзе дә кайдадыр күтәрелгәнен сизгән, чиләкләре җиңеләйгәндәй булган. Аның йөрәгендәге авыр төен беткән, күңеленә бик йомшак, бик җиңел, бик рәхәт булган. Шунда озын керфекле күзләрен ачып җибәрсә, үзен ай уртасында күргән.

Сез әгәр дә тулган айга игътибар белән күзләрегезне текәп карасагыз, ай уртасында көянтәсенә чиләкләрен аскан Зөһрә кызның басып торганын әле дә күрерсез. Ә ай янында ялтырап яна торган йолдыз булыр, бусы инде Зөһрәне күккә күтәргән йолдыз. Аны «Зөһрә йолдызы» дип йөриләр.
{{риваять|татар}}
[[Төркем:Татар халык риваятьләре]]</text>
      <sha1>el6mvk0n2brvtv9t8uvyacxvcbydhg6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Өзек</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2523</id>
    <revision>
      <id>4703</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:23:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{| style=&quot;margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;&quot; | style=&quot;width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;&quot; | [[Räsem:Aquote1...»</comment>
      <origin>4703</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1047" sha1="akm1qxemm3zfinwi613v7sxe76x5i1z" xml:space="preserve">{| style=&quot;margin:auto; border-collapse:collapse; background-color:transparent; border-style:none;&quot;
| style=&quot;width:30px; vertical-align:top; padding-right:10px;&quot; | [[Räsem:Aquote1.png|30px|«|link=]]
| &lt;span style=&quot;font-style:italic&quot;&gt;&lt;cite&gt;{{{1|ТЕКСТ}}}{{#if:{{{2|}}}|&lt;br /&gt; {{{2|}}} }}{{#if:{{{3|}}}|&lt;br /&gt; {{{3|}}} }}{{#if:{{{4|}}}|&lt;br /&gt; {{{4|}}} }}{{#if:{{{5|}}}|&lt;br /&gt; {{{5|}}} }}{{#if:{{{6|}}}|&lt;br /&gt; {{{6|}}} }}{{#if:{{{7|}}}|&lt;br /&gt; {{{7|}}} }}{{#if:{{{8|}}}|&lt;br /&gt; {{{8|}}} }}{{#if:{{{9|}}}|&lt;br /&gt; {{{9|}}} }}{{#if:{{{10|}}}|&lt;br /&gt; {{{10|}}} }}{{#if:{{{11|}}}|&lt;br /&gt; {{{11|}}} }}{{#if:{{{12|}}}|&lt;br /&gt; {{{12|}}} }}{{#if:{{{13|}}}|&lt;br /&gt; {{{13|}}} }}{{#if:{{{14|}}}|&lt;br /&gt; {{{14|}}} }}{{#if:{{{15|}}}|&lt;br /&gt; {{{15|}}} }}{{#if:{{{16|}}}|&lt;br /&gt; {{{16|}}} }}&lt;/cite&gt;&lt;/span&gt;{{#if:{{{автор|}}}|&lt;div style=&quot;clear:both;&quot;&gt;&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;float:right&quot;&gt;{{{автор|}}}&lt;/div&gt; }}
| style=&quot;width:30px; vertical-align:bottom; padding-left:10px;&quot; | [[Räsem:Aquote2.png|30px|»|link=]]
|}&lt;noinclude&gt;
{{doc}}

[[Төркем:Үрнәкләр]]</text>
      <sha1>akm1qxemm3zfinwi613v7sxe76x5i1z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гөлҗимеш ник чәнечкеле булган? (риваять)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2524</id>
    <revision>
      <id>6398</id>
      <parentid>4921</parentid>
      <timestamp>2014-04-14T15:29:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>84.18.117.1</ip>
      </contributor>
      <origin>6398</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7537" sha1="077c780djswslw11qopl3d3ejykqd6y" xml:space="preserve">Көннәрдән бер көнне дөньяга үсемлекләр, хайваннар, кошлар яралганнар. Икенче көнне аларга кием-салым өләшенә башланган, ди. Менә бөтен үсемлекләр дә үзләренә тиешле матур-матур чәчәк-яфрак, йон киемнәрен киенеп алганнар. Ул һәртөрле кош-корт, җәнлек-хайваннар да үзләренең төрле төстәге каурый-төкләрен тагып алганнар. Инде көн дә кич булган, бары да үз төсен алган, тик гөлҗимеш куагы белән сандугач кына бер ни дә алмыйча калганнар. Белмим, алар үзләре бик юаш, бик тыйнак булганмы, безгә дигәне калыр әле дип, үзләренә буласы купшы киемнәрен көтеп утыралар икән. Ул арада карасалар, менә сиңа мә, анда инде икесенә бары бер генә купшы кием калган, ди. Шундый матур, шундый асыл, ди. Тик моны кайсына бирергә? Анда алаймы уйлаганнар, болаймы уйла-ганнар, кайсы бу төнне йокламый чыкса, таңда бу киемне дә шул алыр, дигәннәр.

Сандугач әйткән:
— Дөньяда иң матур тавышлы, иң матур сайраучы кош мин булыйм да, иң нәфис кием дә минеке булмасын, имеш. Әлбәттә, мин киенермен,— дигән.

Гөлҗимеш аның бу һавалануын яратмаган:
— Кайсыбызга булыр бит әле. Бәлки, мин синнән дә матуррак булырмын,— дигән.

Сандугач әйткән:
— Менә хәзер кич була, син төн буе йокларсың, ә мин төнлә йокламыйм, сайрыйм да сайрыйм гына. Шулай булгач, купшы кием дә минеке булыр,— дигән.

Гөлҗимеш моңа каршы бары:
— Ай-һай, бик һаваланасың, киемнән коры калмагаең,— дигән дә тынган.

Шуннан...

Менә төн булган, ай да калыккан. Сандугач һаман сайраган да сайраган. Миңа буласын гөлҗимеш алмасын дип, көнләшеп керфек тә какмый саклаган. Тик бары таң алдыннан бер салкынча гына рәхәт җил аңа тиеп киткән. Тиеп тә киткән, бичара арыган сандугач бер генә тынга сайравыннан туктаган. Туктаган да төн белән таң арасында ул чак кына, тик бер генә тынга күзен йомып җибәргән, бу аның черем итеп алуы булган.

Шунда ук таң да сызылып киткән, сандугач та күзен ачып җибәргән. Караса, ни дип әйтеп әйтсен, янында гына басып торган әлеге йолкыш гөлҗимеш шундый киенгән, шундый матур булган, әллә нинди хуш исле, әллә нинди алсу-алсу чәчәкләргә генә күмелгән, ди, малай! Сандугач, мескенем, үзенең өстенә караса, ни булсын бизәк, ни булсын гөлләр... Өстендә әлеге шул бер сары күлмәк... Шунда ул гөлҗимешкә карап, бер аңа соклануыннан: ах! иткән, бер көнләшүеннән: уф! иткән. Бөтен эче аңа каршы үпкә-кинә белән тулып калган.

Тик ул үз күңелендә бер дә ачу сакларга яратмый икән, шундук аны гөлҗимешкә әйтеп тә салган:
— Әй, гөлҗимеш, син нихәтле генә гүзәл, нихәтле генә хуш исле булма, мин барыбер сиңа кунмам, баштанаяк чәнечкеле бул! Чәчәкләрең коелгач та сине эт чыбыгы дип йөртсеннәр! — дигән.

Сандугач моны әйтеп кенә калмаган, ул эчендәге барлык үпкә-кинәсен ялкынлы җыр белән куак өстенә түгә дә түгә, һәрбер кинәсе гөлҗимешнең нечкә сабакларына энә булып кадала икән. Күз ачып йомганчы шул энәләрдән аның куагы баштан аяк чәнечкеле булып әверелгән.

Шуннан хәзер инде сандугач төннәр буе ачынып-ачынып сайрый. Гәүдәсе дә шул йокысызлыктан ябыгып, тәне дә шул сагыштан саргаеп калган, һәр җәйне ул гөлҗимеш чәчәк атар төнне аның белән телгә килә:

— Төн йокламый саклармын үземә буласы киемне, барыбер синеке булмас, бу җәйне үзем киярмен,— дип бәхәсләшә икән.
Һәм ул төнозын саклый, йокламас өчен һаман сайрый да сайрый. Менә төн белән таң арасында ниткәндер бер татлы, рәхәт җил исеп китә дә, ул бары тик шул исеп киткәнче генә түзә алмый, җырыннан туктап, беркавым күз йомып ала икән.

Менә шуннан башлап, кешеләр таң алды йокысын яки бик тиз йоклап ала торган бала йокысын «сандугач йокысы» диләр.

Хәйләкәр гөлҗимеш шуны гына көтеп тора, сандугач күзен ачканчы, ул яшерен генә аллы-гөлле чәчәк атып куя. Шул чәчәк киемнәрен киенгәндә, гөлҗимеш шулхәтле матур була, сандугач аңа сокланып туя алмый. Алай да ул аңа ничек кунсын? Аның әнә үзе дә йөзе: мин сиңа кунмам дип әйткән сүзе бар, күңелендә кинәсе бар, гөлҗимешнең энәсе бар... Шунлыктан сандугач аңа тик читтән карап яна, саргая. Ул аңа ерактан гына гашыйк...

Шуннан бирле гөлҗимеш куагы үзе дә шулхәтле чәнечкеле булып калган, хәзер алма бакчасына бала-чага кермәсен өчен аны кырыйга, койма урынына утырталар. Ул матурлыгы өстенә чәнечкеле тимерчыбык хезмәтен дә үти. Гөлҗимеш кенә түгел, эт чыбыгы да ул.
Шагыйрь Дәрдмәнд тә әйткән:

АДЕЛИЯ</text>
      <sha1>077c780djswslw11qopl3d3ejykqd6y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Всеволод Гаршин</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2525</id>
    <revision>
      <id>6096</id>
      <parentid>4707</parentid>
      <timestamp>2012-11-08T17:35:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Botaurus</username>
        <id>827</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>other pic without black frame</comment>
      <origin>6096</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="667" sha1="savyno4iu51ck9ylgzua4nnqrazf5wd" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Всеволод Гаршин|Всеволод Гаршин]]
| рәсем =Илья Репин - Портрет Всеволод Михайлович Гаршин.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Всеволод Михаил улы Гаршин
| һөнәр = язучы, тәнкыйтьче
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-В]]
[[Төркем:Авторлар-Г]]</text>
      <sha1>savyno4iu51ck9ylgzua4nnqrazf5wd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-В</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2526</id>
    <revision>
      <id>4708</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:26:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4708</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Всеволод Гаршин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2528</id>
    <redirect title="Төркем:Всеволод Гаршин" />
    <revision>
      <id>4977</id>
      <parentid>4710</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:05:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Всеволод Гаршин]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4977</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="cyo8xy4epnjlogiepbc4b27myq6d9gn" xml:space="preserve">#REDIRECT [[:Төркем:Всеволод Гаршин]]</text>
      <sha1>cyo8xy4epnjlogiepbc4b27myq6d9gn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Гариф Гомәр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2529</id>
    <revision>
      <id>4712</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:30:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-Г]]»</comment>
      <origin>4712</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70" sha1="kzjlu1xklnfy7p16z0plv1ki84n92d1" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Г]]</text>
      <sha1>kzjlu1xklnfy7p16z0plv1ki84n92d1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Зыя Мансур</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2530</id>
    <revision>
      <id>4714</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:33:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Зыя Мансур|Зыя Мансур]] | рәсем = Зыя Мансур.jpg | рәсем_зурлыгы = 150px | alt = &lt;!--рәсемгә кур...»</comment>
      <origin>4714</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="601" sha1="108sz7ci1atejwzdxc2je9wp4leqelb" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Зыя Мансур|Зыя Мансур]]
| рәсем = Зыя Мансур.jpg
| рәсем_зурлыгы = 150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Зыя Мансур улы Мансуров
| һөнәр = шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Зыя Мансур}}

[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-З]]
[[Төркем:Авторлар-М]]</text>
      <sha1>108sz7ci1atejwzdxc2je9wp4leqelb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-З</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2531</id>
    <revision>
      <id>4715</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:33:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4715</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зыя Мансур</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2532</id>
    <redirect title="Төркем:Зыя Мансур" />
    <revision>
      <id>4979</id>
      <parentid>4716</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:05:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Зыя Мансур]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4979</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" sha1="gp3hbnetmysbu5a421elc064hnpnyli" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Төркем:Зыя Мансур]]</text>
      <sha1>gp3hbnetmysbu5a421elc064hnpnyli</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Идрис Шәймөхәммәтов</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2533</id>
    <revision>
      <id>4719</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:39:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-И]] [[Төркем:Авторлар-Ш]]»</comment>
      <origin>4719</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="dqaokcqyzocjinhvewkfrr1itkpcbia" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-И]]
[[Төркем:Авторлар-Ш]]</text>
      <sha1>dqaokcqyzocjinhvewkfrr1itkpcbia</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-И</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2534</id>
    <revision>
      <id>4720</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:40:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4720</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Ш</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2535</id>
    <revision>
      <id>4721</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:40:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4721</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Мәҗит Гафури</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2536</id>
    <revision>
      <id>4723</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:42:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Мәҗит Гафури|Мәҗит Гафури]] | рәсем =Мәҗит Гафури.jpg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәсем...»</comment>
      <origin>4723</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="662" sha1="tkrmy8i2b69b1anbur9qe0shaf2mk2v" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Мәҗит Гафури|Мәҗит Гафури]]
| рәсем =Мәҗит Гафури.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габделмәҗит Нургани улы Гафуров
| һөнәр = язучы, шагыйрь, журналист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Мәҗит Гафури}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-М]]
[[Төркем:Авторлар-Г]]</text>
      <sha1>tkrmy8i2b69b1anbur9qe0shaf2mk2v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Нәкый Исәнбәт</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2537</id>
    <revision>
      <id>6837</id>
      <parentid>4725</parentid>
      <timestamp>2018-01-30T06:30:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Isanbet.jpg|Isanbet.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Christian Ferrer|Christian Ferrer]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Isanbet.jpg|]].</comment>
      <origin>6837</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="690" sha1="di7b5nwja4ttlewnvpmjl7dotbqlqzd" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Нәкый Исәнбәт|Нәкый Исәнбәт]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Нәкый Сираҗетдин улы Закиров
| һөнәр = язучы, шагыйрь, драматург, галим-филолог һәм фольклорчы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Нәкый Исәнбәт}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Н]]
[[Төркем:Авторлар-И]]</text>
      <sha1>di7b5nwja4ttlewnvpmjl7dotbqlqzd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Н</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2538</id>
    <revision>
      <id>4726</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:44:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4726</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Резеда Вәлиева</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2539</id>
    <revision>
      <id>4728</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:45:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Википедия|Габдулла Тукай}} [[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-Р]] [[Төркем:Авторлар-В]]»</comment>
      <origin>4728</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="158" sha1="65oppy3iz0cij5hxiyj55u0i3e1xqp2" xml:space="preserve">{{Википедия|Габдулла Тукай}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Р]]
[[Төркем:Авторлар-В]]</text>
      <sha1>65oppy3iz0cij5hxiyj55u0i3e1xqp2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Р</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2540</id>
    <revision>
      <id>4729</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:45:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4729</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Сафа Гыйльфан</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2541</id>
    <revision>
      <id>4731</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:51:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-С]] [[Төркем:Авторлар-Г]]»</comment>
      <origin>4731</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="7za3bpxz7y7oyticr9plm8if5yucshs" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-С]]
[[Төркем:Авторлар-Г]]</text>
      <sha1>7za3bpxz7y7oyticr9plm8if5yucshs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-С</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2542</id>
    <revision>
      <id>4732</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:51:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4732</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Светлана Гыйльметдинова</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2543</id>
    <revision>
      <id>4735</id>
      <parentid>4734</parentid>
      <timestamp>2011-01-03T12:53:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4735</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="7za3bpxz7y7oyticr9plm8if5yucshs" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-С]]
[[Төркем:Авторлар-Г]]</text>
      <sha1>7za3bpxz7y7oyticr9plm8if5yucshs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Фатих Кәрим</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2544</id>
    <revision>
      <id>4737</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:54:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Википедия|Фатих Кәрим}} [[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-Ф]] [[Төркем:Авторлар-К]]»</comment>
      <origin>4737</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="152" sha1="dsambr0uod39bwoeuikfgw8w7kf39v5" xml:space="preserve">{{Википедия|Фатих Кәрим}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Ф]]
[[Төркем:Авторлар-К]]</text>
      <sha1>dsambr0uod39bwoeuikfgw8w7kf39v5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Ф</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2545</id>
    <revision>
      <id>4738</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:54:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4738</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-К</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2546</id>
    <revision>
      <id>4739</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:55:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4739</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Фәнис Яруллин</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2547</id>
    <revision>
      <id>4741</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:56:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Фәнис Яруллин|Фәнис Яруллин]] | рәсем =Фәнис Яруллин.jpg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рә...»</comment>
      <origin>4741</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="918" sha1="ixq3d55nk1vu1ezgn5du97wdghsfcot" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Фәнис Яруллин|Фәнис Яруллин]]
| рәсем =Фәнис Яруллин.jpg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Фәнис Гатаулла улы Яруллин
| һөнәр = шагыйрь, язучы һәм драматург
| бүләк һәм премияләр =Татарстанның халык шагыйре, Татарстанның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, М. Җәлил исемендәге Республика премиясе лауреаты
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}} 

{{Википедия|Фәнис Яруллин}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Ф]]
[[Төркем:Авторлар-Я]]</text>
      <sha1>ixq3d55nk1vu1ezgn5du97wdghsfcot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Владимир Бирюков</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2548</id>
    <revision>
      <id>4743</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:58:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Владимир Бирюков|Владимир Бирюков]] | рәсем =Владимир Бирюков.jpg | рәсем_зурлыгы =150px...»</comment>
      <origin>4743</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="649" sha1="bmh5xf3y27neghptbbiuentw5bezqft" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Владимир Бирюков|Владимир Бирюков]]
| рәсем =Владимир Бирюков.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Владимир Павлович Бирюков 
| һөнәр = тарихчы, фольклорчы, археолог, язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-В]]
[[Төркем:Авторлар-Б]]</text>
      <sha1>bmh5xf3y27neghptbbiuentw5bezqft</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Б</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2549</id>
    <revision>
      <id>4744</id>
      <timestamp>2011-01-03T12:58:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4744</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Заһир Бигиев</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2550</id>
    <revision>
      <id>4746</id>
      <timestamp>2011-01-03T13:03:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Заһир Бигиев|Заһир Бигиев]] | рәсем = | рәсем_зурлыгы = | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйга...»</comment>
      <origin>4746</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="594" sha1="9499jdt7rwzbbn2jsn2mcetm05mjknr" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Заһир Бигиев|Заһир Бигиев]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөхәммәдзаһир Ярулла улы Бигиев
| һөнәр = 	язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
{{Википедия|Заһир Бигиев}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-З]]
[[Төркем:Авторлар-Б]]</text>
      <sha1>9499jdt7rwzbbn2jsn2mcetm05mjknr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Эрнест Сетон-Томпсон</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2551</id>
    <revision>
      <id>4748</id>
      <timestamp>2011-01-03T13:06:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Эрнест Сетон-Томпсон|Эрнест Сетон-Томпсон]] | рәсем =Ernest Thompson Seton.jpg | рәсем_зурлыгы = ...»</comment>
      <origin>4748</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="611" sha1="hmiqknxzan2eo47tgvxm0hdp7mlefd0" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Эрнест Сетон-Томпсон|Эрнест Сетон-Томпсон]]
| рәсем =Ernest Thompson Seton.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = Эрнест Сетон-Томпсон
| рәсем язуы =Эрнест Сетон-Томпсон
| тулы исем ={{lang-en|Ernest Thompson Seton (Ernest Evan Thompson)}} 
| һөнәр = язучы-анималист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Э]]
[[Төркем:Авторлар-С]]</text>
      <sha1>hmiqknxzan2eo47tgvxm0hdp7mlefd0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Э</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2552</id>
    <revision>
      <id>4750</id>
      <timestamp>2011-01-03T13:08:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4750</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Мөдәмил Әхмәтов</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2553</id>
    <revision>
      <id>4752</id>
      <timestamp>2011-01-03T13:10:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Мөдәмил Әхмәтов|Мөдәмил Әхмәтов ]] | рәсем =Мөдәмил Әхмәтов.jpg | рәсем_зурлыгы = | alt = &lt;...»</comment>
      <origin>4752</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="597" sha1="kmwbk3b00t8vxgxo3hqvhlwzc6wcdoo" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Мөдәмил Әхмәтов|Мөдәмил Әхмәтов ]]
| рәсем =Мөдәмил Әхмәтов.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөдәмил Гыйлемҗан улы Әхмәтов
| һөнәр =     шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-М]]
[[Төркем:Авторлар-Ә]]</text>
      <sha1>kmwbk3b00t8vxgxo3hqvhlwzc6wcdoo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Татар халык бәетләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2554</id>
    <revision>
      <id>6594</id>
      <parentid>4888</parentid>
      <timestamp>2015-08-21T20:39:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cekli829</username>
        <id>271</id>
      </contributor>
      <origin>6594</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" sha1="t6arlata0th19kwq2cddtzi8oghl04f" xml:space="preserve">[[Төркем:Бәетләр]]
[[Төркем:Татар халык иҗаты|бәетләре]]</text>
      <sha1>t6arlata0th19kwq2cddtzi8oghl04f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Корней Чуковский шигырьләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2555</id>
    <revision>
      <id>4756</id>
      <timestamp>2011-01-03T13:17:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Шигырьләр]] [[Төркем:Корней Чуковский]]»</comment>
      <origin>4756</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84" sha1="4x2iyqwiziwp04eaajrkeh7rmzv9cye" xml:space="preserve">[[Төркем:Шигырьләр]]
[[Төркем:Корней Чуковский]]</text>
      <sha1>4x2iyqwiziwp04eaajrkeh7rmzv9cye</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Корней Чуковский</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2556</id>
    <revision>
      <id>5040</id>
      <parentid>4757</parentid>
      <timestamp>2011-05-11T09:39:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>The file [[:Image:Chukovsky.jpg]] has been removed, as it has been deleted by [[:commons:User:Kameraad Pjotr]]: ''No source since 21 March 2011''. ''[[m:User:CommonsDelinker|Translate me!]]''</comment>
      <origin>5040</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="632" sha1="az7nzka5k8ur1p2bh3eufmtevndpphu" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Корней Чуковский|Корней Чуковский]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = Корней Чуковский
| рәсем язуы =Корней Чуковский
| тулы исем =Корней Иван улы Чуковский (тугач исеме Николай Василий улы Корнейчуков)
| һөнәр = язучы, шагырь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-К]]
[[Төркем:Авторлар-Ч]]</text>
      <sha1>az7nzka5k8ur1p2bh3eufmtevndpphu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Ч</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2557</id>
    <revision>
      <id>4758</id>
      <timestamp>2011-01-03T13:18:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4758</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Галимҗан Гыйльманов</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2558</id>
    <revision>
      <id>4761</id>
      <timestamp>2011-01-03T13:28:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Галимҗан Гыйльманов|Галимҗан Гыйльманов]] | рәсем =Галимҗан_Гыйльманов.jpg | рәсем_з...»</comment>
      <origin>4761</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="647" sha1="k7f2p8gahsmm1w9i0apyoui97p1gyku" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Галимҗан Гыйльманов|Галимҗан Гыйльманов]]
| рәсем =Галимҗан_Гыйльманов.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Гыйльманов Галимҗан Хәмитҗан улы
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Галимҗан Гыйльманов}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Г]]</text>
      <sha1>k7f2p8gahsmm1w9i0apyoui97p1gyku</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балыкчы һәм балык турында әкият</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2560</id>
    <revision>
      <id>4772</id>
      <parentid>4764</parentid>
      <timestamp>2011-01-04T10:21:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4772</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11891" sha1="dodsghgqqk6a7dxvj44ti26d7crh9rj" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Александр Пушкин|Александр Пушкин]]
| рәсем =Kiprensky Pushkin.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Александр Сергей улы Пушкин 
| һөнәр = шагыйрь, драматург
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

'''Балыкчы һәм балык турында әкият'''

([[w:Әхмәт Исхак|Әхмәт Исхак]] тәрҗемәсе)


[[Файл:Балыкчы һәм балык.jpg|310px|left]]
Зәңгәр диңгезнең нәкъ кырыенда 

Карт белән карчык яшәгәннәр;

Искереп беткән бер землянкада 

Нәкъ утыз өч ел бергә торганнар. 


Карт балык тоткан зур ятьмә белән, 

Җеп эрли булган аңарга карчык. 

Бервакыт картка диңгез төбеннән 

Чыккан ятьмәдә бары тик балчык; 


Икенче тапкыр ятьмәсе чыккан 

Диңгез үләне белән чорналып; 

Өченчесендә бер балык чыккан, 

Тик гади түгел, ә алтын балык. 


Кеше күк шунда ул телгә килгән. 

Картка ялынган: «Җибәр, дип, мине! 

Ни теләсәң дә бирермен, дигән, 

Җибәрсәң мине диңгезгә кире». 


Куркуга төшкән карт моны күреп: 

Нәкъ утыз өч ел балык тоткан ул, 

Ләкин балыкның кешеләр кебек 

Сөйли торганын очратмаган ул. 


Шунда балыкны җибәреп суга, 

Ягымлы итеп карт җавап биргән: 

«Бар, алтын балык, хәерле юлга! 

Бернәрсә дә мин сорамыйм синнән. 


Үзеңнең зәңгәр диңгезеңә кит, 

Иркендә йөреп, шунда гомер ит!»

Бу зур хикмәтне, кайтуы белән, 

Сөйләп биргән карт, хәйранга калып: 


«Бер балык тоттым бүген мин, дигән, 

Тик гади түгел, ә алтын балык. 

Шунда кеше күк ул телгә килде: 

Җибәр син мине диңгезгә, диде; 


Бирермен, диде, теләгән нәрсәң, 

Зәңгәр диңгезгә кире җибәрсәң. 

Әйбер сорарга күңел бармады, 

Түләүсез генә җибәрдем аны». 


Шунда карчыгы тиргәгән картны: 

«Юләр син, дигән, ахмак, беркатлы! 

Һич юк дигәндә сорап син аннан 

Яңа тагарак аласың калган. 


Тагарак безнең тәмам ярылган».

Диңгез буена карт тагын барган, 

Диңгез аз гына чайкала икән. 

Алтын балыкны чакыра башлаган, 


Балык шунда ук килеп тә җиткән. 

«Ни кирәк сиңа, карткынам?» — дигән. 

Аңа баш иеп, карт җавап биргән: 

«Кызган син мине, алтын балыгым! 


Бик нык тиргәде мине карчыгым. 

Мин карт кешегә тынгылык бирми, 

Яңа тагарак кирәк миңа, ди. 

Ярылып беткән безнең тагарак». 


Ә балык әйткән аңарга карап: 

«Кайгырма, бар, кит хәерле юлга, 

Яңа тагарак булыр кайтуга».

Карт кайткан тагын карчык янына, 


Яна тагарак — карчык алдында. 

Карчык ныграк кыздырган картны: 

«Юләр син, дигән, ахмак, беркатлы! 

Тагарак сорап алып кайткансың! 


Тагаракта бар күпме файда соң? 

Бар, юләр, тагын, балыкка баш и, 

Бу юлы инде сора аннан өй». 

Диңгез буена карт тагын барган 


(Зәңгәр диңгезнең өсте болганган), 

Алтын балыкны тагын чакырган,

Ә балык килеп сораган аннан: 

«Ни кирәк сиңа, карткынам?» — дигән. 


Баш иеп тагын карт җавап биргән: 

«Кызган син мине, алтын балыгым! 

Тагын тирги бит мине карчыгым. 

Мин карт кешегә бирми тынычлык: 


Инде өй сорый ул явыз карчык».
 
Ә балык әйткән: «Ярар, тыныч бул, 

Өегез булыр, бар, хәерле юл!» 

Землянкасына карт кайтып киткән, 


Ә землянканың эзе үк беткән. 

Аның урынында инде тора, ди, 

Кирпеч морҗалы, чарлаклы бер өй. 

Имән генә, ди, капкалары да, 


Карчык тора, ди, тәрәз янында. 

Тагын бик каты тиргәгән картны: 

«Юләр син, дигән, ахмак, беркатлы! 

Ни дип сорадың аннан бу йортны? 


Бар, тагын аңа баш иеп сөйлә: 

Булмыйм мин надан авыл хатыны, 

Зур бер байбикә буласым килә».

Баскычка чыгып карчыгы баскан: 


Муенына ул энҗеләр аскан, 

Кыйммәтле камзул аның өстендә, 

Укалы калфак баш түбәсендә, 

Бармакларында — алтын йөзекләр, 


Аякларында — кызыл читекләр; 

Хезмәткәрләре торалар алда, 

Үтиләр аның йомышын бар да; 

Кыйный аларны өстерәп чәчтән. 


Шунда карт аңа болай дип дәшкән: 

«Исәнме, саумы, байбикә ханым, 

Хәзер бит инде ризадыр җаның?» 

Карчык аңарга акырган гына, 


Эшкә җибәргән ат абзарына.

Атна артыннан атналар үткән. 

Карчык бөтенләй котырып җиткән: 

«Бар, дигән картка, тагын диңгезгә, 


Башыңны иеп балыкка сөйлә: 

Буласым килми байбикә генә, 

Ирекле патша буласым килә». 

Карт куркып әйткән: «Нәрсә сөйлисең, 


Тилердең мәллә бөтенләй, карчык? 

Йөри белмисең, сөйли белмисең, 

Көләр үзеңнән бөтен патшалык». 

Карчык бу сүзгә ярсыган   гына, 


Салып җибәргән бер яңагына: 

«Ничек кыясың тарткалашырга 

Мужик башыңнан минем каршымда? 

Юньләп әйткәндә тизрәк барып кал, 


Юкса, якалап алып барырлар».

Диңгез буена карт тагын барган 

(Диңгезнең өсте тәмам каралган), 

Алтын балыкны тагын чакырган, 


Ә балык килеп, сораган аннан: 

«Ни кирәк сиңа, карткынам?» - - дигән. 

Ана баш иеп карт җавап биргән: 

«Кызган син мине, кодрәтле балык! 


Тагын гаугалый бит явыз карчык, 

Байбикә генә буласы килми, 

Ирекле патша булырга тели». 

«Кайт, — дигән балык, - сиңа изге юл, 


Карчыгына әйт, булыр патша ул».

Карчык янына карт кире кайтса –

Патша сарае тора алдында. 

Сарай эчендә, булып зур патша, 


Карчык утыра өстәл янында;

Боярлар белән дворяннар шунда 

Хезмәт итәләр аның каршында. 

Эчә кыйммәтле эчемлек кенә, 


Ашый печатьле прәннек кенә. 

Усал сакчылар, балталар тотып,

Басып торалар тирә-ягында. 

Бу хәлне күргәч, карт тәмам куркып, 


Егыла аның аякларына: 

«Гайрәтле патша, исәнме, саумы? 

Әйт инде: хәзер күңелен ризамы?» 

Күз дә салмаган карчык аңарга, 


Күзе алдыннан кушкан куарга. 

Шунда боярлар һәм дворяннар, 

Җилкәләп алып, картны сөргәннәр, 

Ишек төбендә торган сакчылар 


Чак кына чабып үтермәгәннәр. 

Ә халык көлгән аңарга карап: 

«Шул кирәк менә, юләр, сиңа, дип, 

Киләчәк өчен булыр бу сабак. 


Утырма кеше чанасына», — дип. 

Атна артыннан атналар үткән, 

Карчык котырган, үтеп бар чиктән:

Боерган беркөн хезмәтчеләргә 


Тизрәк тагын картны эзләргә, 

Һәм алар картны эзләп тапканнар, 

Карчык янына алып кайтканнар. 

Шунда карчыгы боерган картка: 


«Бар, башын иеп балыкка сөйлә: 

Буласым килми ирекле патша, 

Диңгез патшасы буласым килә, 

Океан-диңгездә торасым килә. 


Ә алтын балык булсын хезмәтчем, 

Йомышка йөрсен, үтәп һәр эшем».

Карт аңа каршы бер сүз әйтмәгән, 

Каршы килергә көче җитмәгән. 


Диңгез буена тагын барса ул, 

Күрә: диңгездә — кап-кара давыл: 

Улап һәм үкереп йөри дулкыннар, 

Ачудан алар кабарынганнар. 


Тагын балыкны чакырып алган. 

Балык тиз килеп сораган аннан: 

«Ни кирәк булды, карткынам?» — дигән. 

Аңа баш иеп карт җавап биргән: 


«Алтын балыгым, кызган син мине, 

Явыз карчыкны нишләтим инде? 

Ирекле патша буласы килми,

Диңгез патшасы буласы иде, ди, 

Океан-диңгездә торсам иде, ди. 

Алтын балык, ди, булсын хезмәтчем, 

Йомышка йөрсен, үтәп, ди, эшем». 


Җавап бирмәгән балык һич моңа. 

Күрсәтеп аңа койрыгын гына, 

Диңгез төбенә чумган да киткән. 

Карт шунда аны бик озак көткән. 


Чыкмагач, кайткан карчык янына, 

Тагын землянка күргән алдында; 

Карчыгы шунда утыра карап, 

Алдында аның — ярык тагарак.

[[Төркем:Александр Пушкин әкиятләре]]
[[Төркем:Әхмәт Исхак тәрҗемәләре]]</text>
      <sha1>dodsghgqqk6a7dxvj44ti26d7crh9rj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Әхмәт Исхак тәрҗемәләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2561</id>
    <revision>
      <id>4765</id>
      <timestamp>2011-01-04T09:57:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Тәрҗемәләр]] [[Төркем:Әхмәт Исхак]]»</comment>
      <origin>4765</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="76" sha1="7jkeqpl70lmbycfs2ta4ccd3ulklcli" xml:space="preserve">[[Төркем:Тәрҗемәләр]]
[[Төркем:Әхмәт Исхак]]</text>
      <sha1>7jkeqpl70lmbycfs2ta4ccd3ulklcli</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Әхмәт Исхак</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2562</id>
    <revision>
      <id>4766</id>
      <timestamp>2011-01-04T09:57:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Әхмәт Исхак|Әхмәт Исхак]] | рәсем = | рәсем_зурлыгы = | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганд...»</comment>
      <origin>4766</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="598" sha1="a1ybmo8mrafp72p6wqbi3kj1drlyo8u" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Әхмәт Исхак|Әхмәт Исхак]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Әхмәт Габдулла улы Исхак
| һөнәр = шагыйрь, тәрҗемәче
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Әхмәт Исхак}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Ә]]
[[Төркем:Авторлар-И]]</text>
      <sha1>a1ybmo8mrafp72p6wqbi3kj1drlyo8u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Александр Пушкин әкиятләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2563</id>
    <revision>
      <id>4767</id>
      <timestamp>2011-01-04T09:57:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]] [[Төркем:Александр Пушкин]]»</comment>
      <origin>4767</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110" sha1="eqs18jq4cmaf411tj1fs5hy19b0hb8l" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар язган әкиятләр]]
[[Төркем:Александр Пушкин]]</text>
      <sha1>eqs18jq4cmaf411tj1fs5hy19b0hb8l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Александр Пушкин</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2564</id>
    <revision>
      <id>4768</id>
      <timestamp>2011-01-04T09:57:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Александр Пушкин|Александр Пушкин]] | рәсем =Kiprensky Pushkin.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--...»</comment>
      <origin>4768</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="661" sha1="ka05kdwxq2mz4q0yab4zxf05zx2d69n" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Александр Пушкин|Александр Пушкин]]
| рәсем =Kiprensky Pushkin.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Александр Сергей улы Пушкин 
| һөнәр = шагыйрь, драматург
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Александр Пушкин}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-А]]
[[Төркем:Авторлар-П]]</text>
      <sha1>ka05kdwxq2mz4q0yab4zxf05zx2d69n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-П</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2565</id>
    <revision>
      <id>4769</id>
      <timestamp>2011-01-04T09:57:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>4769</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Балыкчы һәм балык.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2566</id>
    <revision>
      <id>4771</id>
      <timestamp>2011-01-04T10:20:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = Балыкчы һәм балык әкиятенә иллюстрация
| Source,Autor      = http://images.yandex.ru/yandsearch?ed=1&amp;text=%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BA%D0%B0%20%D0%BE%20%D1%80%D1%8B%D0%B1%</comment>
      <origin>4771</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="784" sha1="3ktbudolj0draplbec8n2tt9uq9t2lb" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Балыкчы һәм балык әкиятенә иллюстрация
| Source,Autor      = http://images.yandex.ru/yandsearch?ed=1&amp;text=%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BA%D0%B0%20%D0%BE%20%D1%80%D1%8B%D0%B1%D0%B0%D0%BA%D0%B5%20%D0%B8%20%D1%80%D1%8B%D0%B1%D0%BA%D0%B5&amp;p=3&amp;img_url=illustrators.ru%2Fprojects%2F45288_original.jpg%3F1273179754&amp;rpt=simage
| Article           = Балыкчы һәм балык турында әкият
| Portion           = 
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = Ирекле лицензияле файл тапмау сәбәпле, билгесез лицензияле файл белән балалар өчен мәкаләне бизәү
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>3ktbudolj0draplbec8n2tt9uq9t2lb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Header</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2567</id>
    <revision>
      <id>4808</id>
      <parentid>4807</parentid>
      <timestamp>2011-01-07T07:27:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <origin>4808</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2893" sha1="t8nriiuo1ohtadp7g7urvgg2uprjx6e" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{| style=&quot;margin-bottom:.5em; width:100%; font-size:95%; text-align:left; padding:-2px; background:none&quot; cellpadding=&quot;0&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
| rowspan=&quot;2&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;background:#FFF; border:2px solid #{{Switch|{{{1|}}}|
case: blue=ABCDEF|case: gray=CCC|case: green=7FFFD4|case: violet=C2D3FC|
case: orange=FFBC79|case: red=F26C6C|case: gold=cbc28e|case: yellow=f8d100|purple=BF5FFF|default=ABCDEF|
}}; border-bottom:0; padding-right:1em; -moz-border-radius-topright:5em&quot; | [[Image:Header_{{{1|}}}.jpg]] &lt;div style=&quot;font-size:130%; margin-top:-33px; padding-left:43px&quot;&gt; '''{{{title}}}'''&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;font-size:130%; margin-top:-16px; padding-left:12px; cursor:default;&quot;&gt; {{click-inline| image = {{{image}}} | link = {{FULLPAGENAME}} | width = {{{px|26}}}px | height = {{{px|26}}}px}}&lt;/div&gt; 
|-
| style=&quot;border-bottom:2px solid #{{Switch|{{{1|}}}|
case: blue=ABCDEF|case: gray=CCC|case: green=7FFFD4|case: violet=C2D3FC|
case: orange=FFBC79|case: red=F26C6C|case: gold=cbc28e|case: yellow=f8d100|purple=BF5FFF|default=ABCDEF|
}}&quot; |
|-
| colspan=&quot;3&quot; style=&quot;padding:4px; background:#FFF; border:2px solid #{{Switch|{{{1|}}}|
case: blue=ABCDEF|case: gray=CCC|case: green=7FFFD4|case: violet=C2D3FC|
case: orange=FFBC79|case: red=F26C6C|case: gold=cbc28e|case: yellow=f8d100|purple=BF5FFF|default=ABCDEF|
}}; border-top:0; border-bottom:0&quot; width=&quot;50%&quot; valign=&quot;top&quot; | 
{{{content}}}
----  
|-
| colspan=&quot;3&quot; style=&quot;padding:4px; background:#FFF; border:2px solid #{{Switch|{{{1|}}}|
case: blue=ABCDEF|case: gray=CCC|case: green=7FFFD4|case: violet=C2D3FC|
case: orange=FFBC79|case: red=F26C6C|case: gold=cbc28e|case: yellow=f8d100|purple=BF5FFF|default=ABCDEF|
}}; border-top:0; border-bottom:0&quot; width=&quot;50%&quot; valign=&quot;top&quot; | &lt;span style=&quot;float:right; font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif; font-size: 80%; padding:0 .5em 0 2em&quot;&gt;{{{footer}}}&lt;/span&gt; 
|-
| colspan=&quot;3&quot; | &lt;div style=&quot;-moz-border-radius-bottomright:1em; -moz-border-radius-bottomleft:1em; background:#{{Switch|{{{1|}}}|
case: blue=ABCDEF|case: gray=CCC|case: green=7FFFD4|case: violet=C2D3FC|
case: orange=FFBC79|case: red=F26C6C|case: gold=cbc28e|case: yellow=f8d100|purple=BF5FFF|default=ABCDEF|
}}; height:10px; border:1px solid #{{Switch|{{{1|}}}|
case: blue=ABCDEF|case: gray=CCC|case: green=7FFFD4|case: violet=C2D3FC|
case: orange=FFBC79|case: red=F26C6C|case: gold=cbc28e|case: yellow=f8d100|purple=BF5FFF|default=ABCDEF|
}}; border-right:2px solid #{{Switch|{{{1|}}}|
case: blue=ABCDEF|case: gray=CCC|case: green=7FFFD4|case: violet=C2D3FC|
case: orange=FFBC79|case: red=F26C6C|case: gold=cbc28e|case: yellow=f8d100|purple=BF5FFF|default=ABCDEF|
}}; border-left:2px solid #{{Switch|{{{1|}}}|
case: blue=ABCDEF|case: gray=CCC|case: green=7FFFD4|case: violet=C2D3FC|
case: orange=FFBC79|case: red=F26C6C|case: gold=cbc28e|case: yellow=f8d100|purple=BF5FFF|default=ABCDEF|
}}&quot;&gt;
&lt;/div&gt;
|}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>t8nriiuo1ohtadp7g7urvgg2uprjx6e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Click-inline</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2568</id>
    <revision>
      <id>4778</id>
      <timestamp>2011-01-06T10:12:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;&lt;span style=&quot;position:relative; overflow:hidden; width:{{{width}}}; height:{{{height}}}; z-index:2;&quot;&gt;[[Image:{{{image}}}|{{{width}}}]]&lt;span style=&quot;position:absolute; ...»</comment>
      <origin>4778</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="471" sha1="t1aazgjhet51drhll0zph31cl4kwocw" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;span style=&quot;position:relative; overflow:hidden; width:{{{width}}}; height:{{{height}}}; z-index:2;&quot;&gt;[[Image:{{{image}}}|{{{width}}}]]&lt;span style=&quot;position:absolute; top:0; left:0; padding-top:3px; z-index:3;&quot;&gt;[[{{{link}}}|&lt;span style=&quot;float:left; width:{{{width}}}; height:{{{height}}}; font-size:{{{height}}}; line-height:{{{height}}}; word-spacing:{{{width}}}; cursor:pointer;&quot;&gt;&amp;nbsp; &amp;nbsp;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;


&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>t1aazgjhet51drhll0zph31cl4kwocw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Switch</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2569</id>
    <revision>
      <id>4779</id>
      <timestamp>2011-01-06T10:16:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{{case: {{{1|}}}|{{{default|}}}}}}»</comment>
      <origin>4779</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="nml26kqy8ywo204al2hkl623z0wtc9h" xml:space="preserve">{{{case: {{{1|}}}|{{{default|}}}}}}</text>
      <sha1>nml26kqy8ywo204al2hkl623z0wtc9h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Тугандаш проектлар</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2570</id>
    <revision>
      <id>7351</id>
      <parentid>4804</parentid>
      <timestamp>2024-04-24T16:02:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Minorax</username>
        <id>1680</id>
      </contributor>
      <origin>7351</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1668" sha1="09md86xkpzj9xatkilcjifhlvtfmukt" xml:space="preserve">{| class=&quot;plainlinks&quot; id=&quot;Sister_projects&quot; align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:inherit; border:0&quot;
|- valign=&quot;top&quot;
| [[Файл:Wikipedia-logo.svg|20px|Википедия]]
| [[w:|'''Википедия''']] &lt;br /&gt; Ирекле энциклопедия
| [[Файл:Wiktionary-logo-en.png|20px|Wiktionary]]
| [[wikt:|'''Викисүзлек''']] &lt;br /&gt; Күптелле сүзлек
| [[Файл:Wikisource-logo.svg|20px|Викиханә]]
| '''[http://wikisource.org/wiki/Баш_бит Викиханә]''' &lt;br /&gt; Ирекле китапханә
|- valign=&quot;top&quot; class=&quot;plainlinks&quot;
| [[Файл:Commons-logo.svg|16px|Общомедия]]
| [[commons:Main_Page|'''Викиҗыентык''']] &lt;br /&gt; Ирекле файллар җыентыгы
| [[Файл:Wikiquote-logo.svg|20px|Викиөзек]]
| '''[http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wq/tt/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 Викиөзек]''' &lt;br /&gt; Өзекләр, цитаталар  җыентыгы
| [[Файл:Wikimedia Community Logo.svg|20px|Мета-вики]]
| '''[http://meta.wikimedia.org/wiki/Баш_бит Мета-вики]''' &lt;br /&gt; Wikimedia проектларын координанацияләү 
|- align=&quot;center&quot;

| colspan=&quot;8&quot; | &lt;small&gt;''Викикитап - табышсыз проект. Ул '''[http://tt.wikipedia.org/wiki/Викимедиа_фонды Wikimedia Фонды]''' тарафыннан оештырылды. Wikimedia шулай ук [[Wikipedia:Qälämxaq|ирекле эчтәлек]] белән [[:en:Wikipedia:Multilingual coordination|күптелле]] булган башка wiki проектларны да алып бара.''&lt;/small&gt;
|}</text>
      <sha1>09md86xkpzj9xatkilcjifhlvtfmukt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит/Кереш сүз</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2571</id>
    <revision>
      <id>4819</id>
      <parentid>4797</parentid>
      <timestamp>2011-01-07T09:01:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4819</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1070" sha1="7pzm5d280h7b36m8e8klb19hcb1vgpa" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;spoilerwarning&quot; id=&quot;spoilerwarning&quot;&gt;
{|style=&quot;width:100%;margin-top:+.7em;background-color: #f1f1f11;border:1px solid #cccccc;-moz-border-radius:10px&quot;
|-
|align=&quot;left&quot;|[[Image:Old book bindings.jpg|150px]]
|align=&quot;center&quot;|'''Викикитапка рәхим итегез!''' &lt;br /&gt;
Викикитап ул ачык эчтәлекле, һәркем яза ала торган дәреслек.  &lt;br /&gt;
Хәзерге вакытка Татар Викикитабы үзендә Викикитап һәм [http://wikisource.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 Викиханә] проектларын сыйдыра. &lt;br /&gt;
Сез дә бу проектларда катнашып татар телен үстерүдә зур файда китерә аласыз.

Викикитапның Татар өлешендә &lt;!--[[Викикитап:Китаплар |{{formatnum:{{NUMBEROFBOOKS}}}} китап]] һәм --&gt;[[Махсус:Statistics|{{NUMBEROFARTICLES}} мәкалә]] бар.

|}
&lt;/div&gt;&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Башбит]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>7pzm5d280h7b36m8e8klb19hcb1vgpa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Башка телләрдә</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2572</id>
    <revision>
      <id>4792</id>
      <parentid>4782</parentid>
      <timestamp>2011-01-06T12:43:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4792</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="581" sha1="ld7a2dgqcmu32g2f3clwmauunh36q2o" xml:space="preserve">&lt;dl&gt;
&lt;dd&gt;&lt;font style=&quot;font-size:112%&quot;&gt;
[[:az:|Азәрбайҗанча]] –
[[:kk:|Казакъча]] – 
[[:ky:|Кыргызча]] –
[[:tk:|Төрекмәнчә]] –
[[:tr:|Төрекчә]] –
[[:ug:|Уйгырча]] –
[[:uz:|Үзбәкчә]]&lt;br /&gt;
[[:de:|Алманча]] –
[[:en:|Инглизчә]] –
[[:es:|Испанча]] –
[[:fr:|Французча]] –
[[:ja:|Японча]] –
[[:pt:|Португалча]] – 
[[:ru:|Русча]] –
''([[m:Complete list of language Wikipedias available|барлык телләр исемлеге]])''
&lt;/font&gt;&lt;/dd&gt;
&lt;/dl&gt;</text>
      <sha1>ld7a2dgqcmu32g2f3clwmauunh36q2o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит/Авторлар</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2574</id>
    <revision>
      <id>4790</id>
      <timestamp>2011-01-06T12:39:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;center&gt;&lt;noinclude&gt;Әлеге үрнәк авторларны автоматик рәвештә алфавит тәртибенә урнаштыру өчен.&lt;/noinclude&gt;&lt;/center&gt;...»</comment>
      <origin>4790</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1697" sha1="3qjr0hls0owjw0umzox24dz7h57vdqn" xml:space="preserve">&lt;center&gt;&lt;noinclude&gt;Әлеге үрнәк авторларны автоматик рәвештә алфавит тәртибенә урнаштыру өчен.&lt;/noinclude&gt;&lt;/center&gt;
&lt;big&gt;
'''[[:Төркем:Авторлар|Авторлар:]]'''
[[:Төркем:Авторлар-А|А]]
[[:Төркем:Авторлар-Ә|Ә]]
[[:Төркем:Авторлар-Б|Б]]
[[:Төркем:Авторлар-В|В]]
[[:Төркем:Авторлар-Г|Г]]
[[:Төркем:Авторлар-Д|Д]]
[[:Төркем:Авторлар-Е|Е]]
[[:Төркем:Авторлар-Ё|Ё]]
[[:Төркем:Авторлар-Ж|Ж]]
[[:Төркем:Авторлар-Җ|Җ]]
[[:Төркем:Авторлар-З|З]]
[[:Төркем:Авторлар-И|И]]
[[:Төркем:Авторлар-Й|Й]]
[[:Төркем:Авторлар-К|К]]
[[:Төркем:Авторлар-Л|Л]]
[[:Төркем:Авторлар-М|М]]
[[:Төркем:Авторлар-Н|Н]]
[[:Төркем:Авторлар-О|О]]
[[:Төркем:Авторлар-Ө|Ө]]
[[:Төркем:Авторлар-П|П]]
[[:Төркем:Авторлар-Р|Р]]
[[:Төркем:Авторлар-С|С]]
[[:Төркем:Авторлар-Т|Т]]
[[:Төркем:Авторлар-У|У]]
[[:Төркем:Авторлар-Ү|Ү]]
[[:Төркем:Авторлар-Ф|Ф]]
[[:Төркем:Авторлар-Х|Х]]
[[:Төркем:Авторлар-Һ|Һ]]
[[:Төркем:Авторлар-Ц|Ц]]
[[:Төркем:Авторлар-Ч|Ч]]
[[:Төркем:Авторлар-Ш|Ш]]
[[:Төркем:Авторлар-Щ|Щ]]
[[:Төркем:Авторлар-Э|Э]]
[[:Төркем:Авторлар-Ю|Ю]]
[[:Төркем:Авторлар-Я|Я]]&lt;/big&gt;
&lt;noinclude&gt;</text>
      <sha1>3qjr0hls0owjw0umzox24dz7h57vdqn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Header gold.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2575</id>
    <revision>
      <id>4809</id>
      <timestamp>2011-01-07T07:29:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</comment>
      <origin>4809</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="212" sha1="0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Header yellow.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2576</id>
    <revision>
      <id>4810</id>
      <timestamp>2011-01-07T07:31:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</comment>
      <origin>4810</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="212" sha1="0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Header blue.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2577</id>
    <revision>
      <id>4811</id>
      <timestamp>2011-01-07T07:37:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</comment>
      <origin>4811</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="212" sha1="0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Header red.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2578</id>
    <revision>
      <id>4812</id>
      <timestamp>2011-01-07T07:40:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</comment>
      <origin>4812</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="212" sha1="0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Header green.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2579</id>
    <revision>
      <id>4813</id>
      <timestamp>2011-01-07T07:44:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <comment>{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</comment>
      <origin>4813</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="212" sha1="0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = 
| Source,Autor      = 
| Article           = 
| Portion           = 
| Low_resolution    = 
| Purpose           = 
| Replaceability    = 
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>0ppxgg07wm7y07ebbsxtgrarbat4wrk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит/Мәгълүмат1</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2580</id>
    <revision>
      <id>4820</id>
      <parentid>4814</parentid>
      <timestamp>2011-01-07T09:04:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4820</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1527" sha1="l4p2qf0ztgolb6zmxn950435o3s81f5" xml:space="preserve">&lt;center&gt;
&lt;big&gt;[[Әкиятләр китабы]]ннан: '''Шүрәле'''&lt;/big&gt; &lt;br /&gt;
''([[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] әкияте)''
&lt;/center&gt;
[[Файл:Шүрәле.png|170px|right]]
Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл — Кырлай диләр;&lt;br /&gt;
Җырлаганда көй өчен «тавыклары җырлай» диләр; &lt;br /&gt;
Гәрчә анда тугъмасам да, мин бераз торган идем, &lt;br /&gt;
Җирне әз-мәз тырмалап, чәчкән идем, урган идем. &lt;br /&gt;
Ул авылның, — һич онытмыйм, — һәр ягы урман иде, &lt;br /&gt;
Ул болын, яшел үләннәр хәтфәдән юрган иде. &lt;br /&gt;
Зурмы? дисәң, зур түгелдер, бу авыл бик кечкенә, &lt;br /&gt;
Халкының эчкән суы бик кечкенә — инеш кенә.&lt;br /&gt;
Анда бик салкын вә бик эссе түгел, урта һава, &lt;br /&gt;
Җил дә вактында исеп, яңгыр да вакытында ява. &lt;br /&gt;
Урманында кып-кызыл кура җиләк тә җир җиләк; &lt;br /&gt;
Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк. &lt;br /&gt;
Бик хозур! рәт-рәт тора, гаскәр кеби, чыршы, нарат;&lt;br /&gt;
Төпләрендә ятканым бар, хәл җыеп, күккә карап...([[Шүрәле|дәвамы]])</text>
      <sha1>l4p2qf0ztgolb6zmxn950435o3s81f5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит/Мәгълүмат2</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2581</id>
    <revision>
      <id>4815</id>
      <timestamp>2011-01-07T08:40:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «&lt;center&gt; &lt;big&gt;'''Лобо'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt; ''([[w:Эрнест Сетон-Томпсон|Эрнест Сетон-Томпсон]] хикәясе (Т. Нурмөхәммәтов тә...»</comment>
      <origin>4815</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2175" sha1="geb11jqsph2ur64s2l82sr8wbs4glnj" xml:space="preserve">&lt;center&gt;
&lt;big&gt;'''Лобо'''&lt;/big&gt;&lt;br /&gt;
''([[w:Эрнест Сетон-Томпсон|Эрнест Сетон-Томпсон]] хикәясе (Т. Нурмөхәммәтов тәрҗемәсендә).''
&lt;/center&gt;
[[Файл:Лобо һәм Бүзкәй.jpg|200px|right]]
Ньо-Мексиканың терлекчелек белән шөгыльләнгән төньяк өлкәсе Куррумпо дип атала. Керсәң чыга алмаслык яшел печәнлекләр, биек-биек калкулыклар һәм чиксез зур көтүләр иле бу. Шушы илнең күкрәгеннән аз санлы булса да, ләкин саф көмеш сулы тармаклары белән Куррумпо елгасы ашкынып ага — өлкәнең исеме дә әнә шул елга исеменнән алынган иде. һәм менә шушы зур өлкәгә, беләсезме, шактый гына картайган бер соры бүре патшалык итә иде.&lt;br /&gt;
Лобо күп еллар буе Куррумпо үзәнлегенә зур зыян китерүче бүреләрнең гайрәтле башлыгы булды. Аны белмәгән бер генә көтүче дә, бер генә терлек асраучы да юк. Чөнки ул үзенең тугры өере белән бөтен тирә-якны дер калтыратып тота, терлек хуҗаларының котын ала иде. Карт Лобо гәүдәгә дә бик зур, барыннан бигрәк көчле һәм хәйләкәр иде. Җирле халык аны улавыннан ук танып ала. Бүтән бүре җәйләү тирәсендә сәгатьләр буе уласа да, көтүчеләрнең аңа исе китми, әмма тау араларында карт юлбашчының үкерүен ишетсәләр, эчләренә шундук суык йөгерә, һәм алар терлекләрне һәлакәт көтәсен алдан ук белеп торалар иде. ([[Лобо|дәвамы]])</text>
      <sha1>geb11jqsph2ur64s2l82sr8wbs4glnj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Баш бит/Мәгълүмат3</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2582</id>
    <revision>
      <id>4816</id>
      <timestamp>2011-01-07T08:41:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «&lt;center&gt; &lt;big&gt;'''Пешекчегә'''&lt;/big&gt; &lt;/center&gt; Татар халкының кунакчыллыгын күрсәтүче иң тәмле милли ризыгы чәкчә...»</comment>
      <origin>4816</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1968" sha1="btlfby9x2hr99anl0hvn1yjnad2srmu" xml:space="preserve">&lt;center&gt;
&lt;big&gt;'''Пешекчегә'''&lt;/big&gt;
&lt;/center&gt;
Татар халкының кунакчыллыгын күрсәтүче иң тәмле милли ризыгы чәкчәк санала. Вак-вак итеп турап, майда пешерелгән, бал белән катырылган, бу татлы камыр ризыгын туй табынына куялар, кунакка барганда күчтәнәч итеп алалар. Әмма чәкчәкнең шундый ук дәрә­җәле игезәге барлыгын да онытырга ярамый. Ул – бавырсак.
[[Файл:Boortsog.JPG|200px|right]]
Татарстанның Казан тирәсендәге районнарында яшәүче татарлар, гадәттә, чәкчәк пешерсә, республиканың көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан Әлмәт, Азнакай, Лениногорск, Бөгелмә, Баулы кебек ерак төбәкләрендә туйга килгән кунакларны бавырсак белән каршы алалар.

Шунысы бар: бавырсакны теләсә кем уңдырып пешерә алмый. Чәкчәкне, мәсәлән, хәзер кибетләрдән дә сатып алырга мөмкин. Аны икмәк-күмәч заводлары, җәмәгать туклануы өлкәсендә эшләүче башка шәхси ширкәтләрдә дә пешерәләр. Ә менә бавырсакка берсенең дә &quot;көче&quot; җитми. Бавырсакка охшатыбрак ясалган &quot;эре чәкчәк&quot;не сатуга чыгарганнары бар-барын, әмма ул таш кебек каты була.

Кызганыч, бавырсак пешерә белүчеләр көннән-көн кими бара....([[Викикитап:Аш-су серләре|дәвамы]])</text>
      <sha1>btlfby9x2hr99anl0hvn1yjnad2srmu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Календарь</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2583</id>
    <revision>
      <id>4817</id>
      <timestamp>2011-01-07T08:51:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;border:solid #ccc; background: #fff; border-width: 1px 3px 3px 1px; text-align: center; padding-top:3px; line-height: 1.3; margin-right: 4px; width: 7em&quot;&gt;{{CURRENTDAYN...»</comment>
      <origin>4817</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="441" sha1="rznakje4iqcf6zj16s20br46dipw2ak" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;border:solid #ccc; background: #fff; border-width: 1px 3px 3px 1px; text-align: center; padding-top:3px; line-height: 1.3; margin-right: 4px; width: 7em&quot;&gt;{{CURRENTDAYNAME}}
&lt;span style=&quot;font-size: x-large; width: 100%; display: block; padding:6px 0px&quot;&gt;{{CURRENTDAY}}&lt;/span&gt;
&lt;span style=&quot;display: block;&quot;&gt; {{CURRENTMONTHNAME}}&lt;/span&gt;
&lt;span style=&quot;background: #aaa; color: #000; display: block;&quot;&gt;'''{{CURRENTYEAR}}'''&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>rznakje4iqcf6zj16s20br46dipw2ak</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Monobook.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>2584</id>
    <revision>
      <id>6490</id>
      <parentid>4824</parentid>
      <timestamp>2015-01-26T20:40:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ruslik0</username>
        <id>248</id>
      </contributor>
      <comment>update</comment>
      <origin>6490</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="1016" sha1="6hsv1vakt74e3keq3qyedco33in23qf" xml:space="preserve">/*
See also: [[MediaWiki:Common.js]]
*/

/* Functions for adding links to the personal links section and the toolbox*/
function AddPersonalLink(link, text, tag, ibefore)
{
  var li = document.createElement( 'li' );
  li.id = tag;
  var a = document.createElement( 'a' );
  a.appendChild( document.createTextNode( text ) ); 
  a.href = link;
  li.appendChild( a );
  if ( ! ibefore ) // append to end (right) of list
  {
     document.getElementById( 'pt-logout' ).parentNode.appendChild( li );
  }
  else
  {
      var before = document.getElementById( ibefore );
      before.appendChild( li, before );
  }
}

function AddToolboxLink(text, href, onclick, linkid) {
  var tb = document.getElementById('p-tb').getElementsByTagName('ul')[0];
  
  var link = document.createElement('a');
  link.onclick = onclick;
  link.href = href;
  link.appendChild(document.createTextNode(text));

  var li = document.createElement('li');
  li.id = linkid;
  li.appendChild(link);

  tb.insertBefore(li, tb.firstChild);
  return;
}</text>
      <sha1>6hsv1vakt74e3keq3qyedco33in23qf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Listen</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2585</id>
    <revision>
      <id>4839</id>
      <parentid>4837</parentid>
      <timestamp>2011-01-07T13:51:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4839</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3056" sha1="lfvtvzdav5h5j9xf3tld150hmibgvte" xml:space="preserve">{{side box
|position  = {{{pos|}}}
|style     = {{#ifeq:{{{plain|}}}|yes|border:none; background:transparent; float:none;}}{{#ifeq:{{{pos|}}}|left|float:left;}}{{{style|}}}
|textstyle = line-height:1.1em;
|image     = {{#ifeq:{{{plain|}}}|yes||{{#if:{{{image|}}}|{{{image}}}|[[File:{{#switch:{{lc:{{{type|}}}}}
  | sound    = Gnome-mime-sound-openclipart.svg
  | speech   = Audio-input-microphone.svg
  | music
  | #default = Gnome-mime-audio-openclipart.svg
 }}|65x50px|center|link=|alt=]]}}}}
|text      = {{#if:{{{header|}}}|&lt;div style=&quot;background:transparent; text-align:left; padding:2px;&quot;&gt;{{{header}}}&lt;/div&gt;}}
{{listen/core
 |filename    = {{{filename|}}}
 |title       = {{{title|}}}
 |description = {{{description|}}}
 |alt         = {{{alt|}}}
 |play        = {{{play|}}}
}}  {{#if:{{{filename2|}}}|
{{listen/core
 |filename    = {{{filename2|}}}
 |title       = {{{title2|}}}
 |description = {{{description2|}}}
 |alt         = {{{alt2|}}}
 |play        = {{{play2|}}}
}}}}{{#if:{{{filename3|}}}|
{{listen/core
 |filename    = {{{filename3|}}}
 |title       = {{{title3|}}}
 |description = {{{description3|}}}
 |alt         = {{{alt3|}}}
 |play        = {{{play3|}}}
}}}}{{#if:{{{filename4|}}}|
{{listen/core
 |filename    = {{{filename4|}}}
 |title       = {{{title4|}}}
 |description = {{{description4|}}}
 |alt         = {{{alt4|}}}
 |play        = {{{play4|}}}
}}}}{{#if:{{{filename5|}}}|
{{listen/core
 |filename    = {{{filename5|}}}
 |title       = {{{title5|}}}
 |description = {{{description5|}}}
 |alt         = {{{alt5|}}}
 |play        = {{{play5|}}}
}}}}{{#if:{{{filename6|}}}|
{{listen/core
 |filename    = {{{filename6|}}}
 |title       = {{{title6|}}}
 |description = {{{description6|}}}
 |alt         = {{{alt6|}}}
 |play        = {{{play6|}}}
}}}}{{#if:{{{filename7|}}}|
{{listen/core
 |filename    = {{{filename7|}}}
 |title       = {{{title7|}}}
 |description = {{{description7|}}}
 |alt         = {{{alt7|}}}
 |play        = {{{play7|}}}
}}}}{{#if:{{{filename8|}}}|
{{listen/core
 |filename    = {{{filename8|}}}
 |title       = {{{title8|}}}
 |description = {{{description8|}}}
 |alt         = {{{alt8|}}}
 |play        = {{{play8|}}}
}}}}{{#if:{{{filename9|}}}|
{{listen/core
 |filename    = {{{filename9|}}}
 |title       = {{{title9|}}}
 |description = {{{description9|}}}
 |alt         = {{{alt9|}}}
 |play        = {{{play9|}}}
}}}}{{#if:{{{filename10|}}}|
{{listen/core
 |filename    = {{{filename10|}}}
 |title       = {{{title10|}}}
 |description = {{{description10|}}}
 |alt         = {{{alt10|}}}
 |play        = {{{play10|}}}
}}}}
|below = {{#ifeq:{{{plain|}}}|yes||{{#ifeq:{{{help|}}}|no||&lt;span style=&quot;font-size:smaller;&quot;&gt;''{{#if:{{{filename2|}}}{{{filename3|}}}{{{filename4|}}}{{{filename5|}}}{{{filename6|}}}{{{filename7|}}}{{{filename8|}}}{{{filename9|}}}{{{filename10|}}}|these files|Файлны}} тыңлау буенча авырлыкларыгыз бармы? Алайса [[w:Википедия:Ярдәм|ярдәм битен карагыз]].''&lt;/span&gt;}}}}
}}&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>lfvtvzdav5h5j9xf3tld150hmibgvte</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Side box</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2586</id>
    <revision>
      <id>4829</id>
      <timestamp>2011-01-07T13:40:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;table class=&quot;metadata plainlinks mbox-small{{#ifeq:{{lc:{{{position|}}}}}|left|-left}}&quot; style=&quot;border:1px solid #aaa; background-color:#f9f9f9; {{{style|}}}&quot;&gt; &lt;tr&gt; {{#switch:{{{i...»</comment>
      <origin>4829</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="674" sha1="nyjbtuj9j58ne6vpqzffly0qwrdofwp" xml:space="preserve">&lt;table class=&quot;metadata plainlinks mbox-small{{#ifeq:{{lc:{{{position|}}}}}|left|-left}}&quot; style=&quot;border:1px solid #aaa; background-color:#f9f9f9; {{{style|}}}&quot;&gt;
&lt;tr&gt;
{{#switch:{{{image|}}}
|&lt;!--BLANK--&gt;|none={{td}}
|#default=&lt;td class=&quot;mbox-image&quot;&gt;{{{image}}}&lt;/td&gt;
}}
&lt;td class=&quot;mbox-text&quot; style=&quot;{{{textstyle|}}}&quot;&gt; {{{text}}} &lt;/td&gt;
{{#if:{{{imageright|}}}
| &lt;td class=&quot;mbox-imageright&quot;&gt;{{{imageright}}}&lt;/td&gt;
}}
&lt;/tr&gt;
{{#if:{{{below|}}}
| &lt;tr&gt;&lt;td colspan={{#if:{{{imageright|}}}|3|2}} class=&quot;mbox-text&quot; style=&quot;{{{textstyle|}}}&quot;&gt; {{{below}}} &lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
}}
&lt;/table&gt;&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>nyjbtuj9j58ne6vpqzffly0qwrdofwp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Td</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2587</id>
    <revision>
      <id>4830</id>
      <timestamp>2011-01-07T13:40:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;&lt;td style=&quot;width:1px;&quot;&gt;&lt;/td&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>4830</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="95" sha1="5ys9phlg8qmic82t3awvi5js5hp1779" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;td style=&quot;width:1px;&quot;&gt;&lt;/td&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>5ys9phlg8qmic82t3awvi5js5hp1779</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Td/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2588</id>
    <revision>
      <id>4831</id>
      <timestamp>2011-01-07T13:40:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Documentation subpage}} &lt;!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE --&gt;  This template is used to insert an empty, 1px wide, table cell into an HTML tab...»</comment>
      <origin>4831</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="732" sha1="m8zea05ai1ayprvy86zqzb9xhdx17fb" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
&lt;!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE --&gt;

This template is used to insert an empty, 1px wide, table cell into an HTML table or wikitable.  It can be used whenever an empty cell is required to balance a table, for instance when hardcoding mbox templates.

This template takes no parameters.

=== Technical details ===

Most browsers are not so picky about balancing the table. However some are. For instance in Safari you can get partly missing left or right border of the table if some table rows do not contain the right number of table cells.
&lt;includeonly&gt;
&lt;!-- CATEGORIES AND INTERWIKIS HERE, THANKS --&gt;
[[Category:Table formatting templates|{{PAGENAME}}]]
&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>m8zea05ai1ayprvy86zqzb9xhdx17fb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Documentation subpage</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2589</id>
    <revision>
      <id>4832</id>
      <timestamp>2011-01-07T13:41:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#ifeq: {{lc:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}}}} | {{{override|doc}}}   | &lt;!-- doc page --&gt; &lt;/includeonly&gt;{{     #ifeq: {{{doc-notice|show}}} | show     | {{ombox    ...»</comment>
      <origin>4832</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1495" sha1="b2x02dh0fgfvoi8buag0bck1rilztnb" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#ifeq: {{lc:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||-1}}}} | {{{override|doc}}}
  | &lt;!-- doc page --&gt;
&lt;/includeonly&gt;{{
    #ifeq: {{{doc-notice|show}}} | show
    | {{ombox
      | type = notice
      | image = [[File:Edit-copy green.svg|40px|link=|alt=]]
      | text = 
'''This is a [[w:Wikipedia:Template documentation|documentation]] [[w:Wikipedia:Subpages|subpage]] for {{{1|[[:{{SUBJECTSPACE}}:{{#if:{{#titleparts:{{PAGENAME}}|-1}}|{{#titleparts:{{PAGENAME}}|-1}}|{{PAGENAME}}}}]]}}}''' &lt;small&gt;(see that page for the {{ #if: {{{text1|}}} | {{{text1}}} | {{ #ifeq: {{SUBJECTSPACE}} | {{ns:User}} | {{lc:{{SUBJECTSPACE}}}} template | {{ #if: {{SUBJECTSPACE}} | {{lc:{{SUBJECTSPACE}}}} | article }}}}}} itself)&lt;/small&gt;.&lt;br /&gt;It contains usage information, categories, and other content that are not part of the original {{ #if: {{{text2|}}} | {{{text2}}} | {{ #if: {{{text1|}}} | {{{text1}}} | {{ #ifeq: {{SUBJECTSPACE}} | {{ns:User}} | {{lc:{{SUBJECTSPACE}}}} template page | {{ #if: {{SUBJECTSPACE}} |{{lc:{{SUBJECTSPACE}}}} page|article}}}}}}}}. 
      }}
    }}{{DEFAULTSORT:{{{defaultsort|{{PAGENAME}}}}}}}{{
    #if: {{{inhibit|}}}
    | &lt;!-- skip --&gt;
    | [[Category:{{
      #if: {{SUBJECTSPACE}}
      | {{SUBJECTSPACE}}
      | Article
    }} documentation&lt;noinclude&gt;| &lt;/noinclude&gt;]]
  }}&lt;includeonly&gt;
| &lt;!-- if not on a /doc subpage, do nothing --&gt;
}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>b2x02dh0fgfvoi8buag0bck1rilztnb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Ombox</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2590</id>
    <revision>
      <id>4833</id>
      <timestamp>2011-01-07T13:41:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#ifeq:{{{small|}}}|yes | {{ombox/core   | small = yes   | type  = {{{type|}}}   | image = {{#if:{{{smallimage|}}}| {{{smallimage}}} | {{{image|}}} }}   | imageright = {{#if:{{{s...»</comment>
      <origin>4833</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="676" sha1="0vny1zhwz82la4y098t255kpeag7iys" xml:space="preserve">{{#ifeq:{{{small|}}}|yes
| {{ombox/core
  | small = yes
  | type  = {{{type|}}}
  | image = {{#if:{{{smallimage|}}}| {{{smallimage}}} | {{{image|}}} }}
  | imageright = {{#if:{{{smallimageright|}}} | {{{smallimageright}}} | {{{imageright|}}} }}
  | style = {{{style|}}}
  | textstyle = {{{textstyle|}}}
  | text  = {{#if:{{{smalltext|}}}| {{{smalltext}}} | {{{text}}} }}
  }}
| {{ombox/core
  | type  = {{{type|}}}
  | image = {{{image|}}}
  | imageright = {{{imageright|}}} 
  | style = {{{style|}}}
  | textstyle = {{{textstyle|}}}
  | text  = {{{text}}}
  }}
}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0vny1zhwz82la4y098t255kpeag7iys</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Ombox/core</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2591</id>
    <revision>
      <id>4834</id>
      <timestamp>2011-01-07T13:41:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;table class=&quot;plainlinks ombox {{#ifeq:{{{small}}}|yes|mbox-small}}  {{#switch:{{{type|}}} | speedy     = ombox-speedy | delete     = ombox-delete | content    = ombox-content | s...»</comment>
      <origin>4834</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1762" sha1="8u95ns9sow79kjkzhwg61l1fyn1mpby" xml:space="preserve">&lt;table class=&quot;plainlinks ombox {{#ifeq:{{{small}}}|yes|mbox-small}} 
{{#switch:{{{type|}}}
| speedy     = ombox-speedy
| delete     = ombox-delete
| content    = ombox-content
| style      = ombox-style
| move       = ombox-move
| protection = ombox-protection
| notice          &lt;!-- notice = default --&gt;
| #default   = ombox-notice
}}&quot; style=&quot;{{{style|}}}&quot;&gt;
&lt;tr&gt;
{{#ifeq:{{{image|}}}|none
| &lt;!-- No image. Cell with some width or padding necessary for text cell to have 100% width. --&gt;&lt;td class=&quot;mbox-empty-cell&quot;&gt;&lt;/td&gt;
| &lt;td class=&quot;mbox-image&quot;&gt;
  {{#if:{{{image|}}}
  | {{{image}}}
  | [[File:{{#switch:{{{type|}}}
    | speedy     = Ambox warning pn.svg
    | delete     = Ambox warning pn.svg
    | content    = Ambox Content.svg
    | style      = Edit-clear.svg
    | move       = Merge-split-transwiki default.svg
    | protection = Padlock-silver-medium.svg
    | notice          &lt;!-- notice = default --&gt;
    | #default   = Information icon4.svg
    }} | {{#ifeq:{{{small|}}}|yes
    | 30x30px
    | 40x40px
    }}|link=|alt=]]
  }}&lt;/td&gt;
}}
&lt;td class=&quot;mbox-text&quot; style=&quot;{{{textstyle|}}}&quot;&gt; {{{text}}} &lt;/td&gt;
{{#if:{{{imageright|}}}
| {{#ifeq:{{{imageright|}}}|none
  | &lt;!-- No image. --&gt;
  | &lt;td class=&quot;mbox-imageright&quot;&gt; {{{imageright}}} &lt;/td&gt;
  }}
}}
&lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;&lt;!-- Detect and report usage with faulty &quot;type&quot; parameter:
--&gt;{{#switch:{{{type|}}}
|   &lt;!-- No type fed, is also valid input --&gt;
| speedy
| delete
| content
| style
| move
| protection
| notice     =    &lt;!-- Do nothing, valid &quot;type&quot; --&gt;
| #default   = &lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;This message box is using an invalid &quot;type={{{type|}}}&quot; parameter and needs fixing.&lt;/div&gt;
}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>8u95ns9sow79kjkzhwg61l1fyn1mpby</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Listen/core</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2592</id>
    <revision>
      <id>4836</id>
      <parentid>4835</parentid>
      <timestamp>2011-01-07T13:43:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4836</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="363" sha1="5lwsjan2vxenvu80rp4pqpwz59zn41q" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;haudio&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;padding:2px 0;&quot; class=&quot;fn&quot;&gt;[[:File:{{{filename}}}|{{{title}}}]]&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;padding-right:4px;&gt;{{#ifeq:{{{play|}}}|no||[[File:{{{filename}}}|220px|noicon|alt={{{alt|}}}]]}}&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;padding:0;&quot; class=&quot;description&quot;&gt;{{{description|}}}&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;hr&gt;&lt;noinclude&gt;[[Category:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>5lwsjan2vxenvu80rp4pqpwz59zn41q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Listen/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2593</id>
    <revision>
      <id>7324</id>
      <parentid>5869</parentid>
      <timestamp>2023-04-16T16:54:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing Frase_de_Neil_Armstrong.ogg with [[File:Phrase_de_Neil_Armstrong.oga]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] (obvious error)).</comment>
      <origin>7324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6772" sha1="dl58iiv5p4potxeajvyib755fhbp7ph" xml:space="preserve">{{documentation subpage}}

{{tl|Listen}}} allows audio files to be embedded in articles. It should be used for audio files that are set off from the text, like music clips or sound recordings.

== Simple usage ==

&lt;pre style=&quot;overflow: auto&quot;&gt;
{{ listen
| filename     = 
| title        = 
| description  = 
}}
&lt;/pre&gt;

*'''filename''' ''(Required)'': the pagename of the media file, ''without'' the File: (formerly Image:) prefix
*'''title''' ''(Required)'': the title of the audio file, to be displayed
*'''description''': a description of the audio file

=== Multiple files ===
Additional files can be embedded in an article with one template by appending a number to each parameter. Up to ten files can be included.

&lt;pre style=&quot;overflow: auto&quot;&gt;
{{ listen
| filename     = 
| title        = 
| alt          = 
| description  = 
| filename2    = 
| title2       = 
| alt2         = 
| description2 = 
| filename3    = 
| title3       = 
| alt3         = 
| description3 = 
}}
&lt;/pre&gt;

*'''filename''' ''(Required)'': the pagename of the media file, ''without'' the File: (formerly Image:) prefix
*'''title''' ''(Required)'': the title of the audio file, to be displayed
*'''alt''': alt text for the image displayed for the file, for visually impaired readers. This is needed for file formats such as Ogg's &lt;code&gt;.ogv&lt;/code&gt; format that include video as well as sound. The alt text should describe just the initial static image, not the entire video or its sound.
*'''description''': a description of the audio file

== Style parameters ==

The template also takes a number of style parameters to control its appearance:

*'''type''': can be used to alter the image displayed at the left depending on the type of audio content being embedded.  Acceptable values are '''sound''', '''speech''' and '''music''' (default)
*'''header''': can be used to add a header to the box.
*'''help''': if set {{para|help|no}}, suppresses the help text that normally appears at the bottom of the box.  Only do this if there are other audio files on the page which ''do'' have the help link; it ''must'' be provided on at least the first file on the article.
*'''pos''': by default the box floats to the right side of the screen.  Setting this to '''left''' will cause the box to instead float on the left-hand side.
*'''image''': define a different image.  E.g. {{nowrap|{{para|image|&lt;nowiki&gt;[[File:Example.jps|20px]]&lt;/nowiki&gt;}}}}.  You can set {{para|image|none}} to disable the image entirely.
*'''style''': can be used to pass specific style instructions to the box. Setting this to '''float:none''' will anchor the box when this is convenient.  Setting this to '''float:none; clear:none''' will enable the anchored box to co-exist gracefully beside another floating box.
*'''play#''': some media files cannot be displayed inline; if this is the case set {{para|play|no}} to prevent the broken inline link from displaying.
*'''plain''': if set {{para|plain|yes}}, removes most of the ornamentation (table border, image, and help links) to give a minimalist version. This also removes the left/right float and positioning, to allow the box to be manually positioned as desired using the {{para|style}} (e.g. {{Para|style|float:right}}) parameter and surrounding markup.

== Examples ==
; Basic example:

{{ listen
| filename     = Accordion chords-01.ogg
| title        = Accordion chords
| description  = Chords being played on an accordion
}}

&lt;pre style=&quot;overflow: auto&quot;&gt;
{{ listen
| filename     = Accordion chords-01.ogg
| title        = Accordion chords
| description  = Chords being played on an accordion
}}
&lt;/pre&gt;
{{-}}

; Example with video:

{{Listen
 |header=Inaugural Address
 |filename=Barack Obama inaugural address.ogv
 |alt=A black man in a black coat gestures and talks at a lecturn surrounded by teleprompters. Behind him, in the background, are about a dozen warmly-dressed onlookers.
 |title=Inaugural address of Barack Obama
 |description=Barack Obama delivers his inaugural address on January 20, 2009.&lt;br&gt;(Duration: 21 minutes, 21 seconds)
 |help=no
 |type=sound
}}

&lt;pre style=&quot;overflow: auto&quot;&gt;
{{Listen
 |header=Inaugural Address
 |filename=Barack Obama inaugural address.ogv
 |alt=A black man in a black coat gestures and talks at a lecturn surrounded by teleprompters. Behind him, in the background, are about a dozen warmly-dressed onlookers.
 |title=Inaugural address of Barack Obama
 |description=Barack Obama delivers his inaugural address on January 20, 2009.&lt;br&gt;(Duration: 21 minutes, 21 seconds)
 |help=no
 |type=sound
}}
&lt;/pre&gt;
{{-}}

; Example with header:

{{ listen
| filename     = Phrase de Neil Armstrong.oga
| title        = &quot;One small step for a man...&quot;
| description  = First words spoken on the moon.
| type         = speech
| pos          = left
| header       = Recordings of this phrase:
}}

&lt;pre style=&quot;overflow: auto&quot;&gt;
{{ listen
| filename     = Phrase de Neil Armstrong.oga
| title        = &quot;One small step for a man...&quot;
| description  = First words spoken on the moon.
| type         = speech
| pos          = left
| header       = Recordings of this phrase:
}}
&lt;/pre&gt;
{{-}}

; Plain example:

{{ listen
| filename = Accordion chords-01.ogg
| title    = Accordion chords
| plain    = yes
| style    = float:left
}}

&lt;pre style=&quot;overflow: auto&quot;&gt;
{{ listen
| filename = Accordion chords-01.ogg
| title    = Accordion chords
| plain    = yes
| style    = float:left
}}
&lt;/pre&gt;
{{-}}

; Multiple files:

{{ listen
| filename     = Accordion chords-01.ogg
| title        = Accordion chords
| description  = Chords being played on an accordion
| type         = music
| filename2    = Moonlight.ogg
| title2       = ''Moonlight Sonata''
| description2 = Beethoven's &quot;Sonata in C-sharp minor&quot;
| filename3    = Au_clair_de_la_lune_mode_do.mid
| title3       = Au Clair de la Lune
| description3 = The traditional French children's song
| play3        = no
}}

&lt;pre style=&quot;overflow: auto&quot;&gt;
{{ listen
| filename     = Accordion chords-01.ogg
| title        = Accordion chords
| description  = Chords being played on an accordion
| type         = music
| filename2    = Moonlight.ogg
| title2       = ''Moonlight Sonata''
| description2 = Beethoven's &quot;Sonata in C-sharp minor&quot;
| filename3    = Au_clair_de_la_lune_mode_do.mid
| title3       = Au Clair de la Lune
| description3 = The traditional French children's song
| play3        = no
}}
&lt;/pre&gt;

{{-}}
{{-}}

== See also ==
* {{tl|Audio}}, a variant of this template meant more for inline sounds like pronunciations.
* {{tl|Multi-listen start}}, {{tl|Multi-listen item}}, and {{tl|Multi-listen end}}, templates used to list multiple audio files in the same box

&lt;includeonly&gt;
[[Category:Audio templates|{{PAGENAME}}]]
[[Category:Exclude in print|{{PAGENAME}}]]
[[fr:Modèle:Son]]
&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>dl58iiv5p4potxeajvyib755fhbp7ph</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:-</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2594</id>
    <revision>
      <id>4840</id>
      <timestamp>2011-01-07T13:51:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;br style=&quot;clear:both;&quot; /&gt;&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>4840</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="na9lai3gcfrb6vhonby2kgdepx0ui5e" xml:space="preserve">&lt;br style=&quot;clear:both;&quot; /&gt;&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>na9lai3gcfrb6vhonby2kgdepx0ui5e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:-/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2595</id>
    <revision>
      <id>4841</id>
      <timestamp>2011-01-07T13:52:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{documentation subpage}}  Use {{tl|{{BASEPAGENAME}}}} after any floating elements and before elements you do not wish to float together with the first set. This uses a line break...»</comment>
      <origin>4841</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3699" sha1="9l7bn4hucjhux3u6pti112poq6ipv0y" xml:space="preserve">{{documentation subpage}}

Use {{tl|{{BASEPAGENAME}}}} after any floating elements and before elements you do not wish to float together with the first set. This uses a line break, which may introduce an ugly extra blank line. If you want to avoid that, use {{tl|clear}} instead.

== Details ==
{{tl|-}} contains the markup: 
&lt;pre&gt;
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;
&lt;/pre&gt;
This causes any previously-established float to clear. 

The unusual name of this template is a mnemonic for an imaginary horizontal line, which separates floating elements above from those below. Some editors prefer the mnemonic {{tl|clr}} (&quot;clear&quot;), which simply redirects here. However, don't confuse {{tl|clr}} with {{tl|clear}}, which is a different template that uses &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;div /&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; instead of &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;br /&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; and so does not introduce an extra line break.

== Examples==
{| style=&quot;float: right; clear: right; background: none; border:1px solid black;&quot;
| A table floating right e.g. for an&lt;br /&gt;infobox next to the ToC. For better&lt;br /&gt;examples check out the links. Please&lt;br /&gt;add missing &lt;tt&gt;&lt;nowiki&gt;{{-}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/tt&gt; where necessary.&lt;br /&gt;&amp;#160;&lt;br /&gt;This ugly table is only a quick example.
|}
=== First ===
In the first example &lt;tt&gt;&lt;nowiki&gt;{{-}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/tt&gt; after the word ''browser'' guarantees that the table doesn't float into the second example.
* Cute, but less funny if it ''overlaps'' the next table or section, causing horizontal scrolling or worse depending on the browser.{{-}}
{| style=&quot;float: right; clear: right; background: none; border:1px solid black;&quot;
| A table floating right e.g. for an&lt;br /&gt;infobox next to the ToC. For better&lt;br /&gt;examples check out the links. Please&lt;br /&gt;add missing &lt;tt&gt;&lt;nowiki&gt;{{-}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/tt&gt; where necessary.&lt;br /&gt;&amp;#160;&lt;br /&gt;This ugly table is only a quick example.
|}
----
=== Second ===
In the second example the position of &lt;tt&gt;&lt;nowiki&gt;{{-}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/tt&gt; is after the word ''but''. Note that it doesn't affect the 
left margin of the bullet '''*''' list, because it's used inside of it.
* Cute, but{{-}}less funny if it ''overlaps'' the next table or section, causing horizontal scrolling or worse depending on the browser.
{| style=&quot;float: right; clear: right; background: none; border:1px solid black;&quot;
| A table floating right e.g. for an&lt;br /&gt;infobox next to the ToC. For better&lt;br /&gt;examples check out the links. Please&lt;br /&gt;add missing &lt;tt&gt;&lt;nowiki&gt;{{-}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/tt&gt; where necessary.&lt;br /&gt;&amp;#160;&lt;br /&gt;This ugly table is only a quick example.
|}
----
=== Third ===
The third example has a new line after the word ''but'' and &lt;tt&gt;&lt;nowiki&gt;{{-}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/tt&gt; after the word ''browser''.
* Cute, but
less funny if it ''overlaps'' the next table or section, causing horizontal scrolling or worse depending on the browser.{{-}}
{| style=&quot;float: right; clear: right; background: none; border:1px solid black;&quot;
| A table floating right e.g. for an&lt;br /&gt;infobox next to the ToC. For better&lt;br /&gt;examples check out the links. Please&lt;br /&gt;add missing &lt;tt&gt;&lt;nowiki&gt;{{-}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/tt&gt; where necessary.&lt;br /&gt;&amp;#160;&lt;br /&gt;This ugly table is only a quick example.
|}
----
=== Fourth ===
The fourth example has &lt;tt&gt;&lt;nowiki&gt;{{-}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/tt&gt; and a new line after the word ''but''.
* Cute, but{{-}}
less funny if it ''overlaps'' the next table or section, causing horizontal scrolling or worse depending on the browser.

== See also ==
* {{tl|clearleft}}: Delays content until left column is complete.
* {{tl|clearright}}: Delays content until right column is complete.
* {{tl|clear}}
&lt;includeonly&gt;
&lt;!-- ADD CATEGORIES BELOW THIS LINE --&gt;
[[Category:Float templates|{{PAGENAME}}]]
&lt;!-- ADD INTERWIKIS BELOW THIS LINE --&gt;
&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>9l7bn4hucjhux3u6pti112poq6ipv0y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Audio</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2596</id>
    <revision>
      <id>4843</id>
      <parentid>4842</parentid>
      <timestamp>2011-01-07T13:54:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4843</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="513" sha1="isnegmew7hmj8v96fetyo85bq5ac6q9" xml:space="preserve">&lt;span class=&quot;unicode&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;[[File:Loudspeaker.svg|11px|link=File:{{{1}}}|About this sound]] [[:Media:{{{1|}}}|{{{2|{{{1|}}}}}}]]{{#ifeq:{{{help|}}}|no||&amp;#32;&lt;small class=&quot;metadata audiolinkinfo&quot; style=&quot;cursor:help;&quot;&gt;([[w:Wikipedia:Ярдәм|&lt;span style=&quot;cursor:help;&quot;&gt;help&lt;/span&gt;]]·[[:Рәсем:{{{1|}}}|&lt;span style=&quot;cursor:help;&quot;&gt;мәгълүмат&lt;/span&gt;]])&lt;/small&gt;}}&lt;/span&gt;&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>isnegmew7hmj8v96fetyo85bq5ac6q9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Audio/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2597</id>
    <revision>
      <id>5992</id>
      <parentid>4844</parentid>
      <timestamp>2012-04-04T11:32:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>The file [[:Image:Fr-Bordeaux.ogg]] has been removed, as it has been deleted by [[:commons:User:Fastily]]: ''No source since  14 March 2012''. ''[[m:User:CommonsDelinker|Translate me!]]''</comment>
      <origin>5992</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1269" sha1="5cgvw94k14t0uaggthuvsamxm1wxwh3" xml:space="preserve">{{documentation subpage}}
&lt;!--PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS AT THE BOTTOM OF THIS PAGE--&gt;

== Purpose ==
This template links to an audio file for quick listening.  It is meant to be used inline with text, for pronunciations and the like.

== Usage ==
&lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{Audio|name of sound file|text to use as link to soundfile}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;

Example:

:&lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;'''Bordeaux''' ({{Audio||pronunciation}}) is a port city in...&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;

gives this:

:'''Bordeaux''' ({{Audio||pronunciation}}) is a port city in...

Note that a printout of the page will remove the &quot;help·info&quot; bit and give:

:'''Bordeaux''' (&lt;span class=&quot;unicode audiolink&quot;&gt;[[:Media:Fr-Bordeaux.ogg|pronunciation]]&lt;/span&gt;&amp;nbsp;) is a port city in...

Setting {{para|help|no}} disables the &quot;help/info&quot; links. If this is done the template {{tl|inline audio}} ''must'' be shown on the page.

== See also ==
* {{tl|Listen}}, which sets an audio clip off from the main text.
* {{tl|Multi-listen start}}, {{tl|Multi-listen item}}, and {{tl|Multi-listen end}}, templates used to list multiple audio files in the same box
&lt;includeonly&gt;
&lt;!-- PLEASE ADD CATEGORIES BELOW THIS LINE, THANKS. --&gt;
[[Category:Audio templates|{{PAGENAME}}]]
[[Category:Exclude in print|{{PAGENAME}}]]
&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>5cgvw94k14t0uaggthuvsamxm1wxwh3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Тыңлау</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2598</id>
    <redirect title="Калып:Listen" />
    <revision>
      <id>4845</id>
      <timestamp>2011-01-07T13:56:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Үрнәк:Listen]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4845</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="j5ilpc2pz8bhzpa58oyaahf6iy7otg4" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Үрнәк:Listen]]</text>
      <sha1>j5ilpc2pz8bhzpa58oyaahf6iy7otg4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Аудио</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2600</id>
    <redirect title="Калып:Audio" />
    <revision>
      <id>4847</id>
      <timestamp>2011-01-07T13:57:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Үрнәк:Audio]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4847</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" sha1="50nmardo1rgpk6adnfzi8qvg08fg5m7" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Үрнәк:Audio]]</text>
      <sha1>50nmardo1rgpk6adnfzi8qvg08fg5m7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Gali monument.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>2601</id>
    <revision>
      <id>4852</id>
      <parentid>4851</parentid>
      <timestamp>2011-01-07T14:09:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>4852</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="409" sha1="0hmyby1ipqns0l9k5iwsdtd4qp16sye" xml:space="preserve">{{Файл турында
| Description       = Kul Gali
| Source,Autor      = http://ru.wikipedia.org/wiki/Файл:Gali_monument.jpg
| Article           = Кол Гали
| Portion           = Entire because low resolution
| Low_resolution    = Yes
| Purpose           = The image is used as the primary means of visual identification of the article topic
| Replaceability    = Yes
| other_information = 
}}</text>
      <sha1>0hmyby1ipqns0l9k5iwsdtd4qp16sye</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Башкорт халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2602</id>
    <revision>
      <id>4869</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:36:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4869</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Болгар халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2603</id>
    <revision>
      <id>4870</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:36:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4870</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Венгр халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2604</id>
    <revision>
      <id>4871</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:36:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4871</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Калмык халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2605</id>
    <revision>
      <id>4872</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:36:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4872</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Рус халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2606</id>
    <revision>
      <id>4873</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:36:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4873</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Сирия халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2607</id>
    <revision>
      <id>4874</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:36:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4874</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Татар халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2608</id>
    <revision>
      <id>4875</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:36:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4875</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Төрекмән халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2609</id>
    <revision>
      <id>4876</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:37:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4876</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Украин халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2610</id>
    <revision>
      <id>4877</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:37:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4877</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Югослав халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2611</id>
    <revision>
      <id>4878</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:37:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4878</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Япон халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2612</id>
    <revision>
      <id>4879</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:37:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>4879</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0" xml:space="preserve">[[Төркем:Халык иҗаты]]</text>
      <sha1>duc1tsdd7ed4tp31lh6ex3r5r0wjwe0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Халык иҗаты</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2613</id>
    <revision>
      <id>4885</id>
      <parentid>4881</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T10:42:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>4885</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d" xml:space="preserve">[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Инглиз теленнән тәрҗемәләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2614</id>
    <revision>
      <id>4884</id>
      <timestamp>2011-01-10T10:41:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Тәрҗемәләр]]»</comment>
      <origin>4884</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="5hxapi7lw7qofguww54c35ethez2x0t" xml:space="preserve">[[Төркем:Тәрҗемәләр]]</text>
      <sha1>5hxapi7lw7qofguww54c35ethez2x0t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Тәрҗемәләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2615</id>
    <revision>
      <id>4886</id>
      <timestamp>2011-01-10T13:37:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Әдәбият]]»</comment>
      <origin>4886</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d" xml:space="preserve">[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Роберт Миңнуллин</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2616</id>
    <revision>
      <id>4896</id>
      <timestamp>2011-01-10T13:48:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = [[w:Роберт Миңнуллин|Роберт Миңнуллин]] | рәсем = Minullin.jpg | рәсем_зурлыгы = 195px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>4896</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="732" sha1="25r7ja560ztkri2jl9k7f6jkt89omp5" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = [[w:Роберт Миңнуллин|Роберт Миңнуллин]]
| рәсем = Minullin.jpg
| рәсем_зурлыгы = 195px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем = Роберт Мөгаллим улы Миңнуллин
| һөнәр = шагыйрь, сәясәтче
| бүләк һәм премияләр = Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе, 1995 ел
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
{{Википедия|Роберт Миңнуллин}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Р]]
[[Төркем:Авторлар-М]]</text>
      <sha1>25r7ja560ztkri2jl9k7f6jkt89omp5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Зөбәер Мифтахов</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2617</id>
    <revision>
      <id>4903</id>
      <timestamp>2011-01-10T13:54:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Зөбәер Мифтахов|Зөбәер Мифтахов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!...»</comment>
      <origin>4903</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="659" sha1="9uz4lt0k1ejnnnjuc5pjatvck2htjn7" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Зөбәер Мифтахов|Зөбәер Мифтахов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-З]]
[[Төркем:Авторлар-М]]</text>
      <sha1>9uz4lt0k1ejnnnjuc5pjatvck2htjn7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Ләбиб Лерон</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2618</id>
    <revision>
      <id>4908</id>
      <timestamp>2011-01-10T14:00:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Википедия|Ләбиб Лерон}} [[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-Л]]»</comment>
      <origin>4908</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="115" sha1="a93egyx9pf1lh1dnc0hipku5i6pboys" xml:space="preserve">{{Википедия|Ләбиб Лерон}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Л]]</text>
      <sha1>a93egyx9pf1lh1dnc0hipku5i6pboys</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Романнар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2619</id>
    <revision>
      <id>4911</id>
      <timestamp>2011-01-10T14:03:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zahidulla</username>
        <id>394</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Әдәбият]]»</comment>
      <origin>4911</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d" xml:space="preserve">[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ни өчен чыршылар һәрвакыт яшел һәм матур? (риваять)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2620</id>
    <revision>
      <id>4923</id>
      <parentid>4918</parentid>
      <timestamp>2011-01-10T17:15:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Ни өчен чыршылар һәрвакыт яшел һәм матур]]» бите «[[Ни өчен чыршылар һәрвакыт яшел һәм матур? (риваять)]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>4923</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3710" sha1="nile0jbsg25t5154fbz4eohy9thzd5n" xml:space="preserve">Борын-борын заманда, моннан бик күп еллар элек, җир йөзендә бик матур кешеләр яшәгән. Алар һәрвакыт шат, таза булганнар. Ләкин аларның башына бик авыр кайгы килгән: кешеләр үлә башлаганнар. Яшь балалар да, таза, көчле ир-егетләр дә, картлар да кырыла гына икән. Кешеләр бу афәттән ничек тә котылырга белмәгәннәр. Бу вакытта кешеләр арасында бик батыр егет яшәгән икән. Ул халыкның кайгы-хәсрәтенә карап түзеп тора алмаган. Ата-анасының фатихасын алган да тереклек суы эзләп чыгып киткән. Ай киткән, ел киткән, бик озын юллар, кара урманнар, биек таулар үткән, киң диңгезләр кичкән. Шулай йөри торгач, ул бер иркен сахрага килеп чыккан. Бу дию пәриенең патшалыгы икән. Йөри торгач бу бер матур сарай күргән. Егет туры сарайга карап юл тоткан. Аны анда бик гүзәл кыз каршы алган. Бу — дию пәриендә тоткынлыкта яшәүче кыз икән. Ул егеткә:

— Тиз генә кит моннан,— дип ялына башлаган.— Дию пәрие кайтса, икебезне дә харап итәр,— ди икән. Егет үзенең нинди эш белән йөрүен сөйләгән:

— Сусыз мин бер кая да китмим,— дигән.

Кыз моны бер чишмә буена алып барган. Чишмәнең тирә-ягы яшел үләннәр, матур чәчәкләр белән бизәлгән, агачларда кошлар сайрый икән. Бу тереклек чишмәсе була. Егет савытын тутырып су ала да, кыз белән саубуллашып, юлга чыга. Кыз аерылганда моңа көзге белән кайрак бирә. Алар тылсымлы көчкә ия икәннәр. Азмы-күпме юл үткәч, дию пәриенең үзен куа чыкканын сизенә башлый. Менә ул килеп җитеп, менә-менә тотып та алыр кебек. Егет шул вакыт артына борылып көзге ташлый, шул урында зур диңгез хасил була. Дию пәрие тагын да куып җитә башлый, егет тагын артына борылып кайрак ташлый һәм ике арада биек тау хасил була. Егет тагын хәтсез юл ала, кешеләр кырына да кайтып җитәргә ерак түгел инде хәзер. Ләкин дию пәрие аны бу юлы куып җитә. Егет дию пәрие белән алыша башлый. Алыша-алыша алар бик күп агачларны сындырып бетерәләр. Менә дию кылычы белән егетнең кулына суга. Егет кулындагы савыт төшеп ватыла, ә суы чыршылар өстенә түгелә. Менә шуннан инде чыршылар мәңге яшел, матур булып калалар.
{{риваять|татар}}
[[Төркем:Татар халык риваятьләре]]</text>
      <sha1>nile0jbsg25t5154fbz4eohy9thzd5n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Усак яфраклары (риваять)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2621</id>
    <revision>
      <id>4919</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:12:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Имештер, бик борынгы заманнарда усак яфраклары тирәк яфраклары төсле озынча булганнар. Яз көннәр...»</comment>
      <origin>4919</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4564" sha1="je3u5uobe4nqbs04zrlu9bbn3jwls9f" xml:space="preserve">Имештер, бик борынгы заманнарда усак яфраклары тирәк яфраклары төсле озынча булганнар. Яз көннәрендә каен суы кебек усак суы да ага торган булган. Бу усак суы каен суына караганда да татлырак, тәмлерәк, баллырак булган икән. Усакның болай ачы сулы түгәрәк яфраклы булып калуына менә нәрсә сәбәп булган. Барыбызга да билгеле Гали батыр яшәгән. Бу Гали батыр бик көчле дә, зирәк тә, гайрәтле дә каһарман бер баһадир булган, ди. Аның чибәрлеген күреп хатын-кыз гына түгел, ирләр үзләре дә хәйран булалар икән. Шушы Гали батыр Дөл-дөл  дигән атына атланып яуга чыкса, ат тоягы астыннан чаткылар очкан. Шушы Дөл-дөлгә атланып зөлфәкарен  кынысыннан чыгарып бер селтәсә, әкияттәге тылсымлы таяк сыман дошманны кырып сала торган булган. Күп яуларда җиңеп чыккан, шуңа күрә, каһарманлык даны җир йөзенә таралып, Гали бер атаклы яу башы булып танылган. Гали батырга сокланмаган кеше булмаган. Бик күп хатын-кызлар аңа гашыйк булганнар, ничек тә үзләренә каратыр өчен Гали батыр диненә — ислам диненә кергәннәр икән. Уңышларыннан башы әйләнеп киткән дә, сөекле хатыны Фатыйманы да онытып җибәреп, гүзәл кызларга күз сала башлаган. Өйдә Фатыйма ике угылын — Хәсән белән Хөсәенне кочып елап утыра икән, ди. Гали батыр өеннән читтә — күз күрмәгән җирдәрәк яр сөеп йөрсә бер хәл иде. Фатыйма хатын түзгән дә булыр иде. Әмма ләкин өстенә көндәш алып кайткач, бер төнне сабырлыгын җуйган. Хәсрәтен кемгә сөйләргә дә белмичә йөргән-йөргән дә бер агачка — усак агачына туры килеп, агачны кочаклап кан-яшь коеп, бик үксеп елаган. Хәсрәтеннән чыккан кайнар сулышы усак агачының кайрысын яралаган, аның күз яшьләре агач төбе тамырына коелып күл булган. Фатыйманың күз яше тамырларга үтеп усак агачын сулы иткәннәр. Яфраклары да үзгәргән — Фатыйма йөрәгенә охшап калганнар. Хәсрәтле йөрәккә охшап дерелдәп селкенеп торулары шуннан килә икән. Җилсез көннәрдә шаулашып-җырлап торуы Фатыйма зары, Фатыйма ыңгырашуы, ди. Фатыйма шулай гүзәл усак агачын кочып елаган-елаган да агач төбенә утырып бераз тынычланган. Эче бушап юанган икән. Юанса да хәсрәте бетмәгән, эчен-тышын хәсрәтле сагыш биләп алган, ди. Шул агач төбендә үсеп утырган курайны өзеп алып курай уйнаган. Бу курай тавышы сагышлы-моңлы көйләр чыгарган. Фатыймага кадәр курайда уйнаучы булмаган икән. Менә шулай итеп, Гали батыр башка ярлар сөйгән дә, Фатыйманы зур хәсрәткә салган. Фатыйма исә усакны ачы сулы, вак кына йөрәк яфраклы итеп үзгәрткән, ди. Дөньяда ниләр генә булмаган да, бәндәләр ниләр генә күрмиләр.
{{риваять|татар}}
[[Төркем:Татар халык риваятьләре]]</text>
      <sha1>je3u5uobe4nqbs04zrlu9bbn3jwls9f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кәккүк каян барлыкка килгән? (риваять)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2622</id>
    <revision>
      <id>4920</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:13:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Ике кызның әнисе чирләп киткән икән. Әтиләре намазда вакытта бу кызлар кычкырышып уйнаганнар да у...»</comment>
      <origin>4920</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1693" sha1="d6iskwzhwp47xedt0rtyyiinziupi8d" xml:space="preserve">Ике кызның әнисе чирләп киткән икән. Әтиләре намазда вакытта бу кызлар кычкырышып уйнаганнар да уйнаганнар икән. Әниләре:

— Кызым, су бирегезче,— дип тилмереп су сораса да бу балалар ишетмәгәннәр икән.

Шулай ята торгач әниләре: «И, ходаем, кәккүк булсаемчы»,— диюе булган, кәккүккә әверелеп очып йөри башлаган. Бу балалар әниләренең кошка әверелеп очып йөрүләрен күреп:

— Әнкәем, мә, су бирәбез,— дип елаша башлаганнар. 

Әтиләре намаздан кайтып ишек ачуга — әниләре очып чыгып та киткән. Ике кыз аның артыннан су тотып йөгергәннәр. Чытырманлыклар, таулар үткәннәр. Елый-елый йөгергәннәр. Боларның күз яше тамган җирдән чылтырап чишмәләр агып киткән, аяк табаннары канап үләннәргә тамган. Яланда кызыл яфраклар очратканыгыз бармы? Менә шул яфраклар аларның каннары тамганлыктан шулай кызарып калганнар.

Шуңа күрә кәккүк балаларын карамый, күкәен чит кош оясына салып китә.
{{риваять|татар}}
[[Төркем:Татар халык риваятьләре]]</text>
      <sha1>d6iskwzhwp47xedt0rtyyiinziupi8d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гөлҗимеш ник чәнечкеле булган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2623</id>
    <redirect title="Гөлҗимеш ник чәнечкеле булган? (риваять)" />
    <revision>
      <id>4971</id>
      <parentid>4922</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T17:59:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Гөлҗимеш ник чәнечкеле булган? (риваять)]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4971</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87" sha1="rpmdtmt6xf7plx4j762dvvhafp0wkfi" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Гөлҗимеш ник чәнечкеле булган? (риваять)]]</text>
      <sha1>rpmdtmt6xf7plx4j762dvvhafp0wkfi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ни өчен чыршылар һәрвакыт яшел һәм матур</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2624</id>
    <redirect title="Ни өчен чыршылар һәрвакыт яшел һәм матур? (риваять)" />
    <revision>
      <id>4972</id>
      <parentid>4924</parentid>
      <timestamp>2011-02-20T18:02:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Ни өчен чыршылар һәрвакыт яшел һәм матур? (риваять)]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>4972</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" sha1="lvc2qky5d3xw7occk7qqk0ls9bxnrkd" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Ни өчен чыршылар һәрвакыт яшел һәм матур? (риваять)]]</text>
      <sha1>lvc2qky5d3xw7occk7qqk0ls9bxnrkd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дөя ничек үз буена ышанып өлештән калган? (риваять)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2625</id>
    <revision>
      <id>4925</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:18:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Картлар арасында еллар турында сүз киткәндә:  — Быел нәрсә елы әле? Куй елымы, сыермы? — дип сөйләш...»</comment>
      <origin>4925</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7051" sha1="bweaycbsye2e8ckh3vq9ccuu0bia49i" xml:space="preserve">Картлар арасында еллар турында сүз киткәндә:

— Быел нәрсә елы әле? Куй елымы, сыермы? — дип сөйләшкәнне, шуңа карап быел һаваларның ничек киләчәген дә елдан сынап куйганны ишеткәнегез бардыр инде, билгеле.

Елларны унике төрле җәнлек-җанвар, кош-корт исемнәре белән атап йөртү ул бик борынгы заманнардан калган. Менә ул исемнәр: Тычкан, Сыер, Барс, Куян, Ләү (Кәлтә), Елан, Елкы, Куй, Мичин яки Мачин (бертөрле маймыл сыман җәнлек), Тавык, Эт, Дуңгыз.
Бу унике ел түгәрәгендә ни өчен тычкан кебек кечкенә бер җәнлеккә беренче баш урын бирелеп тә, дөя хәтле зур дөягә ел исеме бирелмәгән? Аның хикәясен болай дип сөйлиләр:

Имештер, борын заманда кешеләр үзләренең ел хисапларын шулай төрле җан-җанварлар исеме белән атап йөртергә булгач, бу хәбәр тизлек белән җәнлекләргә барып җиткән. Җиткән дә алар арасында зур шау-шу купкан, ди. Югарыда исеме саналган унике җәнлек-җанвар бер җиргә җыелып даулаша башлаганнар. Ул чагында әле дөя дә алар арасында булган, ди. Алар бары да кешеләрнең ел хисабында беренче урыннан алып, ага булырга дип талашалар икән, ди.
Елкы:

— Мин кешене өстемә атландырып, ерагын якын итәм, кеше мине эшкә дә җигә, менеп тә чаба. Кешегә миннән дә файдалы терлек юк, ел агасы мин булам,— ди икән.
Дөя:

— Син кешенең йомышын үтәсәң, печән белән солысын ашыйсың, тамагың өчен кол булдың. Менә мине әйтсәң, син күтәрә алмаслык авыр йөкләр күтәреп, ничә айлык ерак юлларга чыгам; ачыктым дип печән-солы сорап тормыйм, әремме, кара курамы — ни туры килсә шуны ашыйм, су табылса — эчәм, табылмаса — эчми чыдап, шулай юлымда йөрим; инде кешегә минем шулхәтле файдам тигәч, буйга да сезнең барыгыздан да озын булгач, ел агасы мин булмыйча, кем булсын? — ди икән.
Юаш сыерның да «йтер сүзе бар икән, ул:

— Кеше минем сөтемне савып ала, ул сөттән эремчек-каймак, эйрән-катык, корт-май ясый, бу хәтле файдам тиеп торгач, ел агасы булу миңа лаек,— дигән.
Ул шулай дигән, куй да сикереп торган.

— Менә минем тиремнән тун тегәләр, йонымнан киез басалар, күнемнән итек тегәләр, итемне ашыйлар, мөгеземнән пычак сабы ясыйлар, хәтта эчәгемнән дә думбырага кыл тартып уйныйлар, кешегә миннән дә файдалы терлек юк, ел агасы булу миңа тиеш,— дигән куй.
Эт бер дә тегеләргә сөйләргә бирми:

— Мин булмасам сезне кем саклый? Я бүре, я угры тотып алып китә дә барыгызны да суеп ашап бетерә. Сезне төн йокламыйча карап саклап торучы мин булмыйча, кем соң? Минем аркада исән-сау торасыз. Ел агасы мин булырга тиеш, һау-һау,— ди икән.

— Сез ни сөйлисез? Әгәр дә әтәч-тавык булмаса, кешеләр иртәнге эшләренә бара алмыйча йоклап калырлар иде, без аларга: «Тизрәк тор! 

Тизрәк тор! Эшеңә кит, булма хур!» — дип кычкырып, хәбәр биреп торабыз, үзләрен йомырка белән сыйлыйбыз,— ди икән.

Шулай бары да үзенең кешегә файдасын әйтеп шау килгәндә, тычкан ни дияргә дә белмичә аптырап тора икән, ди. Шуннан ул бер наянлык белән:

— Болай талаштан берни дә чыкмас, без елның килгәнен карап-күзәтеп торыйк, кайсыбыз алдан күрсә, шул ел башы булыр! — дип чыйкылдый, үзе астан гына дөягә күз кыса, ди. Дөя, гомере озын булгыры, тычканның хәйләсен сизмичә, озын булгач елның килгәнен алдан күрермен дип уйлап:

— Әйе шул, тычкан кечкенә булса да дөрес әйтә, кем элек күрсә, шул ел башы булыр,— дип, аның сүзен куәтли, ди.
Шул сүзгә бары да күнеп, бары да елның килгәнен күзәтеп карап торалар икән. Тычкан, явыз, шул арада анда йөгергән, монда йөгергән, аннан кинәт дөянең өстенә атылып менеп, аркасындагы өркәченең башына ук менеп утырмасынмы?

Тычкан шул югары урыннан торып, елның килгәнен барыннан да элек күреп алган да калганнарына хәбәр биргән, ди. Шуның белән үзе дә елның башы булып калган. Башка хайваннар дөягә:

— Син тычканны үз аркаңа йөкләгән булгач, икегез дә бер исәпкә,— дип, аны бөтенләй исемлектән сызганнар. Дөя шушы хәтле зур буе, озын муены белән унике җанвар исәбенә керә алмыйча калган.

«Дөя буена ышанып коры калган» дигән сүз дә шуннан калган, имеш.
{{риваять|татар}}
[[Төркем:Татар халык риваятьләре]]</text>
      <sha1>bweaycbsye2e8ckh3vq9ccuu0bia49i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кеше гомере ничек корылган (риваять)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2626</id>
    <revision>
      <id>4926</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:19:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Борын-борын заманда кешеләр, хайваннар әле генә яши башлаганда барысы җыелып киңәшмә корганнар, д...»</comment>
      <origin>4926</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3063" sha1="6ud2w4kvj39bnfdebblcaaogv1dar7o" xml:space="preserve">Борын-борын заманда кешеләр, хайваннар әле генә яши башлаганда барысы җыелып киңәшмә корганнар, ди. Кемгә күпме гомер бирергә киңәш иткәннәр. Адәмгә егерме яшь биргәннәр, һич кайгысыз яшәргә дип әйткәннәр. Атка кырык яшь куйдылар, ди. Ат: «Миңа кырык кирәкми, егермесе дә җитәр, мин кеше кулында йөрим»,— дип әйтте, ди.

Адәмгә атның егерме яшен бирәләр, ул кырык яшь гомерле булды, ди. Этне китерделәр, ди, аңа егерме яшь бирделәр, ди. Эт:

— Миңа унысы җитәр, мин һәрвакыт суыкта яшим,— дип әйтте, ди.

Адәм тагын этнең ун яшен алгач, аңа илле яшь булды, ди. Маймылны китерделәр, ди.

— Сиңа егерме яшь,— диделәр, ди. Маймыл:

— Мин һәрвакыт кыен рәвештә яшим, миңа унысы җитәр,— дип әйтте, ди.

Адәмгә тагын ун яшь бирделәр, ди. Аңа алтмыш яшь булды, ди. Хәзер песине китерделәр, ди.

— Сиңа егерме яшь,— дип әйттеләр, ди.

Песи:

— Миңа унысы да җитәр, мин бирсәләр ашыйм, бирмәсәләр юк, кеше кулында яшим,— диде, ди.

Адәмгә тагын ун яшь бирделәр, ди. Ул хәзер җитмеш яшьле булды, ди. Шул бирелгән гомер буенча адәмнәр, хайваннар яшәп киләләр, ди.
Егерме яшькә кадәр адәм рәхәт, күңелле яшәр, ди. Егерме яшьтән соң, ат гомеренә керә, дөнья көтә, ат камытын тарта, күп эшли, ди. Кырык яшеннән соң эт гомеренә керә. Аның балалары үскән була, ди. Ул аларга хөкемен өреп утыра, ди. Балаларын өйрәтә, аларга төрле эш куша. Илле яшьтән соң маймыл гомеренә керә, маймылга охшый башлый, ди: күзләре чекерәя, эчкә бата, җилкәсе чыга, биле бөкрәя башлый, ди. Алтмыш яшьтән соң песи гомеренә керә, ди: песи һәрвакыт йомшакны, җылыны, йокыны ярата. Адәм дә алтмышны үткәч, шуларны ярата башлый, ди. Шулай итеп адәм җитмеш яшькә җитә ала, ди. Адәмнең гомере шулай корылган да.
{{риваять|татар}}
[[Төркем:Татар халык риваятьләре]]</text>
      <sha1>6ud2w4kvj39bnfdebblcaaogv1dar7o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Татар халык мифлары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2627</id>
    <revision>
      <id>6595</id>
      <parentid>4927</parentid>
      <timestamp>2015-08-21T20:40:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cekli829</username>
        <id>271</id>
      </contributor>
      <origin>6595</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="94" sha1="r16xjx7kc411epbqkgg7wxk0y4579mo" xml:space="preserve">[[Төркем:Мифлар]]
[[Төркем:Татар халык иҗаты|мифлары]]</text>
      <sha1>r16xjx7kc411epbqkgg7wxk0y4579mo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Мифлар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2628</id>
    <revision>
      <id>4928</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:21:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Әдәбият]]»</comment>
      <origin>4928</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d" xml:space="preserve">[[Төркем:Әдәбият]]</text>
      <sha1>lhve2qsnd22b1wji7yoa3o52c26te1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шүрәле (миф)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2629</id>
    <revision>
      <id>6906</id>
      <parentid>6901</parentid>
      <timestamp>2019-09-18T20:20:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hiàn</username>
        <id>1545</id>
      </contributor>
      <comment>Revert to revision 4929 dated 2011-01-10 17:35:17 by MalTsilna using [[:en:Wikipedia:Tools/Navigation_popups|popups]]</comment>
      <origin>6906</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17537" sha1="m6qw01e7aqncrqizk1mvpfblkigg59b" xml:space="preserve">Шүрәле кара урманнарда гына тора. Ул барыбер кешегә охшый, тик кешедән аермасы: бармаклары да, тырнаклары да бик катылар, бик озыннар. Аның бер-бер бармагы берәр сөям буйлыгы; тырнаклары берсе-берсе адәм бармагы буенда була. Капчык күк имиләре була. Аларны ул иң башы аркылы аркасына салып йөри.

Шүрәле кешене адаштырырга, кара урман эченә алдап кертергә бик ярата. Ул нәкъ кеше кебек кычкыра да кеше аның янына таба килә. Ул тагы кычкыра. Кеше, менә җитәм дип, тавыш килгән якка бара. Шулай итеп шүрәле тавышына алданган кеше урман уртасына кереп китә дә адаша. Шүрәле алдаган кайбер кешеләр урман уртасында адашып калып һәлак тә булалар икән.

Шүрәле ялгыз кеше янына гына килә икән. Ике кеше булса якын килергә, күрешергә курка, ди. Берәүнең янында эте булса, аның янына әллә нигә дә якын килми икән, эттән ул бик курка, ди.

Шүрәле күбрәге кеше күзенә яз көннәрендә кояш чыкканда, йә кояш баеган чагында күренә. Шүрәле берәү-берәүгә күренсә, үзенең атын атый, кешегә күренсә ул, юлдан язганга йә адашканга сабышып, кешедән юл сорый. Ул очраган кешесенә карап йә җылый, йә көлеп-көлеп сөйләшеп китә дә, ничек булса да кешене үз ягына аудара.

Шүрәле үзе син сораган сүзгә каршы бер сүз дә әйтми, үзе бик күп сорашырга ярата. Шүрәлегә очрасаң, тешләреңне күрсәтергә бер дә ярамый. Тешләреңне күрде исә озын бармаклары белән кытыкларга тотына, ул бер кытыклый башласа, үтергәнче кытыклый, ул үзенең тимер кеби каты, бик озын бармаклары белән кытыклап уйнауны бик ярата. Инде бик күп кешеләрне, терлекләрне кытыклап үтергән, ди, ул.

Шүрәле кемгә генә очрамасын, кемне генә күрмәсен: «Кытыклы-мытыклы уйныйк әле»,— дип сорый, ди. Арка ягыннан килсә, бик ерак булса да: «Әй, тукта әле, кети-кети уйныйк әле»,— дип кычкырып артыңнан чаба, ди. Кеше белән бер уйный башласа, кети-кетисен бер дә туктатмый уйный да уйный бирә, кеше ничек кычкырмасын, ничек кенә бакырмасын, бер дә аңа-моңа карамый уйный да уйный, ди, актыгында кеше түзәлмичә үлеп тә кала, ди.

Шүрәле куа башласа, агым суга таба чабарга кирәк, ди. Су аркылы йә сикереп, йә йөзеп чыгарга кирәк. Шүрәле, шуннан соң, суга якын килә дә су аркылы күчә алмый, аптырап кала. Ул суга батудан бик курка икән, шуңа күрә: «Бу суның башы кая»,— дип кешедән сорый, ди. Зирәк кешеләр аңарга суның түбән ягын күрсәтәләр икән до шүрәле су агымына таба чабып китә, ди. Бара, бара, бара да, барып диңгезгә җитә дә, аптырап тагы баягы урынга кайта да, кадалып кала, ди. Суның чыккан ягын күрсәтсәң бик тиз чабып китә дә, суның башыннан әйләнеп килеп җитә дә, кытыклап үтерә, ди.

Элек чакларда шүрәле бик күп кешене кытыклап үтергән, кешеләр моны ничек тә юк итәргә юлын тапмыйлар икән. Менә бер бик усал егет аты белән урманга киткән. Тик юлда барганда бер куян чабып бара икән, ат шул куян артыннан киткән. Егет ни чаклы кычкырса да, ничек итеп кенә чакырса да ат әйләнеп тә карамаган. Шул куян артыннан ияргән. Куркудыр мазар, егетнең исенә дә кереп чыкмаган. Менә ул урманга кереп киткән, бер бик калын агач кисеп, ботакларын арчып, арба буена чаклап кисеп кенә тора икән янына шүрәле килеп чыккан да:

— Я, әле, егет, кети-кети уйныйк,— дип дәшкән.
Егет тоткан да:

— Шүрәлекәем, бик яхшы, иң элек кыса-кыса уйныйк әле, соңыннан кети-кети уйнарбыз,— дигән.
Шүрәле:

— Атың ничек?—дип сораган. Егет:

— Атым Былтыр була,— дигән.

Шуннан:

— Ярый, алайса, иң элек кыса-кыса уйныйк, аннан кети-кети уйнарбыз,— дип шүрәле егетнең сүзенә күнгән дә:

— Кыса-кысаны ничек уйныйлар, мин аны белмим,— дигән.

Егет әйткән:

— Син карап тор, мин өйрәтермен,— дигән. Шүрәле:

— Ярый, алайса, дигән. Егет тоткан да агачның башын балта белән ярган, бер чөй ясаган да, агачның ярыгына суккан, агачның ярыгы авызын ачкан икән.

Егет шүрәлегә: «Менә шуның авызына бармагыңны тыгып тор»,— дигән. Шүрәле бармагын куйган. Егет балта белән чөйнең нечкә очына бер генә бәргән икән, чөй атылып та киткән, агач ярыгы шап итеп ябылып, шүрәленең бармагын да кысып алган. Шуннан соң менә кычкыра ди, менә бакыра ди, менә җылый ди, менә җалына ди теге, егет бер сүз дә дәшми, атына утырган да чапкан, ди. Җыелган, ди, шүрәлеләр, сораганнар, ди: «Кем кысты»,— дип. Теге шүрәле:

— Былтыр кысты, Былтыр,— дигән ди, бүтәннәре Былтыр кысты дигән саен:

— Җүләр, соң былтыр кысканга быел кычкыралармы, җүләр, җүләр! — дип көлгәннәр генә, ди. Ә егет кайткач, шүрәлене алдаганын сөйләгән, шуннан соң бүтәннәр дә шулай итә башлаганнар, ди. Үзләрен: «Мин — Былтыр»,— дип әйтәләр, ди. Иң элек кыса-кыса уйнап алдап китәләр, ди. Шүрәлеләр әле дә булса шул сүзгә алданалар, ди. Шулай кыса-кыса уйнарга кызыгып кытыклый-мытыклый уенын уйный алмый калалар, ди.

Шүрәле ат өстендә йөрергә дә бик ярата, ди. Урманга якын ат көтүе күренсә, шуннан берсен сайлап ала да, атланып китә дә, үтергәнче чаба, ди. Ат тирләп кайтса, аңа шүрәле атланып чапкан икәне әллә каян билгеле була, ди. Ат көтүенә шүрәле ияләшсә, атларының аркасына сумала сөртеп җибәрәләр икән. Ул атка шүрәле атлана да, шунда ябышып кала, ат өстеннән аерылмый, ябышкан килеш авылга кайтып килә дә, шүрәлене шунда тотып алалар, ди. Шүрәлене ат өстеннән алып йә казыклар белән кыйнап үтерәләр икән, йә мунчага ябалар да ут төртәләр, йә янып торган учакка ташлыйлар икән дә ул шунда янып үлә икән. Тик бер ягы ярамый — шүрәле үтергән авылда шуннан соң бер йорт та артмый, ди. Бик ярлы тормыш белән тора башлыйлар, ди, бик интегәләр, ди.
Бер кара урман янында унбиш өйле бер авыл бар икән. Шул авылның ат көтүенә шүрәлеләр ияләшкән — атланалар да китәләр, йөдәтеп бетергәннәр.

Авыл кешеләре моннан ничек итеп тә котылырга юл тапмагач, бер бик яхшы атның сыртына сумала сылап җибәргәннәр. Күп тә үтмәгән, ни күзләре белән күрсеннәр, атка берәү атланган, чабып йөри. Ат үзенең өстендә ят кеше икәнен сизгән дә, туп-туры кайтып килгән, иясенең абзарына кереп киткән. Җыелган авылның бар кешеләре дә, ни әйтергә дә белми, тик карап торалар, ди. Ат өстендәге нәрсәне кем дияргә дә белмиләр, гәүдәсе хатын гәүдәсе, чәче кыска, үзе төкле, озын имиләрен иң башына салган, үзе атның башына аркасы белән кирегә таба атланган да ябышкан, кузгала да алмый, башы кечкенә, күзләре бик зур, җылый да, җылый, кычкыра да кычкыра...

— Син кем? — дип сорыйлар, эндәшми. Бары:

Былтыр кысты да, Былтыр кысты,— дип үкерә дә үкерә.

Шуннан соң авыл кешеләре: «Моны нишләтәбез дә нишләтәбез?» — ди-ди сөйләнә торгач, җыелышып бу шүрәлене яндырырга сүз куешалар. Ут ягалар да, шүрәлене ат өстеннән кубарып алып утка илтәләр. Утка ташлаганда шүрәле боларга ялына башлаган, җылап-җылап ялынса да, җибәрмиләр, тоталар да утка аталар. Шуннан соң шүрәле боларны каргый-каргый янып үлә. Менә шушы шүрәленең каргышы авылга төшә.
Бу авылның кешеләре әле дә булса ярлы тормыш белән торалар, ди. Берәүнең дә ике өе юк, берәүнең дә иске игене калмый, кем генә күпме генә акча тапмасын, бер тиененә чаклы эчә дә бетерә, ди. Иртәгене искә дә китермиләр, киләсе көн өчен бер дә уйланмыйлар. Бик әшәке тормыш белән торалар да торалар, ди. Үзләре тормышларының уңайсызлыгын сизмиләр дә. «Барыбер безне шүрәле каргаган, барыбер төзәлә алмыйбыз инде, шүрәле безне дә, үзебезне дә, бар ыруыбызны да каргап китте, безгә дә көн юк, безнең балаларымыз да көн күрмәсләр инде»,—диеп торалар да, торалар, ди. «Барыбез безне шүрәле каргаган — эшләсәк тә уңмыйбыз инде»,— диләр дә яталар да яталар, ди.

Тагын бер авылда шулай бер шүрәлене атка сумала буяп тотканнар икән. Бик озак маташканнар. Бер ни дә итә алмаганнар, ни чаклы кылансалар да, ничек кенә каты суксалар да, шүрәле күзен дә йоммый, ди, бер ни дә булмаган кеби тора да тора, ди.
Шуннан соң бик йөдәгәч, куллары талып беткәч бик биек ярдан ташларга уйлаганнар. Ярдан ыргытып җибәргәннәр икән. Шүрәле бер дә исе китми-нитми ике аягын гына югары таба күтәргән дә шуган да төшкән, шуннан яңадан тотып алганнар, бер агачка бәйләгәннәр дә агач төбенә ут куеп яндырганнар. Шул чагында шүрәле боларны бик каты каргаган. Шул авылда әле дә булса бер йорт арткан саен янгын була, ди. Йә яңа йорт, йә иске йорт, йә бар авыл янып бетә, ди. Бер өй дә арттырырга ярамый, ди. Ат исә шүрәле янып бетәр-бетмәс чабып киткән дә, югалган, ди. Әле дә булса таба алмыйлар, ди.

Бер тапкыр бабай киткән урманга, утын кисәргә. Ул чагында урман әлеге кебек булмаган, ул чагында бик зур булган да, бик куе булган. Бабай утын кисә икән. Ерактан бер тавыш бабайны янына чакырган. Безнең бабай куркаклардан булмаган. Тоткан да шул чакырган якка таба киткән. Күпме генә бармасын, тавыш ерагая гына барган. Кояш иңеп караңгы төшә башлагач, бабай эшнең нәрсәдә икәнен сизенгән дә иске урынына кайтмакчы булган. Күпме генә барса да, иске урынына җитә алмаган, әйләнә дә бер урынга чыга, әйләнә дә бер урынга кайтып килә икән. Төн буе йөреп, бер кая да чыга алмаган. Икенче көн төш чагында гына урманнан чыгып бер авылга киткән. Ул авылга барса үз авылыбыз түгел икән. Әллә нинди, бездән унбиш чакрым ераклыктагы ят авыл булып чыккан.
Кичкә таба бабайның атасы белән анасы кайгырыша башлаганнар. Туганнарыбызны, күршеләребезне чакырганнар да җыелышып урманга бабайны эзләргә киткәннәр, барып карасалар, бабайның утын кискән урынын тапканнар, тик үзен ни чаклы кычкырып-кычкырып карасалар да, ни чаклы эзләп-эзләп баксалар да таба алмаганнар. Шуннан соң күрше авылга туганнарына кунакка киткәндер дип, кире борылганнар болар.

Бабайның анасы изге карчык икән, күңеле сизгән дә иртә белән мулланы чакырырга, бабай исән-сау кайтса, корбан чалырга нәзер иткән. Икенче көн бабайның анасы мулланы чакырып фатыйха гына кылдырган икән, бабай да кайтып кергән. Бабай ул көнне бер сүз дә сөйли алмаган. Киндер кеби ап-ак агарган, төсе киткән, әллә нинди авыру кеше кеби сәлперәп торган да яткан. Икенче көнне генә көндез уянып, үзен шүрәле алдаганын, алдап урман уртасына, ешлыкка алып кергәнен, ничаклы күрергә тырышса да, шүрәленең үзен күрә алмаганын сөйли алган.
[[Төркем:Татар халык мифлары]]</text>
      <sha1>m6qw01e7aqncrqizk1mvpfblkigg59b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Су анасы (миф)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2630</id>
    <revision>
      <id>4930</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:37:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Су анасы ай яктысында басмага чыгып чәчен тараганга күрә аны еш күреп була, ди. Аның гәүдәсе кеше г...»</comment>
      <origin>4930</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4246" sha1="fjozdquyui80jpeyhl03g4gozkbpaok" xml:space="preserve">Су анасы ай яктысында басмага чыгып чәчен тараганга күрә аны еш күреп була, ди. Аның гәүдәсе кеше гәүдәсенә охшаса да бик үк зифа түгел: толымы җиргә җитеп бик озын, башы, озынча күзләре бик зур, тум кара, атылып чыгып тора, кашлары юк ''(шуңа күрә, кашы бик сирәк булган кешегә дә су анасы диләр)'', күкрәге бик киң һәм алга калкып тора, тәне бакыр сыман кызыл була, ди.

Су анасы читкә чыгып чәчен тараганда кинәттән килеп чыксаң, ул куркып, тарагын онытып суга чумып китә икән. Шуннан тарагын алып китсәң, төннәрне бер дә йокы бирми: «Тарагымны бирсәнә» ди-ди, килеп сорап йөдәтә икән. Таракны яңадан шул су читенә илтеп куйсаң гына туктый, ди. Шуның өчен дә төнлә суга барсаң тамак кыра-кыра барырга кирәк, ди.

Су анасы балалар канын имәргә бик ярата, имеш. Ул коенырга төшкән балаларны алып китә дә су астында канын имеп үтереп ташлый, ди. Аңар бала биргән кешене бик ярата, ди. Ирләрне үзенә чакырып кунак итәргә дә бик ярата имеш. Бер тапкыр су анасы бер тегермәнчегә килгән дә:

— Я бер бала бир, я үзең кунакка кил,— дигән.

Тегермәнче бик курыккан да бала да бирмәскә, үзе дә бармаска уйлаган. Шуннан су анасы:

— Алай булса мин синең тегермән буаңны ерып юдыртырмын,— дигән.
Тегермәнче әйткән:

— Юдыртсаң юдыртырсың, әмма мин бала бирә алмыйм,— дигән.

Шуннан су анасы бик ачуланып киткән. Икенче көнне әллә ничә ел нинди зур ташуда да ерылмаган буа яңгырсыз-нисез, ташусыз-нисез чакта ерылган да киткән. Шуннан яңадан буганнар, яңадан ерылган. Тагын буган, тагын ерылган. Актыгында тегермәнче бер аучыга акча биреп бала китерергә кушкан. Аучы унбиш яшәр бер бала алып килгән дә үрдәк эзләп йөреп бер үрдәк аткан. Шуннан балага кереп алырга кушкан. Бала чишенеп кереп киткән. Су билдән генә булса да батып югалган. Икенче көнне баланың гәүдәсен әллә кайдан ерактан, су астыннан табып алганнар.

Менә шуннан соң су анасы тегермәнчегә килеп: «Игелек күр»,— дигән. Үзенә кунакка чакырган. Тегермәнче баш тарткан. Шуннан су анасы көненә утызар-егермешәр тапкыр килеп чакыра башлаган, тегермәнче барырга күнгән. Шуннан су анасы суга якын җиткәч тегермәнчегә күзен йомарга кушкан. Тегермәнче күзен йомган. Күп тә үтмәгән күзен ачарга кушкан. Күзен ачып караса су астында пыяладан ясаган өйдә булганын күргән. Өй ханнар сараена охшаш бизәлгән икән. Су анасы шуннан соң ни теләсә шуның белән сыйлап озатып җибәргән.
[[Төркем:Татар халык мифлары]]</text>
      <sha1>fjozdquyui80jpeyhl03g4gozkbpaok</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Су иясе (миф)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2631</id>
    <revision>
      <id>4931</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:38:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Су иясе нинди генә су булмасын шунда тора. Кирәк кечкенә елга булсын, кирәк чишмә булсын, кирәк күл...»</comment>
      <origin>4931</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4006" sha1="7529u1vkitg6jojjgqtikpeu7jk2tu4" xml:space="preserve">Су иясе нинди генә су булмасын шунда тора. Кирәк кечкенә елга булсын, кирәк чишмә булсын, кирәк күл булсын, тикшереп тормый, кая эләксә шунда тора бирә. Су иясе бабасына бер дә ошамаган: ул аз гына җүләр-сымак итеп эш эшли. Аны шуңа күрә күп санга алмыйлар.

Ул бик юкка гына ачулана да йә тегермән буаларын ерып җибәрә, йә булмаса бер җирдә балыкчыларның балык тотканын күрә дә ул тирәдән бар балыкны куып җибәрә, йә булмаса су якынындагы кешеләрне, терлекләрне тотып су астына тарта да шунда буып үтерә.

Су иясе кайчагында базарларга чыгып йөри, анда тәмле ашамлыклар, татлы җимешләр сатып алып, шунда ашый, аның акчасы бик күп, ди.
Су иясе бик аңгыра була икән. Ул бер нәрсәне дә абайлап бетерә алмый, ди. Бер тапкыр бер агай су янында ашап-эчеп ял итәргә утырганда чабаталарын чишеп кагып куйган да кашынып утыра икән. Судан су иясе килеп чыккан да:

— Ни эшләп утырасың, агай? — ди икән. Агай әйткән:

— Комнан аркан ишеп утырам,— дигән. Су иясе:

— Ул аркан белән ни эшләмәкче буласың? — дигән. Агай әйткән:
— Менә шушы күлне күккә асып куеп киптермәкче булам,— дигән. Шуннан соң су иясе бик курыккан да:
— Безнең тора торган урыныбызны бетерә күрмәсәнә, ни теләсәң шуны бирәм, күпме акча теләсәң шул чаклы акча табып китерәм, тик оябызны гына туздыра күрмә! — диеп елаган. Агай әйткән:

— Ярар алайса, менә шушы бүрек тулганчы акча китерсәң киптермәм, калдырам,— дигән. Шуннан соң су иясе күл төбенә акча алырга киткән. Агай исә шул арада бер тирән чокыр казып аның өстенә бүрегенең түбәсен тишеп тотып торган. Су иясе килеп чыккан да акчаны бүреккә салган. Акча бүрекнең төбенә дә ягылмаган. Шуннан яңадан китеп алып килеп салган, алай да тулмаган. Әллә ничә тапкыр төшеп чыгып акча салгач кына чокыр да, бүрек тә тулгач кына, су иясе тынычлап күл төбенә төшеп киткән.

Су иясе хатыныннан бик көнләшә, ди. Хатыны яшь булып су читенә ай яктысына чыгып алтын тарак белән озын чәчен тарый башласа, менә тотына ди ачуланырга, менә тотына ди судагы бар җәнлекләрне куарга, менә тотына ди су тегермәне буаларын ерырга. Шул чагында су коенган кешене очратса, су астына тартып алып үтерми калмый, ди. Ул хатынымның йөзен ирләр күрә дип бик курка, ди, коена торган ирләрдән бик көнләшә, ди.
[[Төркем:Татар халык мифлары]]</text>
      <sha1>7529u1vkitg6jojjgqtikpeu7jk2tu4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Йорт анасы (миф)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2632</id>
    <revision>
      <id>4932</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:40:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Йорт анасы ''(абзар иясе)''''' ишек алдында йә булмаса ат абзарында тора. Йорттагы терлекләрне баш-к...»</comment>
      <origin>4932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4618" sha1="rviny41m8u3rqj9ntgmaeedkgvpz9rz" xml:space="preserve">'''Йорт анасы ''(абзар иясе)''''' ишек алдында йә булмаса ат абзарында тора. Йорттагы терлекләрне баш-күз итә. Ул кай чагында кеше кыяфәтендә, кай чагында бер-бер терлек сурәтендә кешегә дә күренә. Аны ерактан гына, төнлә генә күреп була. Йорт анасы терлекне генә карый, бигрәк тә ул атларны ярата. Сөйгән атының ялын тарый, читтән аңа җим алып килә, кай атларны ул бер дә яратмый, яратмаган атын төн буе борчый, җөдәтеп бетерә. Төн буе аңа атланып йөри, аның алдындагы җимне алып китеп, үзе сөйгән ат алдына илтеп сала. Йорт анасы сөйми торган атлар арыкланып, боегып бетәләр, бик өшәнәләр. Мондый атларны бөтенләй бетешкәнче ул йорттан читкә озатудан яхшысы юк, шунда гына котылсаң котыласың.

Абзар иясенең күңелен калдырырга бер дә ярамый. Ара-тирә генә булса да аның күңелен таба торырга кирәк. Аның кәефен бер бозсаң ул бөтен йорттагы терлекләрне үтереп бетерә икән. Йорт анасы ат тагарагын пычратканны барыннан да бигрәк яратмый икән. Йорт анасы бер борчылып китсә, аны ипкә китерү өчен аның атын атап бутка пешерергә кирәк, ди.

Йорт анасын мин үзем дә күргәнем бар, кешеләрдән дә ишеткәнем бар. Безнең бер ак атымыз бар иде. Урак өсте җитәрәк, көлтә кертергә кирәк булыр дип, икенче туры ат алдык. Менә шул яңа туры атымыз көннән-көн ядаулана, арыклана бара. Алган чакта симез, нык, уйнап кына тора торган ат безгә килеп бер атна-ун көн торгач бөтенләй эштән чыгып бетте. Карап торырлыгы калмады. Ни чаклы аерым ашатып сыйлап карасак та, ат кыяфәтенә кертеп булмады. Менә бер тапкыр, төнлә кайтып ишек алдына керсәм, ат абзарында иң озын кеше шикелле бер карагай тора, ат кешни... Тиз генә өйгә йөгереп кердем дә ут алып чыктым, ни күзем белән күрим, әлеге яңа туры атымызны йорт анасы тагаракка чалкан яткырган, тагарактагы туры атка салган кибәкнең барысы да ак ат алдына күчкән.

Берәү сөйләгәне бар:

Безнең әти барында ике көрән атымыз бар иде. Әти үлгәннән соң боларның берсен бик картайганнан, йөккә ярамый башлагач, чалдым да аның урынына кара туры ат алдым. Хикмәт, шул кара туры ат көннән-көн арыклана, ябыклана барды, тора торгач бөтенләй эшлектән чыкты. Безгә килгәндә яллары үрелгән иде, безгә килгәч яллары сүтелеп тә, кырылып та бетте, бөтенләй ялсыз калды. Бер елдан бу атны ярты хакына саттым да, аның урынына яңадан көрән ат алдым. Менә бусы килгәндә начар гына иде. Безгә килгәч тә бөтенләй җан керде, таный алмассың, шулай төзәлде... Йортымызга кара терлек кертергә ярамый иде. Йә үлә, йә имгәнә иде. Шул безнең йорт иясе кара терлекне яратмый икән. Әле инде кара терлекне капкамнан да эчкә атлатмыйм...
[[Төркем:Татар халык мифлары]]</text>
      <sha1>rviny41m8u3rqj9ntgmaeedkgvpz9rz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өрәк (миф)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2633</id>
    <revision>
      <id>4933</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:41:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Өрәк үтерелгән кешенең үлгән урынында йә булмаса кеше каны агызылган җирдә була. Өрәк күберәге үт...»</comment>
      <origin>4933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3688" sha1="da6gh911hipwehvlu2euyp0r3sth4bf" xml:space="preserve">Өрәк үтерелгән кешенең үлгән урынында йә булмаса кеше каны агызылган җирдә була. Өрәк күберәге үтерелгән кешенең гүре өстендә күренә. Кешеләргә ул күп усаллык тидерми. Аның йә йөренгәнен генә, йә ачы тавыш белән моңланып җылап утырганын гына ерактан күрәләр. Өрәк, күбрәге, кеше үтерүчегә килеп, ишеген йә тәрәзәсен кагып, үзен үтерергә сорап үтерүченең теңкәсенә тия. Үтерүче кайчагында шулай өрәк йөдәткәч миңгерәеп, тинтәк булып та кала. Өрәк бурыч ияләренә килеп тә бик нык йөдәтә. Өрәк үзе бер дә явызлык тидерми. Ул барлыгы искә алмаганда кинәт килеп чыгып куркыта гына. Өрәк якын килсә, әшәке сүзләр белән сүгенергә генә кирәк. Ул шуннан якын килми. Сүгенүдән башка аны бер нәрсә белән дә куркытып булмый.

Бер хатын төнлә белән арбасына утырып ялгызы гына бара икән. Бер күпергә җиткән. Күпер читенә таянып ап-ак киемле карт тора, ди. Кулында озын таяк моның. Баягы хатын аны-моны уйламаган шунда килеп кергән. Күпердәге карт моңа:

— Абыстай, арбаңа мине дә утыртсана дип сораган. Хатын каршы эндәшми генә үткән дә киткән. Байтак киткәч исенә төшеп әйләнеп караса карт әле дә шунда тора икән. Кинәт бик зур ут йомгагы булган да тәгәрәп моның артыннан җитеп, бер матур гына, кечкенә генә кызга әверелгән дә, арбага менеп тә утырган. Хатын атны куып карый, ат тарта алмый. Арбада шул кечкенә кыздан башка бер әйбер дә булмаса да, ат алтмыш батман йөк тарткан күк тарта башлаган.

Күпме кыйнаса да ат алга бара алмаган. Шуннан хатын укына башлаган, күпме укынса да, кыздан котыла алмаган. Шуннан соң кызны сүгә башлаган. Алай да кыз төшмәгән. Кулындагы чыбык белән кыйный башлаган. Кыз шуннан соң: «Җиңгә, исән-сау кайтмассың»,— дип куркыта башлаган. Шуннан хатын арбадан төшеп кыйный башласа, кыз төшә икән. Ничек яңадан арбасына утырса, кыз сикерә дә менә икән. Ничек итеп тә булдыра алмагач, хатын тоткан да атын туарып, кире якка борып, атның башын арбага таба каратып җиккән икән. Кыз югалган да киткән. Шуннан бераз гына торган да, яңадан атны әйләндереп җиккән дә, хатын авылына кайтыш киткән.
[[Төркем:Татар халык мифлары]]</text>
      <sha1>da6gh911hipwehvlu2euyp0r3sth4bf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Албасты (миф)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2634</id>
    <revision>
      <id>7332</id>
      <parentid>7281</parentid>
      <timestamp>2023-08-16T19:24:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2.57.96.177</ip>
      </contributor>
      <origin>7332</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2749" sha1="39g9lepcwkarj4vtfw1r4ilysmh2djo" xml:space="preserve">Албасты йоклаган кешене буарга бик ярата. Ул килеп буа башлагач, кеше бастырыла башлый, ни чаклы кычкырмакчы булса да кычкыра алмый. Кеше бик каты куркып, албасты төшеп китә дә, кеше кычкырып уяна.

Албасты, кайчагында, бик зур чүмәлә булып юлда барган кешегә ияреп тә бара. Албасты эт өргәнне, әтәч кычкырганны бер дә яратмый, ишетте исә качып юк була.

Берәү каладан кайтып бара икән. Бер белгән авылына ике-еч чакырым гына калгач юлның ике ягында кинәттән бик биек ике печән чүмәләсе килеп чыккан. Берсенең янында ут бар, ди. Кеше, бу ни булды, дип, аптырап киткән. Атын куа башлаган. Ат күпме чапса да ике чүмәлә янына уза алмый, ди. Барганнар, барганнар, тик бер дә чүмәләдән уза алмаган бу. Кеше аяк үрә торып атын, кыйный-кыйный куып чаба башласа да чүмәләләрдән бер дә уза алмаган. Бара-бара килеп чыккан бер урманга. Югыйсә ул тирәдә бер дә урман булмаска тиеш икән. Шуннан соң бу кеше чүмәләнең албасты икәнен белгән дә бик курыккан. Тагын атын куа башлаган.

Урман эченнән кыңгырау тавышлары, сыер мөгерәгән, ат кешнәгән тавышлар, җырлаган тавышлар ишетелә башлаган. Барган, барган урманның очы да юк, чите дә күренми. Әйләнеп караса, әлеге ике чүмәлә әле дә янында тора. Инде ни булса булыр, дигән дә, арбасына бөгәрләнеп яткан да, атын үз иркенә җибәргән. Менә кинәттән әтәч кычкырган тавыш ишетелгән. Торып караса, чүмәләләр дә юк, бер авыл да якында гына тора, ди. Куанычыннан ни эшләргә белмәгән теге. Кыйнап та чаба алмаган атны тыеп булмый, чаба, ди. Менә озак та үтми, әйләнеп авылларына да кайтып-җиткәннәр.</text>
      <sha1>39g9lepcwkarj4vtfw1r4ilysmh2djo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Убыр (миф)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2635</id>
    <revision>
      <id>4935</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:42:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Убыр, кешенең үзе белән бергә була торган, ияләшкән кешесенең үзендә була торган бер нәрсә ул. Убы...»</comment>
      <origin>4935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7677" sha1="5e04t5sf5782b8ykt9aavq0yjo9nr63" xml:space="preserve">Убыр, кешенең үзе белән бергә була торган, ияләшкән кешесенең үзендә була торган бер нәрсә ул. Убыр күберәге хатын-кызга ияләшә. Убыр ияләшкән кешегә «убырлы кеше» диләр. Убырлы кеше баш түбәсеннән билгеле була. Убырлы кешенең баш түбәсендә кечкенә генә чокыр сыман урын була, шуңа күрә андый кешегә түбәсе тишек, бу убырлы икән, диләр.

Убырлы кеше йокыга киткәч кенә убыр аннан аерылып китә дә, уттан ясалган йомгак күк булып морҗадан очып чыгып, теләсә дуңгыз, теләсә кара мәче, теләсә кара эт булып аулакта йөри-йөри дә иясенә тагы әйләнеп кайта. Убырның морҗадан чыгып йөрергә яратканын белгән кешеләр морҗаны томалап калдырырга кушалар.

Убыр ир кешеләрнең исәнлек-саулыгы өчен куркынычлы түгел: ул үзе ирләрдән курка, ирләр күзенә күренүдән бик саклана да. Убыр кешеләргә бик күп явызлыклар кыла. Бигрәк тә хатын-кызга явызлык тидерергә бик ярата. Шуның өчен дә убырны тотарга, аны үтерергә бик тырышалар. Убырны тоту да, үтерү дә бик җиңел булмый. Убырны тота башласаң, ул шунда ук вак кына чаткыларга бүлгәләнә дә очып күздән югалып китә ала.

Юлын белсәң убырны тотарга бик җиңел икән. Аның име: күлмәгеңне сүтеп ятарга кирәк икән. Шуннан соң убыр аяк очыңа килә дә ялына башлый икән. Сиңа, үзеңә, балачагаңа, ыру-тамырыңа, иптәшләреңә, үз күргәннәреңә, боларның терлекләренә кимчелек китермәскә сүз бирә икән. Мондый чагында убырны кыйнасаң, бу убырның иясе йокысыннан уянгач сызлана, имрәнә башлый, ди. Убырны кыйнаулар, сугулар барысы да шул убыр иясенә кайтып тия икән.

Инде убыр, эт йә мәче булып, келәт асларындамы: баздамы йөргәнен сизсәң, инә белән күзен кадарга йә булмаса бер-бер җиренә яра ясарга кирәк, шул чагында иртә белән шул яра әлеге убырның иясендә килеп чыга икән. Шуннан соң убыр иясе беленгәч бер кем дә аның янына бармый да, килми дә, үзенә дә якын китерми, аның белән бер йомыш да йомышламый, йөрешми башлый.

Моннан башка убырны тотарга тагын бер юл бар. Ике аерылы шомырт сәнәге йә булмаса ике аерылы агачны аласың да аерыларын ике якка сындырып ташлыйсың. Шуннан соң убыр, кеше булып алдыңа килә дә тезләнеп: «Мине кичерсәнә»,— диеп ялына башлый.

Шунда инде аны бик нык кына киссәң, икенче якын да килми.

Ник соң ул чаклы убырдан куркалар дисәң, убыр ияләшкән кешеләр бик кансыз булалар. Үзләре бер нәрсәгә дә күзләре туймый торган, төнлә белән чыгып кеше нәрсәсен урлый торган булалар. Убыр йөкле хатыннар өчен барыннан да бигрәк куркынычлы. Убыр яңа туган баланы алмаштырып китәргә бик ярата. Шуның өчен дә бала туганда хатын янында ирләрдән бер кеше булырга кирәк. Ир кеше булса, убыр якын да килми, куркып кача.

Убыр хатын-кызга кылган кебек үк терлекләргә дә явызлыгын тидерә. Бозауларны, тайларны, кәҗә бәтиләрен, бәрәннәрне алмаштырып куя. Хатыннарны, терлекләрне имәргә бик ярата. Терлекләрнең сөтен убыр имсә, ул терлек йөкле булса йөген сала, йөкле булмаса авырый, сыза, актыгында үлеп тә куя.

Убыр кешеләргә дә төрле чирләр китерә. Тәннең бер җирен суырса, имсә, шул урынга чуан чыга, я сыткы чыга, бирчәеп кала. Я имеп куйса, кулсыз, аяксыз да калдыра ала. Кайчагында кеше тәнен суырса ул кеше үз-үзеннән кычкыра башлый, сөйләнеп йөри башлый.. Мондый кешегә тирләп кайткан аттан тиз генә камытын салдырырга да кычкыра торган кешенең муенына салырга кирәк. Шул чагында ул кеше аны болай җәфалаганның кем икәнен әйтеп бирә.

Хатын-кызга убыр ияләшсә, ничек тә сизелми калмый. Шуңа күрә андый хатын-кызларга якын килмәс булалар да, тегесе убырлы карчык булып авылның ташландык бер җирендә ялгыз гына бер кечкенә генә өй сыман нәрсә корып тора башлый. Йә илдән ерак урман эчендә юлдан язганнарны үзенә тартып китерә торган булып, багучылык кыла, им-том итә башлый.

Убырлы кеше үлсә дә аның явызлыгы бетми. Убыр үзе ияләшкән кеше белән гүренә дә барып керә. Анда ул аны котыртып тора. Убырлы кеше үзенең гүреннән чыга да йә берәү-берәүне бозып, йә бер-бер әйбер урлап, йә бер явызлык тидереп китә. Убырлы кешенең гүрендә җир өстеннән авызына җиткәнче озын тишек була, убырлы кеше шул тишектән сулыш алып тора. Моннан котылдыру өчен ат тумалагы белән шул тишекне тутырырга, аннан соң өстән имән казык кагып куярга кирәк. Йә булмаса гүрне казып төшеп убырлы кешенең аркасына имән казыгы кагып куярга кирәк. Шуннан соң аның явызлыгы бер кемгә дә тими башлый.
[[Төркем:Татар халык мифлары]]</text>
      <sha1>5e04t5sf5782b8ykt9aavq0yjo9nr63</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бичура (миф)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2636</id>
    <revision>
      <id>4936</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:43:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Бичура хатын затыннан була. Буе аршин ярым, иңе аршин була. Башына өрпәк салып йөри, бәрәңге базлар...»</comment>
      <origin>4936</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7362" sha1="pv2jzmi7ke8x9jgxi9wfdufrcjtz4xo" xml:space="preserve">Бичура хатын затыннан була. Буе аршин ярым, иңе аршин була. Башына өрпәк салып йөри, бәрәңге базларында, идән асларында, ташландык мунчаларда тора. Бичура бар кешенең дә өенә ияләшми. Бичура ияләшкән өйләрдә аңа үзенә аерым бүлмә калдырулар да булгалаган.
Бичура төнлә өйгә кереп аш табакларын, юмый калдырылган ашлы савыт-сабаның барысын да ялап чыга. Кай чагында савыт-сабада күңеленә ошамаган бер нәрсә очраса кулына эләккән бер әйберне төрлесен төрле якка ыргыткалап, бәреп, ватып, сындырып чыгып китә икән. Күңелен табар өчен бичурага үзенә аерым бер табак, берничә кашык алып, табакка калдык ашлар салып, кеше йөрми торган бүлмәгә кертеп, тирәсенә кашыклар тезеп төнгә куялар. Иртәгесен табак коп-коры булып, ашның барлыгын бичура ашаган, ялаган була. Шулай сыйласаң да кайбер чакта чирләп китеп, шушы үзенә куелган табак белән кашыкларны ыргытып бәреп чыгып китә икән. Андый чакта бигрәк котырып китеп, шундагы барлык әйберне дә кырып китә икән. Шуңа күрә бичура ияләшкән өйдә бик сак торырга кирәк. Аның теләгәнен белеп кенә эш итәргә кирәк була.

Бичура өйдәге ир кешеләрне, бигрәк тә ялгыз тора торган егетләрне, тол ияләрне шаяртырга бик ярата: йә йоклаганда килеп муеныннан буа, йә аңсыздан төчкереп куркыта, йә тикмә тиккә өстенә утын агачы ыргыта, йә киез итек белән, йә кирпеч белән бәрә. Бичураның кайберсе шулай бик шаяручан булганга, өйдә торырлык чама калмагач, хуҗалары өйне бөтенләй дә ташлап китәләр.

Авылдагы бердән-бер мулланың йорты бар, хатыны юк икән. Ялгыз кайта да түшәккә берүзе ята икән. Менә моны бичура йөдәтә башлаган. Төн уртасы гына җитә дә, мич башыннан бер нәрсә шап итеп төшә ди. Мулла торып эзли икән, эзли икән — өйдә беркем дә булмый икән. Төн саен шул эш була башлагач, мулла бөтенләй йөдәгән, аптыраган, ди. Мулланың бер мылтыгы бар икән, беркөн шуны яраштырган да мендәр астына куйган. Төнлә яткан да бичураның бер-бер әйбер ыргытканын көтеп торган.

Төн уртасы гына җиткән, мич башыннан бер кирпеч мулланың түшәгенә килеп төшкән. Шуннан мулла тиз генә мылтыкны алган да мич башына төзәп аткан. Моның белән дә бичурага берни дә булмаган, мулланың түшәгенә тагын бер әйбер килеп төшкән. Мулла тагын аткан, тагы бер әйбер төшкән. Шулай итеп мулла ата торган, аның өстенә мич башыннан киез итекләр, читекләр, утын агачлары, оеклар, иске бүрекләр, чыралар явып кына торган. Мулла аптырагач туктаган, шуннан соң мич башыннан:

— Хәзрәт, син укымышлы кеше, фәлән доганы укып атсаң, эшең пешә,— дип, хатын-кыз тавышы ишетелгән. Шуннан соң мулла мылтыгын алган, мич башына төзәп, доганы укып, атып җибәргән, мич артында ыңгырашкан тавыш ишетелгән дә, шуннан соң мулланы мазалаучы булмаган, ди. Мулла исә әле дә тыныч тора, ди, тыныч йоклый, ди...

Бичураның кайбер яхшылары да очраштыргалый икән. Алар барысы да йокыда булган кеше өстенә әйбер ыргытып, шаярып кына тормый икән. Бичура кайбер кешеләргә ияләшсә өй хуҗасы байый ди. Ни кирәк булса, бичура барында табып китерә икән. Бичура бар чагында бай гына торган кешеләр, яхшы бичура китсә, бөтенләй ярлыланып китәләр икән.

Борын-борын чакларда бер мулла булган. Менә шул муллага бичура ияләшкән. Шуннан мулла көннән-көн байый башлаган: акчасы да арткан, терлекләре дә күбәйгән. Терлекләре тук икән, эре икән. Карап карасаң, төнлә белән бичура күршеләренең акчасын урлый икән дә, муллага китерә икән. Күрше басуларыннан, күрше ындырларыннан, келәтләреннән, амбарларыннан солы урлап килә икән дә, мулланың атларына да, терлекләренә дә ашата икән. Менә мулла тора торгач бик баеп киткән, бичурадан бик туйган да, бичураны өйдән куарга уйлаган. Күрше авылда бер имче карчык бар икән, шул карчыкны мулла чакыртып китергән дә, имләп йортны өшкертеп бичураны куарга кушкан. Имче карчык өшкергән, имләгән дә киткән. Нәкъ шул кичне мулланың йортына ут капкан, барлык каралтылары, сыерлары, куйлары, игеннәре, өйләре янып беткән, мулла үзе күлмәкчән чыгып котыла алган... Йортка ут төртүчесе дә беленмәгән, ишек алдында ут белән йөргән кеше дә булмаган. Мулланың йорты янып беткән, күршеләренең бер казыкларына да, бер чыбыкларына да ут капмаган.
[[Төркем:Татар халык мифлары]]</text>
      <sha1>pv2jzmi7ke8x9jgxi9wfdufrcjtz4xo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өй иясе (миф)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2637</id>
    <revision>
      <id>4937</id>
      <timestamp>2011-01-10T17:44:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Өй иясе өйләргә ияләшә торган, идән астын бик сөя торган, идән астындагы тормышны бик ярата торган...»</comment>
      <origin>4937</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8545" sha1="9ayhj258jjhtjmygbtkpy3hvoa38ndt" xml:space="preserve">Өй иясе өйләргә ияләшә торган, идән астын бик сөя торган, идән астындагы тормышны бик ярата торган, үзенең яраткан урыны булган идән астыннан төн урталарында гына чыга торган, өйне яратса, бик тырышып карый торган, карт төсле, озын чәчле, бик игелекле яранты ''(мәхлүкъ)'' ул.

Өй иясе өйне киләсе бәлаләрдән, киләсе казалардан саклый, йортка киләсе афәтне алдан белә, бәла киләсе булса, төннәрдә йокламый үткәрә, төн буе пошынып йөри, ут казасы буласы икән, ул бер дә тик тора алмый, аһ-ваһ килеп өй эчендә әле ары, әле бире чабып йөри; төнлә белән ут казасы булса шунда йоклаган кешеләрне ничек тә уятырга тырыша: әле аякларыннан тарта, әле бер-бер әйбер шакылдата, ди.

Өй иясе төнлә торып йә башын тараса, йә иләк белән идәнгә он иләсә яхшылыкка була: бу өйгә байлык килә; җыласа, бакырса — яманлыкка була: моннан соң бу өйгә афәт ирешә, ярлылык баса. Өй иясе кай чагында җеп җерли, тик үзен бер дә күреп булмый. Өй иясе кабада җерләп бетерелмәгән түтәм калса гына җерли, ди. Өй иясе җерләп киткән кабада аннан калган түтәмне берәү җерләсә, аңа авыру йога, ди. Шуңа күрә дә түтәм калдырмаска кирәк икән, ди. Кичкә бетерми калдырсаң, кабаның аркасына әйләндереп салырга кирәк, ди. Ул чагында өй иясе килеп ябышмый, ди.

Өй иясен баксаң, яхшы асрасаң, ул күп игелек китерә, кайбер чакта аның күңелен табу бик файдалы да була. Өй иясенең күңелен табар өчен якшәмбе сәдакасы бирергә кирәк, ди. Ул шуннан күп хезмәт итә, ди.

Аның күңелен калдырырга бер дә ярамый, ди: аның күңеленә ошамаган бер эш эшләнсә, өйдә торучы кешеләргә кычу, чир, төрле авырулар йога, ди, өйдә тора торган хайваннар мәче шикелле үлә башлый, ди. Идән астына шакшы су түккәнне өй иясе бер дә яратмый, ди. Бик күңеле кала, ди. Шакшы су түккән кеше шеш авыруына мобтәля  була икән, ди. Мондый чакта өй иясенең күңелен табар өчен ботка пешерергә кирәк, ди, шунсыз авырудан котыла алмыйсың икән, ди.

Өй иясе үзенә каршы килгәнне бер дә яратмый. Ул берәүнең йә чәчен, йә сакалын үрсә үзе сүтелгәнгәчә сүтмәскә кирәк, әгәр сүтсәң, кыркып ташласаң, йә үләсең, йә зәгыйфь булып каласың, йә бүтән бер бәлагә юлыгасың, ди.

Башка чыга башласаң (аерыла башласаң) да, өй иясен хәтердән чыгармаска кирәк, аның күңелен табып китәргә кирәк. Башка чыккан угыл яңа өйгә чыккач игелек күрим дисә, бер дә ансыз ярамый. Башка чыккан угыл яңа өйдән икмәк алып, атасыннан ризалык сорап, иске өйгә кереп идән астына төшәргә тиеш; анда өч шәм яндырып өй иясеннән яңа йортта тынычлык, байлык, бәхет сорап, бер уч туфрак алырга кирәк. Аннан чыгып яңа йортка җиткәнче юлда кешедер, хайвандыр затына очрамастан кайтып җитәргә кирәк.

Әгәр юлда кеше очраса, йә хайван очраса, кулындагы туфракны ташлап, яңадан кайтып туфрак алып, кешедер, хайвандыр очрамастан өенә алып кайтып яңа өйнең идән астына сибәргә кирәк. Туфрак алып кайтканда берәү юлда очраса, туфракның игелеге тими, ди. Әгәр берәү дә күрмәгәндә алып кайтып яңа өйнең идән астына сипсәң, яңа тормышың тыныч була, ди; байлык килә ди; бәхет ишеге ачыла ди.
Өй иясен бик аз кеше генә күрә ала икән. Ул берәүгә дә күренмәскә тырыша, әллә ничек аңсыздан гына күрүчеләр була икән. Моны Балтачәви Лаиш өязе авылының түбән очның Мөхти бабай сөйли торган иде.

— Үз күзем белән күрдем,— ди торган иде.— Бер тапкыр — ди,— аяз кичне йокымнан уянып китсәм, ни күзем белән күрим — алдымда берәү тора, гәүдәсе адәм гәүдәсе, мин моның өй иясе икәнен белеп алдым да, үзем ул сизмәсен дип йокламышка сабыштым. Өй иясе бу чакта эскәмиядә киерелеп утырган, җырлый да җырлый, орчык тавышы бөтен өй эченә ишетелә, үзе бөтенләй киенгән күк ак, башы озын чәч белән булырга кирәк, бөтенләй томаланган, битен күпме күрәсем килсә дә күрә алмадым, миңа аркасы белән утырган иде. Шуннан соң минем уянганны сизде булырга кирәк, тиз генә урыныннан торды, орчык кабасын күтәрде дә китеп мич артына кереп югалды.
Картлар күп сынаган, күпне күргән була; бер сизенсә икенчеләп тә бик тиз төшенеп алалар. Шул ук кеше сөйләгәне бар:

— Безнең,— ди,— бер ак мәче бар иде. Ул бик яхшы торды, бик иркен йөрде, тук иде, гамь-гасәсе юк иде. Аннан соң кара мәче алдык. Өйгә чыккач менә кара мәчемез көннән-көн арыклана, көннән-көн сыкырана, көннән-көн сыза башлады; ит ашатып карыйбыз — юк, симерми, ни белән генә сыйлама, алга бармый, ак мәче кебек көрәйми, без моңа исемез китә иде. Шуннан соң, моны өй иясе борчымыймы икән дип, күңелемезгә килә иде.

Менә бер тапкыр төн уртасында басудан кайтып керсәм, мич башында нидер кыштыр да кыштыр кыштырдый. Аннан карадым, моннан карадым, беркем дә юк. Идәнгә карасам, мәчем идәндә изелеп ята, тын алыр хәле калмаган, өй иясе борчып бетергән. Шуннан соң кара мәчене күршеләргә бирдек, үземез ак мәче алдык. Шушы ак мәчемез бөтенләй башкача булды: тукланды, симерде, бер дә борчылмый, шат уйнап кына торды...
[[Төркем:Татар халык мифлары]]</text>
      <sha1>9ayhj258jjhtjmygbtkpy3hvoa38ndt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сөһәйл вә Гөлдерсен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2642</id>
    <revision>
      <id>6713</id>
      <parentid>4950</parentid>
      <timestamp>2016-10-12T03:30:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>93.124.120.172</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Сөһәйл белән Гөлдерсеннең чокырдан чыгып качулары */</comment>
      <origin>6713</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12455" sha1="9nsk7x6f8hzcukpe5v33vs8rdwofhsk" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Сәйф Сараи|Сәйф Сараи]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg ‎ 
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Сәйф Сараи
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Бу язма бер хыял җимеше түгелдер,

Ике гашыйк турында, булган эш бер.
 
Дәвернең сөйлим аглап бер җәфасын,

Бер ирнең кыйссасын, газап-хафасын.
 
Тимерләнг Үргәнечкә яу китергәч,

Колак тонды, ә күзләр булды күрмәс.
 
Сугыштан купты бар галәмдә туфан,

Агызды, су кебек, җир өстенә кан.
 
Игенче өйләрен яндырды утта,

Бодай тапталды, туфрак булды ботка.
 
Үлеп калды сугышта Туктамыш хан,

Туганнан аерылып калды туышкан.
 
Сөһәйл – гаскәр башы әсир ителде,

Бу хәл һәркемгә зур кайгы китерде.
 
Сугышчылар кылалмый калды чара,

Бу кайгы булды бар күңелгә яра.
 
Йосыфтан да егет матур чырайлы,

Йөзендә балкыйдыр алманың алы.
 
Гаҗәп сыйфатлары бар, сүзе татлы,

Гашыйк итәр Шириндәй пәри-затны.
 
Ләкин язмыш ташы төшеп башына,

Башын салган егет гаме кашына.
 
Залимнәрдән рәхим-шәфкатьме тапсын,

Моңын кемгә сөйләп, эчен бушатсын!
 
Моны күргәннәр аһ итә, елаша,

Очар кошлар аның хәлен сораша.
 
Гөлестан җырчысы-былбыл тыналмый,

Өзеп моңлы итеп сайрый да сайрый.
 
Башын игән тулып алтын башаклар,

Башакларны җыярга җитте чаклар.
 
Игәр илгә дип ашлык гел игенче,

Аның бар иккәне-бәхет һәм энҗе!
 
Агачларда үсәр татлы җимешләр...

Бу җирне бик дөрес оҗмах димешләр.
 
Сөһәйл юлдан бара, йөзе ваемлы,

Кара көйгән җаны, күзләре дымлы.
 
Аның күңеле боек, йөзендә яшьләр,

Күренми күзенә гөлләр, агачлар...
 
==Сөһәйлнең чокырда ятуы==
 
Аяк-кулы аның чылбыр-богауда,

Кадакланган баганасы да янда.
 
Төшерделәр тирән зинданга аны,-

Колакка кермәде һич аһ вә зары:
 
Кояш дөнья йөзеннән җиргә батты,

Өзелгән гөл кара туфракка ятты.
 
Күренмидер чокырда яктылык-нур,

Үлек черер урын бу, җанлыга – гүр.
 
Ләкин чын ир-егет һич монда үлмәс,

Батыр җаннарга бер дә курку килмәс.
 
Бу дөнья әйләнеп, вакыт килер бер,

Гаделлек орлыгы чәчәк бирер бер!
 
==Сөһәйлнең төш күрүе==
 
Сөһәйл зинданда. Бик кыйналды җаны,

Хәле китеп, йокысы килде аның.
 
Йокыда күрдеге дәһшәтле төштән

Югалтты ул исен, еш язды һуштан.
 
Бусында бер пәри кызы күренде:

Җыя-җыя чәчәкләр багда йөрде.
 
Сөһәйл әйтте: &quot;Нигә гөлләр җыясың?

Үзең – гөл, кайсы гөл тиңдәш сиңа соң!

Затың кем, әйт, пәриме йә адәм-зат?

Атыңны әйт миңа, мәңге итим яд.
 
Кылам Аллага мин мең-мең шөкерләр,

Миңа биргән өчен кояш кебек яр&quot;.
 
Җавап көтте, гыйшыктан мае булып (исереп.-X. М.) ул,

Ә тәкъдир чыкты тиз бирмәс булып кул.
 
Гүзәл кыз чапты да күздән югалды,

Сөһәйл җанын кабызды – утка салды.
 
Сөһәйл чапты төшеп сылу эзенә,

Җитәм дип ай кебек пәри кызына.
 
Җиталмый ай чырайлы мисле хурга (хур кызы кебеккә.-X. М.),

Йөгергәндә барып төште чокырга.
 
Уянып белде шунда төш икәнен,

Сагыш уты йөрәгенә тигәнен.
 
Шаһ кызы Гөлдерсеннең аны күрүе

һәм гашыйк булуы турында
 
Чирәмдә шаһ, гүзәл чатыр эчендә,

Җиңүдән шат, масайган үз көченә.
 
Бар иде шаһ кызы Гөлдерсен атлы,

Тел әйләнмәс: гаҗәп сылу сыйфатлы.
 
Табылмас гөл бу Гөлдерсеннән артык,

Йөрәгендә гыйшык диңгездән артык.
 
Сәер итеп (күңел ачып. – X. М.) утырганда багында,

Ничә яраннары берлән янында.
 
Китерделәр чокырга дип батырны,

Күреп, кыз әмерен әйтте: бар да тынды.
 
Кыз әйләнде бу батыр яшь тирәли,

Җир әйләнгән кебек Кояш тирәли.
 
Сөһәйлне-былбыл, үзен гөл санады,

Сөйде, тагын күрергә булды аны.
 
Ләкин читлектә бит былбыл, ни чара!

Чәчәк тә ихтыярсыз шул, бичара.
 
Сөяр былбыл гөлен, гөл былбылын гел,

Күзен яшьле итәрме һич аның гөл?! –
 
Килә кыз күңеленә кинәт бу сүзләр,

Үтә көннәр-моңа чара ул эзләр...
 
һәм эзләп шундый яхшы чара тапты:

Савытка салды икмәк, дару якты;
 
Аны сакчыга ул бирергә булды,

Сөһәйл ярын шулай күрергә булды.
 
==Гөлдерсеннең чокырга төшеп, Сөһәйл белән сөйләшүе==
 
Кичен сакчы янына кыз йөгерде,

Теләген әйтте аңа, нанны бирде.
 
Йокыга чумды ашап сакчы ашын,

Карады кыз чокырдагы кояшын.
 
Ни күрсен күзләре: туфракта шул чак

Ята аунап Сөһәйл, ал гөлгә охшап.
 
Елап бу хәленә аның гүзәл кыз,

Янына килде, куйды йөзенә йөз.
 
Сөһәйл башын күтәрде – күрде аны,

Әсирдән патшага әверелде җаны!
 
Өнендә төштәген күргәнгә ул шат,

Сынык күңеле сатыштан булды азат.
 
Алар куешты шунда йөзгә йөзне,

Алалмыйча юнәлтеп күзгә күзне.
 
Вә Гөлдерсен диде: &quot;Сиңа фидамын!&quot;

Сөһәйл аңа: &quot;Ә мин – синең гидаең.
 
Әгәр син булмасаң – галәм караңгы

Үлем дә куркыталмас безне мәңге.
 
Җаным мең булса да – сиңа, сөйгән яр!&quot;

Шушы дуслыктан артык җирдә ни бар?!
 
==Сөһәйл белән Гөлдерсеннең чокырдан чыгып качулары==
 
– Бу кич сиңа да миңа килде бер киз, –

Диде Сөһәйлгә Гөлдерсен, торып тиз,-
 
Чокырдан без чыгып ерак качаек,

Бу җирдә агламый, күңел ачаек.
 
Сөһәйл киде торып кызлар киемен,

Чокырдан карады-юк иде беркем.
 
Алар икәү аяк атлады юлга,

Тирәне алтын ай күмгәндә нурга.
 
Икәүләп китте гашыйклар еракка,

Эләкми юлдагы корган тозакка.
 
Юлыкты сахрага ике адашкан, –

Җәһәннәмдәй иде сахра кояштан.
 
Юк анда су һәм икмәк алларында,

Мәгәр булса да акча яннарында.
 
Очып килмәс иде кошлар бу җиргә,

Табылмас бер йотым аһ орган иргә.
 
Сусап егылды ач Гөлдерсен анда,

Бу чүлдә кем бирер ярдәм аларга?!
 
Сөһәйл азык, сусын эзләп юл алды:

Яры җан биргәнен күрми дә калды...
 
Сөһәйл шул буш далада калды ялгыз,

Бу хәлне күрде тик ай һәм дә йолдыз.
 
– Миңа кирәк,-диде,-яр берлә үлмәк,

Газаплар берлә калмак кемгә кирәк?!-
 
Шулай дип орды ул хәнҗәр үзенә:

Күренми калды киң галәм күзенә...
 
Сөһәйл аһ итте,-купты ком бураны,

Каралтып күк йөзен япты тузаны.
 
Алар өстен күмеп комнар өелде...

Бу хәлне бары тик бер сахра күрде.
 
Сөһәйл ирләрчә үлде, куркусыз-шәп!

Ни хәл итәр иден гәр калса йомшап?
 
Булыр микән сөю моннан да көчле,-

Ике корбан хәяттан бергә күчте...
 
Хатын – дустыр, газиз ир, син сөеп дәш,

Авыр чакларда бергә ул, чын иптәш.
 
Дусы бул син аның, күңел биреп сөй,

Акыл-киңәшләрен-җәүһәрләрен җый.
 
Килеп күңелгә Мәҗнүн, Ләйлә яды,

Бу сүзләрем кәгазь өстенә яуды.
 
Булыр бу сүзләрем тарихка ядкарь,

Аларның ялганы юк, бар да хаклар.
 
Минем язмамны укыр барлык илләр,

Сөһәйл вакыйгасен шуннан белерләр.
 
Бу Сәйфи Сарайны, тәңре, кызган,

Фани дөньяңны коткар син золымнан.
 
Җиде йөз туксан алты (1394 ел-X. М.) нәүрүз ае,

Төгәлләде моны Сәйфи Сараи.
 
====* * *====
 
Сагышлар диңгезенә кермә, Сәйфи,

Беренчелекне бер дә бирмә, Сәйфи.
 
====* * *====
 
Моны җитмеш беренчедә алыстан

Якын телгә күчерде Н. Арслан.
 
Әман, тәкъсир! Каты күңелле булма

Маһирлекне үзенчә дәгъва кылма.
 
Кабул ит, мин-фәкыйрь алдында зари,

Ерактагы бабам Сәйфи Сараи.

==Күзләрең (газәл)==
 
Корыб кашы йәсен кара күзләрең,

Атар керпек укын мәңа күзләрең.
 
Бер ук берлә Рөстәмне атдан йыкар,

Ничә атса, кылмас хата күзләрең.
 
Каракчы бәла кылса төз йазида,

Кылыр даим илдә бәла күзләрең.
 
Алыр сабыр җандан, күңелдән карар,

Кемә бакса бер киз кыйа күзләрең.
 
Күңелләрне баглаб кара зөлфенә,

Усанмасмы, җанлар ала күзләрең.
 
Ни йулдан бу Сәйф-е Сарайиның уш,

Түкеб канын эчәр кана күзләрең.
 
Әгәр &quot;һай!&quot; димәсәң, җәһанны хараб

Кылыр гамзә белән йәнә күзләрең.

[[Төркем:Шигырьләр]][[Төркем:Сәйф Сараи]]</text>
      <sha1>9nsk7x6f8hzcukpe5v33vs8rdwofhsk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Сәйф Сараи</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2643</id>
    <revision>
      <id>4949</id>
      <timestamp>2011-01-28T11:04:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: « {{Википедия|Сәйф Сараи}} [[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-С]]»</comment>
      <origin>4949</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="114" sha1="sejklqrjnibrmhfzgrc3owss54c94a8" xml:space="preserve">
{{Википедия|Сәйф Сараи}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-С]]</text>
      <sha1>sejklqrjnibrmhfzgrc3owss54c94a8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бер кашык дегет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2644</id>
    <revision>
      <id>6581</id>
      <parentid>4954</parentid>
      <timestamp>2015-06-03T06:38:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.41.28.44</ip>
      </contributor>
      <comment>/* *** */</comment>
      <origin>6581</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38629" sha1="j247esgcg5n1g10yj9vq3lfuh6s81et" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Нияз Акмал|Нияз Акмал]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg ‎ 
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Нияз Рәшит улы Акмалов 
| һөнәр = язучы, шагыйрь, журналист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
&lt;/br&gt;—  Ишеттеңме, әби?! Әби дим, ишеттеңме!..
Әбисе ишетмәгәч малай түр бүлмәгә атылып керде:
&lt;/br&gt;—  Әби!   Ишеттеңме?!
Әбисе намазлык өстендә утыра иде. Малай, шуны күреп,   әкрен   генә   ишекне   япты.
Бераздан  соң  әбисе үзе  бу  якка  чыкты.
&lt;/br&gt;—  Бер-бер хәл булганмы әллә дип торам. Ут чыккандай кычкырасың. Нәрсә әйтмәкче иең шул тиклем каударлап?
Малай   көлемсерәде:
&lt;/br&gt;—  һы... Мин кергәч ишетмәгәнгә сабыштың үзең.
&lt;/br&gt;—  Намазны өзәргә ярамый, балам. Ни әйтмәкче идең соң?
Малайның күзләрендә очкыннар кабынып китте:
&lt;/br&gt;—  Комета килә ди!.. Радиодан әйттеләр! Төнлә карасаң, сыңар күз белән дә күреп була ди! Койрыгы да бар ди!
Әбисе   малайга   шикләнебрәк   карап   куйды:
&lt;/br&gt;—  Үзең дә шул кәмитәдән ким кәмитләнмисең.    Көне буена тыз да быз. Дәресләреңне әзерләдеңме соң әле? Кәмитәнең генә түгел, үзеңнең дә койрыгың бар бугай ләбаса!
&lt;/br&gt;—  Нинди койрык?
&lt;/br&gt;—  Син, бала, мине берни дә белми дип уйлама. Әбиең барысын да бик белеп тора. Иә, ходаем! Адәм хурлыкларына каласым бар икән әле бу бала белән. Ташлап   киткән атасын,   калдырып   киткән   анасын   әйтерием!..
Малай   сискәнде:
&lt;/br&gt;—  Нинди койрык? Нинди хурлык? Үзе   килдеме?
&lt;/br&gt;— Үзе   түгел,   ә   укытучы   апаң.
Малайның ике бит уртасы кызарып чыкты. Хәзер ул йә елап җибәрер, йә кычкырып көләр сыман иде. Тик ул еламады да, көлмәде дә. Чөйдәге пәлтәсен үрелеп алды, бүреген  башына   салды:
&lt;/br&gt;—  Ул үзе үчләшә! Юри шулай каныга ул миңа! Үзе!.. Каерылып ачылган ишектән өйгә салкынча һава кереп тулды.
&lt;/br&gt;—  Кая олактың тагы?! Тотып чыбыклаучы юк сине, чыбыркылаучы   юк!..
Әбисенең соңгы сүзләрен малай ишетмәде.
==***==

Печәнлектә рәхәт. Җәй исе килә. Күк йөзе чалт аяз. Әмма, күзгә яшь килеп тыгыла да, йолдызлар тоныкланып кала.
Наять күзләрен җиң очы белән сөртеп ала, иреннәрен тешләп, яшь килүен тыярга тырыша, күккә карый. Кем чәчкән бу йолдызларны шул тиклем? Унә, уртада &lt;/br&gt;— ике якты йолдыз. Әни йолдыз белән әти йолдыз. Яннарында &lt;/br&gt;— бала йолдызлар. Йолдызлар шулкадәр күп, Наять кенә берьялгызы...
Бервакыт   әбисеннән   сорады:
&lt;/br&gt;—  Әби!   Йолдызларны   кем   чәчкән!
&lt;/br&gt;—  Үзләре чәчелгән,—диде әбисе.—Дөнья яралганда.
&lt;/br&gt;—  Ә   дөнья   каян  яралган?
&lt;/br&gt;—  Ул кадәресен үк мин белмим, улым. Дөнья яралганда   мин   юк   ием   әле.
&lt;/br&gt;—  Ә   кем   белә?
&lt;/br&gt;—  Аптыратма әле шул юк-бар сорауларың белән! Әнә, сабагыңны кара. Мәктәптә бөтенесен дә өйрәтерләр.
Гел шулай Наятьнең әбисе: «Дәресеңне укы»,&lt;/br&gt;— дип бәйләнә, ә сораганыңа җавап бирми.
Печәнлектә рәхәт. Монда Наятьнең үз куышы. Кышын ук ясап куйган иде. Менеп-төшеп йөрергә дә бик уңайлы: ындыр артына гына чыгасың да, койма башына үрмәлисең. Аннан инде туп-туры печән чүмәләсенә! Беркем күрми, беркем белми. Мондый урын булу әйбәт ул. Күккә дә якынрак. Теге комета да, күренсә, шушыннан гына күренә инде. Тик кайчан килер икән ул? Бүгенме? Иртәгәме? Әллә бөтенләй бүтән көннеме? Кайчан киләсен төгәл генә ишетми   калды   Наять...

Ә йолдызлар күп. Чалкан ятып санасаң да санап бетерерлек түгел. Әни йолдыз, әти йолдыз.... Яннарында &lt;/br&gt;— бала йолдызлар...
Наять күзләрен янә җиң очы белән сөртеп алды, еракка-еракка, тонык йолдызлар арасына төбәлде. Шул тонык йолдызлар арасыннан ниндидер бер комета атылып чыгар да аның күңелен сөендерер, җылы бирер, куандырыр, юатыр сыман   иде...
&lt;/br&gt;—  Наять!   Наять   улым!
Әбисе тагын эзли чыкты. Хәзер ул урам буйлап эзләп кайтачак. Эзләсен. Эндәшмәячәк Наять. Кермәячәк ул бүген өйгә. Тыңламаячак Бикәнең әләген. Юри килгән ул бүген Наятьнең өенә, тагы да каныгырга дип килгән...

==* * *==
Сөембикә   калада   кала   алмады.
Хәер, кала мәктәбендә укытырга уе-теләге дә юк иде аның.
Практика вакытында ук күңеле кайтты: урманда адашкан кебек, мең бала арасында буталып йөри анда укытучы.
Кайдадыр якын-тирәдә, әти-әнисе янында калып, тыныч кына бер эшкә урнашу иде кызның исәбе. Бу турыда ул соңгы курста, эшкә билгеләнү көннәре якынлашкач кына ныклап уйлый башлады. Әле үзе дә тәгаен генә ныклап ышанып җитмәгән бер өмете дә бар иде: кияүгә чыкса, калада калу-калмау мәсьәләсе үзеннән-үзе хәл ителәчәк.

Кияү табылмаса да җае табылды: әтисенең якын танышлары ярдәм итеп, район җиренә эшкә билгеләнүдән котылып калды, кәгазь эше белән шөгыльләнүче кечкенә оешмаларның берсенә хезмәткәр булып урнашты. Хезмәт хакы аз булуга да әллә ни игътибар итмәде. Көндәлек эшнең эчпошыргыч мәшәкатьләренә күнегергә тырышты. Әмма тора-бара, инде тәмам күнегер вакыт җиткәч, күңелендә ниндидер бер сәер тойгы, ризасызлык, канәгатьсезлек тойгысы барлыкка килде, һәм бу ризасызлык, әкренләп үсә барып, үз-үзеңне өзмәс-куймас битәрләүгә, тормыштан, эштән, тирә-юньнән мәгънә таба алмауга әверелде. Кәгазь кыштырдатып, эшләгән атлы булып көн үткәрүләр, үз эшеңнең ныклы бер нәтиҗәсен күрмәү күңел кайтаргыч бер нәрсәгә әйләнде. Җитмәсә, әлеге оешмада хезмәткәрләр санын кыскарту турында имеш-мимешләр йөри башлады. Нәкъ менә шундый көннәрнең берсендә аның ышанып йөргән егете башка бер кызга өйләнеп куйды. Сөембикәне онытмавын белдереп, туйга чакыру кәгазе җибәрде. Болай да җанын кая куярга белми йөргән Сөембикә өчен бу хәл бер сылтау-сәбәп кенә булды. Эштән документларын алды да туп-туры министрлыкка барды. Үзенең әдәбият укытучысы икәнен, дипломлы белгеч булуын әйтеп сүз башлады:
&lt;/br&gt;— Эш бирегез! Кая булса да җибәрегез, ераккарак булсын...— диде.

Кинәт кузгалган йомгак, чыннан да, еракка тәгәри. Район җиренә килеп төшкән Сөембикәне кочак җәеп каршы алдылар да, үзәктән шактый читтә урнашкан авылларның берсенә, сигезьеллык мәктәпкә озаттылар. Бу мәктәптә әдәбият укыткан кыз көтмәгәндә эшен ташлап китеп барган, балалар кыш уртасында укытучысыз калган икән.

Әнә шулай итеп, Сөембикә авыл укытучысы булып китте. Әти-әнисе йортыннан, кем әйтмешли, бер төенчек киемен һәм үсмер чактан ук яратып-карап үстергән этен &lt;/br&gt;— бәләкәй генә гәүдәле, йөнтәс йонлы «Шоколодка»сын гына алды.
Эт ияртеп килгән бу кызны авыл халкы бик сәерсенеп каршылады. Ә Сөембикә исә авыл балаларының сурәтен күңеленә башта ук салып куйган иде. Аның күзаллавынча шулай: барысы да ягымлылар, самимиләр, эчкерсезләр. һәммәсе дә: “Апа! Апа!»—дип, җан атып, күзләреңә генә карап торалар. Сөембикә мондый карашка мохтаҗ иде.

Беренче дәрескә кергәндә дә күңелендәге әнә шул якты сурәтне алып керде. Керде, танышты. Үзе белән таныштырды. Беренче дәресне кызыклырак итеп үткәрергә тырышты. Бу дәрестән бик күп нәрсә торганын ул белә иде.
&lt;/br&gt;—  Иә, хәзер инде кемдә нинди сорау   бар?—диде ул соңыннан. Исәбе &lt;/br&gt;— дәресне ныклап аралашу, танышу белән төгәлләү иде.
Класс шактый вакыт тын торды. Ниһаять, беренче кыюсыз   кул   күренде.   Кызлар   кулы.
&lt;/br&gt;—  Апа, ә сез бездән тиз генә китмисезме? Әллә?.. 
Мондый сорауны Сөембикә көтмәгән иде. һәрхәлдә, бу
сорауга җавабы әзер түгел иде. Шуңа күрә шаяртырга тырышты:
&lt;/br&gt;—  Әгәр сез кумасагыз, тиз генә китәргә җыенмыйм әле! 	
Класс җанланып китте:
&lt;/br&gt;—  Ю-юк-к, апа! Кумыйбыз!.. Бездән гел китеп торалар, үзләре   китә!..
&lt;/br&gt;—  Калмыйлар безнең авылда, караңгы авыл диләр...
&lt;/br&gt;—  Балалар,   тагын   нинди   сораулар   бар? Икенче кул күтәрелде. Малайлар кулы.
&lt;/br&gt;—  Апа!   Этеңнең   исеме   ничек?
Сөембикә каушады. Кызарып чыкты. Бу сорауны көлүме, юкмы икәнен аңлау өчен малайның йөзенә туры карады. Яманлык тапмагач, әйтте:
&lt;/br&gt;—  «Шоколадка» исемле. 
Класс гөр килде.
&lt;/br&gt;—  Апа! Ә ул шиколат ашыймы? Шуны ашаганга шулай бәләкәй булып калганмы?
&lt;/br&gt;—  Апа! Безнең авыл кибетенә шиколатның гомер кайтканы юк!..
Сөембикә чынлап каушады. Ул инде бу сорауларның кайсысы чын, кайсысы көлеп, юри төрттереп әйтелгәнен чамаларлык хәлдә түгел иде. һәм ул, ниндидер бер эчке сизенү белән, бүгенге дәреснең үз файдасына узмаячагын төшенде. Авыл балаларының бер төрле уртак сурәте юкка чыкты.
&lt;/br&gt;—  Апа!   Ә ул    «Шиколатка»   сезнең караватта   йоклыймы?
«Тәрәзәдән карап йөргәннәр...»&lt;/br&gt;— бу уй мизгел эчендә сызылып үтте. Әйе, аның йомшак, иркә эте урын-җиргә, мендәр өстенә менеп ятарга ярата. Әйе, ул артык иркә, артык нәзберек җан. Әмма моның бу дәрескә ни катнашы бар, ни   катнашы?!
&lt;/br&gt;—  Балалар!&lt;/br&gt;— Сөембикә,    соңгы    сабырлыгын    җыеп, класска дәште.&lt;/br&gt;— Әйдәгез, җитдирәк нәрсәләр турында сөйләшик.   Кемдә   нинди   җитди   сорау   бар?
Иң арттагы рәттән бер кул күтәрелде. Бу малайның моңарчы бер сүз дә дәшми утыруын шәйләгән иде Сөембикә. Нидер өмет итеп, яклау көтеп, ашыгып эндәште:
&lt;/br&gt;—  Әйе,   менә  кем...   Исемең  ничек   әле? 
&lt;/br&gt;—  Наять.
&lt;/br&gt;—  Әйе,   әйт,   Наять   соравыңны.
Малай икеләнеп торды, аннан соң туры карады:
&lt;/br&gt;—  Дөнья   каян   яралган?
&lt;/br&gt;— Нәрсә?!—Моңарчы тартылып торган кыл шартлап езелде, Сөембикә кычкырып җибәрүен сизми калды.&lt;/br&gt;— Оятсыз! Чыгып кит класстан! Хәзер үк чыгып кит!..
Малайның күзләре зур булып ачылды. Аннан ул, башын түбән иеп, ишеккә таба ашыкты.
Бу беренче дәрес вакыйгасы, нинди юл беләндер, мәктәп директорына да ишетелгән икән. Ике арада сүз булды.
&lt;/br&gt;—  Беләсеңме, наныем...&lt;/br&gt;— Директор сүзен ашыкмыйча, җөпләп кенә әйтте. Ул Корбанов... Исеме   ничек   әле?.. Ә, әйе, Наять... Бераз сәеррәк малай ул. Укуы да йомшак. Әти-әнисез үскән малай. Аңа инде таләпне бик зурдан кую кирәкмәс. Шул «өч»легә тартып   бара   алса,   башкасына өмет иткән юк. Сигезенчене бетереп чыкса, колхозда менә дигән эшли андыйлар...&lt;/br&gt;— Директор, авыр сулап, сүзен йомгаклады.&lt;/br&gt;— Аңа «ике»ле кую белән мавыкма инде. Бер кашык дегет бер мичкә балны боза дигәндәй, мәктәпнең өлгереш күрсәткечен түбәнәйтмик. Сиңа яңа кеше   буларак әйтәм,   башка   укытучылар   моны   белә...

Үзенең сабырсызлыгы, югалып калуы өчен үкенергә өлгергән Сөембикә директорның бу сүзләрен башта бүтәнчәрәк итеп, үзенә күрә бер шелтә сыман кабул итте. Әмма соңыннан, өзелгән дәрес турында төн йокысын калдырып уйланганда, көтелмәгән бер ачыш ясады: Наять исемле шушы малайның киләчәгенә, мөмкинлекләренә алдан ук ниндидер тамга салып кую иллә дә зур хата &lt;/br&gt;— Сөембикә аңлап, төшенеп өлгермәгән, әмма тоеп алган бер хата түгелме соң? Бу хакта уйлау Сөембикәнең күңелен кыйнады, җанын әрнетте, аның үзен төн йокысыз итте.
Кешеләрдән сорашып белде: әтисе ташлап киткәч, әнисе башка берәү белән тора башлап, малайны үз янына сыйдыра алмыйча, әбисе янына кайтарган икән. Юк, малайны жәлләү хисе түгел, аңа ярдәм итү, аңа тагылган әлеге тамганы сөртеп ташлау, күрәләтә ясалган хатага каршы чыгу теләге уянды Сөембикәдә. Малайга карата игътибарлырак булырга, аның укуын, атлаган адымын күзәтеп барырга тырышты, һәм тагын ялгышты: беренче дәрестән соң ике арада әллә нинди, күзгә күренмәс, әмма үтеп чыкмаслык бер киртә барлыкка килгән иде. Әнә шул киртәне атлап чыгарга теләгән Сөембикәнең һәр адымы, һәр изге нияте кире кагыла килде. Ягымлылык белән барып чыкмагач, таләпчән дә булып карады Сөембикә: дәрестә юньләп җавап бирмәгән, юньләп эндәшмәгән малайга «ике»леләр тезеп карады. Тәэсире булмады. Кыен иде, бик кыен иде мондый хәл   Сөембикә өчен.

Яз якынлашты. Мартның буранлы көне, дөресрәге, буранлы киче иде. Мәктәптән соңлап чыккан Сөембикә авыл китапханәсе ишегеннән пәйда булып та каядыр юкка чыккан шәүләне күреп калды. Күреп калды да, кинәт туктады: «Наять   түгелме   соң   бу?»
Китапханәгә таба ашыкканда әле үзенең нәрсәгә ашыкканын да, нәрсә теләгәнен, нәрсәгә өметләнгәнен дә төгәл генә белми иде. Әмма ниндидер бер эчке сизенү аны шул якты тәрәзәле йортка таба әйди, чакыра, ашыктыра башлады.

Иртән мәктәпкә дә ашкынып барды. Алда төне буе уйлап чыккан, дәртләндереп, җилкендереп торган максаты бар. Кичә китапханәдә белде: Наять &lt;/br&gt;— китапны иң күп укучылардан. Сөембикә ул алган китаплар исемлеген карап чыкты: шигырь китаплары да, фантастик эчтәлекле китаплар да, астрономия дәреслекләре дә  барысы да бар иде анда. Аларны аңлап укыганмы малай, әллә болай гына алганмы  монысы билгесез. Әмма шунысы хак  дәрестә үтеләсе әсәрләрнең күбесен Наять инде укыган, былтыр ук укыган... Әле «Тын Дон»ны сорап килгән иде бер көн, диде китапханәче хатын. «Үсә төшкәч укырсың, хәзер син аны барыбер аңламыйсың әле»,— дидем. Соң, шулай димичә!.. Бишенче класс баласына ничек инде «Тын Дон»ны бирим ди?!
Сөембикә игътибар итте, Наять, әле көз көне генә, «Корыч ничек чыныкты» әсәрен укыган. Исәбе шул иде: Островскийның әлеге әсәре буенча класста сөйләшү үткәрергә. Китапның кызык-кызык урыннарын бергәләп укырга. Наять катнашачак, катнашмый кала алмаячак мондый сөйләшүгә!..
Дәрескә кергәч тә әйтте:
&lt;/br&gt;—  Балалар, без бүген программадан бераз читләшәбез,&lt;/br&gt;— диде. Кулындагы китабын югары күтәреп, класска күз йөртеп чыкты.&lt;/br&gt;— «Корыч ничек чыныкты»ны күпләрегез укыгандыр инде?
Берничә кул югары күтәрелде. Әлеге куллар арасында Наять кулы юк иде.
&lt;/br&gt;—  Йә, тыңлагыз, алайса, башта үзем укыйм... 
Сөембикә яратып, бирелеп, онытылып укыды. Бу гадәти дәрес түгел иде: укучылар да моны сизде, тын калып, йотылып тыңладылар. Беренче өзекне укыгач, сөйләшеп алу кирәк иде.
- Павка Корчагинның язмышы меңләгән кешеләрне тетрәндергән,&lt;/br&gt;— диде Сөембикә.&lt;/br&gt;— Ә без менә аның балачагы турында укып үттек. Бу өзектә Павка Корчагинның батырлыгын сөйләүче нинди мисаллар бар?
Сөембикә кинәт сискәнде: Наятьнең йөзендә үҗәт елмаю, мәсхәрәле көлемсерәү чагылып үтте. Алгы рәттән торып баскан кыз ашыгып һәм чатнатып җавап бирде:
&lt;/br&gt;—  Павка Корчагин малай чактан ук батыр булып үскән. Ул хәтта поптан да курыкмаган.   Аның өенә дәрес алырга баргач оннарына тәмәке салып киткән...
Сөембикә күрде: Наятьнең иреннәрендәге сәер, мәсхәрәле елмаю тагын да сизелебрәк тора, күзгә керә иде. Ул түзмәде:
&lt;/br&gt;—  Наять! Син нәрсәдер әйтергә телисең бугай?—диде.&lt;/br&gt;— Тор әле!
Малай торып басты. Йөзендәге кинаяле елмаю шунда ук юкка чыкты.
&lt;/br&gt;—  Син нәрсәдер әйтмәкче идең бит? &lt;/br&gt;— дип кабатлады Сөембикә һәм соңгысын юри төрттереп әйтте: &lt;/br&gt;— Әллә әйтергә куркасыңмы? Әнә, Павка Корчагин хәтта поптан да курыкмаган!
Малайның кашлары җыерылып куйды. Аннан сон, ул тәрәзәгә карады:
&lt;/br&gt;—  Батырлык түгел ул.
&lt;/br&gt;—  Нәрсә батырлык түгел?
Малай карашын тәрәзәдән алды. Туп-туры Сөембикәгә карады:
&lt;/br&gt;—  Попның онына тәмәке салу батырлыкмы? Ул бит аны өенә дәрес бирергә чакырган!
Сөембикә бермәлгә аптырабрак калды. Бу көтелмәгән җавапны ишеткән класс та хәзер аңа &lt;/br&gt;— укытучыга төбәлгән иде. һәм Сөембикә, сүзен бутабрак әйткәнен сизсә дә, җавап кайтарырга ашыкты:
&lt;/br&gt;—  Син, Наять, бик үк аңлап бетермәгәнсең бугай. Ул бит &lt;/br&gt;— поп... Дин сабагын укыткан кеше... Бу хәл бит революциягә кадәр булган...
Малайның күзләре очкынланып китте:
&lt;/br&gt;—  Булса соң! Революциянең монда ни катнашы бар?! Ул бит аны укытырга, сабак бирергә чакырган.   Аннан соң...   Он бит ул, ипи!    Ипигә тәмәке салу батырлыкны? Сезнең ашка кара таракан салып китерсәләр, сез үзегез нишләр идегез?
Класс ялт итеп Сөембикәгә борылды. «Әйе, сез нишләр идегез?» дип ачыктан-ачык кычкырып торган бу карашлардан Сөембикә тәмам кызарып чыкты. Нәкъ менә шушы мәлдә үзенең бу дәресне үткәрергә уйлавына үкенеп куйды. Хәер, ул бүген Наятьне кузгатты, аны бәхәскә кушылырга мәҗбүр итте. Әмма хәзер бу бәхәстән чыгарга, үзең дә оятка калмыйча, малайны да рәнҗетмичә чыгарга кирәк иде. Ләкин ничек?
&lt;/br&gt;— Син, Наять,&lt;/br&gt;— диде ул, ниһаять,&lt;/br&gt;— мине поп белән чагыштырма инде. Поп бит ул, барыбер, дин сабагы укыткан. Ә мин... Аннан соң, Павка ул эшен, мөгаен, малайлык шуклыгы белән эшләгәндер. Бу эш аның үзенә зур батырлык булып тоелгандыр. Әмма ул чыннан да батыр булган бит, моны аның киләчәк язмышы бик ачык күрсәтә...
Сөембикә тагын нидер әйтмәкче иде, тик аны бүлдерделәр. Класс шаулашып-гөрләшеп Наятьне үчекли башлады:
&lt;/br&gt;—  Апа! Нәрсә сөйләп торасың!    Павка Корчагинның кем икәнен беләмени ул Наять!
&lt;/br&gt;—  Аның әбисе намаз укый. Шуңа яклый ул попны!..
Малай кинәт җыерылып куйды. Як-ягына ачулы караш ташлап, талпынып алды. Әмма эндәшмәде, кулына букчасын эләктерде дә, ишеккә таба ташланды, аннан соң кинәт борылды:

&lt;/br&gt;— Батырлык түгел шул менә! Түгел!..

Аңлап-аңышып өлгергән Сөембикә коридорга атылып чыкканда малайдан җилләр искән иде инде.
Ә Наять артына борылып карамады. Тамак төбенә утырган авыр төерне, күзләренә тыгылган ачы яшьне йотып, өенә таба чапты.
&lt;/br&gt;—  Юри каныга!..&lt;/br&gt;— дип кабатлады ул, үртәлә-үртәлә. һәм үзенең, Бикә өенә барып, аның онына тәмәке салып китүен күзаллап куйды.
&lt;/br&gt;— Әйе, үзеңә шулай итсәләр, нишләр иең икән әле?!
&lt;/br&gt;—  Әй, яшьти! Дәрестән качтың мәллә? Кая чабасың шулай?

Наять, сискәнеп, башын күтәрде. Әхми икән. Элек ул Наять өчен Әхмәтхан абый иде. Хәзер &lt;/br&gt;— Әхми. Элек Наять аның трактор кабызганын карап торырга ярата, капка төпләрендәге мичкәләрдән дегет-май алып, йә ботинкасын, йә күнитеген ялтыратып китә торган иде. Хәзер алай итми: Бикә белән авызга-авыз килеп сөйләшеп торганнарын яратмый. Күрше булганнар, имеш!..

Әхми,  майлы  кулларын  чүпрәккә  сертә-сөртә,  тагын авызын ерды. Өенә керешли борылып бармак янады:

&lt;/br&gt;—  Кара аны, яшьти, подшипникларны суга күрмә!.. Наять, гарьләнеп,    китәргә генә борылган  иде, яман хәтәр тавыш кубарып, күршеләрнең капка астыннан «Шоколадка» килеп чыкты. Өрә-өрә ыргылып, малайнын чалбар балагыннан эләктерергә маташты.
&lt;/br&gt;—  Ах, әле син дә кагынасыңмы миңа?! &lt;/br&gt;— Наять этне сыртыннан эләктереп алды да дегет-май салынган мичкәгә тыгып чыгарды. Яман коты алынган эт, бар көченә чинап, капка астына элдерде.

Печәнлектә рәхәт. Моннан бөтен авыл уч төбендәге сыман күренә. Әнә, клуб йорты, китапханә... Мәктәптә дә ут сүнгән. Кайтып киткәннәр мәктәптән. Бикә инде җиденче төшен күрәдер. Шайтан кебек каралган «Шоколадка»сын кочаклап ятадыр. Ә юк, йокламый. Тәрәзәсендә ут бар. Йокламый, Наятькә ничегрәк каныгырга дип план кора. Этен юа микән әллә? Кер сабыны белән. Һе, алай гына бетми ул май! Әнә, Әхмиеңнән солярка сора. Солярка гына бетерсә әле!

Наять, Бикәнең ничек итеп этен чистартканын күзаллап, эчтән генә көлеп куйды. Артыграк китте китүен. Эткә тимәскә иде... Үзе каныга бит, каһәр... Павка Корчагинны, имеш, Наять укымаган, имеш аңламый... Батырлыгын белми, имеш... Ике кат укыды ул китапны Наять, беләсегез килсә. Корчагин турында укып, курыкмаска өйрәнде. Менә бу печәнлектәге куышын да төнлә ялгыз калудан курыкмас өчен ясады... Иртәгә каныгачак инде Бикә. Сизгәндер, белгәндер этен кем майга батырганын. Өйгә дә шуның өчен килгән булгандыр.
Наятькә бик күңелсез булып китте. Үзен бик ялгыз, бик тә ялгыз итеп тойды ул бу минутта. Кайгылы башын артка ташлап, янә күк йөзенә төбәлде. Баш очында ике якты йолдыз яна. Әни йолдыз белән әти йолдыз. Еракта... Яннарында &lt;/br&gt;— бала йолдызлар... Кем чәчкән бу йолдызларны шулкадәр? Кем аларны шулай урнаштырган? Нигә йолдызлар шулай күп, Наять кенә берьялгызы?.. Ничек яралган бу дөнья, каян яралган?..
Малай калтыранып, туңып китте. Битенә агып төшкән яшь тамчылары аны җылыта алмый иде инде. Юк, кермәячәк ул, кермәячәк бүген өйгә. Туңса да кермәячәк. Менә шунда, печән арасында гына черем итеп алачак... Аз гына...
Янәшәдә нидер кыштырдады. Малай, сискәнеп, печән эченәрәк елышты, күзләрен четердәтеп йомды.
&lt;/br&gt;—  Наять!..    Синме  бу?! 
&lt;/br&gt;Малайның   йөзенә   кайнар сулыш белән бергә хушбуй исе килеп бәрелде. Ул күзләрен ачты. Янында укытучы Сөембикә иде.&lt;/br&gt;— Комета көтәсеңме? Мин дә ишеттем. Радиодан әйттеләр!..
Наять моны башта төш күрәм дип уйлаган иде. «Эзләп тапкан, эте өчен үчләшергә килгән...» дигән уй аны йокыдан тәмам айнытып җибәрде һәм ул моның төш түгеллегенә ышанды. Каян белгән ул Наятьнең монда икәнен? Ничек эзләп тапкан?..
Сөембикә малайга елышыбрак утырды.
&lt;/br&gt;—  Килергә тиеш, радиодан әйттеләр. Бүген булмаса &lt;/br&gt;— иртәгә, иртәгә булмаса — якын көннәрдә. Ә, бәлки, бүген... Их,    мәктәптә телескоп бар,    телескоптан    карыйсы иде аны!.. Аннан шәп күренә инде ул!..
&lt;/br&gt;—  Телескоптан   карасаңмы?! — малай   үзенең   кычкырып җибәргәнен сизми дә калды. Әмма, шунда ук суынып, башын читкә борды. Телескоп түгел, рәнҗү-каргыш эләгәчәк әле сиңа, эләгәчәк...
Сөембикә малайга елышты:
&lt;/br&gt;—  Туңдыңмы?
&lt;/br&gt;—  Ю-ук,— дип сузды малай астан гына.
&lt;/br&gt;—  Алдашма, туңгансың бит! — Сөембикә һаман читкә тартылган малайны кочаклап ук алды.
&lt;/br&gt;—  Минем «Шоколадка» кебек үк кире беткән икәнсең син. Ул әле тагын да тыңлаусызрак. Бүген өйдән чыгып киткән дә, дегеткә батып, кап-кара булып кайтып кергән. Җитмәсә, мендәрем өстенә менеп яткан, җүнсез! Бетергән урын-җиремне...
Наятьнең тыны кысылды: «Башлана башлады...» Әмма укытучы яңадан  күккә,    йолдызларга төбәлде, тынып калды.
&lt;/br&gt;—  Каян яралган бу дөнья шулай, ә? — диде ул, шактый тын торгач.
&lt;/br&gt;— Бу йолдызларның санын    белүче    бар микән?
Наять, гаҗәпләнеп,    укытучыга  карады:    «Әллә юри кылана, әллә үзе дә белми?..»
&lt;/br&gt;—  Наять, иртәгә телескоп алып менәбезме монда? Ә?! Малай башын читкә борды:
&lt;/br&gt;—  Юк, үзе буялмагандыр ул...
&lt;/br&gt;—  Нәрсәне әйтәсең? Кемне?
&lt;/br&gt;—  «Шоколадка»ны әйтәм.
&lt;/br&gt;—  Ничек инде? Үзе буялмыйча, кем буясын аны тагы?
&lt;/br&gt;—  Берәрсе тыккандыр   аны  май  мичкәсенә. Бүгенге көннең берәр Павка Корчагины.... 
Сөембикә башта гаҗәпләнде. Аннан соң, малайга карап-карап торды да, башын артка ташлап, рәхәтләнә-рәхәтләнә кычкырып көлде. Малайның башыннан бүреген бәреп төшерде. Кочаклап алып, башын күкрәгенә кысты:
&lt;/br&gt;— Әле син һаман үртәшәсеңме?! Җүнсез малай икәнсең син, җүнсүз, җүнсез, җүнсез!..
Малай читкә каерылмады. Башын укытучының куенына ныграк яшерде. Болай иткәч күздән бәреп чыккан яшь, тамак төбеннән, күкрәктән чыккан сулкылдау укытучыга күренми, ишетелми иде.
Ә Сөембикә, малайны кочагыннан ычкындырмыйча, әкрен генә шигырь сөйләде:

{{өзек|Күкнең кеме соң сез, сак йолдызлар,
Ерактагы ялтыр ташлармы?
Әллә инде афәтләрдән куркып
Артык биек менгән кошлармы?}}

Малай бу юлларны тынып, тын калып тыңлады... Ул көткән комета киләчәк, бүгенме, иртәгәме барыбер киләчәк иде...

[[Төркем:Хикәяләр]][[Төркем:Нияз Акмал]]</text>
      <sha1>j247esgcg5n1g10yj9vq3lfuh6s81et</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Нияз Акмал</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2645</id>
    <revision>
      <id>4952</id>
      <timestamp>2011-01-28T11:14:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Википедия|Нияз Акмал}} [[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-А]] [[Төркем:Авторлар-Н]]»</comment>
      <origin>4952</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="150" sha1="iuul0jx6k73ofq7txvftehmfoda5q3a" xml:space="preserve">{{Википедия|Нияз Акмал}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-А]]
[[Төркем:Авторлар-Н]]</text>
      <sha1>iuul0jx6k73ofq7txvftehmfoda5q3a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шайтан коткысына бирелеп.</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2656</id>
    <redirect title="Шайтан коткысына бирелеп" />
    <revision>
      <id>4985</id>
      <timestamp>2011-02-20T18:24:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Шайтан коткысына бирелеп.]]» бите «[[Шайтан коткысына бирелеп]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>4985</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="g4hbtvaubxlrge8hdhhq2nwkjz7ahw6" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Шайтан коткысына бирелеп]]</text>
      <sha1>g4hbtvaubxlrge8hdhhq2nwkjz7ahw6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кызыл партизан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2664</id>
    <revision>
      <id>5012</id>
      <timestamp>2011-03-28T13:06:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5012</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39940" sha1="17koyhdokw6cdzb1acbifguxlte5bv6" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Саратовның татар гемназиясеннән Радищев урамы белән аскарак төшсәң, әллә ни гемназиядән ерак төгел Кадича әбинең өе тора.

Бөгенге көнгә ул өйдә кем тора, минегенә төгел, авылдашларымны да кызыксындырмый.

Ә илленче еллар ахырында, алтмышынчы еллар башында, Кадича әбинең өе, безнең авыл халкы өчен кунак йорты гына төгел, сату—алу йорты диеп тә әйтергә була иде.

Авылдан нужа белән килгән халык фатирга Кадича әбигә генә төшә, чөнки кунып чыгу өчен хакы арзан, бер сум гына, (сары берлек), сәке киң, йокларга тыгыз төгел.

Нәрсә кирәгеңне, кием салыммы, әллә башка нужаң бармы, барсын әйтеп бирәләр.

Кая барырга, кемгә юлыгырга, ул, яисә бу, затның хакын, сыйфатын, аңгарталар.

Паспорт сорамылар—колхозчыда ул юкта.

Миңа Кадича әбигә фатирга керергә туры килмәде, Сарытауда кардәшләр булганга, аларга төшә идек, тик баре бер әби белән күрешеп сүләшергә юл чыкты.

Алтмышынчы елларның башында, авыл җитәкчеләре, авылда сау калган граҗданнар сугышы ветераннарының, баштан үткәннәрен, язып алып, яш үсмер буынга җиткерергә кирәк диеп санап, эшкә тотындылар.

Мин мәктәптә комсор булганга миңада эш табып, ветераннар белән очрашырга өлеш чыгардылар. Хөсәен бабайдан граҗданнар сугышы турында истәлекләрен язып алырга.

Уңай вахыт табып, бабай белән очраштым, акыллы, сабыр кеше иде бабай.

- Сүлим балам, сүлим, ядемдә калганнарын.

Тик безне 18-яш тулмаганнарны, Уральскины аклардан азат иткәч, өйләргә җибәрделәр.

Мин июннән январ ахтыгына тике генә сугышып өлгердем.

Ә безнең күршеләр, бер семьядан,*өчәү кызыл партизанга язылдылар, аталары һәм ике олы, аларның тохомы, морза тохомы диеп халык сүли иде, фамилияләре Юргенов, без юргыннар дия идек, алар сугышның башыннан ахрына тике сугыштылар.

Мин, безне Деркуль станциясендә, өйгә озатыр өчен, вагонга утыртканда Усманны күрдем, кочаклашып саубуллаштык, әнисе белән сеңеленә сәйлям әтергә кушты.

Шулай итеп мин өйгә кайттым, күрше юргыннар калдылар, авыл халкы белән полкта.

Ә, кызыл партизан булып язылуым болай булды,1918 елның июнь ае, печән өсте, көн саен булмасада, көн аша диярлек, авылга Урал казаклары килеп керә, халыкны талыйлар, кыйнылар, ир халкы, кем кая кача, качалмаганын үзләре белән барырга ак гвардиягә керергә чакыралар.

Берничә яш егетне, үзләре белән, мәҗбүри рәвештә, алып киткәннәр.

Кайчан бу талау кимсетү бетәр диеп, халык ни эшләргә белмий, авылда совет булсада, аклар авылга килгәч совет рәисе үзедә кача.

Исәпкә власт булсада - санга юк.

Ник урал казаклары безнең якларга һөҗүм иткәннәрен соңрак белдек.

Урал казакларының бай катламы җитәкчелегендә, 1918 елның 28 мартында, урал казаклары, Совет властена каршы, баш күтәрәләр.

Уральский төбәгенең губерня советын таркаталар һәм бөтен төбәкнең советларын юкка чыгаралар.

Саратов губернясенә бәреп керәләр, Новоузенскига тике җитәләр, полковник Бородин җитәкчелегендә, ак казаклар һәм Алаш—урданың бандитлары, Александер—Гайны басып алалар, коммунистларны, активистларны үтерәләр.

Ак казаклар һәм Алаш—урданың бандитлары белән каршы сугышыр өчен, Саратовның губерня советы, 1918 елның апрельенда, төбәктәге булган мөмкиннекләрдән чыгып, кызыл армия отрядлары оештыра, ул отрядлардан җыелган гаскәрне &quot;Особая армия&quot; диеп атылар, армиядә чама белән 4 мең гаскәри була.

Отрядларның шактый өлеше Иделнең сул ягында, фронтка якын җирдә, оештырыла.

Безнең якларга ярдәмгә килгәне, Николаев шәһәрендә һәм өязендә оештырыла.

20 апрелда В. И. Чапаев җитәкчелегендә, Николаевск каласында, ывак отрядларны кушып, 600 кешедән торган ике зур отряд ясылар, берсен Чапаев уз кул астына ала, ә икенче отрядны, И. Н. Демиткин җитәкли һәм ул отряд 23 апрелда Алтата станциясенә килеп җитә. Аларның төп вәзифәсе тимер юлын һәм стациясен саклау, акларны Саратовка җибәрмәскә, ахыр чиктә, тимер юлы буйлап, акларга һөҗүм итеп, Уральскидан бәреп чыгарырга.

Беренче майда &quot;Особая армия&quot; Озинкадан, Симиглавый марга һөҗүм ясый һәм Симиглавый мар, Деркуь стансияләрен үз кулына ала, тик ул вахытта &quot;Особый Армиядә&quot; 4 мең гаскәри булса, урал казакларында, 12 мең атлы гаскәр, 5 мең җәяүле солдат була. Шуңа күрә &quot;Особый армия&quot; чигенә һәм фронт линиясе кире Александрово Гай - Новоузенск - Алтата - Николаевск тирәсенә кайта.

Менә шул &quot;Особый армиянең&quot; чигенүе, июнь аенда кызыл партизан отрядлары төзергә, җирле халыкны мәҗбур итә.

Алтатаның активисларын, коммунисларын ак казаклар үтергәннән соң, халыкны җәберләгәннән соң, халык күтәрелә, волостной идарә янына җыелып үзләреннән отряд төзергә булалар.

Дәргачта кызыллар торганын белеп, авылдан вәкил итеп, Биккулов Яхияне, берничә сайланган кеше белән, Дәргачка отряд командирына җибәрәләр.

Дәргачта И. Н. Демиткинны табып, Биккулов авыл хален сүли, Демиткин &quot;Особый Армиянең&quot; командующисына Ржевскига шалтырата, Алтаталарга корал бирергә рөхсәт сорый, рөхсәт алгач, Биккулов Яхияга мандат биреп, кызыл партизан отряды төзергә рөхсәт ителә һәм корал бирелә.

Алтаталар башта үзләрендә 300 дән артык кешедән торган кызыл партизан отряды төзиләр, шул хатле ук кеше Узиннанда кызыл партизанга языла, бу ике батальенга Дәргачтан корал алгач, Верхазовкага киләләр, халык аларны бик якшы каршы ала, Верхазовка да кызыл партизанга 350 кеше языла.

Халык язылгач миндә читтә калмадым ди Хөсәен бабай, миндә партизанга язылдым.

Бер ничә көн авылда тордык, батальенны роталарга бүлделәр, роталарны взодларга.

Бөтенебезгә винтовкалар, патроннар бирделәр. Алтаталар белән Узиннар Дәргач Янына киттеләр, алар киткәч, икенче көнне Серов бандасы авылга һөҗүм итте.

Авылны тупка тотты, кичкә тике атакаларын катярып тордык, ятып атарга окоплар казыдык, хазерда ул окопларның эзләре бар, мехток белән зиратлар арасында.

Кичен Дәргачтан атлы гаскәр килде, алар сырттан күренгәч үк, аклар Сафаркага чигенде, иртә иртюк Алтаталарда килеп җитте, ни булган гаскәр белән акларны куа киттек. Серов бандасы Сафарканың астын өскә китергән, бердә аепсыз кешләрне җазалаган, Епифан утарына алып китеп, кылыч белән чапкалап үтергән, мәетләрне алып җирләргә бирмәгән, кызыл партизаннардан ни кирәген алгач, каядыр качкан.

Беренче сугышулардан соң, өч батальеннан полк ясыйлар, аны Мусульманский диеп атылар һәм командир итеп тәҗрибәсе күбрәк булган хәрби кеше, Степанов В. Н. полк командиры итеп куялар, Биккулов Яхия полкның комисары итеп куела.

Мин июнь аенда полк белән авылдан китү белән, февраль башында үгә каттем.

Туктаусыз сугыш, фронт сызыгы бер буйдан төгел, төп бәрелешләр тимер юл буенда, казаклар бөген бер яктан, иртәгә икенче яктан, килеп бәреләләр, ходаем сакласын, балам, граҗданнар сугышыннан, чит ил дошманың төгел, күршең белән бер береңне үтерешәсең, аепсыз кешләр җафа чигә, бер кем өчендә граҗданнар сугышы отышлы төгел, ул сугыш кайгы хасрәт кенә гади халыкка китерә.

Бу сүзләрдән соң бабай яңадан сүз башына кайтты, шул күршеләремне әйтәм, юргыннарның, сугыштан Усманы гына, 1922 елның октяберендә кайтты.

Аналары һәм кечкенә сеңелләре 21 елны кышын ачлыктан үлделәр, өйләре буш торды, Усман йортларын эрәтләде, кар яугач, кай вахыт булгандыр әтәлмим, Кынады Кадичасына үләнде.

Туйлар ясамый гына, мулла никах укыдыда, тора башладылар.

Яз башын безгә кушылып, аз гына булсада иген чәчием диеп, күмәкләшеп эшләде.

Каяндыр барып орлык табып китерде, безнең үгезләр өчен орлык белән түләнде.

Печән чабарга төшәр алдыннан ничектер икәү генә калгач, мин анардан, Усман, ничек атаң белән, агаңны югаттың дигәч, кыска гына ничек булганын сүләп бирде.

1919 елның 31 январында 4 армиянең командующисы итеп М. В. Фрунзены куйдылар.

Ул үзенең приказы белән, Урал елгасы буйлап көн якка табан, Лбищенскига һөҗүм итәргә бойрык бирде.

Билдән кар, көчле суыклар, 120 чакырымнык араны сугыша, сугыша Лбищенскины 15 марта гына казаклардан сугышып алдык.

1 апрелда, безнең Мосельман полкы, өченче бригаданың полкы буларак, 30 чакырым көн яккарак торган, Мергенев форпостында оборона тота.

Ак казаклар күп кавалерия гаскәре җиеп, өченче бригаданы атаковат иткәч, безнең 197 Мосельман полкы, Лбищенскины уң яктан флангыдан ябып чигенә.

Апрельның 17 дә генерал Толстов җитәкчелегендә, 10 кавалерия полкы, бер пехота полкы, Семеноскаяның добраволеслар дружинасы Лбищенскига һөҗүм итә Лбищенскины саклап ике полк фронт тота, Балашовский һәм Пензенский, аклар станицаны камап алалар, көчле сугыштан соң ике полктан 300 кеше чамасы гына боҗраны йөзеп чыга.

Ул чыкканнарныда казаклар эзерекләп бара, кемдә булса ул полклардан калырмы иде юкмы, әгәр без Мосельман полкы, Кожихаров форпостында аларга каршы булмасак.

Ике полк калдыклары безгә кушылды, ә без казаклар белән бәрелешә, бәрелешә Бударин форпостына чигендек.

Бударинга Балашов полкыннан йөздә утыз җиде солдат кына тере җитте.

Безнең полктада үлем туктамады, бер бәлясы, үлгәннәрнең берсендә күмәлмәдек, шулай яңгыр астында ятып калдылар.

Скворин форпостына җиткәч, 22 е девизия, икегә бүленде, бер өлеше Новоузенский, Малоузенский полклар бер батальен Нижне—Уралский полктан, артелерия, обоз белән, Уральскига чигенеп китте.

Ә, без берни кадәр акларны тоткарлагач, Мосельман полкы, Орлово—Куриловский кызыл партизан полкы, Нижне—Уралский полкының бер батальены, Балашовский, Пензенский полкларның калдыклары, ачык даладан, Деркуль станциясенә чигенергә тиеш булдык.

Төне—көне, дүрт ягыбызданда, казаклар атаковат итеп торды, өч көн чигенеп үткән иде инде, караңгы төшәр алдыннан, йөзгә якын казак елгадан чыгып, безнең ротага һөҗүм итте, залп белән каршы алсакта, бары бер рота эченә кылычлар беләнт керделәр.

Аяк асты бәлчек, яңгыр туктамый, без ашамаган, эчмәгән, өсләр юеш, ә үләсе килми, яшәк кели, минем өскә ике атлы казак очып килгән көбек килгәнен күреп алып, берсенә трехлинейкадан аттым, минем алда әтием һәм Әхмәт агам, мин аткан казак, үзе ярдән ишелеп төшсәдә, аты туктамады, әтине баскалап китә язды, аз—аз гына читкә тайпылып өлгерде һәм шул ук вахытта икенче казакка трехлинейканың штыгы белән кадады, тик ул баребер, Әхмәт абыемның иңсәсенә кылыч белән сугып өлгерде, көтмәгәндә, әтигә сугар урынына, ул казак суңгаләй булган димәк, әти штыкны казакның гәүдәсеннән тартып чыгаргач, авып төште, ярдән салынды, суң кулында кылычы, Әхмәт абыем ат аяк астында тартышып, җан биреп ята, иңсә тамырларыннан, каны чаптыра, бу эш бер мизгел эчендә булды. Бу ахтык казаклар төгеллеген без бик якшы аңгардык, әти тая –тая яныма чабып килде, адя малай атына ышыкланып арткарак китиек, булмаса бөтенебез монда ятып калабыз, диеп, абыйны үтергән казакның атының тезгененән тотып, арткарак чигендек, тик котолабыз дигәндә генә, әтигә пуля килеп бәрдедә атам тезләнеп җан бирде. Мин аның башын күтәреп карасамда, күзләре сунгән, күз кабакларын яптым, бер минут эчендә, ике якыным һәляк булды, ни өче миңа мондый югалту.

Шул арада караңгы төшеп өлгерде, казаклар үзләренең үлгәннәрен, яраланганнарын, калдырып боролып китте, безнең командирлар, кычкыра, кычкыра тере калганнарны стройга тезә. Мин ни эшләргәдә белмим, әтиемнең гәүдәсе өстендә, чүгәләп торам, ярый күршебез, Якып абый, Дәйдәй Селәйманы белән яныма килеп, адя Усман балам, бас стройга, китиек, әле якыннарыңа ярдәм итәлмисең, яктырткач килеп җирләрбез үзләрен, диеп, мине стройга бастырып алып киттеләр.

Төн ката Деркуль станциясенә табан чигендек, анда да, адяша—адяша беркемдә юлны белми. Таң атты, аяз, яңгыр туктады, биш кунак бетте, биш кунакны Алтаталар белән Узиннар якшы белә, ул хәл шул ике авыл арасында булган, апрель уртасында буран чыгып, кунакка барырырга чыккан әби белән бабай, өч онокалары белән, далада адашып туңып үлгәннәр, белмим инде Узинныкылармы, Алтатаныкылармы тик Биш кунак бәйтенең ике юлы йөрәгемне яргалый.

Атым өстендә тотынмый ярем, Койтыдан яман бәгенге хәлем.

Миндә үземдә дә шондый хәл, нинди генә уйлар килеп китмәде башыма, күз йомганчы атамныда, агамныда югалттым, җирлидә алмадым үзләрен.

Деркуль станциясенә җиттек казаклар безне бердә тынычка калдырмый, Якып абый пешкән ат ите белән шурба китереп бирде, ирексез генә булсада капкаладым, ярый үземне бер яңгыз калдырмылар, кем булсада авылдашлардан янымда бар.

Июлнең 23 тике бер туктаусыз сугышлар полкны байтак киметте, безгә Чапай дивизиясе ярдәмгә килгәч, казакларны куып киттек. Тик безне фронттан алдыларда Ершов, Урбах, Красный Кут станцияләренә тынарга чыгардылар, кешләр өстәделәр, форма бирделәр, анарга кадәр һәрберебез үз киемендә сугышты.

10 августа Диникенга каршы сугышырга диеп поез белән Аткарскига тике бардык.

Атам белән агам казак далаларында үлеп калдылар, бәлки кайчанда табармын каберләрен, диеп, сүзен бетерде Усман ,тик баралмадыда, табалмадыда агай-эне беразгына хәлгә кергән генә иде сугыштан соң, колхозлар башланды, колхозларгада коногоп, үдәдә мал үрчетеп, яши башлаган иде халык, 1937ел килеп җитте, әлә ни күп булмасада, авылданда халык дошманнары таптылар, дүрт ел буена совет власте өчен граҗданнар сугышында, сугышып йөрегән, Усманда бердә бер көн, халык дошманы булдыда куйды, килделәрдә төнне алып киттеләр, урамга чыккач Усман, Кадичага кит моннан, күчеп кит, диеп кычкырды, авызына сугып, машинага бөкләп тыктылар милиционерлар.

Таң аткач Кадича безгә керде, Хөсәен булыш инде, ничектә китәргә, мин анарга караңгы төшкәч кая кирәк итеп куям диеп шандырдым, бар аныклан диеп өенә катярдым, минем өйдәгеләр каршы булсада, атлар караучы Сөләйман белән сүләшеп, төнне Алтата станциясенә итеп поезга утыртып җибәрдем Кадичаны.

Ике көннән соң Кадича артыннан алырга килделәр, сорашып йөресәләрдә, бер кемдә бер затта сүләмәгән, кара машина буш китте.

Бер ничә ел Кадичаның һәм балаларының язмышы миңа билгесез иде, илленче елларның уртасында, (мыеклы каткач) Саратовта ниндидер Кадича фатир тота икәнлеге ишетелде.

Сәбәп табып, Саратовка барып күрештем, Кадичада бөтен балаларыда сау сәләмәт.

Тумаган әле дөняга, татар тамырын чабатын кеше, татарның Кадичалары булса тумаста.

Син егет ул әби белән үзең барып сүлә, анарга көңел булыр, сиңа үрнәк.

Хөсәен бабай тәкдим иткәнгә, мин Саратовка барып, Кадича әби белән очрашырга һәм Юргын Усманы, кызыл партизан турында, мәглүмәтләрне тулаем ясарга булдым.

Күршеләр автобус яллап Саратовка туйга бара икәннекләрен ишеткәч, алар белән барырга соралдым.

- Адя, арада бер айнык кеше булыр хет, диеп күрше Мәнсур абый алар белән барырга рөхсәт бирде.

Саратовка барганда тыныч булсада, өйгә кайтканда Мәнсур абый әткәнчә, яңгыз айнек идем, бөтенесе азгына булсада эчеп алган, туй ул туй, барысыда бердән сүли, тыңлаучы мин бер үзем.

Нишлисең түздем, әби белән очрашып сүләгән сүзләр тәссирендә ерак юл булсада сизелми вахыт үтте.

Кадича әбинең өен тиз таптым, шакап кердем, ишектә, кабакта, бастырмаган, кереп саулармысыз диюемә, Кадича әби бер ялгышсыз, син балам Илминнеке булырсың, сүләшең аларныкы диеп миңа сүз башларга җиңеллек ясады.

Эһе, мин әйтәм, Илминнеке, сезгә килдем, сезнең ирегез Усман бабай турында сорашырга.

Кадичә әби ачулана төшсәдә, йә ярый, ерак юлны якын итеп килдең, сүлим ядемдә калганнарын, әле заманалар үзгәрде, бәлки якшы атын мәрхумның катярырлар диеп сүләп китте.

Кар яуган иде, тик декабер кермәгән, ник дисәң беренче декабердә минем туган көнем.

Иртән уяндым, тышта яктырткан, үдә сывык, без икәү апалы сеңелле кашма өстендә, юрган астында, сәкедә ятып торабыз, әни казан астын әлдә кабызмаган, әти утынга дигән чилигәне керткән, мич янында вахытын көтеп ята.

Аның кипкән яфракларына, мич аралыгына бәләгән кысыр кәҗәбез сузыла, анарга әти әле печән бирмәгән. Кәҗәбез кысыр калды, тәкә табалмадык, искедән саулып бер стакан сөт бирә, буданга** салырга ярый.

Тамак ягы бик начар, ашарга юк диярлек. Ничек кыш чыгабыз диеп әти белән әни көндә уфтаналар.

Бу көңелсез уйларымны, ишек ачылган тавыш бүлде, ишек ачылып өйгә бер зур ир кеше керде, без сеңелем Мәйсәрә белән, күзләребезне текәп карыбыз, өй эче әлдә бик андый якты төгел, бу ир дигән кереп басып, ярты ызбаны алды, ак туннан, кара бүректән, таныдык бу Усман, күптән төгел генә гаскәрдән кайтты.

Буш өйгә килеп керде, әнисе, сеңелләре кышын ачлыктан үлделәр, атасы белән агасы, сугышта һәляк булганнар ди.

Ник безгә килде икән, ашарга гына утырмасын, үзебезгәдә юк.

Әти өйгә кергәч саулыклаштылар, өстәл артына утрдылар, Усман куйныннан чыгарып, сөлгегә чыргаган, нәрсәдер өстәлгә куйды, бер минутта үтмәде, өйнең эчен җылы арыш ипиенең исе басып алды.

Оятны, әдәпне онотып, сеңелем белән өстәл артына барып утырдык.

Усман әтигә, - Син агай кызларга кәҗә телеме тике генә булсада әпәй кисеп бир, тәм итсеннәр, дигәч әтием кабатлап әткәнен көтмәде, безгәдә, әнигәдә, үзенәдә кечерәк кенә кисәкләр ипидән кисеп куйды.

Мин сиңа әйтием, без елга якын ипи ашаганыбыз юк иде, төкерегемә тевелә—тевелә, ипине йотып җибәргәнемнедә тоймадым, Усман моны күреп туктагыз, хәзергә булыр, торарак ашарсыз диеп, калган ипине чыргап куйды.

- Я егет ни йөрүең, ни нужа төште башыңа дигәч, Усман әтиемә.

- Мин агай турысын әйткәндә, Кадичагызны кияүгә сорарга килдем.

Әтием ничек авызын ачкан иде, шулай туктап калды, әни мич янында еларга тотынды.

- Нинди кияү, чебеш кебеккенә үзе, тиредә, севәк ярый әлдә тере калды, 16 да әле тулмаган.

Әтием дулкынланганлыгын басалды ахры, тамагын кырып.

- Я була анасы, ике өч көндә, 16 була инде Кадичага, үзе әтсен, кияүгә баргысы келиме, юкмы.

Мин сәке читенә утырган, ни үле, ни тере, авызым кипте, минем өстемә кияргә күлмәгемдә юк, шул бер өстемдәге, аягымда солдат ботинкалары, ямау өстенә, ямау, мин алгы елларда кызлар ничек кияүгә чыкканнарын күргәнем бар, матур күлмәкләрдән, ялтыравык шәлләр ябынып, тик мин аларны уйладым гына, үземдә сизмәдем ни әйткәнемне.

- Ала икән мине хатынныкка, мин рыза, барам, диеп әйтептә куйдым.

Усманның шатлыгы эченә сыймый, авызы ерган, әтигә нидер сүли, әни елый, сеңелемне Али бабай артыннан ебәрделәр, ул озак көттермәде, килеп иҗат кабул укыдыда, садакасын алып чыгып китте.

Усман чәендә, шәкәрендә китергән, чәй эчкән булдык, саубуллашып Усманның өенә киттек. килгәч, икәү мунча яктык, мунчага икәү кердек, мин үз тәнемнән үзем оялам, күм күмгәк, ачлы - туклы торганга ир кешенең күз карашы туктарлык урын юк.

Ике ай бергә йокласакта, мунчага бергә керсәктә, тимәде, җәякләрем аллангач, тәнем кызныкына ошый башлагач кына, хатын булдым.

Унбиш ел бергә тордык, унбиш минут кебек үтеп китте, иң бәхетле чакларым Усман кочагында булды таем.

Хөсәен бабаң сине миңа җибәрде дисең, кемгәдә бу дөняда бурычым бар икән, ул кеше Хөсяен, ул 37 елның кара төнендә колхоздан ат урлап алып, балаларым белән Алтата тимер юл станциясенә китерде, китерде генә төгел, вагонгада утыртып җибәрде.

Мин дүрт балам белән, Кәримемә 14 яш, ул өч яшлек Нәйләне, кулыннан да төшермәде.

Марат белән Булат бер яш аралары, берсенә 12 берсенә 11 яш янымнан китми ни әйткәнемне тыңнадылар.

Шулай без 1937 елның август ахтыгында бер ниндидә булса докуменсыз, Саратов тимер юл вокзалына килеп төштек.

Кемгә генә ишек шакамадык, бер кемдә фатирга ебәрми, бер генә кичкә булсада ебәрегез диеп ялварып соралам, юк ебәрүче юк.

Шонда үз үземә, сүз бирдем, әгәрдә кайчанда үземнең өем булса, соралган кешене урамда калдырмаска, ходай тәалә каршында ант иттем.

Ишетте ходаем, ахры ялваруымны, бер кечкенә генә тыкрыкка кергән идек, ары арба белән бер татар кәләпуштан килеп керде, урысчада юннәп белмим вет әлдә.

Малайлар белә, алар сүли күбесе, бу кешегә үзем татарча дәштем, фатир табалмый йөрим диеп.

- Сине аппагым бер көтү бала белән, белмим кем ебәрер фатирга, әйдә бөгенгә безгә, кунып чыгарсың, иртәгәсен күренер, алланың биргәне, бу кеше Сабир исемле, шул тыкрыкта аның үз өе. бардык аларга, балаларга идәнгә кашма җәйдектә яттылар, без аның хатыны Мөршидә апа белән, миңа нишләргә, кая барырга, кемгә юлыгырга, ничек эшкә урнашырга, сораулар күп, тик җавап юк.

Иртәстен Сабир абый миңа үдә торыга кушып, каядыр атсыз гына чыгып китте.

Берәр сәгат үткәч, килеп керде, бәхетең бар икән Кадича, Селәүнекеләр бер семья, кышкыга авылга китәләр, аларның үз өйләре, яз башына тике ебәрәләр фатирга, ерак төгел, эштә үзеңә таптым, яратсаң, тирмәндә ештыручы булып, хезмәт хакы юк диярлек, тик онон, ярмасын бирәләр. Мин Сабир абыга мондый хәбәрләр өчен мең мең рәхмәтләр укыдым.

Анарга ук, Сабир абый безгә документлар ясарга ничектә булыш дигәч, булышырга кеше Бар, тик түләргә кирәк.

Усман миңа өйләнешкәч, бик киммәтле яшел кашлы алтын йөзек, көмеш беләзекләр, чулпылар, бүләк иткән иде, шоларны төенчек белән чыгарып куйдым.

Алтын белән көмешне карагач, бу җитәргә тиеш диеп, яз фамиляңны, башта үзеңә ясыбыз.

Кыз фамильямны язып бирдем, шул ялган докуменлар белән гомер иттем.

Кәримне көзен ук, депога өрәнчеккә бирдем, яңа белешләрем булышты. Марат белән Булат җиденче сыныфны бетергинчә мәктәпкә йөределәр, аннан абылары икесендә янына алды. Сугышны тимер юл гаскәрендә сугышып уткәрделәр, өчеседә учасник.

Тора бара өйледә булдык, көйле дә булдык дигән шикелле.

Балаларым бөгенгә бөтенесе сау сәләмәт, һәр бересенең үз фатиры, үз семясы. онокаларымда үләнештеләр инде, тик Нәйләнең кече кызы әле мәктәптә укый.

Мәктәптән катешлый ул миңа берче кереп чыга, хәзер килер инде.

Чында бер ярты сәгаттан ишек ачылдыда, чибәргенә бер кыз килп керде.

Миңа кыз, таныш кебек тоелды, әмән мин аны каядыр күргән идем, кызга бик ихтибар белән караганымны күргәч, әби миңа син егет кирәкмәгәнгә күзеңне ялтыратма дигәч, аңгардым Кадича әбинең күзләре, күз карашлары, елмаюы, Нәйләсенең кызында, Сафурада, тик күпкә, бик күпкә яш, еллар газабы белән биртелмәгән, оногының ямле йөзе. Әбинең чәен эчеп ни кирәгемне сораштырып белгәч, Кадича әбигә, әле мин дөрескенә Юргенев Усман кызыл партизан диеп язам дигәч, юк балам, Усман ул корбан, кемнеңдер тиле хыялына ошанып эшләнгән, эшләрнең корбаны.

Ә, кызыл партизан, ул мин, Гафурова Кадича Абдрахман кызы, үз илемдә гомерем буе, яшеренеп яшәдем, бер айебым да булмый торып, һәр бер тәрәзә шакаганнан куркып, иртәгә чын фамилямны белерләрдә, балаларымнан аерырлар диеп, күз нурларымны саклап калалмам диеп, гомерем буе ут эчендә яндым.

Тик шул халык дәүләттән көчлерәк, ул үз тәртибе белән тора, бер бересен кыерсытырга бирми.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>17koyhdokw6cdzb1acbifguxlte5bv6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Валит Ильясов</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2665</id>
    <revision>
      <id>5059</id>
      <parentid>5013</parentid>
      <timestamp>2011-06-18T15:09:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <origin>5059</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="716" sha1="aproa26qpbzzy7ew597u97wvykpg7pm" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-В]]
[[Төркем:Авторлар-И]]</text>
      <sha1>aproa26qpbzzy7ew597u97wvykpg7pm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дуңгыз кугыны</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2666</id>
    <revision>
      <id>5014</id>
      <timestamp>2011-03-28T13:08:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5014</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13954" sha1="e7h74i26ky36mnhedllguplbmiq95e1" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Ава-түнә, бик зур кыенныклар белән, мин мәктәпнең алтынчы сыныфын тәмамладым.

Иң авыры минем өчен урыс теле булып чыкты. Күршедә торган урыс теле укытучысы Нәвал апа, безне 4нче сыныфны бетергәнче урыс телен укытты, миңа башлангыч мәктәпне бетергәндә син егет урыс телен берлекәдә белмисең, күршелек хакында өчлек куям, баребер өрәнәлмәссең дигән иде.

Мин берничектә аңгарып җитәлми идем, ни өчен шыр татар гына торган авылда тороп, урыс телен өрәнергә тиеш, ни пычагыма ул миңа кирәк?

Әнием, балам дөня булгач кирәгер, бәлки механизаторга укырсың, күрше абыларың кебек тракторда, комбайенда эшләрсең, урысча өрәнсәң шофергада укырсң дия торган иде.

Мин анарга, ел саен МТМ да тракторгада, комбаенгада укыталар, укытучылар татар, татарча аңнаталар, әлдә эш киемедә бирәләр диеп, сүзен бүлә идем.

Әниемнең, әбиемнең догалары бушка китмәгән ахрысы, көндә бер көнне, күршебезгә бер урыс гаиләсе күченеп килде.

Аларның татар авылына күченеп килү сәбәбе, колхоз рәисенең ике аягын бер итеккә тыгып, район түрәләре колхозда дуңгыз фермасы ачтыралар.

Авылдан дуңгызлар багарга кеше табалмагач, дуңгызларда эшләү өчен, күрше авылдан урыс гаиләсе яллылар.

Алар ирле хатынлы, бер малайлары бар, минем яшлек, үзләредә әлә ни карт төгел.

Өйдәгеләр, бу малай синең өчен бик якшы булды, шул урыс малае белән дуслаш, урысча өйрәнерсең бәлки диеп кабат-кабат миңа кабатлагач, мин бу урыс малае белән барып танышырга булдым, исме Валерий икән, Валерилар безнең авылдада батяк, чыраеда бездән мишәрләрдән аергысыз, буйга миннән азгына катеш, сары чәчләре кояшта агарып беткән, төссес күренә.

Анасы Надя апа, Надя апа дим, ник дисәң күчеп килүләренең икенче көнендә үк, тирә күрше балалары аңа апа дия башладылар, мине яхшы каршы алды, беренче танышу өчен минем урысча белүем җитте.

Мин аңгарганча Валериның анасы, мине, малаен аз гына булсада татарча өйрәтергә соралганын аңладым. Шондук ерак китмичә өйрәтергәдә тотындым, башыма әбием әйткәнчә шыр кирәкмәгән уйларгына килә торган гадәте бар иде, бу юлыда шулай булды.

Мин үзем урысча өйрәнгинчек, Валерины татарча сөйләшергә өйрәтәм, миңа булышучы бер чил авыл булачак, әлә ни баш вату кирәкмәс.

Вахыт үтә тордо, без бер аларда, бер бездә кунып нитеп йөри бирдек.

Бердә бер көн, Валерканың анасы белән атасы йортларына калды ясап, ике дуңгыз баласы алып килеп, шул ясаган калдага җибәрделәр.

Валерка миңа аңнатканча чучка балаларының дөняга килүенә биш ай чамасы булыр диде.

Атна –ун көн үткәннән соң, чучка балалары яңа җиргә тәмам ияләшеп беттеләр күрәсең, бороннары белән камыштан гына ясаган калдыны төрткәләп, төрткәләп иреккә чыгарга маташа башладылар.

Мин күрше Валерига абайла егет, чучка балаларың качмасын, сезнең йортыгыз тотып бетермәгән алны якта кабагыгызда юк дигәч,- да нет не уйдут, диеп миңа җавап бирде.

Ә дуңгыз дигәннәребезнең тырыша торгач эшләре барып чыга, җиңел-җилпегенә ясаган калдының бер ягыннан тишек ясап, чучка малае калдыдан ычкынып йортларыннан урамга чабып чыга.

Шул вахытта урамда басып торган Надя апа, дуңгыз баласының урамга чыкканын күргәч, үтеп барган балаларга- держи поросёнка, держи, тут, тут, рубель дам диеп балаларга мөрәҗагат иткән.

Ул апа сүзендә әйтеп бетермәгән, урамда булган бөтен бала –чага дуңгыз баласын ауларга тотынган.

Ул заманнарда татарлар бала үстерергә ялкауланмы иделәр, һәрбер өйдә кимендә биш-алты бала була иде.

Шуңа күрә өйдә теливизорлада, компюторларда булмагач, бар балларда урамда уйный, урам балалардан бердә буш тормый, урыс апаның сүзләре аларга яңа уен тәгдим иткән көбек тоела.

Гомерендә андый хайван күрмәгән балалар, акчага түгел бушлайда бик кызыксынып ярдәм иткән булыр иделәр, ә инде акча турында ишеткәч, колхозник балалары гомерендә унбиш тиеннән артык акча куларына тотмаганнар, аларның һәр бересе, бер сум турында ишкәч ул бер сум тик аныкы гына булачак икәненә шиге юк иде.

Чучка баласы азатлыкка чыккач, мондый күрешүгә дучар булырмын диеп ният итмәгән күрәсең, балалар түгәрәкләп аны боҗра эченә алгач, күз күрмәгән җитезлек белән балаларның аяк астыннан чыгып авыл очына таба, чабып китә, урамнан каяда читкә тайпылырлык урын юк.

Дуңгыз баласы ни булган көче белән урам буйлап чабада, чаба, читтән карап торган кешегә бу күренеш бик сәер күренергә тиеш, ник дисәң чучка баласының урамда үскән чилигәдән, алабутадан сыртыгына күренеп, күренеп ала.

Урамда басып торган авыл апалары кият Рәшитнең кызын Әлфияне туктатып.

-Я кызым ни эшлисез диеп сорауга, дуңгыз куабыз, акча эшлибез диеп җавап биргән, хатыннар арасында булган юртай Моксинә апа, Әлфия апагым, нинди дуңгыз, нинди акча диеп сорагач ник авызын ачканына үкенгәндер. ник дисәң ул кыз кара тутырлы, тәнедә капкара. аны үз әбиседә чегән арбасыннан төшеп калган диеп шаярта.

Аппагым диеп, аны тирә күрше балалары юрап итә икәнен, Моксинә апа белмәгән булып чыга.

-Син Моксинә апа үзең зур булсаңда, акылың кечкенә, тимәгәнгә тиеп көнең үтә диеп, байтак ук алныга киткән балалар төркемен җитәргә диеп йөгреп китә.

Утыз баладан артык булган балалар төркеме, әхтәләмгә түнеп, дуңгыз баласын куган килеш, авыл кырыена килеп җитәләр. Иң кырыйда Апу Халисә апаның йорто һәм яшелчә бакчасы, безнең якларда ул чакларда бакчалар бик сирәк иде, ник дисәң су үткәргечләр юк, ә Идел арты далаларында койдормыча яшелчәдән бернидә үсми.

Халисә апа үзе бик тырыш кеше булганга, аның бакчасы бар иде, рабитца челтәре белән тоткан, озонныгы егерме киңлеге ун адым чамасы булган бакчада, кыяр, помидор, кабак, петрушка, кинза, хәттә тиспе усемлегедә үсә иде.

Чучка баласы бу ниди афәт диеп, чыр-чу килгән олан- ушактан куркып нинди хәлләр беләндер бакча эченә эләгә.

Балалар белән кугында катнашучылар арасында Йомыры Вәлитедә була, ул Халисә апаның кардәше буларак өйнең ишеген ачып, Халисә апаны чакыра, Халисә апа чыккач һәм бер төркем бала күргәч,

-Вәлит бу нинди һөҗүм диеп соры.

-Апам синең бакчаңа урыс дуңгызы керде, бакча капкаң йозакка бикләгән, син аны куып чыгар бакчаңнан, без аны тотабз. Халисә апа берни уйламыча капканы ачып керә, артыннан бөтен балалар керә һәм барсыда дуңгыз баласын тотарга ташлана. Дуңгыз балалардан качам диеп килеп челтәргә бәреләдә, челтәрдән туп көбк кире атылып икенче, каршы якка чаба, аннары бу күренеш башка якта кабатлана, балалар өерләре белән аның артыннан калмыйлар.

Шулай итеп ун-унбиш минут эчендә бакчада берниндидә үсемлек калмый, тузаннар туздырып дуңгыз артыннан балалар гына чабып йөри.

Дуңгыз тәмам әлсерәгәч, ачык капкага туры килеп бакчадан чыгып кача, балаларда аның артыннан чабып китәләр.

Вәлит Халисә апага-апам бакчаңның капкасын биклиемме дигәч.

-Юк балам, ачык калдыр, әле ары кәҗәләр белән куйлар ябармын.

Балалар дуңгызны эзерекләп бер талай йөрегәч, авыл эчендә югалталар һәм кайсысы кая тетеләләр.

Урамда басып бу хәл ни белән бетәр диеп көтеп торучыларның берсе, Тарнай Ахат бабай балалардан,

-Я тоттыгызмы шул дуңгыз баласын, юкмы.

Балалар төркемендә булган күрше малае, юк бабай качты дигәч,

-Шул-шул ничек аны тотасың, нөгезедә юк, йоныда юк.

Без кичен Валерка белән инеш яры ягалый эзләп чыктык, дуңгызны бер кайдада табалмадык.

Ахры авыл этләре таныш булмаган хайванны каяда куып алып киткәндер, я дуңгыз фермасына барып чыккандыр.

Дуңгыз табылмасада, дуңгыз куган балалар үсеп җиткәч ничек дуңгыз аулап акча эшләргә маташканнарын искә алып, бер бересеннән көлешәләр, шаярышалар,ул вакыга һәрбересенә бала чагын исенә төшерә, бөгенге көнге мәшәкатләрен оноттыра.
[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>e7h74i26ky36mnhedllguplbmiq95e1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яшел сатин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2667</id>
    <revision>
      <id>5015</id>
      <timestamp>2011-03-28T13:11:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5015</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18500" sha1="g4q9zds4lxhxqa1hlc1vzdg8hpwf0lq" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Без мәктәпнең сигезенче сыныфын Фәим белән бетергәнгә, әллә ничә ел үтте.

Фәим миңа тумадан—тума, братым*була, без бер авылда туып, бер авылда үстек, бер мәктәптә, бер сыныфта, бер укытучыда укыдык.

Безне бер беребездән аерым күрергә мөмкин төгел иде, без берче бергә, өйдә эшләсәктә, уйнасакта бергә, бер беребездән айрым килеш йөреми идек.

Сигезенче сыныфны тәмамлагач, икебезне бергә, әниемнең анасы, әбием торган, Шипово станциясенә бер айга әбигә йорт эшләрендә булышырга җибәрделәр.

Шиповка тике безне җизни автолавканың будкасында, идәненә тәкәмәт җәеп, шул тәкәмәт өстен утыртып итте, арткы ишек ярыгыннан кергән тузаннын зур бәляга санамасаң, безгә эссегә коныккан малайларга кояшта кызган калай будка, әллә ни кәеф бозалмады.

Ара ерак булганга, караңгы төшкәчкенә барып җиттек, әби белән күрешеп, кичке чәйне эчкәч йокларга яттык.

Иртәстөн Фәим белән икәү станция белән танышырга диеп әбидән рөхсәт алып, урамга чыгарга булды.

Әбиләрнең өе ике фатирлы булганга, йорт икегә бүлгән булып чыкты, бүлгән дигәнем, карыш ярым биеклегендә штакетник, ашасыннан атлап йорегә була, терәлә калса.

Фәим миннән алдарак йортка чыкты, мин әбинең коймакларыннан бик авыр аерылганга, арткарак калдым.

Ул яңадан өйгә кердедә, әйдә анда йортта штакетникның теге ягында кызлар, кер тагалар, үзләре безнең яшләр тирәсе, танышыек үзләре белән, станциянедә безгә күрсәтерләр дия—дия, мине ашыктырды. Йортка чыккач чыннанда Фәрит мине алдамаганын аңгардым, ике кыз, көлешә—көлешә кер йебенә юган керләр кибәргә тагып торалар.

Мин аларга—здравствуйте сосетки диеп дәштем, кызларның аз гына буйга калкурагы, якшы егет үзеңдәме сау сәләмәт, диеп саф татар телендә миңа җавап бирде.

--Әйдәгез бире куркмасагыз килегез.

Мин алдан, Фәим минем арттан, йортның икенче яртысына күчтек тә кызларга якын килдек, ят кызлар белән танышкан тәҗрибәбез булмасада, минем белән сүләгән кыз янына килеп кулымны суздымда, мин Рәшит ә минем белән Фәим, кызда уң күзен кыскан килеш, миңа суң күзе белән генә карап, мин Гөлбану, ә иптәш кызым Зәбилә, тик аны бөтенесе Зина диеп атылар.

Без аларга бер беребезне бүлә—бүлә, каян килгәнебезне, күпмегә һәм ник килгәнебезне сөйләдек.

Алардан безгә тимер юл станциясен һәм селоларын күрсәтүне соралдык, алар бик җиңел, безгә ярдәм итәргә килештеләр.

Озын—озакка сузмыйча, төштән соң очрашырга һәм станциягә барырга булдык.

Өйгә кергәч, әбием безне идәнгә җәйгән көрпәләр өстенә утырттыда, сандыктан ике зур тевен чыгарды.

Тевеннәрне чишеп, сүзен болай башлады, мин сезгә балаларым истәлегем булсын диеп икегезгәдә, сез монда булган арада, юрганнар сырып бирегә ниятем. Ул юрганнарга өслекләренә атлас алдым, ә астарларына сатин, кемгә нинди төс ошый, үзегез сайлагыз. Фәим гомере буе хәрәмче—елак булганга, мин анарга үзенә сайларга ирек бирдем, ул күк төсле атлас күк төсле сатин сайлады, миңа яшел төсле тукымалар калды.

Сайлап бетергәч төшке ашны ашадыкта урамга чыктык, кызлар безне көтеп торалар икән.

Урам буйлап барып, тимер юл станциясен әйләнеп чыктык, безгә кызык, без авылдан беркая чыкмаган малайлар, тепловозларны төгел, тимер юлында беренче күрүебез, кызлар беләндә якынырак таныштык.

Гөлбану татар кызы булып чыкты, боел сигезенче сыныфны бетергән, укырга Уральскига барыга җыена, ә Зәбилә казах кызы, әтисе казах, әнисе немка, тик немецчада, казахчада белми. Әлдә ул вахытта бу төбәк Россиядә иде, соңрак, боронгы кипчак җирләре Дәшти кипчак далаларының урта бер җире булып саналган, Урал төбәге, төрки халыкка кайтарып бирелә, безнең як татарлары, кипчакка бар төркидә теркен ди, димәк җир хуҗасына кайтарыла.

Гәрәп әлифе белән язылган, безгә килеп җиткән, Дәшти кипчак дала, бөгенгегә күчереп әтсәк, кипчакча сөйләуче даланы аңгарта, дәшү—дәшмәү мишәрләрдә әлдәдә кулланышта. (степ говорячая по кипчакский).

Без Шиповта кунакта булган чакта, анда казах җәмияте аз казахча сүләүче бик сирәк очры иде, мин үземнең казахча сүли белгәнемне, кызлар каршында күрсәтсәмдә, бик исләре китмәде.

Шулай сүләшә—сүләшә өйгә килеп җиттек, өй алдына җиткәч, кызлар безне әйдәгез Деркуль елгасына су коенырга барабыз, теләгегез булса диеп әйттеләр.

Алар чакыргач без барырга булдык, ары баргач кына монда халык су коеныр өчен махсус киемнәр кигәнен күрдек, нишлисең инде, читкәрәк китеп чишендектә суга кердек ,Деркульның суы чиста, үтә күренә, безнең инештән күпкә тирән. Авылда йөзәргәдә, чумаргада өйрәнгәнгә сынатмадык, кызларда безнең суда үзебезне кыю тотканыбызны күргәч, безгә якынайдылар.

Үз егетләре бер бересе белән пышылдашсаларда, безгә берни әйтүче булмады.

Ярга чыккач кызларга җентекләберәк карадым, Зәбиләнең юына торган киеме купалнигы, яшел төстә, яңа кибеттән алган диярсең, ә Гөлбануныкы иске күренә, сизелерлек үзенә тыгыз, кыз купалнигыннан усеп чыккан.

Киендектә өйгә табан киттек, кич якыная, кояш Мәрәкән тауларына барып таянган.

Агылҗым тузан күтәреп көтү кайта.

Кичке чәйдән соң очрашырга диеп сөйләштектә, әбинең хуҗалыгына аңа ярдәм итәргә дип кереп киттек.

Кичен очрашкач сүли—сүли сүз купалниклар турында килеп чыкты, Зәбилә минем әнием миңа үзе сатиннан купалник текте, әгәр яшел сатин булса Гөлбанугада яшел төсле купалник тегәргә була, икебезнекедә бер төсле булыр иде диеп әйткәч, минем кылт итеп әби безгә күрсәткән юрганнык тукымалары, астарлык дигәне яшел сатин икәннеге ядемә килде.

Мин шул ук минутта, мин яшел сатин табалам диеп әйтептә куйдым.

Кызлар икеседә миңа бәйләнде, я Рәшит, безгә яшел сатин тапсаң чын егет буласың. Фәим дәшми, тик утыра, ярый алайсә дим, иртәгә иртәстен китерәм.

Тик күпме кирәк мин белмим.

Тышта караңгы, без урамда утыргычка утырган, кызлар алай да, болай да, миңа күпме тукыма кирәклеген аңгартып карадылар, мин үземнекен сүли бирдем, мин белмим күпме тукыма кирәк.

Гөлбану түзмәде, кулларымнан тотып, кулларымны алныларына терәде, мә тотып кара, кулларың белән, ни әйтием гонях миндә тотып бактым, алнылары учларыма сыярлык. Нинди тойгылар минем көңелемдә уйнаганныгын ничә еллар үткәчтә аңгарып бетмим.

Кызлар икеседә тынып калды, тик Фәимнең тырышып—тырышып пышнаганы гына ишетелә, ярый әле күпме тукыма кирәклеген беләм, иртәгә китереп бирәм. Кичен кереп яттык, иртә иртюк торып, әбинең сандыгыннан яшел сатиннан карыш ярым булыр киңлектә, тукыманың иңеннән кисеп алдымда, бакчага чыгарып яшереп куйдым, төш алдыннан Гөлбануны өйдән чыкканын күреп, тукыма кисәген анарга бирдем.

Кызлар көн буе күренмәделәр, күрәсең купалник теккәннәрдер, ул шулай булыпта чыкты, кичен очрашкач купалникны тектек, иртәгә су коенырга барабыз, сезне дә чакырабы, теләгегез булса, билгеле безнең теләгебез бар иде.

Дөрес сүләгәннәр, ике кыздада бер төрле купалник, игезәкләр диярсең.

Фәимнең моны күргәч чырае каралды, әбинекен орлап бирдеңме Гөлбануга, юк мин әйтәм, үзләре каяндыр тапкан, тик Зәбилә мине сатты, Рәшиткә рәхмәт, яшел сатин табып бирде безгә, әнием Гөлбануга купалник текте. кибеттәндә мондыны алалмыйсың.

Өйгә кайткач Фәим ишектән ук, әбигә, Рәшит синең юрганнык тукымаңнан яшел сатин Гөлбануга купалник тегәргә алып бирде.

Әби берни дәшмәде, сандыкны ачып, тукымаларны карады да әйдә ашарга утырыгыз диеп, каршы ызбага алып керде.

Ашап беткәч, әбием ---ник сорамый тидең, ник ул кызга сатин бирдең, диюгә, Фәим ул сатиныңны гына төгел, юрганыңныда Гөлбануга бирер, ул кыз Рәшиттән имчәкләрен үлчәтте.

Әби Фәимнең сүзен йөпләмәде, миңада бер сүздә әйтмәде, безнең дуслык какшады. Аралары бозылды диеп өйдәгеләргә әйтсәң ошанмаслар иде.

Авылга китүгә тике, вахытны Фәим күбесе Зәбилә белән, мин Гөлбану белән, аралашып үткәрдек.

Әби сүзендә торды, юрганнар сырып өлгертте, ике бәләм ясап һәр беребезнең юрганын үз кулына бирде.

Өйгә безне тимер юл белән Чиләбе---Сарытау поездында озаттылар, кызлар вокзалга тике озата барды, без вагон тәрәзеннән башларыбызны чыгарып әбием белән кызларның басып торганнарын күздән югалгинча багып бардык.

Юл буе бер беребез белән сөйләшмичә һәр беребез үз уйларында үткән вакыгаларга кабат—кабат кайтып, яңадан көңелдән үткәрдек. Фәим турында каты әйтәлмим, ә мин Шиповта булган хәлләрдән тиз генә айрыла алмадым.

Таң алдында Алтата тимер юл станциясенә килеп төштек, поселок үзе Дәргач булсада, станция ундүрт чакрымга Дәргачтан ирәк торган татар авылы исеме белән йөри. Тимер юлны үткәргәндә проект эшләрен эшләп бетереп, Питербургта тиешле түрәләр аны раслагач, станциянең исмен беркемдә алыштыралмый, билгеле.

Халык сүләве буенча Алтата авылы татарлары, тимер юл аларның авылы аша үтәдә, станция булгач, урыс басар диеп, һәр бер өйдән акча җыеп, тимер юл төзүче инжинерга түләп, тимер юлын ундүрт чакырым төняккарак күчертәләр. Инжинер сметадан чыкмый, тимер юлын Уралскига кадәр үткәрә. Бүредә тук, куйларда чил, диеп була.

Станциядә безне Фәимнең әтисе каршы алды, ГАЗон машинасында килгән. кузысы брезент белән түгәрәкләтеп япкан, күчмә кипчаклар арбасы диярсең, кереп утырдык, таң алдыннан гадәттә суык, ә бризент ышыгында ярыйсы, түзеп була.

Авылга җиткәч машина безнең өйнең урамына туктадыда, төшегез егетләр, мин эшкә ашыгам, Фәим анаң сине монда көтә.

Бәләмнәребезне тоткан килеш өйгә кердек, әниләр көлеп, бу тагын ни хәл, нәрсә алып килдегез, әбиегезне талап китмәдегезме диеп көлештеләр.

Юк әби безгә юрганнар сырып бирде, дигәч шундук ачыпта багарга булдылар.

Татар тотмый охшанмый дигәндәй, бәйләмнәрне чишеп юрганнарны идәнгә җәйделәр, минем яшел юрган дүрт бармакка кыскарак булып чыкты.

Әниләр юрганны төрле яктан карагач, астары җитмәгән, өслекне аска бөгеп калдырган әбиегез. Яшел сатин магазиннан алып ялгап сырырбыз юрганны.

Фәим мондада түзмәде, Рәшит астарыннан кисеп алып бер кызга купалник тегәргә бирде дигәч, ә алай булса юрганны шул килеш калдырыек, аягы өшегән саен кызы исенә төшәр, көңеле күтәрелер диеп көлештеләр.

Юрган әлдәдә бар, әбием истәлеге итеп саклым, хәзер өйдә җылы, юрган кирәкми. Мин ник юрганны әбием кыска килеш сырыган икәнен күптән аңгардым, Фәим ярдәм итте, аның юрганыда озын, хатыныда Гөлбану.
[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>g4q9zds4lxhxqa1hlc1vzdg8hpwf0lq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Минзәлә балы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2668</id>
    <revision>
      <id>5016</id>
      <timestamp>2011-03-28T13:12:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5016</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15487" sha1="l63q5jxj9p6fshgzg1hhveppfeq6c9c" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =
| һөнәр = язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Кече кырлай -декабер, бетеп килә тик, карда яумады, суыкларда килмәде, аз почык яуган карда киңәндереп өлгермәде, өстенә яңгыр, яуып эреп бетте.

Көндә кыска, җирдә кара, көңел төшенке, юлбарыс елы китеп барышлый мыскыллаган кебек керделе—чыктылы кылана.

Анарга алмашка килә торган мәче елы, оло кардәшеннән, юлбарыстан мәрхәмәтлерәк булыр да, яңгырлар вахытында явыр, игенчеләр уңышны мул җыяр диеп уйланыла.

Тик телевизерда да, газетларда да куян елы, кролик елы диеп тукылар.

Әлегә кадәр берседә кызыксынмый иде, кайчан, кем елы, кем кемне алмаштыра.

Ә хәзер бөтенесе белгеч булды, иң кимендә экстраценес—күрәзәче.

Ике бозауга салам бүләлмәсәдә, дөняның кайчан бетәсен белә, сүли, авызын ябалмысың.

Ихтиярлары үз гоняхлары үзләренә, берчесен дөресләп булмый.

Ел турында сүләп китүемнең сәбәбе бер, мин үзем мәче елында туганмын, әллә инде куян елындамы? Роза апам сүләгәнчә мин яңа ел каршысында дөняга килгәнмен.

-Без өлкән сыныф укчылары көндез чыршы бизәп тора идек, күршегез Мәрзыя килеп әйтте,

-Апаң малай туган диеп, кыскасы мин яңа ел бәйрәменә өлгергәнмен, тик өйдә туганга бәйрәм алны көннәре булганга, селсоветка барып кенәгәгә теркәүче булмаган, бәйрәмнән соң гына язганнар.

Минем кайчан туганымны, Роза апам Минзәләдән укып авылга эшләргә кайткач кына сөйләде. Ул мәктәпне тямамлап Мизәләгә киткән иде, андагы медущилечыны бетереп кенә авылга кайтты .

Укуы дәвамында авылга килеп йөремәде, Мизәлә кая да, безнең авыл кая, әнием сеңелесен исенә төшергән чакларда, кош булып очсаңда, тиз генә Минзәләгә җитәлмәсең диеп авыр сулаганы исемдә.

Ник соң Мизәләгә, ник соң еракка, ник дисәң анда безнең Сәйдә апабыз, табиб булып эшли иде.

Хәлле торганга, Роза апамны үзенә алып укытты, авылда ул вахытта төгел укырга, яшәргәдә чиксез кыен, колхозчыларга бер тиендә түләми, өстәвенә сөйкемле хокемәтебез кычкыртып налог түләтә.

Биш—алты яш булгандыр үземә, бөгенгедәй хәтеремдә, май урталары, алмагачлар чәчәктә.

Мин күршедә торган оло яштәге малайлар белән, сыр астына, кыр суганы җыярга, өйдәгеләрдән, өлкәннәрдән сорамый киткән идем.

Төш тирәләрендә аннан кайттык, кем күпме җигандыр, белмим, мин түбәтәй эченә җыган

Суганым, пәжеп, ләпшегән, минем учыма сыярлык кына калган, кызганыч күренеш, өстәвенә минем ни кирәкне бирделәр, бәлки күберәктә эләгер иде, мондый башбаштаклык өчен, тик мине әрләп торганда, кабакның, капкасы ачылды да ,капка уемында Роза апам басып калды.

Төш кайта булганга кояш аның артында тора кебек, мин астан өскә караганга, апам кояш нурларыннан пәйдә булган фәрештәгә охшый, шул кадәр матур булырда инде кыз кеше,

Килде фәрештәм, коткарды әрдән.

Роза апам килгәч минем эшләр уңайланган идедә, бәхет озакка сузылмады.

Кызлар үсеп җиткәч кияүгә чыга торган гадәтләре бар, Роза апамда кияүгә чыгып, читкә китте ,

Туй алдыннан, аз гына вахыт табып, миңа Минзәлә турында, анда яшәгән татар халкы , табигате, чишмәләре, бал кортлары ничек бал җиганнары, бал кортлары турында үзем соралып сүләттем, чөнки Минзәлә балы, мин авыз иткән ашамлыклардан иң татлысы булганына шигем юк иде. Тик миңа иң күбендә бер бал кашыгы гына эләгә, чәй эчкәндә, бушка аны бал кашыгы диеп әйтмәгәннәр, бик кечкенә, бик аз, бал сыя үзенә.

Безнең якларда бал кортлары яши алмый, балда җыялмый, бал дигән безгә тансык.

Шул сүзләренә ялгап, апам Сәйдә апа турында сөйләде, ничек Идел арты далаларыннан

Минзәләгә барып җиткән, кайчан һәм ник ары барган.

Аның бала чакта энесе белән авылдан китүләренә ил башына төшкән бәля, ачлык, сәбәп була.

1921 елның җәендә үк, кырларда бер ни усмәгәннеге күренә, Идел артының көняк—көн чыгышында табигат болайда уңышка саран, королык, тик бу тавык елы, гадәттән тыш явымсыз булып чыга, королык ачлыкка төп сәбәп саналсада, тик күршедә торучы немец авылында да,

Шул ук Новоузенск өязенә кергән Киевка, Олоновка авылларында да ул хатле халык ачлыкка җафаланмый, үлем—үтем булмый диярлек.

Ә безнең авылда халык кырыла, ник дисәң 1921 елны авыл Новоузенский өязеннән, Дәргач өязенә күчерелә, Новоузенскидан да военный коммунизм законнары белән, продразвестканы авылдан талап алалар, Дәргачтанда шул ук күләмдә килеп талылар, бу талауга каршы торган өч мулланы, алып китеп, соркалык елгасында атып үтерәләр.

Мәчетләрне ябалар, аяк терәп авылны яклавычы булмый диярлек, чөнки граҗданнар сугышына

400 артык ир—егет авылдан алына, шулай итеп якларгада, эшләргәдә кеше калмый.

Калганнаргада чәчәргә орлык, сукаларга мал булмый.

Авыл мөшкел хәлгә кала, хокумәт тарафыннан ярдәм бик кичегеп килә, дәүләт тарафыннан

ПОМГОЛ оешмасы кирәк рызыкның 10%гына бирәлә, тик чит илләр ярдәме генә Американың

Эдгард Гувер җитәкчелегендәге АРА*оешмасы, Фритьоф Нансенның ярдәм комитеты күп кешегә, бала чагага, тере калырга мөмкиннек бирә.

Алар ашханәләр ясап, 15 яшкә тике булган балаларны, бала имезә торган аналарны, ашаталар, башкаларгада кукурузлата паек бирәләр.

Ата анасы ачлыктан үлгән, я тере булыпта баласын ашатырга мөмкиннеге булмаганнарның, балаларын, илнең уңыш җыялган төбәкләренә озаталар, аларның бик азысы гына авылга кире кайталган, күбесенең язмышы билгесез, тере калганнармыдыр?

Шул озаткан балалар арасында Сәйдә апада энесе Юсеф белән авылдан китә, аларны озатканда Җамалия апалары химик карандаш белән беләкләренә исем фамиляләрен язып куя, бер сүздә урысча белмәгән балаларны, Саратовка тике авыл кешләре озатып баралар.

Саратовтан эшалон белән озаталар, эшалонда озатып баручылардан авыл хатыннарыда була, балаларны Тула, Коломен шәһәрләренә һәм тирәләрендәге авылларга урнаштыралар.

Апалы энеле ни күмәгәннәрдер, тик ходайның әмере, тере калалар.

Сәйдә апаны мәктәпне бетергәч Саратов өлкәсеннән булганга, Саратов мединститутына җибәрәләр, ул институны 1942 елны бетерә һәм фронтка китә.

Сугыш беткинчә полевой госпиталда, хирург булып эшли, сугыш беткәч Мәскәү комиссиясе аны Татарстанга җибәрә.

Шулай итеп ул Минзәләгә килеп җитә. Сәйдә апа безнең яктагы татар хатын—кызларыннан беренче булып югары белемле медицина белгече булып укып чыга, аның турында айрым яссаңда ярар иде, тик хәзергә шул сүзләр белән чикләнәм.

Сәйдә апа ахтык елларда тормошлар җиңеләйгәч, ел саен безнең авылга килеп, кунак булып киткәндә Минзәләнең урманнары, таулары, чишмәләре шул хәтле матур табигате булганныгын һәр килгән саен сүли иде, безгә кызык, ул Казаннарча сөйли, шондый күркәм җирдә торсам да, баре бер шул кырларга, даларга ирегәм, бала чагымнан моннан киткән булсамда, барсы ядемдә, әти белән печән чабарга барганнарым, кояшның кыздыруы, кече йомранның—сусликның**сызгыруы, колагыма әллә кайдан, ерактан ишетелә кебек, мич тактасы кебек такыр, аның кебек үк янып, кевеп беткән, идел арты далалары онотылмый үзенә тарта.

Ел саен килгәндә, апабыз, безгә Минзәлә балы алып килә, үзләренең умарталары булганга кәрәзле балда, болай банкага салыпта, алып килә, ул вахытларда кавырсын банка капкачы булмаганга, банканы чәй кургашы белән ябып, ризинка белән кыстырган килеш.

Хәзердә исемә төшсә, йөзем кызарып китә торган бер вакига, үзен онотырга бирми.

Без ике малай, өйдә икәү генә калдык, төн, кыш, әтидә, әнидә өйдә юк,

Керасин лампасы түбәдән элмәккә эленгән салынып тора, без карават астына кердектә, анда сакланган кабаклар артында, бер ярты литырлык банка таптык, чәй кагызы белән япкан, резинка белән кыстырган, икебездә белеп торабыз, бу бал, Минзәлә балы, әни аны даруга диеп кенә тота, нишлисең нәүсе, бала чак, ачтык, балның исе өйгә таралды, лампа исендә җиңде, шул хәтле хуш исле, түзмәдек, берәргенә кабарга булдык, син бер кап, мин бер кап, балны шактый киметтек, калганын ябып куйдык, сеңелем касталангач, әнием хыянәтебезне ачты, кирәксез эш эшләгәнебезне үзебездә белдек, тик түзеп булмады.

Еллар үтү белән балның кара бодай балы булуында ачыкладым, балны сатып алыргада мөмкиннегем арты .

Төрле бал ашап карадым, башкырт балында, тау балларында, тик Минзәлә балын исе беләндә, тәме беләндә, узучы бал булмады, Миңа очрамады.

Казанның мең еллыгыннан соң, Казанда (Выстовка мировой техники)оештырдылар, шул күргәзмәгә миндә барган идем, Казан базарларыннан бал эзләдем, андый бал табалмадым.

Чын бар базарда Минзәлә балы, тик мин эзләгән бал төгел, күрәсең ул бал минем бала чагымда калган,

Кем белә өметсез шайтан гына, бәлки әле туры килер, Минзәлә балы белән чәй эчәргә.

Сәйдә апаны искә алырга.
[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>l63q5jxj9p6fshgzg1hhveppfeq6c9c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иртәнге уйлар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2689</id>
    <revision>
      <id>5198</id>
      <parentid>5197</parentid>
      <timestamp>2011-06-27T10:39:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>!</comment>
      <origin>5198</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2088" sha1="1nhhon4pl9rqm51e3jeb2yuuih3pvzb" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Гадел Кутуй|Гадел Кутуй]]
| рәсем = Ğädel_Qutuy.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Гаделша Нурмөхәммәт улы Кутуев
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист, язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
'''«Иртәнге уйлар»''' - татар совет язучысы [[w:Гадел Кутуй|Гадел Кутуйның]] шигыре. 
== Иртәнге уйлар ==
Алтын колач җәеп кояш калка, 

Җылы нурлар җиргә тарала; 

Кояш матурлыгын кочар булып 

Мин тез чүгеп карыйм аңарга.


Окоп янындагы күл төбендә 

Мин күрәмен нурлар уйнавын; 

Нурда, саф һавада коенам мин, 

Җиңел булсын диеп юлларым.


Мин исним дә сирень чәчәкләрен, 

Дошман якка карыйм һәм көләм; 

Шушы сирень чәчәгендә чөнки 

Җиңү музыкасын ишетәм.


Автоматым кысып, горур атлап, 

Ап-ак төнле юллар үтәм мин, 

Чөнки һәрбер тыныч адымымда 

Җиңү музыкасы ишетәм мин.


Юлларымда күрәм туп, танклар, 

Һәм күрәм мин халык яуларын. 

Бронзадай гаскәр сафларында 

Мин ишетәм хаклык яңравын.


Хыял күзем белән илгә карыйм, 

Карап туймыйм — рәхәт күңелгә! 

Рус шәһәрен ярсып яклаганда, 

Күзләремә Казан күренә!

== Чыганак ==
* http://shigriyat.ru/authors/kutui/56 

[[Төркем:Гадел Кутуй шигырьләре]]</text>
      <sha1>1nhhon4pl9rqm51e3jeb2yuuih3pvzb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Идарәче статусын алу/MalTsilna</title>
    <ns>4</ns>
    <id>2691</id>
    <revision>
      <id>5115</id>
      <parentid>5112</parentid>
      <timestamp>2011-06-25T16:39:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Викикитап:Идарәче статусын алу/MalTsilna]]» бите «[[Wikibooks:Идарәче статусын алу/MalTsilna]]» битенә юнәлтү өстеннән күчте</comment>
      <origin>5115</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1717" sha1="i9jcha09pnty4mcebidlbkhwsmyqgew" xml:space="preserve">Хәерле көн барыгызгада! Минем исемем Илнар, киләсе өч айга мин үземнең кандидатурамны Викикитапның '''вакытлыча идарәче вазыйфасы'''на тәкъдим итәм. Әйе, минем бу проектта эшләгән эшләрем күп түгел, шулай да минемчә бу проект идарәчеләрдән башка тора алмый. 

Әгәрдә сез үз кандидатурагызны тәкъдим итсәгез, без шулай ук сайлаулар оештырачакбыз. 

== Риза ==
: {{Риза}}--[[Кулланучы:Рашат Якупов|Рашат Якупов]] 18 июн 2011, 17:51 (UTC)
: {{Риза}}--[[Кулланучы:Zahidulla|Zahidulla]] 19 июн 2011, 05:50 (UTC)
: {{Риза}} --[[Кулланучы:Ерней|Ерней]] 21 июн 2011, 12:10 (UTC)
: {{Риза}}--[[Кулланучы:Marat Vildanov|Marat Vildanov]] 22 июн 2011, 06:59 (UTC)
: {{Риза}}--[[Кулланучы:Айдар Шәйхи|Айдар Шәйхи]]
: {{Риза}}--[[Кулланучы:Eric 256|Eric 256]] 25 июн 2011, 02:36 (UTC)

== Каршы ==

== Бәхәс ==

== Нәтиҗә ==
Тавш бирүнең нәтиҗәләре буенча Викикитап проектының вакытлыча идарәчесе булып кулланучы [[Кулланучы:MalTsilna|MalTsilna]] сайланды.

Сайлауларда катнашуыгыз өчен барыгызгада үземнең олы рәхмәтләремне әйтәм!25 июн 2011, 16:19 (UTC) 

[[Төркем:Викикитап:Тавыш бирүләр]]</text>
      <sha1>i9jcha09pnty4mcebidlbkhwsmyqgew</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Су аналары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2693</id>
    <revision>
      <id>5060</id>
      <parentid>5058</parentid>
      <timestamp>2011-06-18T15:10:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5060</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13994" sha1="jdomyjodfrtp4f7w5yxoayuvwj35hv7" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Безнең авыл инешнең ике ягына урнашкан, тик инеш ярында бер талда, камышта усми, ни булган талларны сугыш елларында колхоз нужасына кисеп бетергәннәр, кыскасы ярлары ачык тик яшел үләнгенә үсә.

Һәр вахыт болай булмаган, авылны башлап төпләвечеләр инешнең ике ягындада куе урман булган диеп сүли булганнар, хәзерге МТМ тора торган ярым утрауда Уразай күленә тике урман белән капланган була.

Авылның тарихы зур һәм катлаулы тарихчылар язуы буенча авылны 1841елны нигезлиләр. Урта Әләзәннән, Аенбурадан, Кынады авылыннан һәм Сулеевкадан җиен ярлы ябагай килеп утыра.

Тик бороннан калган ривиәтләр башканы сүли, мин бик тирәнгә керминчә үз нәселемнең тарихыннан бер өзек китерәм, минем Халил бабамның атасы Иляс, Алтатада югаргы очта туа, кышын, атасы Бигичев Биктимир, Шабаев Мостафа бабайның тәтәсенә өйләнгән була, әбинең исмен мин әтәлмим, яз башен сулар кимегәч, булачак авыл урнына Аенбура ягына землянка казып урнашалар, алар ничек яшәгәннәр торарак белербез, ә хәзергә иң әһәмиятлесе. Иляс бабай 1913 елның август аенда 91нче яшендә дөня куя, әгәрдә 1913елдан 91алсак 1822ел килеп чыга. Халилның оло Искәдәр сүләгәнчә, Биктимир бабай МТМ ягында земләнкаларда торган биш гаиләдән, арпа һәм тары орлыка ала арпада, тарыда сукмаган була, эскерткә үгән килеш саклаганнар, алар сугарга булыша. Димәк авылның тарихы, чама белән 1818—1819 елларда башлана, мин бу тарихи мәглюмәтне соңрак язылачак гадәтнең нинди тирән тамырлы икәнен ас сызыклау өчен генә китердем.

Авылның иң уртасында, бер тугай бар, башка тугайлар берседә калмады, инеш суын тирәнәйтергә диеп Буманы зур итеп бугач, алар су астында калдылар.

Бердән бер калган тугайны, урта тугай, диеп йөретәләр ул урта тугай бик кызыклы урын, ник дисәң ул тугайга җәйнең иң кыска төннәренең берсендә, Аенбура ягында яшәгән, нияте булыпта, кияүгә чыгалмаган кызлар яш тол хатыннар җыелаларда шәп шәрә калып бер бересе белән сөйләшмичә берниндидә тавыш чыгармыча төннең уртасында инешкә суга керәләр. Су коеналар ул су коенуның шартын бозарга ярамый, шартын бозсаң коенуның мәгнәсе югала.

Су коенырга әзерләнгән хатын—кыз, яр янына җыелып, бөтенесе бердән, ашыкмыча, кабаланмыча, инешкә керәләр.

Инеш читтән үк тирән төгел, әкренгенә тирәнәя бара, су сакал астына тике җитсен өчен чама белән кергән кешегә, бу очракта хатын—кызга ун—унбиш метр үтәргә кирәк.

Суга кереп барганда чәчләрен сүтәләр, иңнәренә җибәрәләр, инеш суы сакал астына җиткәч башларын суга чумырып, су иясе, мине ирле ит, өйле ит диеп әйтәләрди.

Шоннан соң кире боролып ашыкмыча судан чыгалар, бер кемдә бер сүздә әйтми.

Дәшми, нитми өсләренә күлмәккенә кияләрдә, кайсы өйдән чыктылар шул өйгә кире керәләр, аннары таралалар.

Белмим, чындамы бу су төшүнең файдасы тия, юк мы тик Аенбура ягында чында картаеп кияүгә чыкмый калган кызлар юк.

Бу су төшүнең кайсы көндә, кайсы сәгаттә булачагы бик зур сер булып саклана.

Ул хал кайчан булачагын, бик күп егет белгесе кели, тик әлегә кадәр бер ир кешедә хатынн—кызның су төшкәнен күрмәгән диеп сөйлиләр, тик шулай да ике гасыр эчендә бу адәткә кагылышлы, өч вакыга телдән—телгә, колактан колакка күчеп йөри, беренчесе бик боронда булган хал, калмыкларның күбесе идел арты далаларын ташлап үз илләренә Джунгариягә күчеп китсәдә, Узин елгаларының аскы агымында берникадәр күчмә калмыклар тороп калган.

Алар үзләрен бу даларның хуҗасы итеп санаганнар, шуңа күрә сирәккенә булсада барымта белән шөгелләнгәннәр.

Илминнәндә, башка тирәдәге авыллардан да мал орлаганнар, шулай җәй аеның бер төнендә, төнгегә тышаулап урта Тугайга ебәргән атларны, калмыклар куып алып китәргә булалар, алар өч җайдак киләләр, икесе атларыннан төшеп тышаулаган атларның тышауларын салдырыга тотыналар, шул вахыт судан ике дистәгә якын хатын—кыз чыга.

Дәшми –нитми, ярга күтәрелә, су көбек ай яктысында, калмыклар мондый күренештән котлары очып, ай—вайлап качалар бу вакигадан соң алар авылга якын килмәгәннәр.

Икенче вакыга суыштан соң була, Бөек Ватан сугышы елларында авыл тирәсендә бүреләр күбәя, караңгы төшкәч алар авылга кереп этләрнедә алып киткәләгнәр, шуңа күрә авыл халкы этләрен төнгегә тышта калдырмаганнар.

Узләредә караңгы тошкәч, бик ашыгыч эш булмаса чыгып йөремәгәннәр.

Тик һәр ел җәен була торган елның иң кыска төннәре килеп җиткән, сугыштан соң ярты авыл тол хатын, кызларны әйтәседә юк, егетләр әлдә я кайтмаган сугыштан, я сугышта һәләк булган, бу хатле хатын—кыз ирсез.

Җыелганнар су коенырга, кергәннәр, боролып кире чыгып торалар, карасалар, ай яктысында киемнәре өстендә ике бүре утырып тора, туктаргада кычкырыгада ярамый, хатын—кыз судан чыга биргән ярга чыгып бүреләргә ике—өч адым калгач, бүреләр тороп китәләр.

Иң соңгы тапкыр бу су коену гадәтенең халык теленә эләгүенә утыз еллар булыр.

Тугайга терәлеп диярлек Айша Кәлюгының хатнының, Мәрям апаның өе тора иде, яңгыз калгач үз балалары булмаганга күрше малае Сягитны янына кунарга кертә була. Сягит дигән бала май аенда мәктәпнең беренче сыныфын гына тәмамлаган булса да, җебеп торганнардан төгел, шук җигет, шулай бер төндә Сягит Мәрян апада кунганда, ни сәбәпледер малай төн уртасында өйдән чыга, аның инеш ярына табан баруы була, судан егермегә якын шәршә хатын—кыз, ай яктысында бер сүз дәшминчә, ашыкмыча, чәчләрен иңнәренә ебәргән килеш, судан чыга, малай ирелеп чабып өйгә керә.

Мәрян апа күпме сорасада, Сягит балам ни булды диеп, малай дәшми, караватта утырып тик тора.

Иртәстөн Мәрян апа Сягитның болай төртелеп торганын күргәч, бар балам кибеткә барып кил, үзеңә прәнек алып кайт, диеп акча биргәндә магазинга озаткан.

Малай акчаны алада китә, тик кибет дигәнебез инешнең икенче ягында, ары барыр өчен басмадан инеш аша үтәргә кирәк.

Сягит басмага кадәр барада туктап кала, шулай аның басмага керминчә басып торганын күргән Җәмилә апа, ник балам монда басып торасың, диеп сорагач, басма аша чыгарга куркам диеп җавап бирә.

Ник куркасың, әлгә кадәр басма аша йөредең бит, әйе йөредем, тик әле куркам, кичә төнне бер көтү су аналарының инештән чыкканын күрдем, аларда мине күргән булсалар, басма аша үткәндә тотып алсалар, тарагыбызны урлады диеп яла ягып, миннән тарак таптырсалар, мин нишләрмен и балам син кирәкмәгән имеш—мимешләргә ошанма, бер ниндидә су анасы юк.

Җәмилә апа, мин синең көбек күзлек киеп йөремим, үз күзем белән күдем, я ярый балам син таракларын алмаган булсаң алар сиңа тимәс ә,йдә икәү күчәбез, үзең күрерсең тимәгәннәрен, басмадан икәү күчәләр, кибеттән кайтканда Сягит үзегенә артына кары—кары йөгреп басмадан үтә.

Вахыт үтү белән, бу вакига онотола төшә, Сягитта басмадан курыкмый йөри башлый, тик шулайда халык арасында берчегә онотылып бетми.

Үзем күргәнем юк, тик халык сөйләгәнчә Аенбура хатын—кызы һаманда су төшәләр ди, тик урта тугайда төгел, Бозер бумасына күченгәннәр, ары күченүләренең сәбәбе бер, елның иң кыска төнендә суда коенырга теләвече күбәйгән, күп хатын—кыз, үзенең кияүгә чыгарга, кемгәдер ана булырга, гаилә короп балалар устерергә анык икәннеген йөзәр еллар эчендә сыналган гадәт ашалый, иглан итә һәр кемнең ниятен бергә суда коенган хатын—кызлар гына белә.

Ә хатын—кыз, кем белән суга төшкәнен билгеле инде бер кемгәдә сүләми.

Шуңа күрә авылның Аенбура ягында туган хатын—кызы үзләре генә түгел, зур шәһәрләрдән иптәш кызларында алып киләләр.

Аллага шөкер кияүгә чыкмый калмылар.

Тик бөгенгесе көнгә беркемд әйтәлми, бу адәтне иске йорттанмы алып килгәннәрме, әллә инде яңа йорт тамгасы итеп кулланалар.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>jdomyjodfrtp4f7w5yxoayuvwj35hv7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Май килде</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2694</id>
    <revision>
      <id>5062</id>
      <parentid>5061</parentid>
      <timestamp>2011-06-18T15:12:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5062</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1504" sha1="d0rqaqz8r7y845rk7fc1r14fq98gvu1" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Әкрен генә майда килеп җитте,

Киткән кошлар кире кайттылар.

Ак каеннар,урман көязләре,

Алкаларын кире тактылар.


Шәһәр урамнарын күпкә, күркләп,

Урамнарга кызлар тулганнар.

Исем китә, мондый матур кызлар!

Әлгә кадәр кайда булганнар.?


Гөлләр әле чәчәк атмаганнар,

Чәчәк атып, өрек котора.

Өрек чәчәгенең хушбуй исе,

Күкрәгемне кереп тутыра.


Тик кызларга карым ирексездән,

Артык гүзәл нәрсә табалмым.

Шәһәр тулы чиксез матур кызлар,

Шул кызлардан күзем алалмым.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>d0rqaqz8r7y845rk7fc1r14fq98gvu1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уңыш (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2695</id>
    <revision>
      <id>5063</id>
      <timestamp>2011-06-18T15:14:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5063</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1556" sha1="t6ut5zmh0fpt1ag59u1941gjpag4lt8" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Тары үсә,кыр тутырып,сибенке баш,

Булыр безгә кыш көнендә,ярмалы аш.

Чуен тулы ботка пешәр,тарыныкы,

Нәсеп итсен безгә ходай,бу туклыкны.

Ни үссәдә җәен кырда,игенчедә,

Берни үсми тик торганнан,үз төшенә.

Тир түгәргә көч куярга башта кирәк,

Ялкаулансаң ,уңыш синнән торыр ирәк.

Эшләсәдә билгесезлек җанын кыйны,

Табигат ул эшеңнедә,эшкә куймы,

Кирәк чакта яумый яңгыр,таммый тамчы,

Кем торала табигаткә,капма—каршы.

Тик шулайда, тырышканга,ходай бирер,

Тир түккәнен,көч куйганын,үзе күрер.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>t6ut5zmh0fpt1ag59u1941gjpag4lt8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иске рәсем (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2696</id>
    <revision>
      <id>5064</id>
      <timestamp>2011-06-18T15:15:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5064</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1279" sha1="87nscvwh2cog6mryc3k74b57arivpae" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Иске китапларны актарганда,

Килеп чыкты дәфтәр битләре.

Вахыт үтү белән картайгандай,

Саргайганнар битләр читләре.

Арасыннан синең рәсем чыкты,

Син яш килеш анда калгансың.


Күзләреңне кысып елмайгансың,

Әсирлеккә мине алгансың.

Көзге көндә кояш чыккан кебек,

Яктыртсада юктыр җылысы.

Искә төшү, күңел юанычы,

Сәйлямыңның синең соңгысы.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>87nscvwh2cog6mryc3k74b57arivpae</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыш китү (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2697</id>
    <revision>
      <id>6116</id>
      <parentid>5065</parentid>
      <timestamp>2013-01-15T15:54:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>89.232.118.20</ip>
      </contributor>
      <origin>6116</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1332" sha1="gfb9akcd5oer3i5n9wb15mjvd1jpqx6" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Килгән кышлар,кире китми,

Вахытын уздырмыйча.

Ил тутырып ап—пак кардан,

Бураннар туздырмыйча.

Боз белән ябык елгалар,

Бар юлда кар көртләре.

Энҗедән киенгән көбек,

Ялтырый көрт сыртлары.

Җил уйны сыбызгысында,

Сыкрана сузып—сузып.

Җиргә ятып ябышсада,

Баребер китә узып.

Җил киткәндәй, кышта китә,

Күз яшләрен агызып.

Керфекләр кебек салынган,

Боз очыннан тамызып.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>gfb9akcd5oer3i5n9wb15mjvd1jpqx6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көтмим сине (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2698</id>
    <revision>
      <id>5066</id>
      <timestamp>2011-06-18T15:19:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5066</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1309" sha1="eum85yfuuf41w4el40o7cm72vck7nvo" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Көтмим сине - килә күрмә,

Биздердең - кәбеш кенәм.

Сүләмә кирәкмәгәнне,

Кем икәнеңне беләм.


Шандырдың ничә мәртәбә,

Хатының булам диеп.

Качтыңда киттең ЗАГыстан,

Башыңа фата киеп.


Бел башта нәрсә кирәкне,

Зәләмә воҗданыңа.

Синнән соң йөрим үкенеп,

Дөняга туганыма.


Ник миңа мондый бәляны,

Ходаем нәсепләгән.

Җирәнгә гашык булдырган,

Бәхетемне чикләгән.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>eum85yfuuf41w4el40o7cm72vck7nvo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сабантуйда (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2699</id>
    <revision>
      <id>6015</id>
      <parentid>5067</parentid>
      <timestamp>2012-05-23T15:02:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.204.214.129</ip>
      </contributor>
      <origin>6015</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1338" sha1="bwqqg13uhi8k0wfiew63gqxj2hnm68e" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Бозма безгә бәйрәм,чырай сытып,

Янап йөрмә монда,ил куркытып.

Узалмадың булгач - узалмадың,

Син беренче төгел—артка калдың.

Атың дөрес чапты, ул тырышты,

Ни бар көчен җыеп,ул узышты.

Гэеп синдә генә,атта төгел,

Мөмкинлектән чыкмый—уйный куңел.

Һәр бер сабантуйда—тик бер батыр,

Калган көрәшчеләр—җиңми кайтыр.

Өмет дигән кала—җиңелгәнгә,

Башка сабантуйлар булыр әлдә.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>bwqqg13uhi8k0wfiew63gqxj2hnm68e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәктәп (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2700</id>
    <revision>
      <id>5068</id>
      <timestamp>2011-06-18T15:23:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5068</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1175" sha1="fgkvp5z76ktbfw91cd811t9vun3fbsj" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Күпне күрдем үз гомремдә,

Күп имтихан.

Бәндәсенә зур таләбе,

Кырыс җиhан.

Укытучым биргән белем,

Итте ярдәм.

Мәктәбемә рәхмәт укым,

Мин чын адәм.

Бар белемнең нигезе була,

Шушы мәктәп.

Hәр вахытта йәттә тоту,

Аны кирәк.

Мәктәп җаны булып тора,

Укытучы.

Яктылыкка, иркенлекә,

Юл куючы.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>fgkvp5z76ktbfw91cd811t9vun3fbsj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Узгынчы (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2701</id>
    <revision>
      <id>5069</id>
      <timestamp>2011-06-18T15:25:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5069</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1090" sha1="nqtz4f9knobe7d3es8xv9jg8v2azhml" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Арбамда искергән ,атымда карт,

Минем бараторган җиремдә ят.

Үземдә мин инде байтак яшим,

Кардәш күп булсада ,җаным ятим.

Чыдар атым, сәфәр тәмамларга,

Тетелмичә түзәр ,иске арба.

Йөрермен мин әле юлчы булып,

Җитмәс әле азак, вахтым тулып...

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>nqtz4f9knobe7d3es8xv9jg8v2azhml</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кала юлы (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2702</id>
    <revision>
      <id>5070</id>
      <timestamp>2011-06-18T15:26:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5070</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1301" sha1="kebv968fhzzg3kjw9bp0l4e282juz48" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Кала юлы кайда дисең,

Кала юлы бурлы аша.

Мине читтә ташламагыз,

Минем көңлем адаша.


Сырттан ,сыртка төшә менә,

Калага барган юллар.

Гел синең турындагына,

Башыма килгән уйлар.


Калага барган чагымда,

Белмәдем каласымны.

Гоняхсыз нисез булсамда,

Тамугта янасымны.


Ят җирләрнең бердә юктыр,

Тамугтан аермасы.

Гоняхлы булсамда кадир,

Илемнән аермачы.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>kebv968fhzzg3kjw9bp0l4e282juz48</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сяпай нияте (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2703</id>
    <revision>
      <id>5913</id>
      <parentid>5071</parentid>
      <timestamp>2011-12-10T10:20:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.26.235.45</ip>
      </contributor>
      <origin>5913</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1474" sha1="fwt65fbpp89mpsszck9eiwj770r7v8y" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Сяпай күрше боел сугым суйгач,

Өйләнергә ахры ниятли.

Дәргач базарыннан алган кастюмнарын,

Фасонына китереп эрәтли.


Кәнтәй апа күрше Сяпаема,

Кәлюк, Мәрзыясын димләгән.

Кәлюк бабай, Сяпай сорасада,

Мәрзыясын аңа бирмәгән.


Бирәм дигән, әгәр машинамны,

Машинамны минем ясасаң.

Тәмәкеңне, безгә харамбулган,

Аракыңны балам ташласаң.


Мин ишмәдем, сүз биргәнди Сяпай,

Кәлюкларга артык бармаска.

Мәрзыясын үзе китерсәдә,

Хатын итеп үзенә алмаска.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>fwt65fbpp89mpsszck9eiwj770r7v8y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Раббыма (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2704</id>
    <revision>
      <id>6578</id>
      <parentid>5072</parentid>
      <timestamp>2015-05-02T22:21:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AqQoyriq</username>
        <id>1138</id>
      </contributor>
      <origin>6578</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1144" sha1="gcpokpwxhomw8x5j10zrylaj04te5dq" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Я, Раббым сиңа җитмәде,

Укыган догаларым.

Шуңадыр, гадәттәгечә,

Алдынгы булалмадым.


Уздылар,таптап киткәндәй,

Бер бөҗәк яралгысын.

Я Ходам, нәрсә өчен мин

Дөньяга яралдым соң.


Юк сүзем каршы әйтергә,

Мин риза биргәнеңә.

Күңлемдә нәрсә булганын,

Син генә белгәнеңә.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>gcpokpwxhomw8x5j10zrylaj04te5dq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таң (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2705</id>
    <revision>
      <id>5073</id>
      <timestamp>2011-06-18T15:30:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5073</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1260" sha1="4m7r58ryq32ge5xf5qaz2mdln4vdbwe" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Елга өстенә томан күтәрелгән,

Әрем исе борын кытыклый.

Су анасы кызы ахры йоклый,

Мондый матурлыкка кызыкмый.


Бик азгына вахыт үтеп алыр,

Җил таратыр томан пәрдәсен.

Әлеге кояш ,безнең иске таныш,

Ул яктыртыр дөня сәхнәсен.


Тик әлегә томан тора бирә,

Сайры тургай ,оча күбәләк.

Табигатның иртә уянганын,

Көтеп ала hәрбер күзәнәк.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>4m7r58ryq32ge5xf5qaz2mdln4vdbwe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айша җаным</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2706</id>
    <revision>
      <id>5075</id>
      <parentid>5074</parentid>
      <timestamp>2011-06-18T15:33:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмә */</comment>
      <origin>5075</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32796" sha1="safe6w634o7czee6fq1j3e6av78rubt" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Авыл урамыннан төш алдыннан, тимер тәгәрмәчләре белән учында шыгырдап, ике тәгәрмәчле кул арбасы килә.

Арбаны тәртәсеннән баш ашалый җилкәсенә аркан кисәгеннән ясаган элмәк белән эләктергән килеш, яшкенә хатын кеше тартып бара.

Җәекбайдан искән эссе җил, юлга арткырый исеп, тузанда тәгәрмәчләрдән калган эзне тигезләргә тырыша—тырыша кечкенә генә үрмә күтәрә, тик ул үрмә беркемгәдә комачауламый, урамда бер кешедә күренми, бары яңгыз арба гына тәгәрмәчләре белән юлда эзен калдырып бара, аның үткәнен халык күрми кала, чөнки урамда беркемдә юк.

Ә авыл өйләренең тәрәзәләре барысы йорт эченә ясаган, һәр бер йорт саман зәмәт белән урап алган, өйләр барыда саманнан, түбәләредә салам белән япкан һәм кызыл бәлчек белән сылаган, түбәдә чынында саман, өйләр үзләредә читтән баксаң һәр бересе айрым—айрым саман керпечен хәтерләтә.

Өйләрнең мондый төзелеше, төзергә агач юклыгы белән генә аңгартып булмый, авыл вахытында Россия империясенең чигенә төзелә һәм үзен үзе дошманнардан якларга тиеш була.

Шоның өчен дошман авылга керә калсада, тизгенә йорткада, өйгәдә керәлмәгән, кечкенә генә көч белән булсада, дошманга каршы торырга мөмкинлек булган.

Саманнан өйләр, зәмәтләр һәм башка йорт королмалары салуны, Россия империясендә беренчеләрдән булып ,18 гасырның икенче чирегендә Алтата авылы татарлары башлап җибәрә.

Аларга кадәр Россиядә саман керпечен сугып, керпечтән өйләр салмаганнар, саман ясау технологиясен кулланмаганнар.

Алтаталар Казан губернясының, Пенза өязеннән, бөгенге Саратов төбәгенең көняк—көнчыгыш җиренә килеп урнашкач, төзү материалы итеп саман кулланалар.

Тирә юндә күчмә халыккына булганга, алар өйләр салмаган, аларның авылларыда булмаган.

Алтаталарның саман белән эшли белүләре сер булып торса, аларның тирәдәге авылларны төзергә ярдәм иткәннекләре билгеле, иң беренче үзләреннән соң, 1788 елны Екатерина вторая указы белән, Кара узин (Болшая узен ) елгасының уң як ярына төзелгән Крепост узен һәм Орлов гай форпостыда Алтата халкы катнашы белән төзелә.

Тирәдәге татар авылларын төзүдәдә Алтата халкы катнаша,Алтаталар төзүчеләр булып дан ала.

Хәзер илнең чикләре еракта, авыл дәвләтнең уртасында, тик авылның корал тоталган ирләре барысыда сугышта, Ватан сугышында.

Арбаны тартып китергән хатын ,башка өйләрдәндә кечерәк булган бер өй каршына туктадыда, арбаның тәртәсен җиргә куйды, арба әрҗәсе талчыбыктан үргән, дүрт почмаклы тубал кебек, тирәннеге ярты терсәк чамасы, әрҗәдә ак кидер капчык, капчыктан йоннан бәләгән балалар башлыгы кигән кеше башы чыккан, сакал мыек баскан, сабый бала бите тике генә калган ир кеше бите, эчкә баткан күзләре ары бире йөремәсә, бу адәмнең тереме юкмы икәннеге билгесез булыр иде.

Хатын кеше, арбадан капчыкның авызыннан һәм бер почмагыннан тотып күтәреп алдыда, саман зәмәттә калдырган капка уемыннан, йортка керде, капчыкны бер кулы белән кочаклап кыскан килеш, тезе белән, өйнең ишеген ачып эчкә узды.

Өйдә бер бүлмә, дүрт адым озынныгы шул тике ук киңлеге, ишектән кергәч сул кулда зывытлы өч кашагалы* мич, зывытка терәлгән ике кеше сыярлык сәке, сәке ягалый агач өстәл.

Көн яктылыгы өйгә йорт ягыннан калдырган ике кечкенәгенә тәрәзәдән керә.

Хатын кеше капчыкны сәкегә җәйгән түшәк өстенә, саккына куйды да, капчыкны әкеренгенә сывырып алды.

Менә Абдылла килептә җиттек өйгә, ятып тор шонда, мин хәзер ашарга нәрсәдә хәстәрлим диеп, мич аралыгына кереп китте, артыннан Абдылланың ярый, ярый Айша дигән әкерен тавышы ишетелде.

Айшаның кичтән үк пешереп куйган балык шулпасы, казан капкачы өстендә, кечкенә генә, уенчык кебеккенә чуенда анык тора, карпы башыннан пешергән, аз гына тары ярмасы гына салган, бәрәңгесез шурпа, куерып тонык кесәлгә әверелгән, кагылган саен дерелдәп тора.

Айша агач кашык белән, чынаяк кәсәгә, берничә кашык кына состыда, Абдылла янына килеп мөндәрен өскәрәк Күтәреп, аны ярым утырган килеш мөндәргә терәде.

-Үзең ашый аласыңмы диеп сорады, тик Абдылланың ни әйткәнен көтеп тормады, кәсәдән алып кашык белән Абдыллага ашата башлады, өчме—дүртме кашык каптыргач, ярый бераздан тагын бирермен диеп, кәсәне өстәлгә куйды, Абдылла күзләре белән генә кәсәне озатып калды.

Айша аның ашыйсы килгәнен белсәдә, бердән күп бирергә куркты, мич алдына тәбәнәк урындыкка утырып уйга калды. Өстенә нинди зур йөкләмә алганныгын Айша хәзер генә аңгарып бетте.

Ә, бу эшкә ничек алынганлыгын, ничек кыюлыгы җитүен, нинди этәргеч язмышын кискен үзгәртергә мәҗбур итүен, барысын яңадан күз алдыннан үткәрде.

Айшаның ире Мохәммәт, фин сугышына киткәннән соң өйгә кайталмады, Фин сугышы беткәч аны каядыр Белорусиягә күчерделәр, яңадан дәвләт чикләрен төзергә тиеш булган батальен белән.

Ахтык хәбәрен иреннән Айша 1941 елның август аенда алган иде, бөген 1944 елның июнь ае күмү кәгазедә килмәде, хатыда юк, бармыдыр дөняда, юкмыдыр, бер алла белсен.

Ничек торырга бу кайгы- хасрәт тулган дөняда, Айшага шул сорау озын кышкы төннәрдә йокларга бирми.

Әлдә былтыргы кышка кадәр, икәү бер өйдә кызы белән бер бересенә киңәнеп авыр булсада яши иделәр, тик бәля ялгыз йөреми, үткән кышта кызы көтмәгәндә дөнядан китте, матуркае, Нәсимәсе вафат булды, кичен икәү бер түшәккә аналы кызлы яткан иделәр, төн уртасында нәрсәдер йөрәге сизеп Айша уянды, Нәсимә караңгыда кулын әнисенең беләгенә тигезеп, ишетелер—ишетелмәс әни диеп кенә әйттедә тынды, Айша тәрәзә төбеннән алып лампы кабызгач, кызына якынгына иелеп карады, Нәсимәнең сулышы туктаган.

Авылдагы фельшер йөрәк авруы булган диеп Айшага аңгартты.

Айшаның кайнанасы Гөлсабирә тәтәй, сабыр ит балам, нишлисең, бөтенебез алла кулында, гомере шулай гына булгандыр дисәдә, бу кайгыдан үзедә каралып чыкты, оло да кайдадыр, бердән бер онокасыда үлде.

Айша өчендә яшәү мәгнәсе югалды.

Авылда кайгы Айшада гына төгел, өй саен диярлек, авылда ир заты калмады, алаларда озаталар, алаларда озаталар, кире кайтучы юк, кайтканнар бик сирәк, я аяксыз, я кулсыз кай берләрен авыр хәлдә насилка белән китереп калдыралар, терелергә исәбе булмаса.

Ул көнне кайнанасы кичкорын кергән иде, ул хәл белергә, Карсак Үмәр хатны Мәрянга барган булган, энесен Абдылланы носилкы белән госпиталдан китереп калдырганнар, үпкәсе аша пул үткән, алты ай госпиталда яткан, аяк өскә бастыралмаганнар.

Мәрян апасының үзенең дүрт баласы, ашарларына чамалы, багалмас ул Абдылланы, багалсада терелүе шикле, чырае ям—яшел, күләгәсе генә калган диярсең.

Мин барып сораштым, Мохаммәт белән бергә фин сугышына киткән иделәр, сүлидә алмый, тавышы ишетелми, минут саен йөткерә, күрмәдем ди Мохәммәтне, 41-елдан бирле Ленингратта калган булган, блокадыга эләккән, бәхилләште минең белән, озак тормам инде ди.

Сиңа кызым Айша, Абдылла турында әйтәм, иреңнең дусты, Мохәммәтең кайтмас инде, кырык беренче елны ук төш күргән идем, көймәгә утырып кулын болгап күземнән югалды, сиңа гына сүләмәдем, алырга идең үзеңә Абдылланы, кәҗәләрең савыла, балык тотасың, Кыям Факиясеннән андыз алырсың, даруга, бәлки терелер, ир булыр үзеңә.

-Ә багып—багыпта терелмәсә, кешләр ни әйтер алып үтерде диеп?

-Кешләр баребер ни булсада әйтерләр, алар сүләп калырлар, ә син ирле булырсың. Бөгенгә ярты авыл тол хатын, ә сугыш беткинчек анаем һай—һай күпме вахыт үтәр, кем калыр, кем юк.

Син иртәгә, атна кич, барып сора Мәряннан Абдылланы, ул бирер, бирүен тик нәрсәдә итә бар күчтәнәчкә, балалары ач.

Кайнанасы сүзләреннән соң Айша төне буе йоклый алмады, бик катлаулы мәсәлә куйды шул дөня аның алдына.

Бер яктан гомере буена яңгыз калып, яңгыз салкын түшәктә, мөндәргә елый—елый калган көннәреңне үткәрегә, дөнядан киткәндә дә авызыңа су салучыда булмас, икенче яктан беркайчанда авылда булмаган хәлгә, кайнанасы димли, хатын кеше үзе барып, үзенә кияү сорап алсын ди, әлдә түшәккә яткан авру килеш.

Киләчәге икеле, аяк өстенә бастыралырмы юк мы, сауыксада әлдә билгесез, нинди ир булыр, я чыгарда китәр, мин сине яратмым диеп. Кызлар күп, ә Айша Абдылланың нинди чибәр егет икәннеген белә, кара бөдрә чәчле, кара күзле, Мохәммәтеннәндә, ике иллегә, буйга калкуырак иде, әлдә кыз чагында, Мәүлет бумасына көянтә белән суга барганда, Абдылларның өйләре яныннан үткәндә, Айшаның колагына ишетелә торган җыр,( Айша җаным калфагыңның) аның йөрәген еш—еш тибәргә мәҗбур итә иде, ул җыр кем өчен җырланганын белгән Айша, кияүгә Абдылла сораса барган булыр иде, тик яучы Мохәммәттән килде, әтисе кызым алучы барда чыгып кал, синнән башка тагы ике сеңелеңне кияүгә бирәсе бар диеп, Мохәмәткә ярәште, ә бөдрә чәчле, күркәм Абдылла, кияүнең дусты булыпкына өйгә керде.

Тик кайнанасы сүләгәнчә, бөгенгегә, Абдылладан шәүләсегенә калган.

Айша таң алдында гына йокыга китте, бер сәгат йоклагандырмы, әтисенең тавышы йокыдан уятты, тор кызым, эшкә барырга вахыт. Айша әтисе янында колхозның яшелчә бакчасында эшли, Мотыгулла бабай бакчачы, авыл халкы кышын ачмы, тукмы булуы, бабайның уңыш ала белүеннән тора, бабайга ихтирам зур.

Айша әтисенә, кайнанасы сүләгән сүзләрне җиткерде, аның тәкдимен кул күргәнен әйтте, бабай сакалын учына бер ике тапкыр җыеп ебәргәннән соң, йә кара кызым, үз ихтиярың, миннән ни тора, мин булышам, мондый хәлдә оялып тору кирәкми. Мин барган идем хәлен белергә, алып бак, бәлки уңайланыр, тик үдән кул арбасы алып бар, башкача аны китерәлмисең, теге зур киндер капчыкныда ала бар, капчыкка салып өйдән чыгарысың, анда сиңа булышучы булмас. Мәрян үзедә чаккына йөри, балалары берсеннән—берсе кечкенә.

Айша үдә эшләрен бетергәч, аның өеннән, ике тыкырык аша торган, Абдылланың апасы Мәрям апаның өенә кул арбасы тартып алып китте, арбада капчыкка тыккан, бер зур, сыртыннан ярып, Узин тозы**белән тозлаган, сүрктергән карпы, сүрктергән килештә 6—7 кадак авырлыгы чамасы булыр.

Ара әлә ни ерак булмаганга, тиз барып җитте, урамда беркемнедә очыратмаганына киңәнеп, Мәрям апаның йортына арбаны тәртәсеннән тартып килгән килеш кертте, ишек турысына туктады да, капчык белән балыкны алып өйгә керде, ишекне ачып керүгә, битенә күптән җилләтмәгән, һавасы тир исе белән аңкыган, өй исе килеп бәрелде, өйдә ярым караңгы, өч тәрәзәнең берсеннән генә, көн яктысы керә, икесе чуар пәрдәләр белән япкан.

Өйдә бер бүлмә, сәке тәрәзләр төбе белән тигез ясалган, шул ябылмаган тәрәз ягалый, кашма өстендә, солдат шинеле белән ябынган кеше ята, бу Абдылла булганныгын Айша аңнады, тик аны танырлык төгел.

Мәрян апа сәке читенә утырган, нәрсәдер ашарга хәстәрли, балалар өйдә юк, Айша килеп кергәч, Мәрян апа башын күтәреп каршы саулыклашты да, эшен дәвам итте.

Айша ничек сүз башларга диеп, бераз хафаланып алсада, баребер аның өчен беркемдә йомышын йомышламаганын апңгара торып, Мәрян апага эндәште.

-Мәрян апа, энегез Абдылла, сугыштан кайткан диеп иштем, кереп хәлен белергә булдым, хәле ничегерәк, торып йөриме, әлә түшәктә ятамы?

-Утыр балам Айша, утыр, сәке читенә, кайтканы шатлык булсада, саулыгы юк, хәле начар, түшәктән торалмас ахыры, нәрсәдә тәмле зат каста кешегә каптырыр идем дә, юк, тирә күрше керә, аз булсада ары бире китерәләр, шуның белән торабыз.

Дарулар госпиталныкылар калдырып киткән иделәр, кичә бетте пилюннары, нәрсә эшләргәдә белмимен, телә нишлә.

-Мин, Мәрян апа, сезгә Абдылланы миңа бирмәссезме диеп килгән идем, минем иремнең дусты, сугышка тике берче ирем белән безгә килә иде, сезнең үзегезнең балаларыгыз өстенә, Абдылла энегездә авру килеш, сезгәдә җиңелерәк булыр, миңада көңел өстемә якшырак булыр, мин дә кемгәдә ярдәм итәләм дигә уйдан.

Ә савыккач, алла кушса, багарбыз, бәлки өйләнешербез.

-Никах укымыйча Айша, бер өйдә ир белән хатынга торырга ярамый, аның гоняхы зур, шул вахыт, әкерен генә булсада Абдылланың тавышы ишетелде.

-Апам, нинди никах, ясын укымагайлары, ала икән мине Айша, теләсә кем итеп алсын, мин рыза, синең балаларыңның кисәген ашап торам.

Шул вахыт Айша капчыктан балыкны чыгарып, сәке өстенә куйды.

-Мәрян апа, вата күчтәнәч китерә килдем, балаларга, тәм итәрләр, үзем тозлаган идем.

Балыкны күргәч, Мәрян апаның күзләреннән, сирәк кенә яш тамчылары тәгәрәп китте, ал балам, ал көңелең ятса, әйдә икәү шул капчыкка утыртыекта үзен, саккына, аяк кулын сындыра күрмәсен, арбаңа салда алып кит.

Абдылланың аякларын капчыкка турыладылар да, капчыкның авызын муйнына тике күтәрделәр, капчыктан башы гына чыгып калды, каяндыр ястык астыннан, апасы балалар башлыгы чыгарды да энесенең башына кигезде.

Айша сәке читеннән, яңгызы, Абдылланы күтәреп алып чыкты, Абдылла нәрсәдер әйтмәкче булган иде дә, апасы тышкы ишекне артларыннан ябып, йортка чыктыда, шинилең калсын, кирәксә көзен алырсың дигәч, сүз чыгармады.

Авыл урамыннан көпчәкләр шыгырдавы астында, Айшаның үгә тике җитүе, көңелендә сырат күпере аша үтүенә тиң булып тоелды, тик ул үзенең эшләгән эшеннән оялмыйда, үкенмидә, бу тормош куйган киртәләрне, кеше көңеле сындырырлык, кайгы, хәсрәтне, җиңәргә ярдәм итүче, күкрәгендә яшәвече өмет, киләчәккә өмет, аны әйдәп барды.

Көн артыннан, көн үте, башта бик беленмәсәдә, көзгә таба Абдылланың хәле уңайлана башлады, торып йөрергә тотынды, башта өй ечендә генә йөресә, беренче кыраулар төшкәч, тышкада чыга башлады.

Нәрсә үзенә терелергә ярдәм иткәндер? туры гына әйтеп булмый, татар әйтмешли касталанырга бер сәбәп җитсә, савыгырга мең сәбәп кирәк.

Шулайда иң төп сәбәп, кайчандыр күзе төшеп яраткан кыз Айша, анарга булган мәхәббәтен көңелендә саклап кала алган һәм бер нигәдә карамыйча, гайбәттән- нидән куркмыйча, Абдылланың авыр хәлендә, анарга ярдәм кулын сузарга кыюлыгы җиткәннеге диеп әйтергә була.

Гайбәт дигәннән, Абдылла урамга чыга башлагач, аның иске күршесе булган Муся кызы Мөкәрәмә, үтәдә сылу, чибәр кыз, трофей алман күлмәкләрен киеп, кевәзләнеп, Абдылланың хәлен белергә килгәләсәдә саумы—саубулдан артыкка ирешәлмәде, Абдылланың ихтибарын җәлеп итәргә тырышуы бушка булды, шунарга ачуланып, хатын—кыз арасында, хатын—кызга багынмый дигән имеш—мимешләр таратып карасада, сүз озакка бармады.

Пукрау алдыннан Крупач мулланы өйләренә чакырып, кечкенә генә мәҗелес үткәрделәр. Сугыш вахыты булганныгын искә алсак,ил эчендә ипигәдә кытлык булганга, чагыштырмача табын бик мул диеп әйтеп булыр иде.

Кыздырган балык, кызыл эремчек, мөшке бөгмәсе,*** өстәлнең күрке булып бодайдан курдюк мае турап пешергән күҗә, һәр бөртеге аерым—аерым торган, май шурпасы сеңдереп, борчак тике булган, туклык исе аңкып торган, рызык, аны хәзерләүдә Абдылла үзедә катнашканныгын, Айша кунакларга кабат—кабат сөйләде.

-Мин тимәдемдә, бар эшне үзе башкарды, бодайны ебетте, киледә кисап белән бодайның кабыгын сыерды, үзе киптерде дә өсерде дә, мин тик пешердем генә. Абдылланың Мәрян, апасы энесенең тормошы уңайлануга шатланып.

-Ярый—ярый балам сауыккан бик яхшы, тату гына шулай торогыз, -әйе кодаги бер бересен яратышып тыныч кына тормош итсеннәр диеп, Айшаның әнисе, Мәмдюха тәтәй кодагисының сузен йопләде.

Мулла никахны тиешле итеп башкарды, Айшаны тырышлыгы өчен мактады, табындагы рызыктан авыз итеп, башка кунаклардан алдарак чыгып китте.

Туганнарда озак тормадылар, ике яшне калдырып киттеләр.

Икәү булгач кара көздә, салкын кышта, андый озак сузылмый, ялгыз кешенеке кебек көңел боекмый.

Абдылла колхозга эшкә чыгарга көче җитмәсәдә, өйдәге барлык эшне үз өстенә алды, Айшага җиңелерәк булды.

Айша анардан сиңа авыр төгелме диеп сорасада, юк Айша җаным, миңа синең яныңда, бик җиңел, бик рәхәт.

Озын кышкы төннәрдә, Абдылла атасы Алюкның һөнәрен исенә төшереп, авылда иң якшы балта остасы булган, Курмай Әкрамыннан вахытлыча махсус пычаклар, башка агач белән эшли торган кораллар алып, думбыра ясарга кереште, кайчандыр бала чакта атасы әрли—әрли өйрәтергә тырышсада, атасының шөгелен дәвам итмәде, күрәсең көңеле тартмаган булгандыр, ә менә хәзер, беркемдә кушмый, беркемдә соралмый, куллары үзләре онотыла язган һөнәрне, искә төшергәндәй, думбыра ясыйлар, атасы яденә сеңдереп калдырган белем, бер кайдада китмәгән.

Думбыра тулы дүрт карыш озынныгында, озаеп тама торган тамчы килбәтендә, унтугыз киртләчле, ике кыллы уен коралы, кылларын атасы ике яшлек кәҗә тәкәсенең эчәгеннән ясый иде,ул да эчәк кулланырга булды.

Думбыра ясау озакка сузылды, аны Абдылла тик май бәйрәменә генә ясап бетерде, уйнап карарга өлгермәде, кындек әбисен чакырырга туры килде, әби үз эшенең остазы булганга, Айша бик җиңел котолды, мич янындагы сәкедә, кыз бала тапты. 9- майда бәбәй чәе үткәргәндә, Айшаның сеңеле Зәйнәп, сугыш беткәнен килеп әйтте, җиңү турындагы хәбәр барысының көңеленәдә хуш килде, ил шатланды, ил белән авыл шатланды.

Абдылла белән Айшага икели бәйрәм, илгә килгән шатлык белән бергә, аларның үз шатлыкларыда көңел тутыра, бишектә яткан, аларның мәхәббәт җимешләре булган кызлары, Алия, яшәү коченең тантанасы.

Бәбәй чәенә җыелган тирә—күрше, ыру—кардәш, Абдылладан йә бу хәл сезгә шатлык, шатлык өстенә шатлык.

Уйнап җибәр думбыраңда диеп соралуларына каршы төшмәде, зывытка терәлеп, сәкегә утырдыда, яңадан көч кайткан бармаклары белән, кылларны башта әкерен генә, ашыкмыйча тибрәтеп җибәрде, аннары уйнавының тирмасын ешайта—ешайта, кыллар тибрәнгәннән чыккан тавышны баскычтан—баскычка күчергән кебек, моңы өйдә эленеп, калып, бер кая китмичә, тавышы бер ерагаеп, бер якынаеп ишетелгән кебек тоелды, думбырадан чыккан тавышка, өй эче тыгыз булып, бүлмә эчендә гайнап, йөзләгән ат табунының далада ургылып чапкан тояк тавышлары, ялларында җил сызгыруы, ул җил үтешли кырда усеп короган курайда уйнап китүе, кемнеңдер бик еракта җырлаганы, әлә елаганы Абдылланың думбырада уйнаган көендә ишетелде.

Тавышы китә, моңы кала ди халык. Абдылла уйнап туктагач, бер талай бер кемдә дәшмәде, мәҗлес халкы тын калды, һәр бересе үзенең кайгысын, шатлыгын көңелендә барлады.

Чынында бу думбырада уйналган көй, Абдылланы улемнән алып калган татар хатынының оло көңеленә, баш ию яшәргә өмет биргән мәхәббәтен зурлавы, чын көңеленнән рәхмәт белдерүенең таныклыгы.

===Искәрмә===

'''''Кашагалы'''''* -коелары астан өскә түгел, уңнан суңга салынган мич.

'''''Узин тозы''''''**- ачы тоз, Самар—камыш күлләрендә җитештерелә.

'''''Бөгмә'''''***- читләре кушмаган пилмән.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>safe6w634o7czee6fq1j3e6av78rubt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иске вәсият</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2707</id>
    <revision>
      <id>5076</id>
      <timestamp>2011-06-18T15:35:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]] | рәсем =Фотосүрәтсез.svg | рәсем_зурлыгы =200px | alt = &lt;!--рәс...»</comment>
      <origin>5076</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14671" sha1="3wm7ip1sqovnyc541y0kjze8fttmvfo" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Валит Ильясов|Валит Ильясов]]
| рәсем =Фотосүрәтсез.svg
| рәсем_зурлыгы =200px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =&lt;small&gt;Сез бу авторның фотосүрәтен йөкләп проектка ярдәм итә аласыз&lt;/small&gt;
| тулы исем =Ильясов Валит Искәндәр улы
| һөнәр = язучы, шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Тирәдә көз, дөня саргайды.

Җил туктаусыз исә, салкын җил, җәен шул үк яктан искән җил куеннарга кереп иркәләгән көбек уйнап киткән булса, көзге җил андый төгел, өшетә, куеныңа бер ят кеше салкын кулын тыга кебек, чирканыч, моңсу, хисләрне бутап җибәргәндәй көңел өсте кәефсез.

Кемнедер юксынган кебек, үткән җәйдә нидер калган кебек, тик син беләсең, аны үзең белән алып китәлмисең, ул тик күңелеңдә генә, яшерен тыкрыгында, сүнәр-сүнмәс кечкенә учак булып куксый.

Ул синең туган якның табигатенә, язгы—җәйге табигатенә, булган мәхәббәтең.

Сиңа көңел җылылыгы биреп торучы туган ягыңның сихри көче .

Син ошанасың, бер заман ул учак зур ялкын булып яначак, синең көңлеңдә тәүге мәхәббәт, бердән бер сөйгән кешеңә генә була торган сөю хисен, китереп җиткерәчәк.

Бу уйлануымнан, табигатка багып хозурлануымнан, адашып китә язган хыялымнан, бөгенгесе көнгә барыбыз өчендә табиги булган, кесә телефоны шалтыравы , дөресерәге, Салаватның, айрылабыз җыры алып чыкты, Пугачевтан кода шалтрата.

Пугачуга барырга җиенганым юк иде, кода шалтыратып чакыргач, барырга булдым.

Фәрит күрше белән сүләдемдә, аның белән юлга чыктык, безнең ара әллә ни ерак төгел, йөз чакрымнар булыр, турыдан барсаң, тик бер тоткырлык булырга мөмкин, әгәр яз башы булса, Иргизне күчкәндә таш күчемдә буманың өстеннән су ага, яз башын күпкә күтәрелә, җиңел машиналар үтәлми.

Ә хәзер көз, җәйдә ифратта эссе иде, яңгырлар яумады, королык, су андый күп булмас диеп уйладым да, иртә—иртюк турыдан барырга булып юлга чыктык.

Сизмәдемдә таш күчемгә җиткәнбез, Фәрит бумага кермичә машинаны туктаттыда,

-Адя барып багыек, су баребер көчле ага диеп, машинадан чыгып Иргиз суын карарга киттек.

Бер багуга таш кичүдә су әллә ни күп төгел, үтәргә булдык, күрәсең шибкарак үттек, кичүне чыгыпта беттек, машинабыз пышкырырга, төскерергә тотынган кебек булды,

Фәрит машинаның капотын ачып, ярый бераз сүрксен, аннан кузгалырбыз диде.

Ә мин Иргиз суына якынлаштым, менә бит бөтен дөня йөзенә иң боролмалы елга булып танылган, Иделгә татлы су алып барышлый, безне янында туктатып ял алырга мәҗбур итте бу елга.

Бик азгына вахыт үтте, Фәрит кулын болгап мине чакырганын тиз генә күрмәдем ахры.

Нәрсәдер тауышлый башлады.

-Ни су күргәнең юкмы, әйдә Пугачевка, анда кодаңның өе яр читендә, хет кунда су ягалый. Мин Фәритнең ник ачуланганын төшендем, димәк тиздән төш җитә.

Ә ул режим ягыннан, алманнардан күпкә калмаган.

Вахытында ашарга коноккан, рызыкка ихтирам белән карарга кирәк диеп саный.

Киттек -шәһәргә кергәч син егет берәр кибеткә тукта, ары—бире алыек, буш кул кермиек, диеп, Фәриткә эндәштем, теләми генә башын селкте.

-Вата сиңа магазин, нәрсә аласыңмы, ал, миңа берзатта кирәкми ,диеп бер зур кибет янына туктады. Кердем, зургына магазин, сатучы ике кызчык, зәңгәр формалардан, ярысы ук чибәр кыяфәтләре белән, кибеткә күркле күренеш бирәләр.

Читтә, тәрәзә янында, урындыкка утырган бер ир кеше кызыксынып миңа карый.

Мин конфет, чәй алгач, яныма килдедә, я сау сәләмәтме үзең, исән торасыңмы диеп дәште.

Мин бераз каушабрак калсамда, баребер каяндыр ядемнең тирән катламнарыннан чыгып, бу ир Рәшит икәнен, Равылның әзәе булганын, исемә төште, бала чакта, авылда бергә каникулларны үткәрә идек.

Авырлык белән булсада, зиһенем, кирәкле фаелны ачалды, эзләгән мәглүмәтне вахытында дисплейга чыгарды диеп була, димәк архиватор системасы әлдә эшли, куркыныч юк.

Сүләве буенча бу аның магазины икән, энесе, кияве белән кумәкләшеп магазин ачканнар.

Мин бик сирәк киләм, урныма кече малаемны калдыргым кели, тик ул нефтянник булганга, сату алу белән кызыксынмый, бәлки тора –бара төшенер барышка.

Күпме карышсамда, Рәшит мине өенә алып китте, чәйләр—мәйләр эчкәч, миннән син гарәп харефләре белән укый беләсеңме диеп сорады, мин анарга әлә ни белемем зур булмасада әлефтән бине айрам, авыргына булсада укым дигәч, миңа дүрткә бөкләгән куш табак, гарәп хәрефләре белән татарча язган дәфтәр бите бирде.

Мактана төштем шул, типографиядә баскан китап төгел, кулдан язган кягаз, шулайда үз төшемә җыеп, кәгазгә яза бардым, аннары гына үзләренә укыдым.

Рәшитнең рөхсәтен алып, тулаем китерәм ни язганны.

Али олом, бу кәгаз битен сиңа калдырып сугышка китәм, минем истәлегем диеп тотарсың.

Аннан сау—сәләмәт кенә кайтып килерменме, юкмы, сау кайтуым чамалы, ник дисәң синең

Бабаң, Тимерчында, сугышка киттедә кайтмады, миңа ундүрт яш иде, мин өйдә иң ололары, миннән башка ике сеңелем һәм бер энем.

Әни белән, нинди авыр еллар булсада, ачлыкны ялангачлыкны кичердек, аллага шөкер, барыбызда сау сәләмәт үстек, шундый ук язмыш Али олым, сиңада тиде, синдә өйдә иң оло ир кеше, анаңа сеңелләреңне устерегә булыш.

Анаң үзедә тырыш, булдыклы кеше, татар хатны, үзедә бөтен авырлыкларны ерып чыгала торган, моселман хатын, тик шулайда берче янында бул, халеңнан килгән кадәр ярдәм ит. Ана дигән балаларыннан зур ихтирамга һәм мәхәббәткә лаек.

Бөгенгегә ул синең өчен атада, анада.

Син Али, алла бирсә, үсеп җитәрсең, үсеп җиткәч сиңа тормош иптәше турыда уйланырга кирәк булыр, бел, ул хәлгә килеп җиткәч, синең сердәшең тик анаң гына кала, анардан якын кеше дөня йөзендә сиңа юк.

Мин ул вахытта булмам инде.

Хәләл җефетеңне анаң милләтеннән ал, ул аның өчен зур бәхеттә, шатлыкта булыр.

Син шул дөрес атлаган адым, анаңның сине үстергәндә күргән авырлыкларын, йокламаган төннәрен, имгән сөтеңне, биргән тәрбиясен, урынга кую була.

Син анаң сүзеннән чыкмадың, анаң милләтеннән үзеңә хатын алдың икән, анаңа гына төгел бөтен милләтеңә булган ихтирам чагылыр.

Дөресендә дә нинди якшы кешене, сине, якты дөняга китергән хатын, татар хатны ул сине бишектә тирбәтсәдә, рызык ашатсада, ни эшләсәдә синең файдаңа гына эшләгән.

Аның синең өстеңдә хакы бар.

Алда әйтеп киткәнчә безнедә әбиең ялгыз үстерде, синең анаңада шул көн тиде.

Дөняныкын белеп булмый, нәселебез йөзелмәсен дисәң, үзеңә чын гомерлек юлдаш тапкың кели икән, һәрчак ошанычың булсын өчен, сөйгәнеңне үз халкыбызның кызлары арасыннан сайла, шул чактагына, тормошың мул, үзең анек һәм бәхетле булырсың.

Тагын бер сүзем, бердә вахыт табалмадым сиңа сүләргә без Иргизгә сембер якларыннан күчеп килгәнбез, исәйгәч кардәшләрдән сорашырсың.

Ярый балам хуш бәхил бул, атаң Тимерхан 1943ел апрель.

Мине болай тынычкына утырып, диккат белән күптән тыңлаганнары юк иде, ә бу очракта

Рәшитнең өе тулы кеше, берседә бер сүз әйтми тыңлады.

Мин кодаларга баргач кына бу дәфтәр битенә язган, иске вәсиятне, миңа нинди тәссир иткәнен аңладым, тик мин баребер чит ят кеше, ә аларга ул бабалары, кәгазе саргайган, карасының төсе чыгып бетә язган, вәсият, үзе сугышка киткәндә дә, үзе турында төгел балалары, балаларының киләчәге турында, ахыр чиктә халкының киләчәге турында уйлый һәм кайгырта.

Безнең халыкта гомердән- гомергә мондый кешләрнең булганныгы һәм барлыгы куандыра.

Икенче көнне иртән өйгә кайтырга кузгалдык, тик Фәрит башка юлдан барабыз диеп,

Кырт кисте.

-Ярый анякам, мәйлең, кайсы юлдан уңай шушынардан бар.

Иргизне башка күпер аша күчтек, боронда староверларның скитлары булган җиргә туктадык.

Шушы җирдә 1772 елның козендә Е. Пугачев скитның игумене булган Филареттан падишахка каршы баш күтәрүгә фатиха ала, Филарет аңа җәек казакларының баш күтәргәнен әйтә.

Бөтен тарихи чыганакларда Пугачев шәһәрен элек Мечетная слобода исме белән атаганнар, диеп күрсәтәләр, анарга староверлар нигез салганнар имеш, тик мин ялгышмасам провославиянең куш бармак белән чукынучыларыда, чеметем белән чукынучыларыда, мәчеткә йөреми, мәчет салмый, булган мәглүмәтләр очы- очка ялганмый, хата барлыгы күренә.

Тарихчылар нәрсәдер ялгышалар ахры.

Җирле ревиятләргә колак салсаң, татарлар Иргизгә расколникларга тике ук килеп утырганнар.

Башкортлар белән тыгыз элемтәдә булганнар.

Кызларын башкыртка кияүгә биргәннәр, үзләредә башкырттан кыз алганнар.

Тату яшәгәннәр диеп картлар сүли.

[[Төркем:Валит Ильясов]]</text>
      <sha1>3wm7ip1sqovnyc541y0kjze8fttmvfo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туган тел</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2710</id>
    <revision>
      <id>5089</id>
      <timestamp>2011-06-22T18:30:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай |Габдулла Тукай ]] | рәсем =Tuqay_portrait.jpg | рәсем_зурлыгы = | alt = &lt;!--рәсемгә ...»</comment>
      <origin>5089</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1266" sha1="iwck67d6xj1m807qumvmu85fdgz1p10" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай |Габдулла Тукай ]]
| рәсем =Tuqay_portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Тукаев Габдулла Мөхәммәтгариф улы
| һөнәр =     шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле! &lt;br&gt; 
Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы.&lt;br&gt; 

Иң элек бу тел белән әнкәм бишектә көйләгән, &lt;br&gt; 
Аннары төннәр буе әбкәм хикәят сөйләгән.&lt;br&gt; 

И туган тел! Һәрвакытта ярдәмең берлән синең, &lt;br&gt; 
Кечкенәдән аңлашылган шатлыгым, кайгым минем.&lt;br&gt; 

И туган тел! Синдә булган иң элек колган догам:&lt;br&gt; 
Ярлыкагыл, дип, үзем һәм әткәм-әнкәмне, ходам!

[[Төркем:Габдулла Тукай]]</text>
      <sha1>iwck67d6xj1m807qumvmu85fdgz1p10</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татар яшьләре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2711</id>
    <revision>
      <id>5090</id>
      <timestamp>2011-06-22T18:32:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай |Габдулла Тукай ]] | рәсем =Tuqay_portrait.jpg | рәсем_зурлыгы = | alt = &lt;!--рәсемгә ...»</comment>
      <origin>5090</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1664" sha1="b88mzrlv6nymw21pk8cpsit7hh2wd8t" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай |Габдулла Тукай ]]
| рәсем =Tuqay_portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Тукаев Габдулла Мөхәммәтгариф улы
| һөнәр =     шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Дикъкаттә лаек хәзерге көн татарның яшьләре: &lt;br&gt; 
Аңламак, белмәк, тәрәкъкый, мәгърифәт, хикмәт белән&lt;br&gt; 

Әйләнеп һәм нурланып тормакта һәрдәм башлары. &lt;br&gt; 
Мондый күрнеш сөйнеченнән инде мин алдан беләм:&lt;br&gt; 

Тик болар безгә кирәк диңгез төбе гауваслары. &lt;br&gt; 
Өсттә бу ямьсез болыт баштан китәр, яңгыр явар,&lt;br&gt; 

Җиргә рәхмәт күк төшәр яшьләрнең изге касдлары. &lt;br&gt; 
Шаулап аккан су булыр тау башлары, тау астлары.&lt;br&gt; 

Күк булып күкрәр һавада хөр яшәү даулашлары, &lt;br&gt; 
Ялтырар изге көрәшнең хәнҗәре, алмаслары.&lt;br&gt; 

Йөрмәсен бәгъре өзек милләт киеп кашсыз йөзек, — &lt;br&gt; 
Без аның бик зур фәхерле, чын брилиант кашлары!&lt;br&gt;
[[Төркем:Габдулла Тукай]]</text>
      <sha1>b88mzrlv6nymw21pk8cpsit7hh2wd8t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туган авыл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2712</id>
    <revision>
      <id>5102</id>
      <parentid>5101</parentid>
      <timestamp>2011-06-23T08:45:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/MalTsilna|MalTsilna]] кулланучысының ([[User talk:MalTsilna|бәхәс]]) 5101 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>5102</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1731" sha1="8mztco68v0l9qx3w35hj04moy2f6rb7" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай |Габдулла Тукай ]]
| рәсем =Tuqay_portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Тукаев Габдулла Мөхәммәтгариф улы
| һөнәр =     шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Тау башына салынгандыр безнең авыл, &lt;br&gt; 
Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул; &lt;br&gt; 
Аулыбызның ямен, суы тәмен беләм, &lt;br&gt; 
Шуңа күрә сөям җаным, төнем белән. &lt;br&gt; 

Ходай шунда җан биргән, мин шунда туган, &lt;br&gt; 
Шунда әүвәл Коръан аятен укыган; &lt;br&gt; 
Шунда белдем рәсүлемез Мөхәммәтне, &lt;br&gt; 
Ничек михнәт, җәфа күргән, ничек торган. &lt;br&gt; 

Истән чыкмый монда минем күргәннәрем, &lt;br&gt; 
Шатлык белән уйнап гомер сөргәннәрем; &lt;br&gt; 
Абый белән бергәләшеп, кара җирне &lt;br&gt; 
Сука белән ертып-ертып йөргәннәрем. &lt;br&gt; 

Бу дөньяда, бәлки, күп-күп эшләр күрем, &lt;br&gt; 
Билгесездер—кая ташлар бу тәкъдирем; &lt;br&gt; 
Кая барсам, кайда торсам, нишләсәм дә, &lt;br&gt; 
Хәтеремдә мәңге калыр туган җирем.&lt;br&gt;

[[Төркем:Габдулла Тукай]]</text>
      <sha1>8mztco68v0l9qx3w35hj04moy2f6rb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Викикитап:Идарәче статусын алу/MalTsilna</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2719</id>
    <revision>
      <id>5116</id>
      <timestamp>2011-06-25T16:39:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Викикитап:Идарәче статусын алу/MalTsilna]]» бите «[[Wikibooks:Идарәче статусын алу/MalTsilna]]» битенә юнәлтү өстеннән күчте</comment>
      <origin>5116</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" sha1="0529vv3qqxhd96nd7y56u1ngx1u87rb" xml:space="preserve">#yünältü [[Wikibooks:Идарәче статусын алу/MalTsilna]]</text>
      <sha1>0529vv3qqxhd96nd7y56u1ngx1u87rb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Викикитап:Танылган әсәрләр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2721</id>
    <redirect title="Wikibooks:Танылган әсәрләр" />
    <revision>
      <id>5879</id>
      <parentid>5120</parentid>
      <timestamp>2011-10-29T06:41:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Wikibooks:Танылган әсәрләр]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>5879</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="f9iggxs74teqewgqkuk7irqoax3mk7n" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Wikibooks:Танылган әсәрләр]]</text>
      <sha1>f9iggxs74teqewgqkuk7irqoax3mk7n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Викикитап:Танылган әсәрләр/Архив</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2722</id>
    <revision>
      <id>5122</id>
      <timestamp>2011-06-25T16:41:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Викикитап:Танылган әсәрләр/Архив]]» бите «[[Wikibooks:Танылган әсәрләр/Архив]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5122</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" sha1="manose7wgrculak62egk695l5cknce6" xml:space="preserve">#yünältü [[Wikibooks:Танылган әсәрләр/Архив]]</text>
      <sha1>manose7wgrculak62egk695l5cknce6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Викикитап:Аш-су серләре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2724</id>
    <revision>
      <id>5126</id>
      <timestamp>2011-06-25T16:41:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Викикитап:Аш-су серләре]]» бите «[[Wikibooks:Аш-су серләре]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5126</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="l3iy05xuhss68xsf0llggmo8p9ovkut" xml:space="preserve">#yünältü [[Wikibooks:Аш-су серләре]]</text>
      <sha1>l3iy05xuhss68xsf0llggmo8p9ovkut</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Викикитап:Аш-су серләре/Архив</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2725</id>
    <revision>
      <id>5128</id>
      <timestamp>2011-06-25T16:42:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Викикитап:Аш-су серләре/Архив]]» бите «[[Wikibooks:Аш-су серләре/Архив]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5128</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61" sha1="rc4rfhavgzy7xcqqvna0hk9pagsvov6" xml:space="preserve">#yünältü [[Wikibooks:Аш-су серләре/Архив]]</text>
      <sha1>rc4rfhavgzy7xcqqvna0hk9pagsvov6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Викикитап:Балалар өчен әдәбият</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2726</id>
    <revision>
      <id>5130</id>
      <timestamp>2011-06-25T16:43:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Викикитап:Балалар өчен әдәбият]]» бите «[[Wikibooks:Балалар өчен әдәбият]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5130</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" sha1="snjobqc9m7wv553wufytfjueafpzvpw" xml:space="preserve">#yünältü [[Wikibooks:Балалар өчен әдәбият]]</text>
      <sha1>snjobqc9m7wv553wufytfjueafpzvpw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Викикитап:Балалар өчен әдәбият/Архив</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2727</id>
    <revision>
      <id>5132</id>
      <timestamp>2011-06-25T16:43:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Викикитап:Балалар өчен әдәбият/Архив]]» бите «[[Wikibooks:Балалар өчен әдәбият/Архив]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5132</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="75" sha1="o95e922fhuy8e5pxxlhbhrqh6ljnadf" xml:space="preserve">#yünältü [[Wikibooks:Балалар өчен әдәбият/Архив]]</text>
      <sha1>o95e922fhuy8e5pxxlhbhrqh6ljnadf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яулык (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2733</id>
    <revision>
      <id>6879</id>
      <parentid>5148</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:10:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6879</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1153" sha1="6vu14e1063a2yw8onw0yezufwkiix6g" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Аерылганда миңа йөрәк дустым

Бүләк итте ефәк яулыгын;

Мин ярама яптым ул яулыкны

Басар өчен агышын канымның.


Кан табыннан куе кызыл төстә

Яулык минем йөрәк турында,

Сөйли миңа аның җылы назы

һәм ялкынлы сөюе турында.


Мин чикмәдем, дускай, бер карыш та,

Батырларча алга атладым.

Яулык шаһит: сине һәм илемне

Йөрәк каным белән сакладым.

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>6vu14e1063a2yw8onw0yezufwkiix6g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кичер, илем! (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2734</id>
    <revision>
      <id>6880</id>
      <parentid>5150</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:10:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6880</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4236" sha1="qw3g7q7sm1ts0k2czaemwlektvo7ut4" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Кичер мине, илем, синең бөек

Исемең белән килеп сугышка,

Данлы үлем белән күмәлмәдем

Бу тәнемне соңгы сулышта.


Юк, мин сине тузан бөртегедәй

Сансыз гомрем өчен сатмадым.

Волхов шаһит: изге сугыш антын

Соң чиккәчә керсез сакладым.


Мин курыкмадым өстән яңгыр төсле

Яуганда да туплар, ядрәләр,

Каушамадым кан һәм үлек белән

Тулганда да тирә-әйләнәм.


Алда, артта, уңда һәм сулымда

Киселсә дә юлым; күкрәгем

Яраланып канга төренсә дә,

Көчсезләнеп, мин яшь түкмәдем.


Мин алдымда күрдем шыр сөяктән

Котылгысыз үлем шәүләсен.

Кил син миңа, үлем, бары гомрем

Коллык белән төгәлләнмәсен!


Мин түгелме дуска хат язучы,

«Борчылма, дип, тормыш юлдашым,

Соңгы тамчы каным тамса тамсын,

Тик антыма таплар кунмасын!»


Мин түгелме шигырь утым белән

Ант итүче канлы сугышта?

«Үлемгә, дип, ачы нәфрәт белән

Елмаермын соңгы сулышта».


«Соң чиктә, дип, синең мәхәббәтең

Җиңеләйтер үлем газабын,

Илемне һәм сине сөюемне

Каным белән җиргә язармын».


«Тыныч булыр йокы, тормышымны

Бирсәм, диеп, туган ил өчен».

Ышан, илем, шушы ант сугарды

Йөрәгемнең соңгы тибешен!


Язмыш көлде, үлем, кагылмыйча,

Үтте яннан, минем тирәләп.

Нишлим, нишлим, соңгы минутымда

Пистолетым итте хыянәт!


Чаян чага үзен соңгы чиктә,

Бөркет ярдан түбән ташлана.

Мин соң бөркет түгел идеммени,

Баш ияргә шуннан башкага!

Ышан, илем, шундый бөркет идем.

Мин дә соңгы минут килгәндә,

Әзер идем, мәгърур канат җәеп,

Ташланырга ярдан түбәнгә.


Нишлим, сугыш дустым-пистолетым

Соңгы сүздән кинәт баш тартты.

Богау салды дошман кулларыма

Нәм хурлыклы юлдан атлатты.


Тоткынлыкта хәзер мин... һәр көнне

Көн чыгышын комсыз күзәтәм.

Шигырь булып чыга үч ялкыны

Яраланган лачын йөрәктән.


Көн чыгышы дуслар кулындагы

Байрак булып көн дә кызара.

Белмисез лә, дуслар, тоткын күңел,

Күкрәктәге җәрәхәттән түгел,

Канлы үчтән шулай кыза ла!


Тик бер өмит: кара август төне

Илтер мине шунда җитәкләп.

Өстен килер түбән әсирлеккә

Үч һәм илгә керсез мәхәббәт.


Тик бер өмит, дуслар: сезнең сафта

Табар соңгы көрәш теләген.

Яраланган, ләкин тар коллыкка

Баш имәгән керсез йөрәгем.

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>qw3g7q7sm1ts0k2czaemwlektvo7ut4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ирек (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2735</id>
    <revision>
      <id>6881</id>
      <parentid>5151</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:10:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6881</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2231" sha1="6mcfvbxndseuizoztbmv43rf1eyq69v" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Кая гына башым куйсам да,

Кайгы талый йөрәк итемне.

Кич ятсам да, иртә торсам да,

Әллә нәрсәм җитми шикелле.

Аяк-кулым бөтен бөтенен,

Буй-сынның да сизмим кимлеген,

Бар нәрсәм дә җитә җитүен,

Җитми бары иркем-хөрлегем.

Үзем теләп йөртер булмагач,

Юк аягым минем, юк кулым.

Нәрсә соң ул, иркем булмагач,

Бар булуым белән юклыгым.

Атам-анам юк та, илемдә,

Әйтегез, мин ятим идемме?

Мин югалттым «д»[ошман] җирендә

Анамнан да якын илемне.

Мин кол монда, йортсыз-ирексез,

Ирексез һәм илсез — мин үксез.

Атам-анам булган булса да,

Булыр иде урным бусага.

Булыр идем һаман мин ятим,

Тик таланган этләр миңа тиң.

Алтын иркем, азат тормышым,

Кая очтың киек кош булып?

Ник очмады соңгы сулышым,

Шунда бергә, сиңа кушылып?

Белдем микән ирек кадерен

Хөр чагында, дуслар, элек мин?

Татып авыр коллык җәберен

Инде белдем тәмен ирекнең!

Шатландырса язмыш күңелне,

Кавыштырып ирек-сердәшкә,

Багышлармын калган гомерне

Ирек өчен изге көрәшкә.

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>6mcfvbxndseuizoztbmv43rf1eyq69v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тик булса иде ирек (җыр)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2736</id>
    <revision>
      <id>6882</id>
      <parentid>5152</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:10:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6882</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1697" sha1="co7qp3apx2lbux06ktl0ktzyufhfc38" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Карлыгач булса идем,

Канат кагынса идем,

Җидегән йолдыз батканда,

Чулпан йолдыз калыкканда,

Туган илем, якты өем,

Очып сиңа кайтыр идем,

Сызылып таңнар атканда.

Я булсам алтын балык,

Ак дулкыннарын кагып,

Ярсып дәрья акканда,

Ташып ярдан ашканда,

Таң сөмбелем, нечкә билем,

Йөзеп сиңа кайтыр идем,

Күлне томан япканда.

Булсам җитез аргамак,

Көмеш ялымны тарап,

Таң җилләре искәндә,

Үләнгә чык төшкәндә,

Чулпан кызым, таң йолдызым,

Чабып сиңа кайтыр идем,

Гөлләр хуш ис сипкәндә.

Юк, барсыннан да элек,

Тик булса иде ирек,

Кылчым булса кынымда,

Карабиным кулымда,

Сине саклап, туган җирем,

Мин ирләрчә үләр идем

Данлы сугыш кырында.

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>co7qp3apx2lbux06ktl0ktzyufhfc38</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Урман (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2737</id>
    <revision>
      <id>6883</id>
      <parentid>5153</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:10:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6883</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2244" sha1="q7d13r97w8nbeer6p8wnf1nxrusm33d" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Кояш батты күптән, ә мин һаман,

Авыр уйлар тулы күңелдә,

Күз алмыйча күрше урманнардан

Басып торам ишегем төбендә.


Бу урманда, бәлки, партизаннар

Кичке ашка учак яккандыр.

«Бабакай »ның батыр егетләре

Разведкадан йөреп кайткандыр.


Партизан «Т», бәлки, төнге яңа

Кыю эшкә план корадыр.

Аның утырып кылыч кайраганын

Ишеткәндәй була колагым.


Урман, урман, мине синнән аера

Чәнечкеле тимер коймалар.

Аерса да тәнне, коллык сөймәс

Мәгърур күңлем өчен юк алар.


Күңелем оча, урман, буйларыңда,

Сукмагыңны барлый, тикшерә.

Кич ятсам да, иртә уянсам да,

Синең дәшкән тавышың иштелә.


Урман, урман, мине син чакрасың,

Наратларың җилдән тибрәтеп.

Син шаулыйсың, миңа канлы үч һәм

Соңгы көрәш җырын өйрәтеп.


Урман, урман, миңа чиксез авыр

Бу хурлыклы түбән әсирлек!

Әйт син миңа, илдәш дусларымны

Кайсы почмагыңа яшердең?


Урман, урман, мине илт син шунда

Ь.әм корал бир минем кулыма!

Үләр идем аклап йөрәгемнең

Керсез антын сугыш кырында.

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>q7d13r97w8nbeer6p8wnf1nxrusm33d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сандугач һәм чишмә (баллада)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2739</id>
    <revision>
      <id>6884</id>
      <parentid>5157</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:11:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6884</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5860" sha1="ncmi7dubike9ty6lnsdxa3ufka0so7j" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Таң атып, нурлары

Үпкәндә кырларны,

Чишмәләр, күлләрне

Һәм калын урманны,

Сандугач уянып

Канатын кагына

Һәм карый ашкынып

Тын урман ягына.

Ул якын сердәше

Чишмәне сагына;

Таң кошын юксынып

Чишмә дә зарыга.

Сихерле тормышы

Бу ике гашыйкның

Кабынды мәхәббәт

Утында яшьлекнең. Бәйләде аларны

Ялкынлы саф сөю;

Саф сөю алдында

Нечкәреп баш ию.

Нәр иртә Сандугач

Чишмәдә коена.

Бу аңа чиксез зур

Дан булып тоела.

Иркәли таң кошын

Зөбәрҗәт тамчылар.

Әйтче, бу күрнешкә

Сокланмый кем чыдар?!

Таңнарның берендә

Иркә кош — Сандугач,

Уянып карангач

һәм канат кагынгач,

Килде тиз сердәше

Чишмәгә

Тик аның

Кайгылы моң баскан

Чәчәкле буйларын.

Чишмә тын; ул көлми,

Тибрәнми, селкенми;

Акбүз таш өстендә

Тамчылар сикерми.

Болганып каралган

Көмештәй саф суы;

Уйлары таралган,

Йөрәге ярсулы.

Сандугач аптырап

Сорашты дусыннан.

Кәм әйтте сердәше

Дип: «Кичә шушыннан

Үтте ил дошманы,

Яшеренеп, яр буйлап,

Минем саф, шифалы

Суымны агулап.

Канечкеч, юлбасар,

Ул кача артыннан

Аны нык күзәтеп

Килгән яшь батырдан.

Ул белә батырның

Инешне кичәсен

һәм, сусап, минем саф

Суымны эчәсен.

Ул эчкәч, агудан

Шул минут үләчәк.

Ә дошман котылып,

Талап көн күрәчәк.

Әйт, нишлик, сердәшем?

Әйт, нишлик, акыллым?

Ничек соң коткарыйк

Илебез батырын?»

Сандугач аз гына

Уйланып торды да

Җанланып эндәште

Чишмәгә тын гына:

«Кайгырма, күз нурым!

Ул килсә эчәргә,

Коткарам мин үзем,

Мин беләм нишләргә!»

Килде ил батыры

Мылтыктан, кылычтан,

Йөрәге һәм анты

Катырак корычтан.

Илгә саф мәхәббәт

Ярсыта йөрәген,

Дошманны юк итү

Аның бар теләге...

Ул арган, алҗыган

Татып яшь ачысын,

Ах, әгәр булсачы

Бер генә тамчы су!

Ул күрде Чишмәне,

Төште тиз атыннан,

Әлсерәп үзәген

Көйдергән ялкыннан.

Ул теләп эчәргә

Чишмәгә омтылды.

Шулвакыт Сандугач

Сайрарга тотынды.

Ул сайрый, Егетнең

Алдына ук кунып,

Ул сайрый, нәрсәдер

Сөйләгәндәй булып.

Ул сайрый ялкынлы

Саф сөю турында

Ъәм сөйгән йөрәкнең

Ярсуы турында.

Ул мактый көрәштә

Кабынган тормышны,

Дан белән суланган

Иң соңгы сулышны.

Ул мактый дустына

Бирелгән күңелне,

Ул сөйли сөюнең

Җиңгәнен үлемне.

Ул сөйли чын дуслык,

Турылык турында,

Нинди көч бу кошның

Ялкынлы җырында!

Тик Егет аңламый

Телен таң кошының,

Тойса да йөрәге

Хисләрен дусының;

Серле җыр иң нечкә

Кылларын күңелнең

Чиртсә дә, ул сизми

Килгәнен үлемнең.

Эчәргә дип, Егет

Чокырга иелә

Кәм кипкән иренен

Чишмәгә тигерә.

Шулвакыт кош аның

Ирененә сугыла;

Бер тамчы эчә дә

Чишмәгә егыла.

Сөйгәне куенында

Соңгы кат талпынгач,

Шат, мәгърур һәм батыр

Җан бирә Сандугач.

Ә Чишмә, чайкалып,

Ярларга ташлана.

Урнында тик көйгән

Кап-кара таш кала.

Яшь Егет аз гына

Торды да инештә,

Таң калып бу серле

Нәм гали күрнешкә,

Чишмәне калдырып,

Атына атланды.

Юлбарыс шикелле

Дошманга ташланды.

Ул сизде күңлендә

Иң гали хисләрнең

Өр-яңа көч белән

Кабарып үскәнен.

Ул улы хөр илнең

Һәм бөек атаның,

Ялкынлы йөрәктән

Ул сөя Ватанын.

Яшәде ул сөеп

һәм үләр беркөнне

Нәкъ мәгърур Сандугач

Нәм Чишмә шикелле.

[[Төркем: Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>ncmi7dubike9ty6lnsdxa3ufka0so7j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кошчык (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2740</id>
    <revision>
      <id>6885</id>
      <parentid>5158</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:11:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6885</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2689" sha1="juo9tfdhsuu0ihsa8bdslh2c4azmw4t" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Чәнечкеле тимерчыбык белән

Уратылган безнең йортыбыз.

Көне буе шунда казынабыз,

Әйтерсең лә тирес корты без.


Кояш чыга койма аръягында,

Күрше кырлар нурга коена.

Тик нигәдер аның нуры безгә

Тими үткән төсле тоела.


Ерак түгел урман, кыр...

Кемнеңдер

Ишетелә чалгы кайравы.

Кичә шуннан бер кош, очып килеп,

Шул коймага кунып сайрады.


Чакырсам да, кошчык,

Син бу йортка

Үзең теләп очып кермәссең.

Керә күрмә, безнең, кан-яшь йотып,

Интеккәнне үзең күргәнсең.


Сайра безгә шушы нәләт төшкән

Койма аша гына булса да,

Шунсы да бит безгә зур юаныч,

Җырларыңнан күңел тулса да.


Син очарсың, бәлки, минем илгә,

Син ирекле, җитез канатлы.

Тик әйт, кошчык,

Синең минем янга

Бу килүең соңгы кабатмы?


Соңгы кабат булса, тыңла,

кошчык,

Соң теләген мәгърур җанымның:

Оч син илгә нәфрәт һәм мәхәббәт

Җыры булып тоткын шагыйрьнең.


Ук шикелле үткен канатыңнан,

Таң шикелле якты җырыңнан

Таныр сине халкым,

«Бу, дип, аның

Соңгы җыры көрәш кырыннан.

Чәнечкеле чыбык бәйләсә дә,

Дип, шагыйрьнең аяк-кулларын,

Бер көч тә юк җирдә богауларлык

Аның кайнар йөрәк моңнарын».


Оч син, кошчык,

көчле җырым булып,

Шушы сиңа соңгы теләге?

Тәнем калсын монда,

(Нәрсә ул тән?)

Барсын илгә минем йөрәгем.

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>juo9tfdhsuu0ihsa8bdslh2c4azmw4t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Авыру сызмалар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2741</id>
    <revision>
      <id>6886</id>
      <parentid>5162</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:11:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6886</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2201" sha1="01ms5bm83ehbvg7epwntmxll21vkkse" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Җиңәр, ахры, мине юләр үлем,

Мин суыктан, беттән, ачлыктан

Үләрмендер шулай, мич башында

Туңып үлгән төсле карчыклар.


Хыялландым ядрә давылында

Батырларча сугышып үләргә,

Юк, булмады, сукыр лампа төсле,

Калдым инде пыскып сүнәргә.


Юкка чыкты бик күп теләкләргә,

Күп эшләргә булган өмитләр,

Юкка яздым: «Көлеп үләрмен!»— дип,

Юк, үләсе килми, егетләр!


Күпмени соң әле эш кыйраттым,

Күпмени соң әле яшәдем?!

Хәзергедән бик күп файдалырак

Булыр төсле алда яшәвем.


Татымадым элек мин һичкайчан

Мондый көчле, мондый әрнешле

Йөрәктәге дәртне һәм нәфрәтне,

Мәхәббәтне, үчне, сагышны!


Әле сиздем кеше йөрәгенең

Шундый көчле яна алганын.

Аһ, үкенеч, ләкин бу ялкынны

Мин илемә бирә алмадым.


Үлеммени безгә үкенечле,

Халкың өчен булса үлемең?

Күтәрәлмим, дуслар, мин хурлыгын

Ачтан шулай егылып үлүнең.


Мин яшәргә телим бирер өчен

Илгә соңгы йөрәк тибешен.

Үлгәндә дә әйтә алсам иде,

Үлдем, диеп, туган ил өчен!


[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>01ms5bm83ehbvg7epwntmxll21vkkse</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шагыйрь (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2742</id>
    <revision>
      <id>6887</id>
      <parentid>5161</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:11:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6887</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2031" sha1="5hunm6umfki7c78wbo01tchrnczpzjn" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Төн утырып шагыйрь шигырь язды,

Ак кәгазьгә тамды яшьләре.

Тышта давыл иде; бертуктаусыз

Күк күкрәде, яшен яшьнәде.


Җил ишектән кереп өстәлдәге

Кәгазьләрне чәчте, туздырды.

Аннан чыгып тышка, йөрәк яргыч

Ачы тавыш белән сызгырды.


Тау-тау булып дәрья дулкынланды,

Яшен сукты калын имәнне.

Эчпошыргыч шомлы тынлык басты

Тирәдәге карсак өйләрне.


Тик төн буе шагыйрь бүлмәсендә

Ут балкыды көннән яктырак.

Давылланып, аның йөрәгеннән

Ак кәгазьгә хисләр актылар.


Шагыйрь торды тынып таң алдыннан,

Язганнарын җыйнап яндырды.

Үзе китте чыгып...


Җил басылды,

Давыл тынды, ал таң кабынды.


Төн утырып шагыйрь нәрсә язды?

Нинди хисләр аны ярсытты?

Язганнарын биреп җил иркенә,

Таңда үзе кая ашыкты?


Сез сорагыз аны исәр җилдән,

Яшеннәрдән, дулкын тавыннан;

Ь.әм сорагыз, ямьсез төнне куып,

Таң тудырган көчле давылдан.

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>5hunm6umfki7c78wbo01tchrnczpzjn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аерылу (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2743</id>
    <revision>
      <id>6888</id>
      <parentid>5163</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:11:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6888</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2049" sha1="44f3jfk01jswua008umo2febqdzapev" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Читен дә соң артык һичбер вакыт

Күрешмәсне сизеп аерылу;

Мәхәббәт һәм дуслык җир йөзендә

Булган чакта бөтен байлыгың.


Мәхәббәт һәм дуслык җебе белән

Багланганда керсез күңелләр,

Бер-берсеннән башка бар мәгънәсен

Югалтканда җирдә гомерләр,


Кинәт кенә ачы язмыш җиле

Аера сине якын дусыңнан.

Соңгы тапкыр үбү һәм күз яше

Чыкмый аннан мәңге исеңнән.


Күпме булды минем якын дуслар,

Күпме иде сөйгән иптәшем,

Калдым ялгыз, саклап яңагымда

һәркайсының кайнар күз яшен.


Белмим, тагы нинди упкыннарда

Мин чайкалып шулай йөзәрмен.

Тик һәркайчан сулган яңагымда

Соңгы яшен дусның сизәрмен.


Күп татыдым җирдә мин ачысын

Үзәк өзгеч авыр сагышның.

Елатып һәм кайнар үбештереп,

Дустым белән, язмыш, кавыштыр!


Айлар түгел, еллар... авыр хәсрәт

Тавы булып торды йөрәктә.

Бер минутлык күрешү бәхете белән

Инде, язмыш, мине бүләклә!

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>44f3jfk01jswua008umo2febqdzapev</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дару</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2744</id>
    <revision>
      <id>6889</id>
      <parentid>5164</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:12:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6889</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1563" sha1="mt7rr2sszrbshulyu36x7oajobbrcnx" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Кыз авырды, тәне ут шикелле,

Сулгып-сулгып тибә йөрәге.

Гаҗиз калды доктор, авыру кызга

Бер дару да файда бирмәде.


Яткан чакта авыру түшәгендә,

Авыр төшләр белән саташып,

Ачылды да ишек, юл киеменнән

Кайтып керде кызның атасы.


Маңгаенда батыр яра эзе

Кәм билендә поход каешы.

Еллар буе кызны зарыктырды

Шул атаның йөрәк сагышы.


Таныш йөзне күреп, кыз елмайды:

«Әти!» —диеп, аңа үрелде.

Шул төнне үк йөздән тире чыкты,

Кызу кайтты, тәне сүрелде.


Гаҗәпләнмә, доктор, күреп кызның

Дару эчми кинәт савыгуын.

Белмәдеңме җирдә «сөю» дигән

Иң куәтле дәва барлыгын!

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>mt7rr2sszrbshulyu36x7oajobbrcnx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кол (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2745</id>
    <revision>
      <id>6890</id>
      <parentid>5165</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:12:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6890</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1703" sha1="i1dk5fpjk8n60riet94axqxzyhk630w" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Ул, куркып дошманы алдында

Калтырап, күтәрде кулларын.

Сугышның иң кызган чагында

Ташлады кулыннан коралын.


Дошманы сүгенә-җикренә

Кулларын каерып бәйләде.

Өстенә тау хәтле йөк төяп,

Камчылап, тылына әйдәде.


Ул бара, кан юа җилкәсен

Камчы һәм дошманы йөгеннән.

Шәм кебек төз буе, нишләсен?

Көянтә шикелле бөгелгән.


Кешелек сыйфаты бу чакта,

Әйтегез, бармы бу мескендә?

Аягы, куллары һәм хәтта

Җаны да хуҗасы иркендә.


Юк сиңа кешечә көн итү,

Бикләдең син гомер юлыңны,

Дошманың алдында, егетем,

Бер куркып күтәргәч кулыңны.


Я сугыш син яклап хаклыкны,

Я сайла кызганыч коллыкны.

Беренче юл нинди данлыклы,

Икенчесе нинди хурлыклы.

[[Төркем: Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>i1dk5fpjk8n60riet94axqxzyhk630w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәдичә (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2746</id>
    <revision>
      <id>6891</id>
      <parentid>5166</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:12:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6891</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2391" sha1="r7x8f8up4otbsornrm30pnkhdmzspef" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Күрше кызы Хәдичә,

Шулай гадәттәгечә,

Озак йөреп бакчада,

Кичегеп кайтты кичә.


Каравылчы карт аның

Ишетмәгән кайтканын.

Шуңар күрә ачмаган

Хәдичәгә капканы.


Капкада тимер йозак,

Хәдичә көткән озак.

Тышта кунып булмый бит,

Булса да гәрчә йөз ак.


Ахры кызга уй керә,

Төнлә белән кем күрә?

Күп тикшерми Хәдичә,

Койма аша сикерә.


Кайтып керә йортына,

Кайткач бар да онтыла.

Тик, кадакка эләгеп,

Юбка гына ертыла.


Ул көн «соң» дип ямамый,

Аны-моны карамый.

Иртән китә хезмәткә,

Кичегергә ярамый.


Әле дә кичә соң кайтып,

Йоклаган кырын ятып;

Күрше карчык эшенә

Чак җибәргән уятып.


Менә бара ул, кара!

Юбка гына чайкала.

Исе китеп хатын-кыз

Юбкага карап кала.


Икенче көн ни күрәм? —

Бер елыйм да, бер көләм.

Урам тулы хатын-кыз,

Бар да ерык юбкадан.


Күрче, күршем теккәнче,

«Мода» дип, көн үткәнче,

Бар да ерган юбкасын

Бот төбенә җиткәнче!


Әй, Хәдичә, Хәдичә!

Кичегеп кайтып кичә,

Нинди эшкә чуалдың —

Яңа мода чыгардың.


Кызлар, төнлә йөрмәгез!

Коймадан сикермәгез!

Тагын әллә ни ертып:

«Мода»,— дия күрмәгез.

[[Төркем: Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>r7x8f8up4otbsornrm30pnkhdmzspef</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бүреләр (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2747</id>
    <revision>
      <id>6892</id>
      <parentid>5168</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:12:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6892</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2514" sha1="1psohd1j17wfc7igtklxu2sk8x6qp7a" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Кешеләр сугыша, кан коя,

Киселә меңнәрчә гомерләр.

Төн буе улашып якында

Иснәнеп йөриләр бүреләр.


Күпме кан, күпме яшь ат ите!

Ялтырый бүренең күзләре.

Бит моны төн буе атышып,

Тураган кешеләр үзләре.


Бүреләр башлыгы карт бүре,

Исереп кешеләр канына

Йөргәндә, сискәнеп туктады

Бер авыр яралы янына.


Яралы ыңраша, саташа,

Каенга терәгән башкаен.

Кызганып егетне, җил белән

Тибрәнеп сыкрана ак каен.


Кызганып егетне, елыйлар

Миләүшә һәм лалә чәчәге.

Тәгәри үләнгә, чык түгел,

Гөлләрнең гөнаһсыз яшьләре.


Карт бүре егетне иснәде,

Аптырап күзенә карады,

һәм, кинәт нидәндер сискәнеп,

Бер читкә тайпылды яралы. 


Яралының зәгыйфь сулышы

Бәрелде бүренең борнына.

Юк, бүре тимәде, сак кына

Борылып юнәлде юлына.


Таң белән килделәр кешеләр,

Күрделәр яралы егетне.

Яртылаш ул тайган исеннән,

Шулай да яшәве өмитле.


Кешеләр егетнең тәненә

Кыздырып шомполлар бастылар.

Туйганчы җәфалап, соңыннан

Ялгыз ак каенга астылар.


Кешеләр сугыша, кан коя,

Киселә меңнәрчә гомерләр.

Тән буе улашып якында

Иснәнеп йөриләр бүреләр.


Бүреләр, аһ... ләкин бүреләр

Бу кадәр үк ерткыч түгелләр.

[[Төркем: Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>1psohd1j17wfc7igtklxu2sk8x6qp7a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бер кызга</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2748</id>
    <revision>
      <id>6893</id>
      <parentid>5169</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:12:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6893</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2657" sha1="oiauoztyx362zysg3s0i5r99s27ni5j" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Кызык кына булды бу очрашу,

Син ерактан, мин дә ерактан.

Ә күптәнге якын танышлар күк,

Кул кысыштык икәү йөрәктән.


Исмемне дә юньләп белмисеңдер,

Үзең шундый сөеп карыйсың.

Йөрәгемнең язгы гөлләр төсле

Саф булуын сиздең, ахрысы.


Безнең гомер тулы һәр ваклыкка,

Эчпошыргыч ямьсез бушлыкка;

Нәрсә җитә менә шундый матур,

Шундый керсез, кайнар дуслыкка!


Нәрсә җитә синең күзләреңнең

Ялкыныннан шулай кабынып

Яшәү, җирдә гомер ахрынача

Назлы карашыңны сагынып.


Мин үзем дә белмим, нәрсә безне

Бәйләде соң аера алмаслык?!

Без сөйләшеп түгел, серебезне

Күз карашы белән аңлаштык.


Шундый назлы, гади күз карашын

Шагыйрь йөрәгеме аңламас?

Сөяксез тел кайчак алдаса да,

Күз карашы, җаным, алдамас.


Еллар үтеп, тагын бер очрашсак,

Яшерә алмый шатлык яшемне,

Мин кулыңны кысып, чын күңелдән:

— Сердәшем! — дип, сиңа дәшермен.


Аерса да безне язмыш җиле,

Алып китеп сине еракка,

Киңәшем шул: җирдә иң кадерле

Бу дуслыкны, бәгърем, югалтма!


Тик бер теләк: сөю уты белән

Канатланса иде күңелләр,

Сөю дымын эчеп бер тамырдан,

Чәчәк атса иде гомерләр.


Ашкынулы сөю ялкынында

Үтсә иде яшьлек вакытлар.

Әйтче, бәгърем, миңа, җир йөзендә

Шуннан артык нинди бәхет бар?!


[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>oiauoztyx362zysg3s0i5r99s27ni5j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гашыйк һәм сыер (шигырь)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2749</id>
    <revision>
      <id>6894</id>
      <parentid>5170</parentid>
      <timestamp>2019-04-29T07:13:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Calil_student_1929.jpg|Calil_student_1929.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:JuTa|JuTa]] because: [[:c:COM:OTRS|No permission]] since 17 April 2019.</comment>
      <origin>6894</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2802" sha1="buyuw446e1w3u1ce2wobpirz5j35s5y" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Муса Җәлил|Муса Җәлил]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Муса Мостафа улы Җәлил
| һөнәр = 	шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =Совет берлеге каһарманы
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Мин чәчәкләр җыйдым, сөеклемә

Бәйләм итеп бәйләп китердем.

Күрсен иркәм аның кулдалыгын

Йөрәгемнең, бәхтем, иркемнең.


Аһ, ни гарьлек, кызым чәчәкләрне

Тәрәзәдән тышка ыргыткан.

Ә аларны сыер ашап киткән...

Ничек түзим үлми хурлыктан!


Гашыйк сүзен сыер ишетте дә,

Гаҗәпләнеп, башын селкеде.

— Исем китә,— диде,— бу гашыйкка,

Карап торсаң, кеше шикелле!


Аңламыйча, ахмак, эшнең төбен,

Нигә шулай кыза, тузына?

Мин ашасам аның чәчәкләрен,

Сөт бирәм бит сөйгән кызына.


Минем сөттән аның йөзе алсу,

Минем сөттән — таза, сөйкемле,

Тәне йомшак, аның тешләре ак,

Яңа сауган сөтем шикелле...


Уйга калды гашыйк...

— Чын да,— диде,—

Ник тиргим мин бу сөтбикәне?

Ул бит көн дә, кырдан үлән җыеп,

Каймак белән сыйлый иркәмне!


Азык булсын гөлем сыерына,

Мин теләмим артык һичкемне!

Миңа шул да бәхет, әйдә, иркәм

Каймак итеп эчсен гыйшкымны...

Һәм юанды гашыйк...


Хәзер көн дә

Чәчәк җыеп чишмә буенда,

Кызга түгел, китереп чәчәкләрне

Ул ашата икән сыерга.


Җир йөзе шундый киң,

Күңелле һәм якты!

Тик төрмәм караңгы,

Ишеге йозаклы!


Күктә бер кош оча

Югары, югары!

Мин ауныйм идәндә,

Кулларым богаулы.


Тышта бер гөл үсә,

Яңгырга коенып;

Мин кибәм, мин сулам,

Төрмәдә боегып.


Мин беләм: бик татлы

Да яшәү тойгысы!

Тик инде мин үләм,

Бу җырым — соңгысы!

[[Төркем:Муса Җәлил:Моабит дәфтәрләре]]</text>
      <sha1>buyuw446e1w3u1ce2wobpirz5j35s5y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Bot</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2752</id>
    <revision>
      <id>5708</id>
      <parentid>5177</parentid>
      <timestamp>2011-07-09T15:07:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5708</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="873" sha1="be5v87l3h5ulnqob1aeg2fmx197r9jl" xml:space="preserve">{| class=&quot;messagebox plainlinks&quot;
|align=&quot;center&quot;|[[Image:Wikibot black.jpg|50px]]
|align=&quot;left&quot; width=&quot;100%&quot;|'''Бу катнашучы – [[:{{{site|tt}}}:User:{{{1}}}|{{{1}}}]] тарафыннан идарә ителгән [[Wikipedia:Bot policy|робот]].'''
Бу [[Wikipedia:Sock puppetry|бозык әгъза]] түгел, бу битләрне автоматик яки ярым-автоматик рәвештә төзәтү өчен кулланылган әгъза. 
&lt;br&gt;
&lt;small&gt;''Идарәчеләргә: бу робот бозыклык эшләсә, аны [{{fullurl:Special:Blockip|wpBlockAddress={{PAGENAMEE}}&amp;wpBlockExpiry=indefinite&amp;wpAnonOnly=0&amp;wpEnableAutoblock=0&amp;wpCreateAccount=0&amp;wpBlockReason=Bot%20malfunctioning:%20}} тыегыз].''&lt;/small&gt;
|}{{{category|[[Category:Викикитап роботлары|{{PAGENAME}}]]}}}&lt;noinclude&gt;{{doc}}</text>
      <sha1>be5v87l3h5ulnqob1aeg2fmx197r9jl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Bot/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2753</id>
    <revision>
      <id>5178</id>
      <timestamp>2011-06-26T18:25:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&amp;#123;&amp;#123;[[Template:{{PAGENAME}}|{{lcfirst:{{PAGENAME}}}}]]&amp;#125;&amp;#125;&amp;#32;&amp;mdash; An information box indication a user as a bot  &lt;!-- explain what this template does; use it ...»</comment>
      <origin>5178</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="756" sha1="o657b8bv1o8wraatxpvoand9l6a8fiu" xml:space="preserve">&amp;#123;&amp;#123;[[Template:{{PAGENAME}}|{{lcfirst:{{PAGENAME}}}}]]&amp;#125;&amp;#125;&amp;#32;&amp;mdash; An information box indication a user as a bot

&lt;!-- explain what this template does; use it in a sentence --&gt;

== Параметрлар ==
; 1 : The first unnamed parameter specifies the operator of the bot.
; site : The two letter code for those operators that do not have an account on the English language Wikipedia.

== Мисал ==
&lt;!-- for the documentation don't subst the result --&gt;
{| {{easytable}}
! Code 
! Result 
|-
| valign=&quot;top&quot; | &lt;code&gt;{{tlp|{{PAGENAME}}|John Smith}}&lt;/code&gt;
|
{{msg:{{BASEPAGENAME}}|John Smith}}
|-
| valign=&quot;top&quot; | &lt;code&gt;{{tlp|{{PAGENAME}}|&lt;nowiki&gt;John Smith|site=en&lt;/nowiki&gt;}}&lt;/code&gt;
|
{{msg:{{BASEPAGENAME}}|John Smith|site=en}}
|}</text>
      <sha1>o657b8bv1o8wraatxpvoand9l6a8fiu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Япон хикәясе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2755</id>
    <revision>
      <id>5217</id>
      <parentid>5182</parentid>
      <timestamp>2011-06-29T06:09:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5217</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7699" sha1="2yuyr42pnf6pdko762zudhc08r9lprz" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

'''Япон хикәясе ''' әкият-шигыре Г.Тукайның үзенең белдерүе буенча, рус әдибе Буренин әсәренә нигезләнгән.


Электә бер Ташчы торган бу дөньяда,

Безнең җирдә түгел — ерак Японъядә.


Үзе булган таза гына бер яшь кеше;

Ялыкмыйча эшли икән ул таш эше.


Ризыкланган ачы тирләр һәм көч белән,

Көн буена ташлар ватып чүкеч белән.


Булганлыктан һаман да эш, һаман да өш,

Күрәлмаган бу яшь егет рәхәт тормыш.


Беркөн шулай эшләп-эшләп каты аргач,

Күнле кайткан эштән тәмам хәлдән тайгач,


Тотынган ул үз-үзенә тарланырга,

Мондый начар көн күрмештән зарланырга:


«Ходаем, ник фәкыйрь иттең мине болай?

Рәхмәтең киң, мин бәндәңне кыйлсаң да бай;


Бүтәннәрдәй мин дә рәхәт сөрер идем,

Тынычлык һәм бәхет йөзен күрер идем».


Шуннан гына очып үткән бер Фәрештә 

Әллә ничек моның моңын, зарын иштә.


Һәм әйтә ул: «Ярар, яхшы, шулай бул,— ди, 

Ягъни: — Үзең теләгәнеңчә бай бул»,— ди.


Безнең Ташчы шул минуттук зур бай булды,

Азапланган читен тормыш уңай булды.


Инде хәзер авыр эшләр муенда юк,

Рәхәт ята, һичбер нәрсә уенда юк.


Шул вакытта Ташчы күрә: зур урамнан

Үтеп бара гаскәр берләп олугъ бер Хан.


Киемнәре, баш өстендә чатырлары

Ялт-йолт килә көнгә каршы — алтын бары


Ташчы әйтә: «Зур эшмени бу — бай булу?

Насыйп булса менә шушындый Хан булу,—


Булыр иде шул вакытта бәхтем минем;

Аһ, булсачы вәзирләрем, тәхтем минем!»


Тагы шуннан очып барган шул Фәрештә

Бу Ташчының сөйләгәне сүзен иштә:


«Теләгәнең булсын синең — син Хан бул,— ди 

Үзе китә очып:—Хәзергә сау бул!» — ди.


Ташчы карый: шулук хәлдә ул Хан булган,

Һәр ягына вәзирләр һәм гаскәр тулган.


Уенчылар матур көйләр көйләгәли,

Баш өстендә алтын зонтик күләгәли.


Шулай да бик рәхәт түгел: Кояш эссе,

Гаҗиз калды Хан эсседән, тәмам пеште.


«Кирәк түгел, ди, Хан булу һәм баш булу,

Насыйп булса икән миңа Кояш булу!»


Шул Фәрештә тагын шунда җитеп килеп,

Китте очып: «Ярар, булсын синеңчә»,— дип.


Шул минутта Ташчы егет Кояш булып

Күктә тора, бу дөньяга нурлар коеп.

Бераздан соң әллә кайдан чыга Болыт,

Җир һәм Кояш арасына пәрдә булып;


Каплап тора әллә нинди гайрәт берлә,

Күренмидер Кояшка җир, Кояш — җиргә.


Егет әйтә: «Кирәк түгел Кояш булу,

Болыттан да кимсеттереп, юаш булу.


Тәңрем, ирек бир син миңа, Болыт булыйм,

Болыт булып, җиһанга баш булып торыйм».


Фәрештә дә шул вакытта җитеп килеп,

Китә күккә: «Ярар, булсын синеңчә»,— дип.

Шулук вакыт Ташчы егет Болыт була,

Җир йөзенә яңгырларын коеп тора.


Чиләк-чиләк булып яңгыр яуганыннан,

Сулар артып, ташып чыкты ярларыннан.


Сахра, болын, игенлекләрне су басты, 

Һәр нәрсәгә урын булды дулкын асты:


Бу дулкыннар кубарса да шау-шу, гауга,

Һөҗүм итеп килсәләр дә, охшап яуга,—


Шунда үсеп тора торган олугъ Таш-тау 

Зәррә хәтле зарарланмыйча калды сау.


Егет әйтә: «Кирәк түгел Болыт булу, 

Артык миңа Болыт булганчы юк булу!


Гайрәтемнән күрсәтмичә һичбер какшау, 

Минем көчтән көлеп тора шушы Таш-тау!»


Шунда тагын Фәрештәсе килеп җитә: 

«Ярар, яхшы, шулай бул син»,— диеп китә.


Ташчы егет шулук минут була Таш-тау; 

Гомерлеккә торырмын, ди, мин шунда сау.


Һәр яклардан килсәләр дә сулар ташып,

Дулкыннары бәрелсәләр дә шып та шып! —


Кибаранә күтәреп баш, безнең Таш-тау

Селкенми дә, кузгалмый да тора сап-сау.


Шул вакытта әллә кайдан чыга Инсан,

Кулларына балта берлән чүкеч тоткан.


Килә дә ул, бу Таш-тауны вата башлый,

Таш артыннан ташны ватып ата башлый.


Егет әйтә: «Мин күп нәрсә булып үттем,

Һәрберсеннән галилек һәм бәхет көттем;


Күрдем хәзер: эшкә һич нәрсә тиң түгел,

Эштән көчле нәрсә табу мөмкин түгел.


Кирәк түгел, мин яңадан Ташчы булам,

Әүвәлгечә иҗтиһадлы эшче булам!»


Кодрәт берлә шунда егет Ташчы була,

Әүвәлгечә иҗтиһадлы эшче була.
== Аерым сүзләргә аңлатмалар ==
''Иштә — ишетә.''

''Шулук хәлдә — шул мизгелдә.''

''Зәррә хәтле — тузан кадәр.''

''Кибаранә — олы сыман, горур.''

''Инсан — кеше. ''

''Галилек — бөеклек.''

''Иҗтиһадлы — тырыш.''

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]
[[Төркем:Габдулла Тукай әкиятләре]]
[[Төркем:Габдулла Тукайның балалар өчен әсәрләре]]</text>
      <sha1>2yuyr42pnf6pdko762zudhc08r9lprz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Гадел Кутуй шигырьләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2756</id>
    <revision>
      <id>5183</id>
      <timestamp>2011-06-27T10:13:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Шигырьләр]] [[Төркем:Гадел Кутуй]]»</comment>
      <origin>5183</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" sha1="2bj7gldg2hhnsaliyn5ey582g0rltvv" xml:space="preserve">[[Төркем:Шигырьләр]]
[[Төркем:Гадел Кутуй]]</text>
      <sha1>2bj7gldg2hhnsaliyn5ey582g0rltvv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Гадел Кутуй</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2757</id>
    <revision>
      <id>5194</id>
      <parentid>5193</parentid>
      <timestamp>2011-06-27T10:36:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5194</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="668" sha1="fhr6dk49beosxvck4fngbbio4r2le3w" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Гадел Кутуй|Гадел Кутуй]]
| рәсем = Ğädel_Qutuy.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Гаделша Нурмөхәммәт улы Кутуев
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист, язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Гадел Кутуй}}

[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Г]]
[[Төркем:Авторлар-К]]</text>
      <sha1>fhr6dk49beosxvck4fngbbio4r2le3w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тапшырылмаган хатлар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2758</id>
    <revision>
      <id>6218</id>
      <parentid>6217</parentid>
      <timestamp>2013-10-26T12:55:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Savh</username>
        <id>446</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/84.18.126.136|84.18.126.136]] үзгәртүләре ([[User talk:84.18.126.136|бәхәс]])  [[User:Айдар Шәйхи|Айдар Шәйхи]] юрамасына кадәр кире кайтарылды</comment>
      <origin>6218</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="201872" sha1="jvarq8wu3gng63eshxqki8oqykw61kd" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Гадел Кутуй|Гадел Кутуй]]
| рәсем = Ğädel_Qutuy.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Гаделша Нурмөхәммәт улы Кутуев
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист, язучы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Искәндәр!

Дусларча язылган җылы хатың өчен рәхмәт. Мин аны кат-кат укып чыктым. Бу сагыну хатыңны укыган чакта, минем күз алдымда аерылышкан көннәрдәге тар холыклы, бозык күңелле Ис-коидәр түгел, бәлки моннан 8 ел элек: «Сезнең чәчегез нинди йомшак, нәфис», — дип килеп танышкан Искәндәр иде.

Нинди матур истәлек! Әйе, минем беренче мәхәббәтем дә, кешеләр белән аралаша башлаудан туган беренче шатлыгым да, сиңа, синең белән танышу вакытына барып бәйләнә. Миндә яңа хисләр тудырган, күңел күзләремә матурлык буяулары биргән бу кадерле минутларны мин бик еш искә төшерәм. Тормышның тис-коре, усал, шакшы яклары белән көрәшкәндә туңсам, арысам әгәр шул рәхәт минутларны хәтерләп җылынам һәм көч җыям.

Исеңдәме беренче танышуыбыз?

Мин, матурлыкның нәрсә икәнен бары хыялда гына күреп, әкиятләрдән генә ишетеп килгән ятимә бер кыз, кинәт өнемдә чын матурлык диңгезенә чумдым, шатлык дулкыннарында йөзә башладым. Чынлап та, корып, саргаеп беткән яз чәчәген иң тәмле хуш исләр чыгарып торган чәчәккә әйләндерү — охшашы булмаган матурлык бит. Үземне, гомумән, кешеләрне чәчәккә тиңләштерү дөрес үк булмаса да, ләкин минем хәл ул чагында шуңа бик якын иде.

Мин элекке Кузнецк өязендә, караңгы мишәр авылында — Ялгашта тудым. Минем атамның гомер-гомергә күргәне бары биш-алты авыл булган. Ә мин — аның кызы — Москвада тордым, Ленинградта булдым, Харьков, Ташкент, Бакуны күрдем... Мин диңгездә йөздем, Кавказ тауларына мендем. Минем атам үз телен дә кирәгенчә белмәгән. Ә мин — аның кызы — татарча гына түгел, рус, немец телләрендә дә сөйләшәм. Минем атам бөтен гомерен көтүчелектә, газап-михнәт эчендә уздырган, үлгәндә дә сарыклар арасында үлгән. Ул бик еш сырхаулаган, ләкин бер генә тапкыр да докторны күрмәгән. Ә мин — Чулак Фәхри кызы — хәзер үзем доктор.

Зур тормышны чын-чынлап белү һәм шуны белгәннән соң киң сулыш алып эшләү шатлыгын, яшисе килү матурлыгын аңлату кыен. Миңа әле күптән түгел бер яңа роман укырга туры килде. Бу китап миңа әйтеп бетергесез сөенеч, ләззәт бирде. Чөнки хәзер доктор булган татар кызының нәселе дә, тормыш төбеннән югарыга, язучылык дәрәҗәсенә күтәрелгән язучының нәселе кебек үк, иске заман бизгәгендә, җәфа чигү утында яшәгән нәсел.

Әйе, беренче танышуыбыз! Тәртипсез язуым өчен гафу ит, иркәм. Минем өчен тормыш хәзер шундый бай, шундый күңелле, бер әйбер турында яза башладым исә, берсе-берсеннән матур булган тойгылар, фикерләр кәгазьгә агылырга гына торалар. Менә хәзер дә үзем сиңа хат язам, үзем радио аркылы Шубертның «Язылып бетмәгән симфония»сен тыңлыйм. Бу симфониядә нинди генә авазлар юк! Акрын, бик акрын башланган музыкаль тавышлар йомшак, ягымлы күченүләр белән зур зилзиләләргә җитә... тына... тагын күтәрелә. Йөрәк тә музыкага кушылып тибә башлый. Гафу ит, Искәндәр. Шубертны тыңлап бетермичә, хатымны дәвам итә алмыйм. Янымда утырган җиде яшьлек Кадриям дә:

— Әнкәем, шундый матур музыка... ә син тыңламыйсың, — дип тора. Улым Рафаэль йоклый. Нинди тыныч йоклый ул! Рафаэль дә, синең кебек үк, учларын яңак астына куеп йоклый. Әнә ул төшендә нәрсәгәдер матур итеп елмайды. Ә без аналы-кызлы, Кадрия белән икәү, Шубертны тыңлыйбыз. Хәер, Кадрия нәрсә уйлый торгандыр — белмим. Ул бик акыллы булды. Күпне белә башлады. Шулай да бала күңелен аңламассың: йә «Әткәем ник озак кайтмый?», йә «Әнкәем иртәгә нәрсә китерер икән?» — дип уйлана торгандыр. Без Шубертны эндәшмичә тыңлыйбыз. Бу музыкада сагыну моңы да, ярату-яратмау тавышы да, җил-давыл да — бар да бар. Рәхәтләнеп тыңлыйм әле. Үзәк калалардан бик ерак урнашкан Әдрәс авылында Шуберт симфониясе аеруча матур яңгырый.

Шатлыклы туган илем! Шуберт, Бетховен шикелле композиторларның иң тирән моңнарын ерак авылларга ишеттерүең өчен сиңа җылы рәхмәт яусын.

Искәндәр!

Хатымны дәвам итәм.

1923 ел иде. Аяусыз тормыш камчысы астында төрле шәһәр, авылларны гизеп туйганнан соң, мин Казанга килеп чыктым. Ка-чанда университет рабфагына укырга кердем. Бу рабфак ул елларны университет белән бер бинада урнаша иде.

Беренче дәресләрне тыңлау белән үк, мин бәхеттән, шатлыктан, нәрсәгә тотынырга белмичә, шашып йөри башладым. Рабфакка барганда да, кайтканда да бик еш: «Шушы урамнар, шушы коридорлар буйлап кайчандыр китап, дәфтәр тотып Ленин йөргән, шул бинада Толстой укыган. Шунда укырга дип, яшь Горь-кий хыял корган. Шул бинадан дөньяның атаклы галимнәре чыккан. Мин укый торган бүлмәләрдә аларның да тавышлары яңгыраган», — дип уйлана башладым. Рус әдәбияты буенча керим I укытучы Морозов та беренче лекциясен шул фикерләр белән башлады.

Ә кайчагында университетның ап-ак колонналарына сөялә идем дә, башымны югары күтәреп: «Иптәшләр, күрәсезме мин нинди бәхетле... Мин — Чулак Фәхри кызы — Ленин... Толстой укыган йортта укыйм», — дип кычкырып, бик каты кычкырып җибәрәсем килә иде.

Шушындый бөеклеккә ашуыма, тормышка юл табуыма мин шат идем. Ул елларны тормыш минем өчен ал да гөл генә, бөтен бәхетләр бергә, минем йөрәгемә җыелгандай тоела иде. Мин бары тик ирек, матурлык көчен генә хис иттем. Мин үземне чәчәкле бакчада күрдем. Бер сынык икмәк белән ике бәрәңге ашап, алтышар сәгать дәрес тыңларга туры килгәндә дә, мин шат һәм көләч идем. Чөнки мин күзләремне киләчәкне күрергә өйрәтә башладым. Ә киләчәкне күрү, шуны күрәм дип хис итү иң авыр минутларны да җиңел һәм күркәм итә.

Менә шунда, бәхеттән шашып рәхәттә йөргән чагымда, мин сине очраттым, һәрбер сөю һәм сөелүнең: — «Эх, яратасы иде, соясе... сөеләсе иде», — дип, хисләр ташкан чагы була. Алмагач та, тула һәм пешә башлагач, хуш исле алмаларын җиргә ыргытып, җир белән шаяра башлый. Шомырт та чәчәк ата. Сандугачлар да сайраша. Чияләр дә вакыты җиткәч кызаралар, тулылыктан матураялар. Мин дә үземнең матурлык тойгыларыма тулганымны сиздем. Минем дә яратасым, яраткан кешем белән: «Нсз нинди бәхетле, безгә шундый рәхәт», — дип, тын беткәнче кочышасым килде.

Озак вакыт үтмәде — студентлар арасында зур кичәгә әзерлек репетицияләре башланды. Ул елларны мин рабфакның Ос-тровский урамындагы тулай торагында тора идем. Без бер бүлмәдә биш кыз тордык. Без бишәвебез биш төрле милләттән булсак та, безнең арадагы революция туганлыгы җыр белән дә әйтеп бирә алмаслык дәрәҗәдә тирән иде.

Без күбрәк киләчәкне уйларга яратабыз. Бүгенгенең матурлыгы, киләчәкнең тагын да сокландырырлык булуы аркасында, үткән заманны күздән кичерергә бик аз вакыт кала. Ә уйлана башласаң — чәчләр агара. Элек, 17 нче елга хәтле Казан университетының йөзьеллык тарихында без бары биш-алты гына татар студенты күрәбез. Ун елга бер татар студенты да туры килми. Болары да аксөяк нәселеннән. Ә хәзер анда ярты мең татар студенты укый.

Мин бик еш татар музыкасының, җырының акрын үсүе турында уйлаганым бар. Башка сәбәпләр белән бергә, каһәр суккан заманда рәсем ясый башласаң: «Бу рәсем теге дөньяда синнән җан сорар, бирерлек җаның булмагач, ул синең үз җаныңны алыр, рәсем ясама, ташла»; җырлый башласаң: «Җырлама, фәрештәләрне качырасың... тукта», — дип куркытканнар. Ә хәзер безнең бәхеткә, безнең шатлыкка үлчәү юк. Кичә була дигәч тә, без бөтен бүлмәбез белән анда катнашырга язылдык. Беренче репетиция ТКУ студентлары тулай торагында билгеләнде. Без барып кергәндә, син анда идең инде. Сине күрү белән үк без синең турыда яшерен сер итеп сөйләшә башладык. «Бу кем?» — дип соравыбызга шундагы бер студент:

— Артист Искәндәр, — дип җавап бирде. Яшермим, син безнең күбебезгә ошадың. Хәтта егетләрнең матур булу-булмаула-рын билгеләүдә аяклы градусник булып йөргән Лиза да түзмәде, кычкырып ук:

— Нинди чибәр, үбәсе килә каһәрне, — дип куйды һәм сине сөйләтеп карар өчен яныңа барды. Биш-алты минуттан соң Лиза безнең янга кайтып, синең тавышың, күзләрең, тешләрең турында сөйләде.

Әйе, син матур идең. Безнең бүлмә кызлары исә синең бу матурлыгыңны хыял буяулары белән тагын да бизәргә, бизәп баетырга тырыштылар. Син сиздеңме, юкмы — белмим, әмма репетицияләрдә кызларның чиктән тыш күп булулары аларның сиңа карата җылы мәхәббәт тотуларына да бәйләнгән иде. Ә репетицияләр булмаган көннәрдә, афишада синең фамилияңне күргән саен, без, актык тиеннәребезне җыеп, театрга чаба торган идек.

Сөю кешегә шатлык һәм көч бирә. Чөнки кичәгә әзерләнеп йөргән көннәрдә мин рәтләп йоклаган чагымны да һәм шул ук вакытта арыганлыгымны да хәтерләмим. Бу зур кичә өчен мин «Тормыш турында җыр» әзерләдем. Бу җыр минем башымда бик күптәннән бирле йөрсә дә, көен таба алмыйча җырламый тора идем. Ләкин синең йомшак мөгамәләң, зәңгәр күзләреңне тутырып елмаеп каравың миңа көч бирделәр, уйланган җырымны көйгә салдылар.

«Тормыш турындагы җыр»га мин үземдә булган бөтен иркәлегемне бирергә тырыштым. Мин аның һәрбер сүзе, һәрбер ава-чы турында озак-озак уйландым. Әллә күп уйлап йөргәнгә, колак гөбемдә гел шул көй яңгырап торды. Бу җырда мин азатлык һәм матурлык, табигать һәм сөю турында күп кенә нәрсә әйтергә теләдем. Мин җырымның һәрбер сүзенә ачык буяу һәм тавыш яктылыгы бирергә тырыштым. Кырга чыгып, буш биналарга кереп, репетицияләр ясадым. Җырланасы җырымны мин иртәнге һава җилләрендә назладым, кояш нурларында җылыттым. Минем җырымны илебезнең матурлыгы бизәде. Иртәнге завод гудоклары аңа аккордлар бирде. Хезмәтем бушка китмәде. Зал мине тиз аңлады. Минем җыр, ямь-яшел үләннәр, ал, зәңгәрсу чәчәкләр арасыннан атылып чыккан чишмә кебек, аккан саен арта, киңәя барып, диңгезгә кушылган зур елга төсен алды... Чәчәкләр арасыннан чыккан чишмә диңгезгә кушылган кебек, минем җырым да шәхес лирикасыннан, аерым кеше тойгысыннан җиңүче сыйныф лирикасына, җыр диңгезенә әйләнде. Мине кат-кат сәхнәгә чакырдылар. Ә мин, нишләргә белмичә, сәхнә артына чыгып, үзем тудырган җыр тәэсиреннән исереп, декорацияләр арасына кереп качтым. Шул вакыт берәү:

— Сезнең чәчегез нинди йомшак, нәфис, җылы, — диде.

Бу «берәү» — син идең. Мин, синең шулай якын булуың шатлыгыннан бернәрсә дә әйтә алмыйча, синең зәңгәр күзләреңә карадым. Иотыла-йотыла матур итеп карарга тырышканымны хә-чср дә хәтерлим. Шул ук вакытта бу зур бәхеттән әллә кая качасы, чыгып китәсе килгән иде. Ләкин баскан урынымнан кузгала алмыйча тордым. Чөнки сул аяктагы оегымның сүтеге ботинкама тыгып куелган иде. Менә шул чыккан төсле тоелды. Мин аны, сиңа күрсәтмәс өчен, уң аягым белән капларга тырыштым.

Концерттан соң танцылар булды. Син вальска чакырдың. Танец вакытында син:

— Галия, сезгә артистка булырга кирәк... Сез үзегездә булган галантның кадерен белмисез... Мин сезне шефка алырга телим... Сез атаклы җырчы булырсыз... Сезнең җырыгыз бөтен Союзга, бөтен җир йөзенә ишетелер... Мин сезнең кара күзләрегезне яратам... Алар әллә ничек ягымлылар... Сезнең күзләрдә мин үземне күрәм. Рөхсәт итсәгез, мин сезне озата барыр идем, —- дидең. Мин шатлана-шатлана риза булдым.

Икәү бергә залдан чыгып киткәндә, мин, әллә кемне эзләгән сыман, як-якка карандым. Юк, мин берәүне дә эзләмәдем, бу бары тик хатын-кыз табигатенең «күрәсезме, мин кем белән чыгам!» дип масаерга тырышуы иде. Без чыгып киткәндә, безгә таба бик күп күзләр текәлделәр. Безне озаткан күзләр арасыннан аермачык күренгәне студент Вәли Сафиуллинның кара күзләре булды. Сафиуллин мине ярата иде. Дөрес, ул үзе бу турыда миңа бервакытта да әйткәне юк. Киресенчә, ул һәрвакыт миннән качарга, миңа күренмәскә тырыша иде. Иптәшләремнең әйтүләренә караганда, аның һәр иртө-кич шахмат тактасына карап уйлана-уйлана җырлый торган җыры шагыйрь Тукайдан алынган.

Әмма ләззәтле дә соң яшерен газап, яшерен яну!

Бар микән, белмим, моның миннән бүтән аңлаучысы? —

сүзләреннән гыйбарәт булган. Ә мин Сафиуллиннан көлеп йөрдем. Мин бу акыллы студентта, бөтен фәннәрдән иң алда барган укучыда, хатын-кызларның байтагын сокландырган кыюлык, батырлык сыйфатларын күрмәдем. Ул күп вакытта йокымсырап йөри иде. Минем каршымда мондый йокымсыраган, салмак кеше озак яши алмас, хәрәкәт яраткан заманыбыз андый кешеләрне онытыр дигән фикер туган иде. Безне озатып калган чагында да, Вәли Сафиуллинның күзләрендә әнә шул бетү, сүнү эзләре күренде.

Искәндәр!

Бу кичне син гаҗәп игътибарлы идең. Сүзләрең җылы, тавышың йомшак иде. Айлы кичтә яуган беренче кар тәңкәләрен син, чәчәкләргә охшатып, сүзне киң күңелле, батыр йөрәкле, тирән хисле зур акыл ияләренә бордың. Син бу кичне байтак даһиларның үзләрен һәм аларның әсәрләрендә булган каһарманнарны телгә алдың. Бөек кешеләр турында булган сүзләрең мине канатландырып, самолетта очырткан кебек, югарыга таба күтәрделәр. Төн буе сине тыңлыйсы килде. Мин бу кичне сине култыклап барганда: «Нинди бәхет! Мин үземнең киләчәк тормышымны күрәм. Акыллым Искәндәр, мин сине үлгәнче яратырмын, мин сиңа яхшы иптәш булырмын», — дип уйладым.

Син мине тулай торакка хәтле озаттың. Таңга хәтле янында торырга, синең белән бергә булырга теләдем. Ләкин: «Бик соң инде, иртә торасы да бар, бүгенгә җитәр», — дип китәргә ашыктым. Ә үзем: «Ник киттем?» — дип үкендем.

Парадный төбенә җиткәч, син йөрәккә ятышлы гаҗәеп бер елмаю белән минем иреннәремә карадың. Ә мин оялып читкә борылдым. Син: «Галия... син нинди акыллы... бу онытылмаслык кичәнең дәвам итүен телим», — дип, мине кочагыңа алдың. Бертуктаусыз үбә башладың. Минем тыным бетте. Тыштан: «Кирәкми, җитәр, нишләвең инде?» — дисәм дә, эчемнән бу беренче үбешүнең озаграк дәвам итүен теләдем. Чөнки синең үбүең шул минутта бар нәрсәдән дә өстен иде. Чөнки синең кочагың ана кочагыннан да җылырак иде. Шушындый рәхәт кочактан соң бас- буйлап ничек менгәнемне, бүлмәгә ничек кайтып кергәнемне дә хәтерли алмыйм.

Мәхәббәт кешене матур итә. Бүлмәгә керү белән үк мин көзгегә карадым. Гомеремдә беренче тапкыр мин үземнең йөзем-кы-яфәтем белән канәгатьләндем. Шатлык кызыллыгы белән бизәлгән бит алмаларым кара күзләремнән сибелгән нурлар яктысында һәм чәчелеп төшкән бөдрә чәчләрем астында тагы да матуррак булып күренделәр.

— Мин матур... «трал-лә-лә», — дидем мин. Хәтерлисеңме, «трал-лә-лә» дип, Фатыйма Ильская бер рольдә сәхнәгә чыга иде. Мин аның шулай «трал-лә-лә» дип әйтүендә оллә нихәтле тәм табам. Анда ниндидер җылылык, матурлык бар. «Трал-лә-лә» дигәч, ничектер күңелле булып китә.

Шулай «трал-лө-лә» дип чибәрләнеп торганда, мин үземне: «Галия, боларны бит син Искәндәр өчен эшлисең», — дигән фикердә тоттым. Кинәт:

— Ә шулай булса соң?! «Трал-лә-лә», — дидем дә төнге сәгать бердә урындык алып биергә тотындым. Биеп туйгач, өстәл ;шдына утырып, бергә тора башлавыбызны, син талантлы артист, мин врач булып, яраткан кешеңне тирән итеп сөяргә, теләгәнчә тат яшәргә мөмкинлек биргән Советлар иленә хезмәт итүебезне уйларга керештем.

Төнге сәгать икедә бүлмәдәшләрем кайттылар. Алар, өстәлгә күз төшерү белән үк:

— Оһо, эш зурга киткән икән. Хәер, зарар юк, егете чибәр, — диделәр.

Мин, уйланып утыра-утыра, өстәлгә җәелгән кәгазь өстен «Искәндәр», «Искәндәрем», «Искәндәрчегем» шикелле бөдрәле сүзләр белән язып тутырганмын. Әйе, бу кичне мин сине чиктән тыш дәртләнеп ярата башлаганмын. Ә Лиза, чынлап яратудан курыккан Лиза, миңа карап, немец телендә Гейненың бер шигырен укыды. Иптәш кызым Фатыйма: «Бу шигырьнең русчасы да бар бит», — дип, түбәндәге юлларны декламировать итте:

Старинная сказка, но вечно Останется новой она, И лучше б на свет не родился Тот, с кем она сбыться должна.

Менә шунда, гомеремдә беренче мәртәбә мин Гейненың бу фикерләренә каршы чыктым. Дөрес, мин яшь идем әле. Ләкин әдәбият укытучыбызның дәресне күңелле итеп алып баруы аркасында, күп кенә әсәрләр белән танышырга өлгергән идем. Аннары рус теле һәм әдәбияты кабинетында көтепханәче булып эшләвем дә үсүемә аз ярдәм итмәде. Мәхәббәт турында сүз чыккач, мин үземдә булган бөтен белемемне җыеп, әлеге шигырьнең соңгы ике юлын шатлыкка, бәхеткә борып үзгәртергә теләдем. Илебез белән бергә безнең хисләребез дә үзгәрә... Без мәхәббәттән курыкмыйбыз. Безнең тойгылар тагы да баерлар, матураерлар... без матур итеп, җылы итеп яратырга өйрәнәбез, дидем мин.

Иртәгесе көн — ял көне иде. Шунлыктан бу төнне минем белән бергә Фатыйма да йокысыз үткәрде. Без төн буе синең турында сөйләшеп чыктык. Фатыйманы онытмагансындыр бит. Ул соңыннан да безгә килеп йөрде, хәзер Бондюгта инженер булып эшли.

Беренче мәхәббәт яраткан кешеңне матур итеп күрсәтә. Чөнки бу төнне мин синең турында уйлаганда, синдә бер генә дә кер, начар як күрмәдем. Тик Фатыйма гына:

— Яхшы кара, Галия, ул синең җырыңа гына гашыйк түгелме? — диде.

Икенче тапкыр кайда һәм ничек очрашу турында без сүз куешмадык. Репетицияләр дә билгеләнмәде. Ә күрешәсе килә. Шуның өстенә кичәге кадерле минутлар да өзелеп калган матур төш булып кына тоелдылар. Мин иртүк, беркемгә бернәрсә әйтмичә, урамга чыктым. Кабан күле буе урамына киттем. Ник? Белмим. Әллә булмаса, син сүз арасында үзеңнең шул урамда торганыңны әйткән идеңме? Шулай бугай шул. Ләкин урам—озын, йортлар — күп. «Минем бәхетем шундадыр, ул да мине уйлый торгандыр», — дип, мин тәрәзәгә күз төшердем. Әмма син күренмәдең. Бу көнне дөнья — якты, көн җылы иде. Кабан күле күперенә барып, бик озак басып тордым. Миңа карап, күп кенә халык үтте. Узып баручыларның берсе янындагы иптәшенә:

— Күрдеңме кошны... кашыкка салып кына йотарлык бит... Каһәр суккан җенес... Аларның һәрберсе шул. Син аларга ирек кенә бир... эләккән бер иргә тагылачаклар, — диде дә миннән ике-өч адымда туктады. Бераз карап торды. Аннары иптәшенә: — Телисеңме, валлаһигазим, хәзер алып китәм үзен, — дип, мактана-мактана сөйләшеп китте.

Юк, юк, мин гомеремдә дә андый ирләр колы булмам. Мин үземнең хисләремне чүпрәкләтмәм. Мин бер генә кешене сөяргә, бер генә кешене үбәргә телим..

Шулай уйланып торганда, янымнан ирле-хатынлы бер пар үтеп китте. Эх, кешеләр дә соң... Баруларына гына кара: берсе — алдан, икенчесе — арттан, эт белән мәче шикелле, ырылдап-мырыл-дап баралар. Кем белә? Бәлки, алар да беренче очрашканда гыйшык сатканнардыр, алар да, бәлки, бер-берен тизрәк күрер өчен озын төннәрне сәгатькә карап уздырганнардыр. Ә хәзер — карарга чирканыч!

Искәндәр!

Бу уйлар мине хәзер дә ташламыйлар. Менә шушы хатны язганда да: «Соң нигә бездә матур семьялар аз?» — дип сорау бирәсем килә.

Минем Маркс турында аның кызының истәлекләрен укыганым бар, Маркс һәм аның хатыны Женни иң авыр минутларда да, шәһәр-дон шәһәргә куылып йөргәндә дә, бер-берсен яратып, үзара ихтирам тотып, күтәренке рухта яшәгәннәр. «Капитал»ны язып кешелек допьясына яңа гыйлем ачкан Маркс үзенең иптәше өчен иң ягымлы, иң шигъриятле җырларны җыйган, аларны «Минем йөрәгемә» дип, аңа, сөекле дустына багышлаган. Материалист Маркс иптәшенең ми турлыгы, күркәмлеге, зифалыгы белән мактанган. Ә кичләрен балалары өчен Шекспир әсәрләрен, «Небелунги» поэмаларын кат-кат укып чыгарга вакыт тапкан. Женни Маркс әсәрләрен акка күчергән, аларны массага таратырга булышкан, Маркс өчен хатлар язган. Димәк, ул Маркс белән бергә тору гына түгел, Маркс белән бергә бер Гюрәк, бер хис, бер уй булып яшәгән. Дөньяда ул заманны алардан да шат, алардан да көләч һәм күңеллерәк яшәүче кеше булмаган. ] һжин бу бөек кешеләрнең төп максатлары үз бәхетләрен кайгыртуда! I күп югары булган. Алар кешелек дөньясын коллык богауларыннан азат итәр өчен, аны бәхетле ясар өчен яшәгәннәр. Шунсыз мин аңлаган семьяның бәхетле булуы мөмкин дә түгел.

Искәндәр!

Хатым бер-ике көн өзелеп торды. Инде дәвам итәм.

Әйе, матур семьялар да бар. Ләкин аларны күп итәсе килә. Юкса начар семья аркасында тормышлар ватыла, кешеләр биртелә, гарип тойгылар җәмәгать эшенә начар тәэсир итә. Бездә семья )шенә җиңел карап иртә өйләнү, иртә кияүгә чыгу, ике-өч ел бергә торганнан соң, «характерлар белән килешә алмадык» дип аерылышулар бар. Мондый бозык семьяларның иң авыр ягы эшкә 1юм яшь буынга төшә. Менә сиңа 12 яшендә семья эшен кайгырта башлаган пионерка А.И.Мойкинаның хаты. Бу хат «Работница» журналында басылган:

Барлык эшчеләрдән, эшче хатын-кызлардан һәм «Работница» журналын укып баручылардан миңа минем әтиемне табып бирүдә ярдәм күрсәтүләрен үтенеп сорыйм. Минем әтием—Мой-кин Иван Петрович. Мин дөньяга тугач та, ул мине һәм әниемне ташлап качып китте. Шуннан соң аны бик тиз таптылар һәм ул ике ел әниемә булышып килде. Ләкин тагын качты. Хәзер менә ун ел инде аның кайда качып йөрүе безгә билгеле түгел. Зинһар, табарга ярдәм итегез.

Пионерка А. И. Моикина

Семья турында уйлана алган киң күңелле кеше өчен бу документ йөрәк әрнетерлек нәрсә.

Үзем хат язам, үзем Кабан күле күперенә басып торгандагы-дай уйланам. Яңадан күз алдыма шул чагымны китерәм. Күзләремне йомып, онытыла башлаган күренешләрне хәтерләргә тырышам. Әнә бер пар бара. Нинди бәхет! Бу ике кеше, бер-берсенә кысылып, чит кешеләр ишетмәсен дигәндәй, нәрсә турындадыр сер итеп сөйләшеп баралар. Тукта... Әллә күзләрем саташамы? Булмас, ялгышамдыр...

Әйе, күпме генә аһ-ваһ итсәм дә, бу ике кешенең берсе син идең. Бу күренеш, дөресе — сине тану, минем иң матур уйларымны пычратты. Күпме катып торганмын, ачык хәтерләмим, ләкин шул минутта күз алдымнан нинди картиналар узганы исемдә. Әле мине үпкән эзләрең бетәргә дә өлгермәгән... инде аны, яныңда бара торган кызны, үбәсең, кочасың төсле тоелды. Миңа сөйләгән сүзләрне аңа да сөйлисең кебек ишетелде.

Син мине күрмәдең. Ә мин сезне театр урамына хәтле озата бардым. Көлешкән чактагы кыланышларың, театр урамы чатында аның белән саубуллашуларың — синең ул вакытта ук ирләрнең бозыкларыннан икәнлегеңне күрсәттеләр.

Шуннан соң без гаҗәп озак тоелган ике атна буенча очрашмый тордык.

Мин тормышта, Искәндәр, сөйләп бетергесез кыенлыклар күрдем. Сигез яшемдә мин ата-анасыз калдым. Тугыз яшемдә туганнарым тәрбиясенә күчеп, бала чагымны, сабый көннәремне бишек тирбәтеп үткәрдем. Әнә шуңа, шушындый авырлыклар корбаны булганга күрә, мин «Уралда гына» җырын бөтен нечкәлекләре белән бирелеп җырлыйм. Син бу җырны бик ярата идең. Сүзләрен язып җибәрүемне дә сорагансың. Мин аны кичке тынлыкта, синең Кабан күленә караган бүлмә тәрәзәләреңне ачып, моңга чумып җырларга ярата идем. Күзләреңне йом да күз алдыңа шулай җырлавымны китер. Менә мин җырлыйм, ләкин бу юлы хат аркылы гына... Тавышымны хәтерләсәң, ишеткәндәй булырсың:

Уралда гына микән өй туфани, Әйләнәсе алты ла чакрым. Тауга гына менеп, ташка басып, Еглый микән Зәлифә факырым. Зәлифөкәй кайда?.. Су читендә... Су сибә лә микән бакчага?.. Зәлифәкәй мескен — нихәл итсен. Үз агасы саткачтын акчага?..

Мин үксез балалар белән бергә урамда йөрдем. Хаксызга кыйналганым, гаепсезгә иң әшәке сүзләр белән сүгелгәнем бар. Ләкин болар бар да синең ялганыңны белүдән җиңелрәк иделәр.

Кайбер җиңел карашлы кешеләр арасында якын күреп йөргән иптәшенең хәленә, уйларына керә алмау, тирән тойгылар белән хисаплашмау бар. Мин моны, ихтимал, врач булганга кү-ро, артык дәрәҗәдә югарыга күтәреп әйтә торганмын. Чөнки үз миен яраткан врач авыруны тиз аңлый торган сизгер күзләргә дә, ягымлы йөрәккә дә ия булырга тиеш. Синең ялганың турында яза башлап әллә кая сикергәнмен. Әйтергә теләгән сүзем: кешеләр стандарт түгелләр. Бер уйда, бер фикердә йөргән кеше-лор арасында да характерда, башкада аерымлык була. Герцен да бит (нинди зур кеше!) яраткан иптәше — хатыны белән икесе арасында семья фаҗигасе күтәрелгәч, исемен пычратудан курыкмыйча, шул вакыйганы матбугатта язып чыгып, дуслары хөкеменә бирә.

Синең ялганыңны сизгәннән соң, мин ябыктым, суырылдым.

Икенче очрашуыбызда мин синнән кем белән булуыңны сорадым. Син: «Күрше йортта торучы танышым», — дидең. Аннары сораганны көтмичә үк: «Аның белән минем арада шикләнер-иск бернәрсә дә юк», — дип, шикләндерерлек әйберләр сөйләдең. Яшермим, мин сиңа ышанмадым. Чөнки кешеләрнең бозык өлешендә булган әхлаксызлык аларны ялганларга өйрәтә. Ялганлау сезне кызартмый да. Сез, ирләрнең бозык өлеше, бер үк «сөям» сүзен ике-өч көн эчендә өч-дүрт кешегә әйтә аласыз. Кайбер ир-иорнең семья, мәхәббәт мәсьәләсендә булган бозыклыклары шул дорәҗәгә җитә ки, — алар ялган белән дөреслекне дә аера белми башлыйлар. «Яратам» дигән минутта сез — бозык ирләр — чын күңелдән яратам дип уйлыйсыз. Сез, Гогольнең Хлестаковы шикелле, үз ялганыгызга үзегез ышанасыз. Сез, ирләрнең бозык холыклы өлеше, бер кичлек хисләр, сатып алынган «бәхетле» минутлар колы булганда, озакка сузылган матурлыкны, тирән тойгыны аңлаудан бик ерак һәм түбән буласыз. Болар бар да иске заман тәрбиясеннән, хатын-кызга курчак, чәчәк итеп караудан кил-

Бу карашлар үткән заманда үзенең фахиш шагыйрьләрен дә тудырган иде. Андый шагыйрьләр:

Хатын-кыз — матур чәчәк. Син аны хуш исле чагында, Чәчәк атканда өзеп алырга тырыш. Өзмөсөң үкенерсең, шиңәрләр алар... —

дип җырлаганнар иде.

Хатын-кызларның кайбер өлеше үзен шулай мактауны (ә мактау хатын-кызның байтак өлешен бик тиз буйсындыра әле), чәчәкне өзеп ташлаган шикелле, үзен үтеп барышлыдан өздерүне матурлыкка санады һәм ирләр хөкеменә бирелде. Ялган ярату күп кенә хатын-кызны курчак итте. Ә чын ярату ире белән бергә урак урган крестьян хатынында, ата-аналары сөйгәненә бирмәгәнгә протест итеп суга ташланган кызда, иренә булышлык итеп станокка баскан, дөнья батырларын тәрбияләгән эшче анада, ире артыннан Себергә киткән декабрист хатыннарында иде.

Казан университетында укыган чакта, мин җәмәгать эше буенча Елга аръягы эшчеләре арасына йөрдем. Анда миңа Галиәкбәр дигән бер эшчене өенә йөреп укытырга туры килде. Гаҗәп бәхетле семья иде бу. Галиәкбәр абзый революциягә хәтле Бондюгта, аннан соң Алафузов заводында эшләгән. Тәүлегенә унике-ундүрт сәгать эшләгәндә дә, аның семьясы ачлыкта-ялан-гачлыкта михнәт чиккән. Салкын барак өч баласын тереләй кабергә керткән. Ә хәзер квартирасына керсәң — чыгасың килми: коры һавалы, яп-якты өч бүлмә, ванна, кухня. Зур улы Кызыл Армиядә командир, икенче улы — инженер-төзүче, бер кызы — инженер-химик, Леруна исемле иң кече кызы музыкага өйрәнә.

Беренче баруымда Галиәкбәр абзый, бер миңа, бер карчыгына карап:

— Балаларың командир да инженер булгач, надан калу ничектер килешми. Нехорошо! Хәреф танып булмасмы дим, карчыгым, самоварыңны куеп җибәрсәң, ничек булыр икән? Сабактан соң эчәсе килер бит, — дип, дәрес арасында үзенең тормышын сөйләп китте. Миннән дә сөйләтте. Мине тыңлап бетергәч, ул:

— Без икебез дә бер алмагачтан икәнбез, — диде.

Ул өч ай эчендә укырга-язарга өйрәнде. Матур итеп сөя-сөя, үзе белән бергә китапка хатынын да тартты. Менә шушы карт белән карчыкның, Советлар илендә яңадан яшәргән, яшьлек белән чәчәк аткан ике кешенең, шатлыгын күрсәң — шаккатыр идең. Хәтта тик торганда сабыйларча шаярган чаклары да еш була. Мин аларга бик тиз ияләштем. Алар да мине үз кызлары кебек йөртә башладылар.

29 нчы елны Галиәкбәр абзыйның заводта эшләвенә утыз ел тулу уңае белән зур бәйрәме булды. Завод управлениесе аңа, кызының музыкага өйрәнүен белеп, пианино һәм тагы да башка нәрсәләр бүләк итте. Хөкүмәт Хезмәт батыры исемен биреп олылады. Бәйрәмгә картның бөтен балалары җыелдылар. Басмачыларга каршы көрәштәге батырлыклары өчен орден белән бүләкләнгән улы турында Кызыл Армия дивизиясеннән котлау хаты да килде. Клубтагы тантаналардан соң, без — Галиәкбәр абзыйның якын дуслары — аның квартирасына җыелдык. Монда татыган шатлыгымны мин хәзер тыныч яза алмыйм. Аннары син аны бик тиз генә аңлый да алмассың...

Искәндәр!

Беренче хатымны сиңа җибәрмәдем.

Өзек-өзек җөмләләр белән язылган фикеремне аңлата алмыйм тосле. Әйтергә теләгән төп фикерем әйтелмичә кала кебек. Хагымны җибәрерменме, юкмы — анысын да белмим. Менә хәзер до синең өчен түгел, үзем өчен язам, үземнең тормышым белән сойләшкәндәй утырам.

Икенче очрашуыбызда син:

— Галия, мин сине генә яратам. Минем матур тормыш төзисем килә. Яшермим, мин бик күп хатын-кызны күрдем. Ләкин андый тормыштан туйдым. Хәзер бер генә кешене яратасым килә. Ул бер кеше — син, әйдә, бергә тора башлыйк, — дидең.

Француз язучысы Анатоль Франс яхшы ярату өчен күп яратырга кирәк дигән фикерне әйтә. Сәхнә кешесе булганга күрә син мохәббәттә дә репетицияләр ясадың, ахры, чөнки син: «Сиңа хәтле булган гыйшыкларым сине күбрәк, тирәнрәк ярату өчен булырлар, иске танышларым онытылырлар», — дигән идең. Мин ышанмадым. Чөнки ирләр үзләренең ярсып сөйгән ярларын бик тич онытучан булалар. Ирләрнең бозык өлеше биш-алты елдан соң яраткан кешеләренең исемнәрен дә хәтерләреннән чыгаралар. Андый фахиш донжуаннар үзләре белгән хатын-кызларны бармак бөгеп мактана-мактана: «Полячка, марҗа, еврейка, татар-ка, чувашка, украинка», — дип, милләт белән генә саный башлыйлар. Нинди кабахәтлек!

Мин сине, Искәндәр, артык якын күрдем. Шуңа күрә сине бу кабахәтләр арасына кертергә теләмәдем. Аннары үзең дә үзгәр-ти, бунтарьлыгың басыла төшкән кебек тоелды. Без еш очраша башладык, һәрбер очрашуыбыз матур төш шикелле үтә иде.

Башта мин бу очрашулар укуыма зарар китерер дип уйладым. Ләкин көчле ярату эшне яратуга да бәйләнгән. Сине күргән саен, мим үземдә яңа көч артканын сизә идем. Синнән кайту белән дәресләремне әзерләргә тотынып, бик кыска вакыт эчендә иң авыр материалны бик тиз үзләштерә идем.

Илебезгә кара! Кыска вакыт эчендә аның искиткеч уңышларга ирешүе — эшчеләр сыйныфының, хезмәт ияләренең партияне, тормышны, туган илне яратулары, киләчәккә ышанулары нәтиҗәсендә булган нәрсә түгелме! Әйе, чын ярату кешене генә түгел, илне дә үстерә.

Шушындый кадерле минутлар белән матур кыш үтеп тә китте. Яз... чәчәкле яз... мәхәббәтле яз җитте. Сирень агачлары чәчәк атты... Беренче Май байраклары җилфердәде... Урам шауларга тотынды. Сандугачлар сайравы ишетелде... Бакчаларда музыка яңгырады... Май костюмнарына киенгән яшь йөрәкләр, йолдызларга карап, төрле телләрдә, төрле тавышта «сөям», «яратам» сүзләрен әйтә башладылар.

Бу яз минем хәтердән бик озак чыкмас. Бу язда мин рабфакны бетердем. Бу язны без бергә кушылдык.

Хәтерлисеңме, бу язны синең урамыңны су баскан иде. Кабан күле тирәсе чын-чынлап Венециягә — су шәһәренә охшап китте. Ләкин бу матурлык шәһәребезгә күп кенә зарар да китерде. (Матурлыкның да ямьсез ягы була икән. Кешеләр урам буйлап көймәләрдә йөрергә тотындылар. Мин дә көнаралаш кичке кояш нурлары астында көймәдә, көймә булмаса, аякларымны салып, итәкләремне җыеп, сиңа, синең бүлмәңә ашыга идем.

Очрашу кичәләре гадәткә кереп киткәнгә, син мине, зур самоварыңны куеп, тәмле күчтәнәчләреңне әзерләп көтә идең. Тора-бара оялуым да бетте. Квартира хуҗаларына да ияләштем.

Шул кичәләрнең берсендә син миннән «Гыйшкым» көенә җырлавымны сорадың. Ярату тойгысы көчле булганга күрә, ахры, мин аны бөтен тәнем, рухым белән җырладым. Шуннан соң син мине «Гыйшкым» дип кенә йөртә башладың. Бу кичәләрдә байтак матур китаплар укылды, күп кенә рольләр өйрәнелде. Мандолина белән көймәдә йөргән чаклар да исемдә әле. Спектакльләр булганда, син театрга китә идең, ә мин синең бүлмәңдә, ялгыз калып, китаплардагы каһарманнар белән сөйләшә-сөйләшә, синең кайтканыңны көтә идем.

Ярату миңа күп көч бирде. Синең алда кечкенә булып калмау, иптәшләрең белән очрашканда күздән югалмау өчен, мин үземнең белемемне арттырырга өйрәндем. Дәрес китапларын укып арыган сәгатьләрдә дөрестән тыш әсәрләр белән дә таныша килдем. Әдәбият, фән, техника китапларын, тарих-политика журналларын һәрвакыт күздән кичереп бардым. Иң яратып укыган китапларым —бөек кешеләрнең тәрҗемәи хәлләре һәм алар турында язылган истәлекләр иде. Хәзер дә мин аларны яратып укыйм. Син дә укы. Алар сине дөньяда ничек яшәргә, нәрсә өчен көрәшергә өйрәтерләр.

Ләкин культура югарылыгына омтылган, эшкә чумган кеше өчен вакыт җитмәве — зур бәла. Бу нәрсә бигрәк тә хатын-кызларның алдынгы өлеше өчен кыен хәл. Мин монда утыз яшькә җитмәс борын үз-үзләрен оныткан хатын-кызларны кертмим. Андый хатыннар, заманга иярүне ялгыш аңлап, башларына кепка, аякларына итек киеп, тәмәке тартып, ирдәүкә булырга тырышалар.

Мондый хатын-кызлар, шулай кыланып, болай да кыска бул-I ип гомерләрен тагы да кыскарталар. Андый хатын-кызларга мыек үстерәсе генә кала. Мондый типларның: «Без — җәмәгать мичесе, без — совет хатын-кызлары. Без мещан түгел», — дип, мссы күкрәкләренә суга-суга сөйләүләре ялган. Мин эш-белем тыннан алдынгы ирләр белән бер югарылыкта торган, күркәм һам сылу рус, грузин, татар, еврей, төрекмән, украин, казах ха-н.ш-кызларын беләм. Коллык чадраларының ертылып ташлануына аз гына вакыт үткән булса да, эшлекле, талантлы, матур инженер, агроном, врач, профессор, эшче, колхозчы хатын-кызлар бездә хәзер искиткеч күп бит.

Яшермим, мин алдынгы совет хатыны гына түгел, гүзәл хатын (&gt;улырга да теләдем. Менә шуның өчен дә мин сине театрдан кайтканда белемемне арттырып кына түгел, матурлыгымны сакларга тырышып та каршы ала идем. Син дә мине буш итмәдең. Бик еш гримыңмы да сөртмичә миңа, минем яныма, кочагыма ашыга идең. Нигә болай? — диюемә син, мине үбә-үбә: Галиям, мин бу рольне син күрсәткән төзәтмәләр белән, сине соеп, синең турында уйлап, син биргән шатлык эчендә уйнадым. Ьүген иптәшләр дә, таныш тамашачылар да, яныма кереп, к ү иммим кыстылар, рәхмәт, диделәр. Залда яңгыраган алкыш бер м 11 ца гмна түгел, сиңа да иде. Аңладыңмы инде ни өчен мин гыйш-м.гма чаптым? — дип җавап бирдең.

Кайбер көннәрне мин дә спектакльгә бара идем. Синең белән (юрга шатлана һәм кайгыра торган идем. Синең яхшы уйнавың — минем өчен дә шатлык, синең начар уйнавың — минем өчен дә |йгы була торган иде. Ләкин син, Искәндәр, сәхнәдә генә түгел, •рмышта да артист булгансың. Бу ягың белән син татар совет и кәсенең чын артистларыннан, алдынгы көчләреннән аерыла-,щ. Бер язарга керешкәч, тәртип белән языйм инде.

Артистлар тормышы белән якынтын таныша башлаганда, язның соңгы айларында, мин рабфакны бетердем. Рабфакны бетер-гон көнне үк сиңа күчендем.

Көз көне мин Казан университетының медицина факультетына укырга кердем. Бу көзгә хәтле безнең тормыш яхшы барды. Ә коч көне иртә чәчәк аткан мәхәббәтебезнең хуш исле яфраклары арасында сары яфраклар күренә башладылар.

Иң элек син минем укырга керүемә каршы тордың. — Артистка булырга теләмисең икән, миңа яхшы иптәш бул... 1&gt;слсмең болай да җитәрлек... Күгәрченнәр күк гөрләшеп торыйк, укыма, — дидең.

Бу беренче бәрелешүдә синең сүзләреңдә ата-бабаларыбыз-пың тавышлары ишетелгәндәй булды. Ләкин мин үземнең иркемне, теләгемне, киләчәгемне корбан итәрлек дәрәҗәдә түгел идем. Чөнки мин, синең әмерләреңә карамастан, университетка кердем. Ә сәхнә мине кызыктыра алмады.

Шуннан соң без бер бүлмәдә бергә торсак та, сирәк, бары тик төнлә белән генә очраша торган булдык. Иртә белән мин дәрескә киткәндә, син йоклап кала идең. Ә кичләрен сине театрдан көтә-көтә, мин йокыга китә идем. Чөнки син уникедә кайтасы урынына бик еш икедә-өчтә кайтырга өйрәндең. «Гыйшкым» белән башланган матур тормышыбызның шушындый төс алуы турында мин байтак уйландым. Җимерелә башлаган семьяны ныгыту өчен «Семья дәфтәре» уйлап чыгардым. Минем уемча, без бу дәфтәргә семья эчендә булган барлык кимчелекләрне яза барырга, шуны укып төзәлергә тырышырга тиеш идек. Бу дәфтәр миндә хәзер дә саклана әле. Менә аның беренче бите:

Искәндәр!

Хәзерге чорда да семья — җәмгыятьнең кирәкле бер ячейкасы. Семьяны буржуаларча аңлаудан арчынып, яхшы совет семьясы төзергә кирәк. Быел без шушындый җаваплы эшкә керештек. Гарип семья өчен без бер-беребез алдында гына түгел, ил алдында да, балаларыбыз алдында да гаепле булачакбыз. Яхшы уйла, акыллым, чөнки начар семья эшкә зур зарар китерә.

Менә бу дәфтәр семьябызның көзгесе булсын. Семья көзгесенә карап, үзебезнең яхшы якларыбызны да, яман якларыбызны да күрик. Бәлки, бу романтикадыр. Булса соң! Минемчә, семья һәм мәхәббәт романтикасыз булмый.

Бу дәфтәргә мин үземне кызыксындырган, икәвебез өчен дә кирәк булган барлык фикерләремне, уйларымны яза барачакмын. Син аларны илтифат белән укы һәм үзең дә яз. Кайчагында тел белән әйтә алмаган сүзләрне каләм белән әйтүе җиңелрәк була. Бу дәфтәр үзебез өчен файда китермәгәндә дә — балаларыбызга, киләчәк буынга ата-аналарының тормышлары турында бер документ булыр. Дәфтәрдән яхшы әйбер тапсалар — җылы итеп искә алырлар, начар нәрсә күрсәләр — туйганчы көләрләр.

Галия

«Семья дәфтәре» әнә шулай башланган иде. Ләкин син бу дәфтәргә бары бер генә тапкыр карадың. Чөнки «Дәфтәр» языла башлаган елларны «мещан» сүзе бик модада иде: танец — мещанлык, духи — мещанлык, чәчәкләр — мещанлык, галстук — мещанлык... күп нәрсәне мещанлык дип «аңлаучылар» бар иде. Син дә минем дәфтәремне «мещанлык» дип пычгаттын. Менә синен жавабын

Галия!

Бу эшең миңа ошамый. Бу — чеп-чи мещанлык. Дәфтәр белән ,-&lt;7/.&gt; семья төзеп булмый. Тизрәк ташла үзен. Күз алдында тотма. Кеше-фәлән күрсә, көлкегә калырбыз. «Дәфтәр»сез дә торыр-1ч,11 ме. Кеше сокланырлык тормыш кору өчен күп нәрсә кирәкми. Минем характерымны өйрән, мине ярат, сорауларыма игътибар ит, сәхнә эшемә ярдәм күрсәт... Яхшы семья өчен шулар ч&gt;;ит&lt;).

Искәндәр

111ушы язуыңнан соң син «Дәфтәр»гә әйләнеп тә карамадың. &lt; &gt; мин сиңа болай дип җавап биргән идем:

Ялгышасың, акылсызым!

Ьу мещанлык түгел. Бу фәкать синең куркуың гына. «Кеше ку/м-а. көлкегә калырбыз», имеш. Аннары «минем характерымны &lt;&gt;п/&gt;.)н, сорауларыма игътибар ит, ярдәм күрсәт» дигән сүзләреңне ничек аңларга? Нигә мин сине өйрәнергә тиеш тә, син мине ту.ч-л? Синең бу сүзләрең: «Миңа буйсын, миңа кол бул», — дию (&gt;&lt;'1ц&gt;п бер бит. Бу бик иске караш. Шулай ук мин синең турыда '(I.-винтыммыни?

Галия

Әйе, ялгышканмын шул. Чөнки без икәвебез дә ул чакны мә-хобботнең нәрсә икәнен аңлап җитә алмаганбыз. Көрәшчеләр гсмьясын, совет семьясын кору өчен табигый һәм идея сайланышыннан туган мәхәббәтнең булуы кирәк. Табигый сайланышка (ышкы матурлык, тән байлыгы, сәламәтлек, төс, күз, йөз, тавыш, порү күркәмлеге керә. (Әлбәттә, кемгә кем ошый. Кемдә нинди зә-1Н.1К.) Ну сайланышка без икебез дә җавап бирәбез. Безне башта әнә шул табигый сайланыш бәйләде дә. Без бер-беребезгә сокландык. шуның исереклегендә икенче сайланышны, идея сайланышын, аның кироклеген сизми калдык. Идея сайланышына тормышка, җәмгы-нтько, эшкә карашның бер булуы, сәяси караш бердәмлеге керә. Шушындый ике сайланыш булмаганда, семьяда талаш, кычкырыш туа, 1ыр кон нервлар какшый, фаҗигаләр башлана, ата-аналар тарафыннан балалар ташлана. Дөрес, матди як та зур урын тота. Ләкин бу иорсо баштагы ике сайланышка нык бәйләнгән була. Безнең арада идея сайланышы юк иде. Киресенчә, бу сайланыш урынына синдә, 11скопдәр, бергә тора башлагач та, тышкы матурлык астына яшеренгән иске карашлар чәчәк атарга тотындылар.

Озакламый мин балага уздым. Бу хәл икенче бәрелешүгә, та-плшуга сәбәп булды. Башта син, чыраеңны сытып, ике-өч көн эн-ч&lt;иммичә йөрдең. Ә соңыннан артистлык талантыңнан файдала-

нып, мине сөяргә, назларга, назлаган булып, аборт ясатырга киңәш бирергә тотындың, хәтта куша да башладың:

— Без әле яшь. Синең укыйсың да бар. Мин артист, мин иҗат кешесе. Бала икәвебез өчен дә тере богау булачак, — сүзләреннән, — мине яратсаң, минем белән торырга теләсәң, бала китермә! — дип куркытуга күчтең.

Әгәр дә мәрхүм Такташның «Мәхәббәт тәүбәсе»н берәр генә ел иртәрәк белгән булса идем, мин аның түбәңдәге шигырен алтын кара белән язып сиңа бүләк иткән булыр идем:

...Шулай, дустым!

Сезнең песи халкы

Балаларын ташлап китәләр.

Песи халкы гына түгел,

Этләр, аюлар да,

Кешеләр дә шулай итәләр...

Ярый әле, сезнең песи малайлары

Ни булса да тере туалар.

Ә кешеләрнең күбесе,

Бала табудан куркып,

Корсакта чакта ук буалар.

Әйе, киләчәк буынны корсакта чакта буарга, аборт өстәленә ятарга мин риза булмадым... Кысыр булып яшәүдән кешеләр нинди кызык табалар соң? «Тыныч» тормышларын, «рәхәт» көннәрен бозарга теләмичә, сәламәтлекләренә зарар китереп булса да, күбесенчә ирләренең кушуы белән, гомер буена баласыз яшәгән хатын-кызларны беләм мин. Алар (алар белән бергә ирләр дә) ко-ча-коча эт асрыйлар. Эт үбеп, үзләрен юаталар. Ял көннәрендә, кешеләр балаларын күтәреп йөрергә чыкканда, алар этләрен җитәкләп чыгалар. Эт белән бергә йокларга яталар һәм шуны югары культура нечкәлегенә хисаплыйлар. Ә мин киләчәк тормышка эт түгел, батыр егет, көрәшче үстерергә теләдем. Балага узгач, мин ниләр генә уйламадым! Беренче мәртәбә үзен ана итеп хис кыла башлаган хатынның татлы хыялларын, тәмле уйларын аңлата алган кеше бармы икән!

Карынымда чакта ук мин баламны әллә кем итеп күрдем. Менә ул — егерме ике яшьлек егет, инженер, сыйныфсыз җәмгыятьнең атаклы кешеләреннән берсе, Советлар иленең яшь галиме, имеш. Шул ук минутта мин аны кыз дип тә күрдем. Чибәрлегенә исең китәр. Ул — рәссам, имеш. Аның картиналарында илебезнең шатлыгын, эшчәнлеген күрсәткән иң якты буяулар күзләргә рәхәтлек бирә.

Мин кыз таптым.

Бала да булгач, кыз да тугач, син әллә нишләдең. Дөрес, елмайган булдың. Хәлемне сорадың. Ләкин синең һәрбер кы-

Җәмәгать эшен ташлау, заман агышыннан аерылып калу, синең «чапрещаю»ларыңа буйсыну минем өчен үлем белән бер буны р иде. Дөрес, мин бик күп нәрсәгә төшенеп җитә алмый идем |&gt;лс. Шулай да җәмгыять хисе, җәмгыять өчен яшәү фикере синең «'&lt;;шрс1цаю»ларыңа буйсынудан өстен булырга тиеш икәнлеген мин гипоп идем инде. Минем семья, мәхәббәт турында булган караш-нарым да әнә шул хисне — җәмгыять өчен файдалы булу тойгысын үстерергә теләүдән туган нәрсәләр. Идея сайланышы булмау аркада безнең семьябызның җимерелүенә дә төп сәбәп — җәмгыятыш карата мөнәсәбәтне төрлечә аңлау булды. Мин үзем моны бик соң аңладым, һәм шуны яхшы итеп аңлагач кына, семья фаҗигасе мотиҗәсендә туган яраларым тиз һәм җиңел төзәлделәр.

Балама мин Кадрия дип исем бирдем. Бу да сиңа ошамады.

- Кадрия-я-я... ха-ха... Кад-ри-я-я-я... — дип, баланы куркыт-1.1П чакларың еш булды.

минем өчен ул кадерле иде, кадерле булганга күрә Кадрия дим атадым да. Мин аның өчен төн саен биш-алты мәртәбә тора манышыңнан «менә көтмәгән бәла» дигән фикерне укып була иде.

Кайберәүләр, хатыннары бала тапкач, семьяларын ташлап качып китәләр. Син качмадың. Ләкин барлыгын белән юклыгың бер иде.

Бала туу белән, семьяга бала караучы кирәк булды. Син көн саен диярлек:

— Бүген дә рольне өйрәнеп булмады. Бу шау-шуда иҗат итеп буламыни?! — дия башладың. Күңел өчен генә булса да, әллә ни-чо айлар буена баланы кулыңа алып карамадың. Балага исем кушарга кирәк булгач, син теш арасыннан әче көлү белән:

- Дездемона, Розалия, Луиза, Офелия кушыйк, — дип, йө-рокко тоз салдың. Чөнки бу исемнәрне тезгән чагында синең танышыңда «син, бичара татар кызы, Офелияләр үстерә аласыңмыни!» дигән каһкаһә бар иде.

.)йс, семьяда бала тавышы яңгырагач, син мине татар кызы булуым өчен дә тирги башладың. «Татар кызы матур итеп сөя белми. Татар кызы үзеңдә болай да аз булган матурлыкны балага биреп, үче буш кала» шикелле сүзләр синең төп сүзлегең булып кит-•гслор. Шул рәттән үк минем җәмәгать эшенә катнашып йөрүемне до топкыйть итә башладың:

Җил куып йөрисең шунда. Шайтан кушамыни сиңа әллә кемнәрне укытып йөрергә? Җыелышларга чабарга берәү дә кушмый, үзең чабасың. Миннән чибәррәкне таптың, күрәсең. Дәрес-го11 башка җиргә йөрергә мин сиңа запрещаю! — дип, бармак янадың.

идем. Ә син, Искәндәр, минем хәлемне беләсе урынга, әллә нигә бер уянганда да:

— Кешегә тынычлык бирмисең... — дип, баланы йоклатыр өчен кухняга чыгып китәргә мәҗбүр итә идең. Шунда да мин сиңа сүз әйтмәдем. Иптәшләрең алдыңда:

— Дөнья кызык ул: бер генә ел элек ялгыз идем, ә хәзер — өйләнү белән — дүрт кешелек семьяны кайгыртырга туры килә.

— Кызлар бар да яхшы, тик менә начар хатыннар кайдан килә? — кебек күгәргән авыр сүзләреңне шаяруга, шаярып әйтелгән сүзгә әйләндерергә тырыша идем.

Дөрес, сиңа җиңел булмады. Ләкин син бер генә тапкыр да семьяның кытыршы яклары турында күзгә-күз карап сөйләшергә, аңлашырга теләмәдең. Тик расходның күплеге турыңда гына зарлана идең. Хәтта көндәлек расходка бирелгән акчаның кайда һәм ничек тотылуы турында тиененә хәтле хисап алудан да тартынмый идең. Авырга алма, Искәндәр, бергә торган чагында мин сине чыгышың, тәрбияң белән шелтәләмәдем. Инде хәзер күп нәрсәне аңлый алганнан соң, тормыш күренешләренә тикшерү ясый алганнан соң, ул елларны син бик еш атаң мөәзингә охшап китә идең, дип әйтә алам. Син бит балага сөт алырга биргән акчаны да, садака акчасын караган шикелле, әйләндереп-әйләндереп, мең кат карый идең.

Шулай да мин түздем. Чөнки бер ел эчендә бер-береңне аңлап матур семья кору эше җиңел түгел икәнлегенә төшенгән идем. Вакытлы кыенлыкларга карап семьяны җимерергә, Кадриямне ятим итәргә теләмәдем. Мин бик еш: «Искәндәрнең яхшы яклары да күп, ул үзгәрер әле», — дип уйлый идем. һәм, кулымнан килгәнчә, сине үзгәртергә тырыштым. Йомшак мөгамәлә күрсәтү, баланы Галиәкбәр абзыйларга илтү, студентлар арасына катнаштыру, яңа китаплар уку... төрлечә тырышып карадым. Мин сиңа төшкән расходны җиңеләйтү өчен аз сәгатьләр белән генә чикләнгән ялымны төрле учреждениеләргә плакатлар, лозунглар язып үткәрдем. Бу да ярдәм итмәгәч, бала караучымны чыгарып, Кадриямне яслегә йөртә башладым.

Хәзер шуларны уйласам, үземнең түзүемә гаҗәпләнәм. Кышкы салкында, әче буранда, иртәнге сигездә бер кулыма китаплар кыстырып, икенче кулыма бала күтәреп, яслегә ашыга идем. Дәрескә соңга калмас өчен, ясле белән университет арасын ун минутта үтим дип чаба-чаба шабыр тиргә бата идем. Син татлы йокыда кала идең. Миңа булышу түгел, «Болай торуның ахыры булырмы, юкмы? Ашарга әзерләмичә киткәнсең», — дип, тиргәү сүзләрен генә әйтә идең. Рәхәт чагым — ял көне була торган иде. Ял көннәрендә син бик озак йоклый идең, йокыдан торгач, кырынып, сөртенеп ипкипләреңә дип чыгып китә идең дә төнге 12 гә, 1 гә хәтле кайтмый идең. Ә мин, Кадриямне сөя-сөя, аның көндәлеген язам, дәрестән артта калмыйча таза бала үстерүемә гаҗәпләнеп шатланам, кайчандыр синең өчен җырлаган «Гыйшкым» җырын Кадриямә җырлыйм. Минем кардәшләрем юклыкны син яхшы бе-лосең. Ял көннәрендә миңа бары университеттагы иптәшләрем гсно киләләр иде. Кайчагында үзем Галиәкбәр абзыйларга барып чыга идем. Ләкин эчке серләремне берәүгә дә сөйләмичә, үземдә гс1 ю тота идем. Мин аларны «Семья дәфтәре»мә, «Баламның көн-долсге»нә яза идем.

Искәндәр!

Ана мәхәббәтенең зурлыгын, тирәнлеген, җылылыгын аңлатырга көч җитми. Бу мәхәббәт шигърияттән өстен. Аны бары тик кешелек дөньясының зур акыл ияләре генә аңлата алалар. Бу турыда Ленинның ата-аналарына язган хатларында иң матур, иң пшгьриятле юллар бар. Шул хатларны укып, ата-анамның иртә үлүенә бик кайгыра идем. Назсыз, иркәсез үскән сабый чагымны хәтерләп, баламны әнкәем өчен дә иркәләргә, сөяргә тырыша идем.

Эх, шул тойгыларны китап итеп язсалар иде! Революция өчен короштә корбан булган аналарның да иң беренче җылы сүзләре балалары турында булган. Ольга Делевская — шуларның берсе. Ул 1919 елны Төмәндә аклар тарафыннан кулга алына. Шуннан соң аны ярминкә мәйданында газаплап үтерәләр. Ольга Делевс-кмяпың төрмәгә утыртылу алдыннан язган соңгы хатын татарчага шрҗсмә итеп күчерәм. Бу хат сиңа, минем балага булган тирән ютымны һәм синең тойгыга ярлы булуыңны аңларга ярдәм итәр. Менә ул:

Александра Николаевна! Бу хатны мин минем кулга алынуымнан соң укырсыз дип язам. Сезгә Ирина турында кайгыртырга туры килер. Беләм, утенмәсәм дә, сез моны эшләрсез. Мин сездән Сн'1&gt; &lt;'снә нәрсә турында үтенер идем: мин улгәч, сез дә минем кечек үк Ирочканы иртә-кич сөегез, иркәләгез. Мин аны, ихтимал, &lt;1/)/пык назлаганмын. Зинһар, каты сүз әйтеп ачуланмагыз. Үләр минутларымда Ирочкамны җылы итеп иркәләуче калмады дип уйлау минем өчен бик авыр булыр иде. Минем уемча, революцио-нсрка йөрәгендә Ирочкага карата да җылы мәхәббәт һәм иркә-1Ц'к табылыр. Әйтергә теләгән сузем шул гына иде. Тонык һәм пин-сез сүзләр. Матур сүзләр эзләргә хәзер соң инде. Бу хис — кетенең иң тирән һәм йөрәккә иң якын хисе. Мин аны аңлата алмыйм. Үзегез сизегез дә Иринаны сөегез.

Ольга Делевская

Менә шушындый хатларны укып, мин семья эчендә тупаслана башлаган хисләремне матур кешеләрнең тойгылары белән бизәргә, Ольгалар өчен дә Кадриямне сөяргә, иркәләргә тырыштым. Мин баламның «Көндәлек» дәфтәрен язудан, язылганын укудан рәхәтлек таба идем. Дәфтәрне язган чагында, бик еш Ольга хаты тәэсире астында Ирочканы уйлый идем. Менә хәзер дә, күзләремне йомып, күз алдыма аны, Ирочканы бастырырга, матур итеп күрергә тырышам. Хәзер 34 нче ел. Димәк, хатның язылуына 15 ел вакыт үткән. Ирочка әнкәсеннән 4—5 яшьтә калган булса, хәзер аңа, аз дигәндә, 19—20 яшь булырга кирәк. Әнкәсенең хаты аның өчен иң яхшы дәрес китабы булгандыр. Бу хат Ирочкада илебезгә, илебездәге эшкә — әйтеп бетергесез мәхәббәт, дошманга — ачу тойгысы тудыргандыр.

Ирочка Делевская, син хәзер кайда? Сине күрәсем, синең белән сөйләшәсем килә.

Ирочка турында уйлау баламның көндәлеген баетты. Ләкин син, Искәндәр, бу дәфтәргә бер генә тапкыр да күз төшермәдең.

— Андый мещанлык белән шөгыльләнергә минем вакытым юк, — дип кырт кистең.

Соңга калып булса да, «Көндәлек»нең кайбер урыннары белән таныш. Безнең арабыз ерак хәзер. Ләкин Кадрия синең дә балаң бит. «Көндәлек»нең кайбер өземтәләрен уку файда китерүе мөмкин. Менә алар:

2 ай, 20 көн.

Кадриям аңлырак була башлады. Үзенә эндәшкәндә, тулы елмаю белән җавап кайтара. Әле күптән түгел генә бер тавышлы итеп елый иде. Хәзер төрле авазлар чыгарып елый. Аныц сәламәт елавы мине куандыра. Тик Искәндәр генә бу елауга ачулана.

3 ай, 10 көн.

Кадриям мине һәм миңа еш килеп йөрүче иптәшләрне таный, таныш булмаган кешене күрсә — кашларын җыера, ачулана. Нинди шатлык! Димәк, кызымның башы эшли. Тик Искәндәргә ияләшмәве генә мине борчый. Хәер, монда бала гаепле түгел. Искәндәр үзе гаепле. Ул әле һаман да кулына алып баланы сөйгәне юк. «Егармын дип куркам», — ди.

4 ай, 24 көн.

Бүген ял көне. Көн буе балам белән сөйләшеп утырдым. Кич белән Галиәкбәр абзыйларга барып кайттым. Әнкәм семьясындамыни! Шундый күңелле булып китте.

Бүген Кадриягә бер букет чәчәкләр алдым. Кадрия ачык, якты, ялтыравыклы әйберләр ярата, «бым-бым» авазларын әйтә. Шатлануын шулай белдерәме? Әллә: «Әнкәем, сиңа бик авыр, — .ипк,)й аңламаса да, мин аңлыйм... Түз, мин тиз үсәрмен һәм сиңа җиңел булыр», — дип әйтүеме?

6 ай, 20 көн.

Мин биегән чагында, Кадриям кычкырып көлә. Качыш уенын • &gt;,/ ислә кебек. Башын күкрәгемә куеп, өйдәге кешеләр белән качып уйнарга ярата. Яследә дә үзен бик яраталар. «Бер дә еламый, аяк-Ш/1Һ1 белән тик уйнап утыра», — диләр. Мескенем. Исән үссен


7 ай, 18 көн.

Кадрия «Әннэннә» дип әйтә башлады. Бүген (ял көне) көн буе чпымда шаярып утырды. Мин стена газетасына килгән мәкаләрләрне төзәттем, ул, кечкенә көзге алып, көзге артыннан үзен табарга тырышып, бертуктаусыз сөйләнеп утырды.

10 ай, 20 көн.

Кадриягә тешләр чыга. Яследә калдырганда, мине моңаеп озата. Алырга баргач, кочагыма керә, күкрәгемә кысыла. Куллары гиш битләремнән сыйпый: «Әннә ү-ү», — ди. Уенчыклар белән &lt;1ңпы рәвештә уйный. Күбрәк кәгазьләр белән уйнарга ярата.

Искәндәр бүген беренче тапкыр Кадрияне кулына алды. Лә-мш нишләргә белмәгәнгә: «Улым... улым... ә, улым түгел лә, кы-и,1 м... ә... син бит кызым», — сүзләреннән башка бернәрсә әйтә ачмады. Нишләп улым дип ялгышты икән? Әллә берәр җирдә улымы? Йөрәк сызлый.

11 ай, 18 көн.

Ьүген көн буе Ирочканы уйлап йөрдем. Кем белә? Бәлки, Олъ-.' эчендә теләгән бер кешеңне табып сөйләшергә мөмкин бу-пччак. Ирочка турында мин сиңа үземнең уйларымны яздым. Әгәр дә мин үлеп китсәм, Ирочканы эзләп тап. Минем урыныма ул сиң булыр.

Кер яшь.

Советлар иленең кечкенә гражданкасына бүген бер яшь тул-&lt;)(./. Тазалыгына сокланмаган кеше юк. Чисталык һәм сәламәт-'н-к ярышында бүләкләделәр үзен. Бүген мин аңар яңа күлмәкләр мн'1&gt;ттем. Күчтәнәчләр китердем. Иптәшләр дә котларга кил-&lt;)(•&gt;/;)/&gt;. Тик Искәндәр генә Кадриянең туган көнен оныткан. Ул бү-,г// тонге икедә кайтты. Күптән елаганым юк иде. Бүген еларсың.

Кер яшь, 2 ай.

Кадрия йөри башлады. Бик матур итеп ладошки уйный. Мичем китап алып утырганымны күрсә, ул да китап сорап йөдәтә. ач, рәсемнәрен карарга тотына, сөйләвемне сорый. Шырпы савыты белән уйнарга ярата: бер бушата, бер тутыра. Шырпыга охшашлы уенчыклар сатмыйлармы икән — карарга кирәк.

Бер яшь, 4 ай.

Кадриям кызамык белән авырый. Ләкин куркыныч тугел — җиңел уздыра. Шулай да больницага салдым, һәр көн янына барып йөрим. Өйдә шундый күңелсез...

Бер яшь, 5 ай.

Баламны больницадан алдым. Хәле яхшы. Бик көчләнеп кенә качыш уенын уйнады. Шундый сагынган уземне: көн буе итәгемдә утырды. Ләкин Искәндәр Кадрия авырган чагында һич пошынмады төсле. Ул, артык мәшәкатьтән котылу өчен, ихтимал, баласының үлуен дә теләгәндер. Бар бит шундый аталар. Китегез, таралыгыз, юләр фикерләр!

Тагын Ирочканы уйладым. Аны да сөясе килде.

Бер яшь, 9 ай.

Кичә Кадрияне демонстрациягә алып чыктым. Кулына кечкенә кызыл флаг тоттырдым. Башта халыкның куплегенэ, музыка тавышына аптырады булса кирәк — дәшми йөрде. Тора-бара ияләште. Флагын кутәреп кычкырырга, уйнарга тотынды. Өйгә кайткач, бик озак «шулай, шулай» дип, урамдагыча маршлап йөрде.

Искәндәр!

Бергә торган чагында син бу «Көндәлек»не укырга теләмәдең. Ә хәзер хатыңда балаларның көндәлек тормышлары, ничек тәрбияләнүләре турында язуымны сорыйсың. «Миндә дә аталык хисе кузгалды», — дисең. Эч пошканнан гына әйтелгән сүз түгелме бу?

Балаларым яхшы үсә. Атасыз үсүләреннән башка зарланырлык нәрсәләре юк. Авыл дигәч тә, ала торган тәрбияләре шәһәр-дәгедән бер дә ким түгел. Кадриям МТС янындагы балалар бакчасына йөри. Көз көне укырга башлый. Ләкин хәзер дә бик шәп укый, яза, рәсем ясый. Бик күп җырлар белә.

Кичләрен без аның белән икәүләп җырлыйбыз. Безгә карап Рафаэль дә җырлаган булып кылана.

Үткән ел радио куйдырдым. Бу радио балаларга гына түгел, үземә дә, күршеләргә дә зур шатлык булды. Райздрав үземә ашлык җыю вакытында медицина эшләрен яхшы куюым өчен патефон бүләк итте. Ул хәзер тулысыңча Кадрия иркендә. Көзгә пианино алырга уйлыйм.

Искәндәр!

Хатыңны син бик нечкә, әйтергә яраса, бик төче язгансың. Ләкин аерылышкан минутлардагы чыраең һаман күз алдымда тора.

Рафаэль тугач нинди тамаша ясаганыңны хәтерлисеңме? Аны оныту ы кыен. Син бит больницага мине каршы алырга да бармадың. I [төшләремнең ярдәме белән кайтырга туры килде.

Француз халкында гаҗәп яхшы бер мәкаль бар. Бу мәкальне (юлай тәрҗемә итәргә мөмкин: «Кеше үзенә күрергә туры килми юрган кайгыларны, фаҗигаләрне кайгыртып картая, газап чигә». ( 'ни дә юкны, булмый торган нәрсәләрне була дип пошына идең нит. Бу ике баланы ничек тәрбияләрмен, артистлык талантым бет-ю, нишләрмен, дип уйламый идеңме? Син киләчәктән курка торган кеше түгел идеңме? Әйт, Искәндәр, сине нәрсә борчыды? Бәлки, берәр пычракка баткан булгансың.

Мин больницадан кайтып хәл җыярга да өлгермәдем, син:

— Сиңа, Галия, артист хатыны булырга түгел, яслегә бала караучы булып керергә иде, — аннары бераз йомшарып, — хәер, мин сине гаепләмим, мин үзем гаепле, уйламыйча өйләнүем өчен I пепле, сәхнә кешесе һәрвакыт ирекле булырга тиеш... Ә мин семья белән, балалар белән богауландым... Язмыш шулай, күрәсең. Мине яшьтән үк бәхетсез, диләр иде... Дөрес сүз... Мин синең белән артык тора алмыйм. Үсмәгән балалар өчен үземне корбан итә алмыйм... Хуш... Мине эзләмә, — дидең дә ташлап чыгып киттең.

Дөрес, йөрәгемнең әллә кай почмагында сиңа карата җылы хисем бар иде әле. Шулай да мин сине туктатмадым. Син, ихтимал: «Бу елар, муеныма асылыныр, миннән башка тора алмас, чакыртыр, ялварыр», — дип уйлагансың. Чөнки синең шикелле түгел и кешеләр үзләренә баш июне яраталар.

Мин ялварырга да, тезләнергә дә теләмәдем. Башта миңа бик кыен булды. Син чыгып киткәндә, минем бөтен байлыгым, шатлыгым — ике балам иде. Урамда елаган чакларым булды. Бер ба-наммы бакчага, икенчесен яслегә йөрткәндә, рухи авырлыктан, иаскан урынымда катып кала идем.

Әллә укуымны ташлыйммы дип икеләнгән чакларым да булды.

Мин синнән бер тиен дә сорамадым, үзең аңлап бирмәдең. Хәер, сине хәзер театрда эшләми, киткән дип тә сөйләделәр. (Алимент түләүдән качмагансыңдыр бит?)

Мине бәладән коткаручы кешеләр университет директоры Дау-гон иптәш белән партком секретаре Николаев булдылар. Галиәк-бор абзый белән студентлар коллективы да күп кенә ярдәм итте-лпр. Аларның миңа күрсәткән туганлыклары сыйнфый туганлык иде. Иптәшләрем күңелсезләнергә бирмәсәләр, башкалар матди егылудан саклап калдылар.

Даутов белән Николаев иптәшләрне мин бик озак онытмам. Алар гаҗәп яхшы җитәкчеләр. Галиәкбәр абзый минем нинди хәлдә калуымны белгәч тә, Даутовка барып сөйләгән. Алар 14—15 нче елларны Бондюг заводында бергә эшләгән булганнар. Шуннан Даутов иптәш мине үзенә чакыртып алды. Николаев та шунда иде. Нинди сизгер кешеләр — алар минем семья тормышым турында бөтенләй сорашмадылар. Ярага тоз салып әрнетергә теләмәделәр, күрәсең. Бары уку турында гына сөйләштек. Шул көннән башлап миңа йөз илле сум стипендия билгеләнде.

Галиәкбәр абзый үзе дә, хатыны да бик еш хәлемне белә башладылар. Артта калган дәресләрдән куалап җитү өчен үземә ярдәмгә иң яхшы студентларны беркеттеләр.

Бу соңгы бер ел эчендә без бөтенләй күрешми тордык. Ахы-рысында институт тәмам булды (бу вакыт медицина факультеты аерым институтка әйләндерелгән иде инде). Дәүләт имтиханнарын биреп бетергәч, мин Даутов иптәшкә барып (ул башка хезмәткә күчерелгән иде), зачет книжкамны күрсәтеп, аңа һәм аның аша партиягә, хөкүмәткә рәхмәтемне белдердем.

Галиәкбәр абзыйларда институтны бетереп врач булу хәбәре зур бәйрәмгә әйләнде. Ял көне туры килгән иде. Көне буе балаларым белән шунда сыйланып, кунак булып утырдым.

һәм бер айдан соң, ике баламны күтәреп, Әдрәс районына врач булып эшләргә киттем. Китәр алдыннан Кадриям белән «Швейцария» бакчасына бардым. Анда татарча спектакль куела, спектакльдә Искәндәр катнаша, дигәннәр иде. Син үзеңнең яраткан ролеңдә идең. Без сиңа күренмәс өчен бик сакланып утырдык. Кадрия сине онытмаган икән, таныды:

— Әнкәй, әтием бит бу, — диде.

— Юк, акыллым, әтиең түгел... охшаган гына... Синең әтиең еракка, бик еракка китте. Синең әтиең хәзер артист түгел инде, — дидем мин.

Спектакльгә бару сиңа соңгы сәлам калдыру иде.

Син миңа күпме генә газап-михнәт китерсәң дә, миндәге йомшаклык һаман үзенекен итә килде. Казаннан киткәндә, ничектер, күңелсез тоелды. Пароход кузгалгач, Ольга Ковалеваның яратып җырлаган:

...Люди добрые, поверьте, Помню, что было. Расставание хуже смерти: Его я не забыла... —

дигән җырын җырладым. Ләкин бик тиз:

—Җитәр, Галия, ташла... Искәндәр сиңа тормый,—дип, үземне кулга алдым да башымны югары күтәреп, алга, күп кайгы күргән Иделнең тынычлыгына карадым.


Искәндәр!

Мин сиңа моннан ике атна элек ике хат язган идем. Ләкин җибәрмичә калдым. Менә бу хатым белән бергә җибәрермен, мхры.

Син үзеңнең хатыңда: «Тормышың ничек уза? Балалар мине I агынамы? Искә төшерәләрме? Үзең нәрсә эшләп ятасың? Авылда күңелсез түгелме? Берсен дә калдырмыйча яз», — дисең. Кы-(ыксынуың өчен чын күңелдән рәхмәт.

Мин район үзәге булган Әдрәс авылына килеп төштем.

Бу авыл миңа бик ошады. Монда иске авыл эзләрен күрсәтеп торган мәчет тә, фәлән дә юк. Авыл уртасыннан боргаланып-сыр-галанып агым су үтә. Шунда шатлана-шатлана бәбкәләре белән качлар, үрдәкләр һәм нәни балалар коена. Су буена алмагачлар, чия һәм шомырт агачлары тезелгән. Яз көннәрендә авыл ап-ак чәчәкләргә күмелә. Авыл өстенә хуш ис — аромат җәелә. Күрше таулардан чишмәләр ага. Тау өстендә урман шаулый. Авылдан километрда урман эчендә ял йорты урнаша. Ял йортының флагы көндезге кызыл йолдыз сыман җем-җем итә, җилферди. Бу ял йортына һәр ел саен илебезнең төрле почмакларыннан ял итүче-лор җыела.

Көн саен авыл өстеннән һава яңгыратып корыч кошлар оча. Лныл уртасыннан безгә дөнья яңалыкларын китереп, сәлам хат-нарын калдырып, поездлар уза. Поездда баручылар, чәчәкле авылга карап, яулык селкәләр. Поезд тавышына кушылып, бүртә баш кырларда тракторлар җыры яңгырый. Ак тасмадай сузылган таш юлдан грузовик һәм җиңел машиналар йөри.

Авылның җәйге күренеше әнә шул төстә. Ләкин авылда тора оашлау белән миңа бик күп кыенлыкларга да очрарга туры килде.

Иң әүвәл ике ай буена амбулаториянең кечкенә генә бер бүл-мосендә урнашып тордым.

Мин килеп төшкәндә, амбулатория — врач пункты ташландык хәлдә иде: бинасы җимерек, пычрак, салкын—кичләрен җил-лор ыжгырып тора. Миңа хәтле пункт белән бер фельдшер мөдирлек иткән. Ул пунктка килгән спиртны эчү һәм ялган справкалар язып өләшүдән башка бернәрсә белән дә кызыксынмаган. Мин килер алдыннан гына аны, шундый эшләре өчен һәм дәүләт ашлыгын урлау эшенә катнашуда гаепләп, кулга алганнар.

Мөдир үзе бозык булгач, пунктның башка медицина эшчеләре дә: фельдшер Николай Яковлев, акушерка Хәдичә Таһирова, санитарка Мәрьям Галиева, чәчәк салучы Петров та эшкә салкын карарга гадәтләнгәннәр. Хезмәткә соң чыгалар, иртә китәләр, пунктка кергән авылларга барып йөрмиләр.

Райздрав урындыгына вакытлыча утырган тәҗрибәсез 20 яшьлек кыз үзеннән чыгып бернәрсә дә эшли алмый.

— Монда мин ничек эшләрмен икән, — дип котым очты. Шуның өстенә балаларымның авырулар килеп йөргән җирдә яшәүләре дә йөрәкне әрнетә башлады. Райбашкарма кешеләренең пункт эшләре белән җитәрлек үк кызыксынмавы ачуны китерде. Аптеканың ярлылыгы эчне пошырды. Берничә тапкыр «Әллә ташлап, качып китимме?» дип тә уйладым. Ләкин китмәскә, киртәләрне җимерергә булдым.

МТС эшчеләренең ярдәме белән тиз арада гына амбулатория бинасын чистарттым, түшәмен һәм стеналарын агарттым. Аптека мөдиренә кискен рәвештә иң кирәкле даруларны булдырырга куштым. Авыруларны караган чакта:

— Кай җирең авырта, апа?

— Башым.

— Мә алайса, шуның белән аптекадан порошок алырсың. Көнгә өч тапкыр эчәрсең.

— Синең нәрсәң авырта?

— Аякларым сызлый. Салкын тиде, күрәсең. Эчем дә рәтле түгел.

— Мазь булыр. Йоклар алдыннан сөртерсең, — дип кенә карауларны туктаттым. Авыруны тыңлап карау, градусник куллану, авыруга карточка тутыру шикелле нәрсәләрне керттем.

Билгеле, шушындый кечкенә әйберләр дә башта каршылыкларга очрады. Җыелыш уздырырга туры килде. Пунктның эчке тәртибен төзеп аңлаттым. Авылларга чыгып йөрергә план төзедем. Эшнең иң күп өлешен үземә алдым.

Ләкин иң курыкканым — авыруны белә алмау, дөрес диагноз куймыйча ялгышу иде. Икенче көнемдә үк үземә тилерә башлаган 6 яшьлек бер ир баланы китерделәр.

— Күптәнме авырый?

— Кичәгенәк бик яхшы иде әле. Бүген кичкә таба шулай булды, — диде анасы.

Аптырадым бит. Баланы тыңлаган булдым, температурасын карадым, пульсын санадым. Ләкин нәрсә белән авырый — белә алмыйм. Фельдшер да юк. Ә бала тилерә: акыра, куллары белән баш әйләндергеч хәрәкәтләр ясый, күзләрен акайта.

Бу беренче бәладән мине врачлык сизгерлегем коткарды: авыруны коендырырга, юеш простыня белән төреп тотарга куштым һәм нервларны тынычландыра торган дару биреп җибәрдем. Ике- өч көннән соң бала элекке сәламәт хәленә килде. Ул, мескен, ти-лсборән үләне ашаган икән.

Ашлык җыю вакыты җитте. Авылда берүзем калып, эшчеләремне участокларга беркетеп, төрле авылларга чыгарып җибәрдем. Ерак авыллардан монда килеп ат куып йөргәнче, халык үзенә кирәк беренче ярдәмне урында алсын, дидем.

Шул вакыт эчендә районыбызда медицина эшен югары дәрәҗәгә күтәргән өч вакыйга булып алды. Шуның аркасында врач исеме бик озак телдән телгә сөйләнеп йөрде.

Беренче вакыйга — 6—7 яшьлек бер кыз баланың Әдрәс суыма бату вакыйгасы. Бу кызны мин элегрәк тә белә идем. Аның исеме Нәфисә. Ул бик еш минем Кадриям белән бергә уйный иде. Ьеркөн Кадрия артыннан аларга кергәндә, семьялары белән дә танышып чыктым. Атасы ашлык хәзерләү пунктында механик Һулып эшли. Бик яхшы эшче. Партия члены. Анасы Зәйтүнә ки-оскыда газета-журналлар сата. Тату торган менә шушы семьяның бердәнбер балалары — Нәфисә, йөзә белмичә су кереп, тирән чокырга очрап баткан. Балалар шау-шуына җыелган халык аны бер-мпчо минуттан соң гына судан үлек килеш чыгарган. Атасы миңа чапкан. Мин өйдә юк идем. Амбулаториягә килделәр.

Бату хәбәрен ишетү белән үк, мин, чемоданымны эләктереп, су янына йөгердем. Ләкин баланы өйгә алып кайтканнар иде инде.

Хәзер дә күз алдымда. Әнә ул өстәлдә ята. Тәне күгелҗем төс-ко керә башлаган, иреннәре каралып бөрешкән. Аяк бармаклары арасына үлән кысылган. Нинди матур бала иде. Әле иртә белән гепо безнең тәрәзә янына килеп, шатлыклы күзләрен уйната-уй-Н11 га:

- Кадрия, әйдә уйнарга!.. — дип кычкырган иде. Уйнарга, сикерергә, көләргә әзер иде. Ә хәзер үлек. Аның баш очында, ба-иасының юеш чәчләрен үбә-үбә, ана елый. Зәйтүнә апаның үксеп еланы үлем кайгысын тагы да авырайта. Аяк очында нәрсә эш-лоргу дә белмәгән ата:

- Доктор, берәү генә бит... Бердәнбер балабыз иде... Шулай ук үлдемени? — ди. Нәрсәдер әйтергә тели. Ләкин сүзен әйтә алмый, тотлыга. Аның сүзен ана дәвам итә:

- Мин... мин генә гаепле... мин карамадым... Бәгырем, ник мине калдырдың?.. Каты сүз әйткән идемме әллә?.. Зинһар... зинһар... доктор...

Өй эче халык белән тулган. Болар барысы да минем күз алдымнан ике-өч секунд эчендә үткән нәрсәләр. Халыкны чыгарырга, ананы алып китеп тынычландырырга куштым. Баланың авы-чын ачып, сулыш алу эшләргә тотындым. Пульс бөтенләй юк. Тәрәзәләрне ачтырып, һаваны алмаштырдым.

Бичара Нәфисә! Кадрия янында еш күргәнгә, мин аны яратырга да өлгергән идем. Ә хәзер үлек. Үзем сулыш бирү эшлим, үзем хыялланам. Гүя минем алдымда Нәфисә түгел, Кадрия ята... юк, икәве дә үлек яталар, имеш. Мин Нәфисәнең ике кулыннан тотып сулыш ясыйм. Иртә белән дә шулай иде бит: ул, кулыма сарылып, Кадрия белән бергә мине өйдән озата чыккан иде.

Тәрәзә төбендә Кадрия елый. Аның тавышын мин бик ачык таныйм. Ул Нәфисә өчен елый. Дустын кызгана. Мин Нәфисәнең атасына борылам:

— Кадрия елый, — дим, — ул бик сизгер. Ул Нәфисәсен сагына. Алар бергә уйныйлар иде. Судан чыгарганны да карап торган. Әйтегез, алып китсеннәр үзен. Нәфисә терелә, диегез, юатыгыз үзен.

Кулларым талганчы сулыш ясадым. Соңгы өмет итеп баланың тәненә камфора җибәрәм. Тагын бер тапкыр^авызын, борынын арчыйм. Күзләремнән яшьләр тамарга тора. Йомшаклыгыма ачуланам. Докторга болай изрәргә ярамый, дип, үземә батырлык кертергә тырышам. Ә үзем, сулыш ясый-ясый, авыз эченнән генә: «Терел, терел, бәгырем, яңадан уйнарсың, Кадрия белән йөрерсең, зур үсәрсең, илнең матурлыгын, тормышта яшәүнең күркәмлеген күрерсең... Терел...» — дим. Баланың атасы нәрсәдер сөйли: «Арыдыгыз инде, доктор, булмый, күрәсең»,—ди бугай. Ләкин мин ишетмим. Күрше бүлмәдә баланың анасы — Зәйтүнә апа акыра: «Баламны җәфалыйсыз гына... Харап булдым бит...» Монысын да ачык ишетмим, һаман сулыш ясыйм, һаман авыз эчен арчыйм.

һәм... шатлыгымнан күз яшем тамды... Йөрәк тибеше кузгалды.

Бөтен өмет өзелгәч, бичара ана елый-елый тавышсыз калгач, бала үзенең тере икәнен белдерде, сулыш алган кебек булды, авызыннан су акты. Күз кабакларын селкетте. Әйе, баланың йөрәге тибә башлады. Шуннан соң миндә көч арткандай булды. Мин бөтен көчемне баланы саклап калырга, тибә башлаган йөрәкне туктатмаска тырыштым.

Ата-ананың шатлыгын күрсәң иде.

Әйе, бала исән калды. Ун көннән соң ул яңадан Кадрияне уйнарга чакыра башлады.

Бу вакыйгага хәзер дүрт еллап вакыт узды. Ә Нәфисәнең ата-анасы хәзердә дә әле миңа рәхмәтләрен әйтеп бетерә алмыйлар. Ерактан күргәндә дә, берәр урында тавышымны ишеткәндә дә, яныма килеп исәнлегемне сорашалар, бик озак итеп күзләремә карап торалар.

Икенче вакыйга күрше авылда булды. Беркөнне үземне Чым-ты авылына авыруны карарга алып киттеләр. 40—50 минуттан соң мин анда идем инде. Кечкенә генә бер өй янына тукталдым. ' )ш вакыты булуга карамастан, өй һәм ишегалды халык белән тулгап.

— Авыру кайда? — дидем. Күз яшен сөртә-сөртә, бер карчык (авыруның анасы булып чыкты ул):

- Менә, бәгырем, — дип, сәкегә күрсәтте. Карасам, сәкедә I олыплар белән томаланып, бармаклары белән мендәргә ябышып, анызыннан күбекләр чыгарып, 18 — 20 яшьлек бер кыз ята. Толыпларны алу белән пар күтәрелде.

- Авыруны торгызырга кирәк, халыкны чыгарыгыз, тәрәзә-лорне ачыгыз, — дидем.

Җыелган халык берәм-берәм чыга башлады. Ләкин әлеге карчык: «Юк, юк, болай гына авырый ул, кузгатмыйча гына кара-I ыч», — дип, авыруга кагылырга да бирми. Авыруның температурасын карадым — 39°. Пульсын санарга дип кулына сузылсам, тармакларым юеш бернәрсәгә тиде. Бу — кан булып чыкты. Ә карчык һаман саен:

- Кузгатмагыз, узар... Зыяндашлы бала ул... һәр ел шулай була торган иде, — ди.

Халык чыгып бетүгә, карчыкны читкә этеп җибәрдем дә авыруны, күлмәкләрен күтәреп, йөзе белән үземә әйләндереп, карарга тотындым. Ул кан эчендә иде. Карчык елый-елый кулларыма ябышты:

- Зинһар, хур итә күрмәгез... чыгып китегез... сездән башка да терелә ул, — ди.

Мин карчыкны тагын этеп җибәрдем. Ачу катыш:

— Балагыз үлә бит, күрмисезмени? — дип кычкырганымны сизми дә калдым.

Кулларымны юып, авыруга ярдәм бирергә тотындым. Ул бала тапкан. Ләкин соңгылыгын алмыйча калдырганнар. Мин тиешле ярдәмне күрсәттем дә карчыкка:

- Авыруга тынычлык кирәк, беркемне дә кертмә, — дип, аныл советына киттем.

Урамга чыгу белән, үземне карт-карчык, бала-чага сырып алды. Әле анысы, әле монысы!

- Нәрсә бар?

- Тереләме?

- Нишләттегез үзен?

- Бала табамы? — дип, сораулар белән ябырылдылар. Авыл советына кызның бала тапканын, баланың юкка чыга-

рылуын һәм акт төзергә кирәклеген әйттем. Милиционер килде. Акт төзелде. Карчык елый-елый кызның балага узу тарихын сөйләде:

— Улым Габделхак авылда комсомолда эшли иде. Гәҗитләргә дә яза иде. Шәкүр бай семьясының калдыклары булган теге Низам, Гаязларны да язган, дип әйттеләр. Авылдан куарга кирәк, дип язган, диделәр. Шуннан соң улым шәһәргә эшкә китте. Хәзер дә шунда. Ә теге явыз Низам Маһинур кызым белән йөрергә тотынды. «Мин сине үземә алам, өйләнәм», — дип сөйләгән, күрәсең. Кызым ышанган. Ә Низам Габделхактан үч алу өчен генә шулай йөргән икән. Соңыннан әллә кая качып китте. Маһинурым балага узды. Кызым, үзен хурлыктан саклап калу өчен, төрле дарулар эчеп карады, бөтен серен миңа сөйләде. Ә мин «Габделхак ишетсә, нишләр?» дип, бик курыктым. Кызым эчен бәйләп йөри башлады. Күбрәк өйдә утыра торган булды. Халык сизмәде, ахры. Ул-бу бер дә ишетелмәде, һәм бүген таңда бала тапты. Ләкин бала үлек иде.

Шуннан соң без мунча янында җиргә күмелгән баланы казып карадык та тикшерү ясадык. Мин баланың чынлап та үлек тууын расладым.

Авыру бер атнадан аякка басты.

Ләкин мине кызның көлкегә калуы, анасы теле белән әйткәндә, «хур булуы» борчыды. Кыз терелеп җиткәч тә, беркая чыкмыйча өйдә генә утыра торган булды. Йомыш белән кергән күрше хатыннар:

— Тереләсеңме инде? Габделхак нәрсә яза?

— Кулак Низамны әйтәм әле... Төче телләнеп Габделхак се-ңелесен ничек алдый алган! — дип, ярага учлап-учлап тоз салалар.

Шуларны ишеткәч, мин кызның рухын күтәрергә, аны юатырга тырыштым. Ләкин күзләрендә ачу күрдем.

— Нигә син катнаштың? Үлеп котылган булсам, бу хурлыкны күрмәгән булыр идем. Тере калсам да, болай сөйләп йөрмәсләр иде, — дигән кебек, миңа чирканып, ачуланып карый. Мин аңлатырга тырыштым, ләкин файдасыз, кыз тыңламый да. Үзәгенә үткән, күрәсең. Тирән итеп кайгыра белә ул.

Болай ярдәм күрсәтә алмагач, мин икенче юлны кабул иттем. Бөтен мәсьәләне аңлатып, Габделхакка хат яздым. Кызны гайбәттән, «хурлыктан», үз-үзен үтерүдән саклап калу өчен аны хәзер үк шәһәргә алдырырга кирәклекне аңлаттым. Гадәтемчә, хатны йомшак сүзләр белән тутырдым. Хат тәэсир иттеме, әллә Габделхак шулай тиз аңладымы: ике атна эчендә ул Маһинурны үз янына алдырды. Хәтта рәхмәтләр белән тулган җавап хаты да яздылар.

Бу вакыйгадан соң авылда: «Доктордан яшереп кала алмассың, ул барысын да белә», — дип, бик озак сөйләделәр. Ә кызны алырга килгән Габделхак авыл советында, комсомол ячейкасында:

- Кеше үлем алдында булган, үлә башлаган, ә сез бәладән гпртмп аласы урынына, гайбәт чәйнәтеп аңа кабер казыгансыз. Ярый әле, шундый яхшы доктор туры килгән. Докторыгызның кадерен белегез, — дип сөйләгән диделәр.

Өченче вакыйга — төрле җирдә дәваланып та сәламәтләнә ал-м;и ан бер картның Әдрәскә килүе булды. Аны әлеге уңышлы эш-иорсмнән соң туганнары: «Бездә бик шәп доктор бар, сине шул 11.) на терелтсә терелтер», — дип чакыртканнар. Бу карт Әдрәскә (ур өметләр белән килде. Ул берничә район больницасында булган. Аны: «Синдә рак», — дип куркытканнар. Карт миңа килгән-до бөтенләй ябык иде; яңаклары ябышкан, күзләре эчкә баткан, үзе көчкә йөри. Тыңлап карадым: йөрәге яхшы эшли, үпкәләре 1н ,)п. Бөтен зарланганы:

— Ашый торган ашымны йота алмыйм, кире чыгарам, — ди.

Шул уңай белән ике-өч көн эчендә үземдә булган бөтен әдә-Опитны яңадан карап чыктым һәм шуннан соң гына ышандырырлык рәвештә картка:

- Куркырлык бернәрсә дә юк. Синдә рак түгел, — дидем, — тулай да рентген нурларына күренәсең калган. Берәр атна хәл җый да Казанга рентгенга бар, — дип, кулымнан килгәнчә үзен доииларга тотындым. Нәрсә белән дәваладым? Җылы ванна. Аш юлын йомшарта торган дарулар. Сыек аш. Кишер сыгынтысы.

111ушындый чаралардан соң авыруым аз-аз гына булса да ашый һишлады, баш чатнавы бетте, үзе тышка йөрергә тотынды, һәм 11.ШЫЧ йоклый торган булды. Бер ай вакыт эчендә тәмам таза хә-исно керде.

Бу өч вакыйга минем рухымны күтәрде, кыюлыгымны арт-и.фды. «Укуым юкка булмаган, җәмгыятькә минем дә файдам тия», — дип, канатланып эшли башладым.

Доктор исеме халык телендә аеруча бер җылылык белән сөй-иопсә дә, райбашкарма председателе пунктка һаман да ярдәм кунып сузмады. Ремонт ясатырга дип төзелгән сметаны кире кай-гарды. Аптеканы башка бинага чыгарырга рөхсәт бирмәде. Катырак сөйләшә башлагач, райбашкарма председателе Галиул-лмн:

Ремонтка акча юк. Квартира өчен иртә тыпырчынасың. Юкны кайдан алыйм соң? Үз яныма торырга кермәссең бит, — дип, коточкыч сүзләр тезеп китте.

Шушындый юләр башның районда җитәкче булып торуына исем китте. Ул үзенә баш игәнне ярата икән. Йомыш белән кабинетына кергән кешегә урын да тәкъдим итә белми. Галиуллин бе-нои ярты сәгать сөйләшүдән соң, мин районның ни өчен койрыкта сөйрәлүен, чәчү буенча да, башка кампанияләр буенча да планның тутырылмау сәбәпләренә төшендем.

Галиуллин үткән ел Казанда эшләгән. Анда ул бер учреждениенең башында торганда эшчеләр, хезмәткәрләр арасында талаш, җәнҗал чыгарырга сәбәпче булган. Иң яхшы көчләрне үзеннән качып китәргә мәҗбүр иткән. Быел каты шелтә белән районга килгән. Ләкин ул монда да «Юл ерак, ишетелмәс» дип уйлагангамы, йә булмаса иске «гөнаһлары» бетмәгәнгәме, һаман үзенекен итә килде.

Мин үземә, эшемә дигән булышлыкны бары тик МТС директоры Кадыйровтан һәм райпо мөдире Латыйповтан гына күрә идем. Алар миңа байтак ярдәм иттеләр. Амбулаториягә ремонт ясаганда, материал табыштылар. Ат сораганда, ат бирделәр. Алар-ның киңәшләрен истә тотып, Галиуллин кабинетыннан мин райкомга киттем, һәм әле бер атналар чамасы гына районга килеп эшли башлаган райком секретаре иптәш Корбанов янына кердем. Ул, мин килеп кергәндә, нәрсәдер язып утыра иде. Бер бюрократтан икенче бюрократка эләктем, ахры, дип ачуым килде, һәм, тавышыма усаллык биреп:

— Мин, иптәш, Казанга кайтып китәм. Мин тик яту өчен вуз бетермәдем. Мин эшләргә килгән идем, ләкин сезгә эшчеләр кирәкми икән... Мин аңламыйм, Галиуллин шикелле булдыксыз кешеләрне эш башында нигә тоталар икән? — дидем.

Корбановның елмаюы минем сүземне бүлдерде. Ул, тагы да елмая төшеп:

— Гафу итегез, сүзегезне бүләм. Утырыгыз. Мин монда яңа кеше — ялгышмасам, без таныш та түгел әле. Сез кем буласыз? Мин — Сафа Корбанов, — дип, күрешергә кулын сузды.

— Доктор Галия Сафиуллина, — дип, мин дә кул бирдем. Оялуымнан битләрем уттай яна башлады. Яулык чыгарып, маңгай тирләремне сөртергә тотындым. Аның тыныч тавышы, күзлек аркылы миңа текәлгән соргылт күзләре йомышымны оныттырдылар. Ул:

— Килүегез өчен рәхмәт. Мин сезнең турыда күп кенә яхшы нәрсәләр ишетергә өлгердем. Халык: «Әдрәс доктор күргәне юк иде. Инде менә дигәне булды», — ди. Үзегезне бик яраталар. Нигә китәм дисез? Галиуллинга ник ачуландыгыз? Ярдәм кирәкме? Сөйләгез, мөмкин булган булышлыкны эшләргә тырышырбыз, — диде дә, урыныннан торып, бүлмә буенча йөрергә тотынды. Ул кечкенә буйлы иде.

— Сез минем ачуланып керүемә гаҗәпсенмәгез. Моңа мин гаепле түгел. Әдрәснең Галиуллиннары гаепле. Сезне күргәч, дөресе, сез торып йөри башлагач, ничектер җиңелрәк булып китте.


мышым шул: амбулатория ташландык хәлдә, шунда ук аптека да, квартиралар да. Кышка хәтле ремонт ясатырга кирәк. Ә Га-ппуллин бу турыда ишетергә дә теләми.

— Ярый, — диде Корбанов, — мин сөйләшеп карармын. Хә-11'рго бернәрсә ышандыра алмасам да, мөмкин булганын эшләргә тырышырбыз.

Корбанов яныннан мин тәмам тынычланып чыктым. Корба-шш минем белән сөйләшкән кебек үк, Галиуллин янына барып кына сөйләшәсем килде.

Шул ук көнне кич белән, мин күрше авылларның берсенә кит-кш! арада, Корбанов, Галиуллин һәм техник — өчәү амбулаторияне килеп караганнар. Ә иртәгесе көнне Галиуллин мине үзенә чакыртып алды да:

- Әмма усал да икәнсең. Усаллар эшлекле булалар. Мин үзем до усал. Ат докторына дип тоткан бер квартирам бар иде. Шуны гица бирәм. Барып кара. Ошаса, бүген үк күчәргә мөмкин. Иртә-го президиум утырышы була. Шул вакытка райздрав, техник һәм үчең — өчәүләп ремонт турында смета төзегез. Ләкин сметаң ике мең сумнан артмаска тиешле. Докладны үзең ясарсың, — диде.

Шаркылдап көләсем килде. «Квартирам бар, шуны сиңа би-ром, имеш». Корбанов каты кыздырган, күрәсең!

Ахырысында квартирага да күчтем. Мең бәла белән, аннан такта, моннан кадак, тегеннән бур җыеп, ремонтны очлап чыктым. Аптеканы икенче бинага күчердек. Ләкин бу эшләрнең ахырына чыгар өчен күп көч түгәргә, йокы калдырырга, аш вакытын истән чыгарып, онытылып эшләргә туры килде. Ә эш — муеннан: шилык җыю, допризывникларны әзерләү, ремонт алып бару һәм Гшшкалар. Менә болар һәммәсе дә медицина өлкәсе буенча беренче айларымда ук минем өстемә төшкән иде. Шул ук вакытта кем I саен авылларга да чыгарга туры килә иде. Аннан арып, тузанга буялып кайтасың. Өйгә килеп керү белән ике яктан ике балам гпрьша. Алар белән рәхәтләнеп, уйнап-көлеп йокларга ятасың. Из-ром йоклыйсың. Ләкин туйганчы йокларга бик сирәк туры килә иде. Чөнки бик еш төнлә белән авыруларны карарга алып китәме &gt;р. М ин зарланмыйм. Иренмичә, татлы йокымны ташлап, караңгы тмдә сикәлтәле юллардан, кара урман аша, авыруга ярдәм кунып сузарга барам. Тик Галиуллин шикелле кешеләрне очраткач кына йөрәк әрнеп китә. «Автомобильне аның кебекләргә түгел, докторларга бирергә иде», — диясе килә. Соңыннан, тынычлангач, шундый фикерләремә үзем дә гаҗәпсенәм һәм кычкырып кө-ном. Шулай да яхшы эшләре өчен җиңел автомобиль белән бү-иоклонгән «Кызыл таң» колхозы доктор артыннан автомобиль җибәргәндә, шул автомобильгә утырып, киң кырлар аша барганда: «Берничә елдан соң минем матур илем һәрбер район врачын автомобильгә утыртып йөртер», — дип, шул нәрсәнең тормышта булуына ышанып уйланам.

Искәндәр!

Бу юлларны укып, син тагын: «Галия кызу эш аркасында балаларын да оныткан»,—дип уйлый күрмә. Балалар — минем шатлыгым. Бала караучы Наташа да аларны үзем кебек үк тирән ярату белән ярата. Үткән ел балаларым өчен радио куйдырдым. Җәй көннәрендә бу радио өй алдын клубка әйләндерде. Балалар гына түгел, зурлар да килеп кич буе концерт тыңлыйлар, җырлыйлар, бииләр. Хәзер Әдрәстә 40 радиоточка бар. Шулай да халык күбрәк минем радионы тыңларга җыела. Чөнки минем радио буенча теләгән бер шәһәрне тыңларга мөмкин.

Еш булмаса да, балаларым белән бергә су керергә барам, урманга чыгам.

Киләсе елга пианино алырга җыенуымны яздым шикелле. Ләкин балалар өчен болар гына җитми. Аларга тере кеше дә, ата да кирәк. Авыл тормышын күрмәгән кешеләр генә, крестьян балалары ата-ана мәхәббәтен күрмичә үсәләр, дип сөйлиләр. Бу дөрес түгел. Әйе, авыл балалары күбесенчә үз ирекләрендә үсәләр. Ләкин ата-аналары бушаган минутта туйганчы сөеләләр дә, назланалар да.

Синең белән аерылуга өч еллап вакыт узгач, Кадрия бик еш:

— Әнкәй, нигә безнең әтиебез юк? Ул кайчан кайта? Минем әтием кемгә охшаган? Ник ул хат язмый? — дип сораштыра башлады.

Менә шуңа күрә дә эштән арткан һәрбер минутымны мин балаларыма биреп килдем. Миңа алар янында ана да, ата да була белергә кирәк иде. Ә бу бик кыен нәрсә. Балаларым — яшь, әтиләре турында дөресен сөйләсәм, аңлый алмаслар. Шул ук вакытта: «Без аерылдык», «Сез ятим калдыгыз», — дип, иске заман сүзләре белән кәефләрен дә бозасым килми. Ата турында сүз чыккан саен, мин аларга:

— Ул Москвада укый. Укып бетергәч кайтыр. Сезгә бүләкләр китерер, — дип сөйлим.

Балаларга шулай сөйләгәч, семья тормышым белән кызыксынган чит кешеләргә дә «ирем читтә» дип ялганларга өйрәндем. Кем белә. Бәлки, гайбәттән саклану өчен генә дә мин «ирем бар» дияр идем. Чөнки авылда тол хатынга, ире булмыйча балалар асраган кешегә начар күз белән карау бетмәгән әле.

Хатын-кызга хайвани теләкләрне ничек җиңелрәк үтәү күзлегеннән карау бетеп җиткәне юк әле. Үткән ел мин үзем шушындый типларның берсенә очрадым. Бу тип — әлеге Галиуллин.


Мәсьәлә яхшырак аңлашылсын өчен, мин сине бер вакыйга (кмюн таныштырып үтәм.

Безнең авылда бер автомобиль бар. Бу автомобильгә күбесен-чо райбашкарма председателе Галиуллин утырып йөри. Бу машина турында үткән елларны төрле-төрле әкиятләр сөйләнде, җыр-оостлор әйтелде.

Көннәрнең берендә миңа районыбызның иң ерактагы Ак каен /и 1ГОИ авылына эш белән барып кайтырга кирәк иде. Ат сорап йөр-гопдо, әлеге Галиуллинны очраттым. Ул, ат сораганымны ишет-коч:

— Ат көчен юкка әрәм итмәгез, хәзер шул якка машина китә. Сиңә генә урын табылыр. Машина белән үк кайтырсыз да,—диде.

Мин риза булдым. Башта дүрт кеше барырга тиеш булсак та, китү вакыты җиткәч, машинага шофердан башка Галиуллин бе-.110Н мин генә утырдык. Шушындый үзгәрештән һәм Галиуллин-пһщ минем белән бүген «сез» дип төче телләнеп, йомшак итеп сипләшергә тырышуыннан, мин үземә тиешле нәтиҗәләрне чыгардым. Юлда үземне мөмкин хәтле иркен тотарга булдым.

Авылны чыгу белән үк, Галиуллин, минем тормышым турында сүз башлап: «Ялгызыңа күңелсез түгелме? Менә сезнең ише усал хатыннар авылда күбрәк булса, без бик тиз үсәр идек. Юк тул, аз. Аннары матур хатын-кызга авылда яшәве дә күңелсез. Матурлар бик сайлаучан булалар. Бер сорау бирсәм, ачуланмассызмы? Юк. Физиологический потребностька ничек карый-смч?» — дип, бер-бер артлы өзек-өзек җөмләләрен тезеп китте. Шул арада тозсыз анекдотларын да сөйләп алды. «Туңмыйсызмы?» дип, җилкәмә салынган плащымны төзәткән булып, кулларын хәрәкәткә китерә башлады. Аннары үзен зур каһарманга исәпләп, шәхси тормышында, өй эчендә рәхәт күрәсе килгәнен, ләкин Г&gt;у рәхәтнең, уңмаган хатыны аркасында, юклыгын аңлатты. Лә-кпн мин, аны кирәгенчә тыңламыйча, сорауларына җавап кайтармыйча бардым. Чөнки аның мәче күзләрен елтыр-елтыр китереп, мал карагандай сөзеп каравы, мышнаулары мине чиркандырды.

Ьср ярты сәгать барганнан соң, без куе урманга кердек. Га-ииуллин шоферга акрын барырга кушты. Ул бу урманның матурны, ып, чәчәкләрен, җиләкләрен мактады. Шул урман аркылы үткәндә, кулаклар тарафыннан үтерелгән ике коммунистның батырлыкларын сөйләде, һәм бераз эндәшми баргачтын, «Кара урмам» көенә җырлап җибәрде. Галиуллинның һәрбер кыланышы, җырлаган чакта җилкәләрен селкетүе, тавышы, мәче күзләремә моңлык кертүе — бөтенесе дә миңа ошарга тырышуын күр-союләр иде. Ләкин ул шулай ясалма кыланган саен, минем иофрәтем тагын да арта барды.

Урманны чыгабыз дигәндә, ул машинаны туктатырга кушты. Мин аңа киңәшмәгә барасын, үземнең дә ашыгуымны әйттем. Ул ярым гаҗәпсенү белән:

— Табигатьне яратмыйсызмыни? Миңа калса, сезнең шикелле матур хатын белән шушындый яшел урманда, чәчәкләр арасында, саф һава уртасында бергә булу өчен мин киңәшмәне генә түгел, бөтен дөньяны оныта алам, — дип, куе агачлар арасына кереп китте.

Мин машинадан төшмәдем. Биш-ун минуттан соң Галиуллин бер букет чәчәкләр һәм тамырлары белән үк өзелгән кып-кызыл җиләкләр китерде. Ул аларны:

— Теләсәгез ничек аңлагыз, миннән истәлек, — дип, миңа сузды.

Машина кузгалып китте. Галиуллин үзенең тактикасын үзгәртте. Турыдан-туры алырга мөмкин булмагач, йомшак мөгамәлә белән минем күңелемне табарга тырышты.

Ак каен авылында озак тормадык. Мин, балалар яслесендә смотр уздырып, шуның күршесендә үк бизгәк белән авырган бер хатынны караганда, Галиуллин килеп тә җитте.

— Киттекме, доктор? — диде.

Кире кайтырга дип машинага утырганда, караңгылык төшә башлаган иде инде. Бөдрәләнә башлаган болытлар яңгыр булып яварга җыеналар. Ашыгырга кирәк иде. Яңадан урман аркылы кайтырга туры килде. Юл буе Галиуллин үзенең киңәшмәдә булуы, анда нәрсә сөйләве турында мине таныштырып барды. Аның тавышында да, сүз сайлавында да «Күрәсеңме, мин сезнең белән ничек уртаклашам, сезне якын күрергә теләүдән шулай итәм бит» дигән нәрсәне аңлап була иде. Шуңа бәйләп, үзенең семья тормышын, хатынының булдыксызлыгын да сөйләде. Очраган бер кешегә хатынын, семьясын яманлап йөргән вак кешеләрне яратмыйм мин. Шуңа күрә бу сүзләрдән соң миндә Галиуллинга карата нәфрәт тагы да артты, үсте.

Урманга кердек. Урман уртасында машинабыз кинәт туктады. Шофер Ибрай:

— Их, шайтан алгыры, машинаның моторы бозылды бит, — диде.

— Ну? — диде Галиуллин.

— Инде нишлибез? Төзәтеп буламы? — дип соравыма, шофер борчылган кыяфәт белән:

— Өстемә карап тормасагыз, тиз төзәтермен, — диде дә, моторның калфагын алып, казынырга тотынды.

Галиуллин, мине култыклап:

— Минем шофер бик тискәре кеше, әйдәгез, бераз читкәрәк китеп тынычландырыйк үзен. Ибрай карап торганны һәм үз эше-I ю тыгылганны яратмый,—дип сөйләнә-сөйләнә, мине урман эче-по, юлдан читкә алып китте. Шофер, машинаны төзәтеп бетергәч то, быргы кычкыртырга булды.

Галиуллин ярым караңгыда миңа җиләкләр җыйды, чәчәкләр китерде. Ә мин быргы көттем, машина турында уйландым. «Машина ватылмаган. Бу бары урманда туктап тору өчен корылган чойлә генә. Галиуллин нинди планнар кора икән?» Минем бу уй-нмрымны Галиуллинның, яңадан бер кочак чәчәкләр китереп, яныма утыруы өзде. Ул бер чәчәк алды да, аның яфракларын берәм-(&gt;ером өзеп, «Ярата-яратмый, ярата-яратмый» дияргә тотынды. ('үчне мәхәббәткә борып шаяра башлады. «Урманда сулавы рә-хот», — дип, кулларын бер күтәреп, бер төшереп, тирән-тирән суларга кереште. Аннары:

— Ә сез нигә суламыйсыз? Сулагыз, сезнең тирән сулавыгызмы карыйсым, тыңлыйсым килә. Хатын-кызларның, бигрәк тә сезнең шикелле матурларның, сулавы аеруча матур була: күкрәк бер күторелә, бер төшә... ягез, — дип, минем кулларымнан эләктереп инды, һәм ничектер җаен туры китереп үбәргә омтылды.

Мин:

- Бу нәрсә тагын?! — дидем дә бар көчем белән үзен этеп җибәрдем.

Ләкин Галиуллин кылануыннан тукталмады, мин этеп җибәр-I оч, шаярам дип белде, күрәсең, шаркылдап көлде дә:

— һо, сез көчле... карап карыйк... кайсыбыз көчлерәк икән, — дин, мине кочаклап алды.

Мин лач итеп аның битенә төкердем һәм каты кычкыру белән (шофер ишетсен дип) «кабахәт», «шакшы» дип, аны этеп җибәрдем. Үзем машинага йөгердем.

- Нигә быргы кычкыртмыйсыз?

Кычкыртырга гына тора идем, үзегез килеп җиттегез, — диде шофер.

Машина кузгалып киткәч, Галиуллин бөтенләй башка, гаепле кеше тавышы белән:

— Зинһар, гафу итегез... Мин белмәдем... Мин түзмәдем, назланасым килгән иде... Каршы тормассыз дип уйлаган идем, — диде.

- Сез кабахәтнең дә кабахәте икәнсез. Бер тапкыр этеп җи-йоргәч, нигә инде икенче кат сузылырга?

- Шаярасыз дип белдем. Хатын-кызлар бервакытта да: «Мин гппеке», — димиләр. Алар һәрвакыт: «Нишләвең инде бу? Ки-рокми», — диләр, ә үзләре кочакка кысыла баралар. Ә сез башка. ()иытыйк. Бу турыда бервакытта да искә төшермәгез, — дип ял-варды.


Шуннан соң безнең сүз, әллә ничек, бәйләнмәде. Мин Галиул-линның бу кыланышына әллә артык әһәмият биргәнгә, әллә аны өйрәтергә теләгәнгә машинаны туктатырга сорап, шофер янына күчеп утырдым һәм каһкаһә белән:

— Синең начальнигың, Ибрай, хатын-кызлар янында үзен тота белми, хулиганнарча кылана. Мин синең янында утырып барам, — дидем.

Галиуллин бер сүз дә эндәшмәде.

Төрле бәет, такмаза, җырларның тууына сәбәп булган Галиуллин машинасы әнә шул инде. Такмаза-җырларда төп каһарманнар булып әлеге Камал Галиуллин, МТС кешесе Мөстәкыймов һәм хатын-кызлардан яследә бала караучы Марфүзә һәм тимер юл станциясеннән Тамара исемле бер кыз йөри. Әйтелгән такмаклар, җырланган җырлар буенча да машинаның моторы бик еш бозыла икән.

Ләкин Галиуллинның бу «батырлыклары» озакка бармады. Чуан тиз тишелде. Эш Галиуллинның партиядән чыгарылуы, урыныннан алынуы белән бетте. Галиуллин китеп, яңа җитәкчеләр сайлангач, районыбыз бик тиз алга, югарыга таба күтәрелә башлады. Ышанмассың, быел урамнарга агачлар утыртылды, тротуарлар ясала. Колхозчылар да, Галиуллин куылгач, ничектер яхшырак эшлиләр кебек тоела. Корбановны бик яраталар. Ул — Галиуллинның киресе, онытылып эшли белә, тынычлыгы белән иң авыр бәлаләрне дә җиңеп чыга.


Искәндәр!

Бу хатны мин өзеп-өзеп, ялгыз калган минутларымда язам. Яза башлавыма байтак вакыт үтте, ә ахырына, соңгы сүземә һаман җитә алмыйм әле. Хатларымда аңлашылмый торган урыннар, әйтелеп бетмәгән фикерләр булса, гафу ит. Күрәсең ич, балалар турында яза башлаган идем. Галиуллинга күчкәнмен. Кайчагында шундый озын хатлар язуыма кәефем дә китә. «Ни өчен язам?» — дип, үз-үземә сораулар бирәм. Йөрәккә тулган шул. Бушанасым килә. Ә вакыт-вакыт хатларда кузгатылган мәсьәләләрнең тирәнлегенә төшенеп, аларны «Ана хатлары» исемендә газетага да язасым килә.

Мин сиңа балаларыма «әткәй» табуым турында язарга уйлаган идем. Бу гаҗәп эш болай булды.

Кичләрнең берсендә, студентка чагымнан калган дәфтәрләрне актарганда, корзина төбеннән бер рәсем килеп чыкты. Бу рәсем — минем белән бергә укыган, миңа яшерен мәхәббәт тотып йөргән рабфак студенты Вәли Сафиуллин рәсеме иде. Рабфакта чакта мин стена газетасында секретарь булып эшли идем. Шуннан эләгеп калган рәсем, ахры. Рәсемне кулга алып карый башлау оелән күз алдыма тере Вәли килеп басты. Кара күзләрен төбәп, оечнең залдан чыгып китүебезне карап калуын хәтерләдем. Кызгандым үзен. Аңардан көлеп йөрүемә ачуландым. Ләкин рәсем караган кичне, Искәндәр, мин сине уйламаска тырыштым. Ирек-не-ирексездән гел Вәли Сафиуллин тирәсендә әйләндем. Һәм ки-П01 яңа дөнья ачкан шикелле, «Вәлинең фамилиясе дә минем фамилиям белән бер, мин дә Сафиуллина бит. Кадрия: «Әткәй кайда? Ул кемгә охшаган?» — дип сорый. «Менә синең әткәең. Менә минем ирем», — дип, Вәлине үземә хыялый ир иттем.

Ачуланма, Искәндәр! Бу кичне мин сине бөтенләйгә оныттым. 1&gt;у кичне мин Сафиуллин рәсемен, рамага куеп, стенага элдем. Ә иртәгесен Кадрия белән Рафаэльгә:

— Карагыз, әткәегез нинди чибәр! Ул тиздән кайтыр, — дип, алармы хыялый аталары белән таныштыра башладым.

Рәсем төшерергә яратуымны син яхшы беләсең. Тора-бара Вә-||и рәсемен мин берничә данә итеп эшләдем, зурайттым, кечерөйт-I см һәм Вәли рәсемен үз рәсемем белән янәшә куеп төшердем — икоү бергә төшкәндәй чыкты.

Ьервакыт үтенеп сорагач, син минем белән рәсемгә төшәргә (&gt;арган идең. Шунда син Кадрияне итәгеңә алып төшкән идең. Бу росем миндә әле дә саклана. Алар икәү. Шуның берсеннән синең ((ашыңны кисеп алып, Сафиуллин башын куеп төшердем.

1&gt;у рәсемнәрнең барысы да стенага эленделәр. Аларга үзем дә, Палалар да, күршеләр дә ияләштек. Ә Рафаэль, «Әткәең кайда?» диюч, «Менә» дип, бөтен рәсемнәрдән Вәлине күрсәтеп чыга. «Әт-косңмс ничек яратасың?» дип сорагач, «Менә ничек», — ди дә Мол имең рәсемен үбәргә тотына.

Ләкин кайчагында шушындый нәрсәне уйлап чыгаруыма үземнең дә исем китә. Шаярудан башланган әйбер чынлап та зурга китә.

Иң курыкканым Сафиуллинның тере булып чыгуы яки аның ашышларына очравым иде. Ләкин нишләптер күпмиллионлы халык арасында Сафиуллин югалгандыр, онытылгандыр, дөньяның антыдай бер өлеше булган киң Советлар Союзында Вәли минем (кмюи очрашмаслык урында эшләп ята торгандыр, дип, үз-үземне юрлечә тынычландырырга тырыша идем.

Яшермим, бик еш Вәлине күрәсе килгән көннәрем була. Хәт-1и, амбулаториядәге уңышлардан соң өйгә кайтып кергәч, аның росеменә карап: «Вәли, син хәзер кайда? Галия исемле «хатының» нарлыкны үзең беләсеңме? Галия — синеке!» — дип хыялланам.

Калаларга ата табылды. Ләкин хыялый атаны чын ата итеп өзлексез рәвештә саклап баруы бик кыен булды. Кадриянең «Әткәй 1111 к хат язмый?» дип соравына каршы, үз-үземә хатлар язарга туры килде. Соңра һәр ун көн саен мин башымнан уйлап чыгарып Вәлидән дип, үземә һәм балаларга сәлам хатлары китерергә өйрәндем. Хат алгач, җавап та язарга кирәк була. Айга бер-ике тапкыр минем белән бергә үткән җөйдән бирле Кадрия дә Вәлигә, дөресе — «атасына» хат яза. Менә аның бүген салып җибәрергә дигән яңа хаты:

Әткәйгә сәлам! Рафаэль дә сиңа хат язган булып утыра. Ул яза белми. Минем кәгазьләрне генә боза. Мин аңа ачуланмыйм. Рафаэль — кечкенә, ә мин — зур. Ләкин ул усал — таяк белән башка суга. Таяк белән кыйнашырга ярамый, дип әйтәм, аңламый.

Әткәй, син кайчан кайтасың? Тизрәк кайт инде. Икәү бергә урманга йөрербез. Анда бик куп матур чәчәкләр бар. Әнкәй күп эшли, бушамый. Наташа Рафаэльне карый, ә ялгызымны җибәрмиләр. Син кайтсаң, икәү йөрер идек. Син миңа рисовалъный дәфтәрләр, цветной карандашлар, пионерский галстук һәм скакал-калар алып кайт, Рафаэльгә дә ал. Алмасаң, ул елар, минекен сорар.

Кайт инде, әткәй. Мин сиңа үзем ясаган рәсемнәремне күрсәтермен. Үбәм.

Кызың Кадрия.

Тора-бара Вәлидән «килгән» хатларга мин газеталардан укылган хәбәрләрне, кызыклы вакыйгаларны алып, аларны хатлар итеп балаларга тәрбия бирерлек рухта язарга өйрәндем. Сирәк кенә булса да, «Вәлидән — атагыздан посылка» дип, балаларга бүләкләр китерә башладым. Ләкин бу эшнең ахыры куркыта. Балалар үскәнче бу «сер» ачылмасын гына иде. Ә үскәч, мин аларга үземнең юләрлегемне әкият итеп сөйләрмен. Ул чагында кешеләр дә бит бик нык үзгәргән булырлар.

Ләкин үткән ел — әлеге суга баткан Нәфисәнең анасы — Зәйтүнә апа, газета китереп, бик каты куркытты:

— Кара әле, Галия, монда синең иреңне язганнар. Рәсемен дә төшергәннәр, — диде.

Аптыравымнан нәрсә әйтергә белмәдем. Катып калдым.

— Нигә шатланмыйсың? Аны мактаганнар бит. Мә, укы, «укытучы Сафиуллин» дигән, — диде дә миңа газетаны сузды.

— Әткәйне язганнармы? Карыйм әле, — дип, Кадрия дә, йөгереп килеп, карарга тотынды.

— Нишләп шатланмыйм! Әлбәттә, шатланам. Ләкин мин бик арыганмын. Аннары Вәли бу турыда миңа хатта да язган иде, — дип, курка-курка гына газетаны укырга тотындым.

Мәли Сафиуллин, Казан рабфагын бетергәннән соң, Москвага киткән. Университетның физматыңда укыган һәм төннәр буенча математика өстендә утырган. МГУны бетергәч, Москва урта мәк-I ипләренең берсенә математика укытучысы булып кергән. Анда иучлар да сокланырлык рәвештә математика кабинеты оештыр-1: 111. У кыту эшенә үзенең модельләрен керткән, профессорның әй-I үсмә караганда, Сафиуллин математиканы иң күңелле, иң җиңел дорес иткән. Сафиуллин мәктәбе үрнәк мәктәпкә әйләндерелгән. Хокүмәт Сафиуллинның укыту хезмәтләрен, җәмәгать эшен ис-к» алып, аны Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләгән. Мокаләдә әнә шулар языла.

Чәйтүнә апа чыгып китте. Ә мин, Вәлинең газетада басылган россмен карап, төрле уйларга чумдым. Илебез Вәлинең йокым-гыранын югалткан, кешеләрдән качып йөргән Вәли партиягә кер-

Туган илем, син нинди көчле! Вәлине атаклы кеше булу дәрә-күтәргәнсең. Мине дә, мине дә, илем, үзеңнең кочагыңнан чыгарма.

Күпме уйланып утырганмын — ачык хәтерләмим. Тик болай Г&gt;ул1 ачтын, Вәлинең «хыялый ата» булуы ачылыр, миннән көләр-лор, дип курка башлавым гына исемдә. Нишләргә? Аның ата бу-иумна үзем дә, балалар да, күршеләр дә ияләшкән идек инде. Аннары Советлар илендә Вәли шикелле атаклы кешеләр байтак • .итта. Вәлине Әдрәстә кем күрсен соң? дип, үз-үземне юатып та кундым, һәм:

Кадрия, Рафаэль, тыңлагыз, әткәегез турында сөйлим, — дип, олеге мәкаләне балалар теленә күчереп аңлата башладым.

Ярый. Тыныч йокы яки хәерле иртә, Искәндәр. Вәли турында уйлап, өченче хатымны шуның белән тәмам итәм.

Искәндәр!

Хатларымда язылган вакыйгалардан соң, үз-үземә ачуым артты, «Син, Галия, иске карашлардан арчынып бетмәгәнсең, семьяны бик югары күтәрәсең, романтикага бирелеп, тормыштан чит-ко тәгәрисең. «Врач хатлары», «Амбулатория хатлары» язасы урынга, Искәндәргә язасың» дип, үземне тиргәргә тотындым.

'[&quot;ик эштә генә онытыла алам. Амбулаториянең чисталыгын, килгән авыруларның газета-журнал карап утыруларын күргәч, присмда булган кайбер тәҗрибәләрне дәфтәргә яза башлагач кына, чын-чынлап рәхәтләнәм.

Ял көннәремдә балаларымны җитәкләп, Мәфтуха апайга барам. Ул колхоз председателе булып эшли. Без аның белән кичке лампа алдында колхоз турында, илебез турында сөйләшәбез. Кеч-кенә-кечкенә китаплар укыйбыз. Революция корбаннарына багышланган истәлекләрне актарабыз. Мин Мәфтуха апайның көннән-көн үсә барганын күрәм.

Кайчагында бу сөйләшү чөенә күрше хатын-кызлар да, хатын-кызлар баш булганны карап тору өчен ирләр дә керәләр.

Шушындый чәйләрнең берсендә мин җыелган халыкка түбәндәге документны татарчага тәрҗемә итеп укып чыктым. Бу документ 1920 елны Одесса шәһәрендә аклар тарафыннан үтерелгән кыз турында. Менә ул:

Кадерле иптәшләр!

Мин үземнең кечкенә тормышымны намус белән үттем, намус белән уләм дә. Буген кич мине атачаклар. Ә сигез көннән мица 22 яшь тула. Үлуем кызганыч тугел, революция өчен бик аз эшләдем — шунысы кызганыч. Үләсе килми. Чөнки мин уземне хәзер генә, төрмәгә эләккәч кенә аңлы революционерка һәм партия эшчесе итеп сизә башладым. Эшлисе килә.

Кулга алынганда һәм судта уземне ничек тотуым турында иптәшләр сөйләрләр. Алар: «Син узеңне егетләрчә тоттың», — диләр. Әнкәй бәгыремне кысып-кысып убәм. Әнкәй, тормышымның ахыры төрмә эчендә, пуля астында бетүе өчен елама. Советлар иленең эшчән анасы булырга тырыш. Дошманнар кулында улгән кызыңның истәлегенә кер төшермә — большевиклар яклы бул.

Без, үлемгә хөкем ителүчеләр, барыбыз да узебезне яхшы хис итәбез. Буген соңгы мәртәбә газеталар укыдык. Безнекеләр Пе-рекопка киләләр. Тиздән Украина иркен сулыш алыр. Кызу эш, иркен хезмәт, рәхәт көннәр башланыр. Илебез чәчәк атар. Тик мин булмам. Менә шунысы кызганыч.

Йә хушыгыз, бәхетле булыгыз!

Д. Любарская

Йомыш белән генә кергән 60 яшьлек Миңниса әби түзмәде. Җыерчыклар белән капланган бите буенча мөлдерәп аккан күз яшьләрен сөртә-сөртә:

— Кем яза дисең әле, доктор апа? — дип сорады.

— Любарская. Нигә сорыйсың, әби?

— Яхшырак кара, доктор, минем кызым Фәтхуллина түгелме? 22 яшь дигән бит. Аннары Украинасы да бар. Минем кызым Мәрьям дә атасы янына Донбасска киткән иде. Атасы турында хәбәрем бар. Безнекеләр кая киләләр дип укыдың әле?

Перекопка.

— Әйе. Картым менә шунда Перекопны алганда үтерелгән. Ә кычым турында һичбер хәбәрем юк. Бәлки, бу хатны ул мескенем и пандыр. Теле бик йомшак. «Әнкәй бәгырем» дигән бит. Минем м.пым да йомшак күңелле иде, — дип үксеп елый башлады.

Мин мөмкин хәтле җиңел итеп аңлатырга һәм юатырга тырыштым.

Мәфтуха апай төрмәдән язылган әлеге хатны үзенә бирүемне офады һәм башка хатны укырга кушты. Икенче хатны да, укыгач, үзенә алды.

Хатлар укылып беткәч, шул уңай белән без гражданнар сугышы һәм сугышта хатын-кызларның катнашулары турында сөйләшем алдык. Сөйләшү озакка сузылды. Киткән чагында, Мәфтуха Пай:

Мин син укыган хатларны изба-читальняга бирәм, — диде.

Мәфтуха апай бик зирәк кеше. Икенче баруымда, ул мине, авыру карарга дигән булып, Миңниса әбигә алып китте. Тик юлда юргамда гына:

- Син инде бернәрсә дә белмәгән бул. Миңниса әби сине (нпс ошаткан. «Докторны миңа алып кил», — ди. Кунакка чакыра үчгңпе. Башка хатын-кызлар да булачак. Син безгә авырудан сак-липу, балаларны ничек тәрбия итү турында сөйләрсең, — диде.

1&gt;у турыда мин үзем дә уйлап йөри идем. Хәтта бер тапкыр Мофтуха апайга: «Берәр колхозница йортында әңгәмә уздырасы иде. Шәһәрдә хәзер җыелышларны ударниклар өендә уздыралар», дин сөйләгән идем.

1&gt;ез барып кергәндә, Миңниса әби бер хатын белән өстәл хәс-торлоп йөри иде. Өе чиста. Идәннәр сап-сары итеп юылган. Тәрә-и&gt;и,&gt;ргә ап-ак пәрдәләр корылган. Стенада Ленин рәсеме.

Озакламый егермеләп кеше җыелды. Сүз ара сүз чыгып, мин ('шштария-профилактика турында сөйләп алдым. Миңниса әби, иске заманны искә төшереп, ачлы-туклы яшәвен, газап-михнәт 1'ц-мдо көн күрүен сөйләде. Ирен, кызын сагынды. Аның улы — рммомның иң яхшы тракторчысы — Мәрданша гармун алып уйный башлады. Арадан берәү ул уйнаган көйгә сүз кушты. Җыр күтәрелде.

Акылга килгәннән бирле бер генә тапкыр да җырлаганым юк иде. «Ьсзнең доктор җырчы икән» дип сөйләүләреннән курыктым. Докторлыгыма караганда, җырчылыгыма тизрәк ышаныр-лпр, дип уйлаган идем. Ә монда түзмәдем — җырлап җибәрдем.

Җыр бетүгә, гармун бию көенә сиптерергә тотынды. Комсомолка Галия һәм тагын берәү ду китереп бии башладылар.

Тәрәзә алды халык белән тулды. Бер минутлык тынлыктан файдаланып, Мәфтуха апай ашлык җыю кампаниясенең җитүе һәм ничек эшләргә кирәклек турында сөйләде. Үзенең колхозындагы алдынгы кешеләрнең исемнәрен дә әйтеп үтте. Шуннан соң ул җыелган халык арасыннан әллә кемне эзләп табып алды да аңа сорау бирде. Аңардан җавап алгач, икенче кешегә күчте, аннан өченчесенә, дүртенчесенә... Аның сораулары һәм алган җаваплары бу төстә булды:

— Камәр апа, синең Фатыйма исемле бер кызың бар иде, ул хәзер кайда һәм кем булып эшли?

— Беләсең ич. Буа районында агроном ул хәзер.

— Ә син нәрсә тик торасың? Синең дә бит, Гайшә җиңги, Шәм-синур исемле кызың бар иде. Кайда соң ул?

— Ул Казанда инженер булып эшли.

— Ә синең кызың Халисә кайда?

— Халисә Москвада укый. Судья була ул.

— Ә син, Җиһанша абый, ник дәшмисең? Тәрәзә төбендә торасың. Өйгә керер идең. Синең дә бит Майшәкәр исемле кызың бар. Ул хәзер кайда?

Җиһанша абый тиз генә җавап бирмәде. Башта мыек астыннан елмайды. Аннары «Рәхмәт, кызым Мәфтуха, мине дә телгә алдың» дигән сыман тамак кырды. Шуннан соң гына:

— Минем кызга берәвегез дә тормый. Минем Майшәкәрем трактористка. Менә минем кызым кем, — дип, мактанып җавап бирде.

— Күрәсезме, иптәшләр, — диде Мәфтуха апай, — безнең авыл хатын-кызлары арасыннан кемнәр чыга! Агрономнар, инженерлар, врачлар, судьялар, тракторчылар, председательләр. Бу безнең илдә! Ләкин дөньяда башка илләр дә бар. Хатын-кызлар анда ничек яши соң? Яле, доктор, син укыган кеше — аңлатып бир әле, — дип, һич көтмәгән җирдән миңа борылды да, — миңа сөйләгән нәрсәләрне сөйлә, — диде.

Искәндәр!

Мин үземне яхшы ораторлардан санамыйм. Ләкин сөйләр әйберең булганда һәм сөйлисе килгән чагында сүз үзеннән-үзе агып тора икән. Мәфтуха апай «сөйлә» дигәч тә, мин миңа текәлгән йөздән артык күзне күрдем.

Бервакыт мин Мәфтуха апай белән утырганда, аңа йөрәк өзгеч бер документ укыган идем. Бу документ чит ил хатын-кызларының ачы фаҗигасе, күз яше турында. Менә ул:

Договор

Ошбу договор күңел ачу йортының хуҗасы (исем, фамилия) һәм шул йортка эшкә керүче (исем, фамилия) арасында, (исем, фамилия)нең, матди хәле начаршшу собәпле, ата-аналарының яки башка туганнарының рөхсәте белән, фахишә ьүиум турында төзелә.

111ушы договор нигезендә күңел ачу йортының хуҗасы (исем, фамилия) фәнни тиен күләмендә (исе!*, фамилия)гө ссуда бирә. Бу ссуданы (исем, фамилия) фихишәлек итеп тапкан акчаларыннан һич тоткарсыз фәлән срокта түләп бетергә тиеш.

Фахишәлекнең һәрбер прием хакы фәлән күләмдә билгеләнә.

Япония үзенең фахишәлек «промышленностен» әнә шушындый договорлар белән үстерә. Мондый договорлар бер Аумари районында гына җиде мең крестьян кызы белән төзелгән. Буржуа матбугатында чыккан материалларга караганда, хәзер Япониядә регистрация аркылы узган илле мең өч йөз илле өч фахишә бар.

1 срмания фашистлары хатын-кызны моңарчы күрелмәгән хурлыкка калдырды. Анда хатын-кызларны университетлардан, институтлардан куалап чыгардылар да:

Синең эшең хатын булырга, синең эшең ирләрне назларга, сип милләтнең сөяркәсе, син эшләмә, укыма, синең урының кухня, чиркәү, кровать, — диделәр.

Искәндәр!

Миндә газета-журналлардан һәм үзем күргән вакыйгалардан җыелып барылган искиткеч документлар бар. Документ-нар нанкасы үзенең бөтен гомерен эшчеләр сыйныфына, кешелек дөньясының иң якты киләчәгенә багышлаган Ленин г&gt;г 11 &lt; • 11 бер сафта эшләгән Надежда Крупская, Клара Цеткин һәм Ппшка кешеләрнең исемнәре белән башлана. Минем папкамда юрле милләт хатын-кызлары бар. Менә Софья Ковалевская — ми тематика фәлсәфәсе буенча профессор, әнә гистология про-||мч I оры. Ә менә үзбәк кызы, күкрәгендә мактау ордены ялтырым Оно парашютта дөнья рекорды ясаган орденлы Фёдоро-ии, Менә салкын Котыпны өйрәнүгә күп көч куйган һәм орден гн-11,ц| бүләкләнгән гыйльми эшче Русинова. Әнә инженер. Мени очучы. Язучы.

()ч йөз битлек папка-журналым шушындый документлар бе-|.н1 тулган. Бу минем йомшак ягым. Кайберәүләр ташлар, күбө-и.нчмр җыя, икенче берәүләр маркалар коллекциясе төзи. Ә мин ||.| I ыр совет хатын-кызлары турында документлар җыям.

Мицниса әби өендә мин менә шуларны сөйләдем. Бик гади и I см I сойләргә тырыштым. Аңладылар ахрысы, чөнки япон кресть-нн км (ларын кызганып елаучылар булды. Чөнки парашютта дөнья рекорды куйган Фёдоровалар турында сөйләгәндә, тыңлаучылар к»р&lt;по аша күккә карап тордылар. Колхоз председателе Мәфтуха апай [урында сөйләгәндә, «Безнең арада нинди шәп кешеләр бар» дигоп сыман, берничә тапкыр кул чаптылар.


Искәндәр!

Тормышыма зур үзгәреш керткән бер вакыйга булу аркасында бу хат нәкъ 20 көн өзелеп торды. Шунлыктан Мәфтуха апай турында да язалмый калдым. Мин сиңа байтак нәрсә турында язарга уйлаган идем. Ләкин көтмәгән бер вакыйга килеп чыгып, хатымны чуалтты. Шуның аркасында башта язылган өч хатымны да җибәрми калдым.

Беркөн амбулаториядә авыруларны карап бетереп китәргә җыенганда гына, ял йорты докторы кереп:

— Ирең безгә ял итәргә килде. Синең турыда сөйләгәч, бик шатланды. Бүген яныңа килә, — диде.

Кулымда градусник иде — төшеп ватылды. Бер-ике минутка телсез калдым. Нинди ирем? Кем? Искәндәрме? Вәлиме? Нәрсә уйларга да, кемне күрергә дә белмәдем. Ял йорты докторы гаҗәп культуралы кеше. Ул канлы ярага тоз салырга яратмый — минем нинди хәлдә калуымны аңлады, күрәсең:

— Шатлыгыңнан шаккаттың бит, Галия. Ярый, мин киттем. Иреңне каршы алырга комачауламыйм. Аннары ашыгыч эшләрем дә бар. Икәүләп безнең янга мороженое ашарга барыгыз, — дип чыгып китте.

Ял йорты докторы чыгып киткәч, ярты сәгать чамасы кабинетымда бикләнеп утырдым. «Искәндәр булмас, аның белән бөтен нәрсә өзелгән, беткән. Ул булса — күрешермен, сөйләшермен дә бетәр. Вәли булса нишләрмен? Романтикага бирелеп тудырылган хыялый ирем юкка чыккач, халыкка, балаларга нәрсә әйтермен?» — дип уйландым. Авыр уйлардан башым авырта башлады. Өйгә кайтырга җыенып, амбулатория ишеген ачтым. Ишек төбендә Вәли Сафиуллин иде.

— Мөмкинме? — диде.

— Рәхим итегез...

Без кабинетка кердек. Ул бик нык үзгәргән. Йокымсыравы беткән. Олылык төсе кергән. Тик аның күзләрендә генә элекке Сафиуллин билгеләре калган. Йөзендә — шатлык.

— Әдрәстә очрашырбыз дип кем уйлаган?!

— Әйе.

— Йә, ничек торасыз? Сез мине оныткансыздыр да инде. Хәер, белмим. Ә мин рабфакны, рабфак белән бергә сезне дә бик еш искә төшерәм, — дип сөйләп китеп, мине уңайсызлыктан чыгарырга тырышты.

Бер ярты сәгать сөйләшкәннән соң: ;

— Буш булсагыз, мине чәй белән сыйлар идегез. Ял йортында чәйне көнгә бер генә тапкыр бирәләр, ә мин яратып чәй эчәргә ойропгән кеше. Семьягыз белән дә таныштырырсыз, — диде дә урымыннан кузгалды.

Кашта мин аны өемә чакырырга да, чакырмаска да белмәдем, чон ки балаларым әткәй дип Вәлинең муенына асылынулары мөмкин. Рәсемнәрне күреп, мине дә, үзен дә уңайсыз хәлдә калдырыр. Мин шулай уйладым. Ләкин шулхәтле озак күрешми торганнан соң, «вакытым юк» дип, Вәлине дә кайтарып җибәрергә сломодем. Тик амбулаториядән чыккач кына, башыма килгән фикерне ойтә алдым:

Әнә теге ак йортны күрәсезме? Мин шунда торам инде. Ирисмнан соң өс-башны алмаштырасы бар. Ун-унбиш минуттан гоң тунда килергә булсагыз, миң сезне вареньелап чәй белән сыйпармын, — дидем.

Ул риза булды.

Мим, өйгә кайтып, балаларны урманга җиләккә җибәрдем. Са-монмр куеп, өстемне алмаштырдым, һәм түземсезлек белән Вәли-и&lt;- кою башладым. Стеналарга эленеп куелган рәсемнәрне куз-I и гмпска булдым. Сер ачылгачтын ахырына кадәр ачылсын, дидем.

('амовар өстәлгә менү белән, Вәли килеп керде.

Сезнең квартирагыз шәһәр квартираларыннан бер дә ким тугел, дип, керүенә бүлмәләремне мактый-мактый, күзен сте-мпнпрга, рәсемнәргә төшерде.

Рәсемнәрдә үзен күрүгә гаҗәпсенде. Ләкин эндәшмәде. Тик чой алдында гына, бер-беребезгә ияләшә төшкәч кенә, түбәндә-гсчо сойләшүләр китте:

Карагыз әле, Галия, — диде ул. — Мин ял йортына килеп юшконнсң икенче көнендә үк миңа: «Сезнең хатыныгыз биредә |ц и* юр булып эшли», — диделәр. Юлда йөргәндә, ял йортларында итканда, кеше белән нинди кызык нәрсәләр булмый! Тиз таны-ишсыц. Шунда моңарчы берәүгә дә сөйләмәгән серләреңне сөйлисең. Моннан соң мәңге очрамаслык кешеләр белән дусланасың. Ьу юлы да: «Мине берәр кеше белән бутыйлар, күрәсең, әйдә кы-1ык булсын», — дип уйладым да, «хатының монда» дип әйтүче-лорю: «Әйе шул, минем хатыным монда эшли», — дия башладым. Ләкин ял йорты докторы да шул ук сүзне әйткәч, «сезнең хининыгыз Галия Сафиуллина» дигәнне дә ишеткәч, борчылырга югындым һәм сезне күрәсем килде: «Фамилияләр бер булганга тулай әйтә торганнардыр», — дип уйласам да, «юк» дип җавап бирергә телем бармады. Чөнки рабфакта чакта мин хыял итеп йөрми 11 ал иямнең хәзер кешеләр тарафыннан «синең хатының Галия» дим йөртелүе минем өчен рәхәт иде. Инде үзегезне күрдем. Менә момда, сезнең өегездә утырам. Стенада үземнең рәсемнәремне күрәм. Ләкин бит мин сезнең белән бервакытта да рәсемгә төшкәнем юк. Миңа охшаган кеше кем ул? Ялгышмасам, сез артист Искәндәргә чыккан идегез. Аерылдыгызмы әллә? Искәндәрдән соң әнә шушы рәсемдәге кешегә чыктыгызмы? Нинди кәмит бу? Зинһар, аңлата күрегез.

— Искәндәр белән мин күптән аерылдым. Шуннан соң берәүгә дә чыкмадым, дияр идем, хата булыр. Чөнки рәсемдәге кеше «ирем» булып хисаплана. Балаларым аңа «әткәй» диләр.

— Кем соң ул?

— Ул — сез. Мин ул рәсемне рабфактан калган дәфтәрләрем арасыннан таптым.

— Димәк, сезне минем хатыным дип йөрүләре дөрес?

— Әйе, дөрес.

— Ләкин мин бернәрсә дә аңлый алмыйм. Бу эшкә сәбәп нәрсә?

— Әгәр дә бу эш сезне борчыса, мин хәзер үк рәсемнәрне алып яшерә алам һәм, телисез икән, ял йортына барып, «Бу Сафиуллин минем ирем түгел» дия алам. Ләкин сез монда күп булса тагын бер ай торырсыз. Авырсынмасагыз, мин сездән бу «кәмит»нең, «фаҗигале кәмит»нең, дәвам итүен сорар идем.

— Ягъни?

— Ягъни семьягыз турында сүз чыкканда...

— Мин өйләнмәгән, минем семьям юк...

— Минем турыда сүз чыкканда, дим мин...

— Әйе...

— Галия — минем хатыным, иптәшем, дип әйтегез.

— Ни өчен? Нигә? һич аңламыйм.

— Вәли, сез миңа бик авыр сораулар бирәсез. Курыкмагыз, мин сезгә ике баламны тагарга, сезгә кияүгә чыгарга уйламыйм. Бу бары сезне һәм үземне кешеләр алдында да кыен хәлдән чыгару өчен генә. Юкса йә сез, йә мин, икебезнең берсе хәзер үк моннан китәргә тиеш.

— Беребез дә китми. Мин риза. Тик үзем белмичә мин ничек итеп сезнең ирегез булганмын? Шуны беләсе килә.

— Анысын хәзергә сорамагыз. Мин аны сезгә... Димәк, риза?

— Риза.

— Рәхмәт, — дидем дә, кулымны суздым һәм аны балаларның яшьләре, исемнәре белән таныштырдым. Үз өенә килгән кебек миңа кереп йөрүен сорадым. Балалар белән әткәйләре шикелле сөйләшүен үтендем.

Шуннан соң ул көн саен безгә килеп йөри башлады. Балалар аңа бик тиз ияләштеләр. «Әткәй», «Әткәем», дип, артыннан калмыйча йөриләр. Бергә урманга, чиягә йөрдек. Шул вакытларны райздрав:


- Ирең дә кайткан, ашлык җыю вакыты да җитә. Син бер 15 кошч) отпускыга чыгар идең. Аннары кызу эш булыр, — дип, үзе-мп отпуск бирде.

Сез көн саен очраша торган булдык. Бергә төрле китаплар укылды. Студент чаклар искә төшерелде. Ләкин Вәли һичбер вакыт Галиуллин шикелле начар кыланмады. Мин үземнән курык-гым. Чөнки Вәлине чын-чынлап ярата башлаганымны сиздем. Лиың белән ничек саубуллашырмын, бергә кушылмас борын — ничек аерылырмын дип, йөрәгем сызлады.

Менә хәзер дә, шушы хатны язып утырганда да борчылам. Вәли ком саен миннән үземне аның хатыны дип халыкка белдерүемнең собәбен сорый. Мин «иртәгә», «иртәгә» дип сузып килдем. Соңгы соравына «китәр көнеңдә әйтермен» дидем. Иртәгә ул кич. Ничек аңлатырга! Кайчагында миңа ул мине элеккечә үк ярата теле тоела. Хәтта шаярып утырганда:

Галия, чынлап та, мин синең чын ирең — иптәшең булсам, ягыш без бергә кушылсак, ни әйтер идең? — дип, сораулар да бирә.

Локин мин мондый сораулар бирелгәндә, йә эндәшми калам, (ы шаярып әйтелгән сүзгә борам. Чөнки мин аның мәхәббәтенә җинап бирә алмам төсле. Ике балалы булуым, рабфакта аңардан I и 1сп йөрүем — синең белән торуым аның исенә төшәр, ул борчылыр, борчылса да әйтмәс. Әйтми калуы аңа газап булыр. Ә мин газап күрүен теләмим.

Иртәгә Вәлинең китү көне. Мин бүген эшкә чыктым. Башым һич ипләми. Гел аның турында уйланам. Аның белән аерылу — каушан киткән минутларыма караганда да авыррак буласын бе-ном. Бу хатны шунда өзеп: «Вәли, мин сине яратам бит, ләкин без синең белән хыялда гына ир һәм хатын булып калырбыз», — дип, 1 1 им аңа борасы килә.

Ьероү ишек шакый.

Иоли: «Иртәгә соңгы кич, озак утырырга килермен», — дигән

Ярыймы? — ди. Ул!

Искәндәр!

Күрше бүлмәдә Вәли утыра. Яза алмыйм, кулларым калтырый.

Мали:

Иртәгә китәм, Галия. Ләкин китәсе килми. Ияләштем. Шу-ни'| да китәм. «Хыялый ирең» булуымның сәбәбен беләсем килә. Пи ы да ярты айга калырга мөмкин иде. Калсам, бөтенләй китә «.имим, дип куркам. Серне ачыгыз, — ди.

Мин «хәзер» дип икенче бүлмәгә керәм һәм шушы сүзләрне и шм. Ьолай гына сөйләп, мин аңа барыбер аңлата алмам. Чөнки үземне бик начар хис итәм. Шуңа күрә дә сиңа язылган хатларны Вәлигә бирергә булдым. Укысын да теләсә ничек аңласын. Хәзер янына чыгам да:

— Мә, дустым, шуларны укып чык. Бу — минем тормышым. Шуннан барысын да аңларсың, — дим.

Хуш, Искәндәр. Сау бул! Хуш, Вәли! Синең белән саубуллашуы миңа бик авыр булыр.

Галия

[[Төркем:Гадел Кутуй повестьләре]]</text>
      <sha1>jvarq8wu3gng63eshxqki8oqykw61kd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Муса Җәлил</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2759</id>
    <redirect title="Төркем:Муса Җәлил" />
    <revision>
      <id>5186</id>
      <timestamp>2011-06-27T10:23:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Муса Җәлил]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>5186</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" sha1="i61cmso5q52t1zxz5qlfnm5pcde6r36" xml:space="preserve">#REDIRECT[[Төркем:Муса Җәлил]]</text>
      <sha1>i61cmso5q52t1zxz5qlfnm5pcde6r36</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Муса Җәлил</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2760</id>
    <revision>
      <id>5187</id>
      <timestamp>2011-06-27T10:24:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-М]] [[Төркем:Авторлар-Җ]]»</comment>
      <origin>5187</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="61r0p31bsrazux9ljg21gcj3455252d" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-М]]
[[Төркем:Авторлар-Җ]]</text>
      <sha1>61r0p31bsrazux9ljg21gcj3455252d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Авыл мәдрәсәсе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2761</id>
    <revision>
      <id>5191</id>
      <parentid>5189</parentid>
      <timestamp>2011-06-27T10:29:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5191</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2426" sha1="euq3sr5um80c8vouw4w7ytzz54vfwfc" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

Мәдрәсә дип нәрсәдер асрый агайлар җилкәсе, 

Нәкъ эче азган мөрит, мәҗнүн ишаннар хилкъәсе.


Чәйниләр монда җирәнгеч әллә нинди мөһмәлят, 

Яшь гомерләр мөһмәлят чәйнәп була монда һәлак.


Кайсысы «кәптеркү» ди, һәм кайсысы «каптырку» ди; 

Чорт ява знат, нәрсә ди, «сентерсү» ди, «саттырсу» ди!


Кыш көне шул мөһмәлятне ач төя төсле күшәп, 

Яз көне туктый күшәүдән һәр күсәк угълы күсәк.


Алларында шунда да Коръән була һәм Әфтияк, 

Буш түгел букча — китергәннәр аны көчләп төяп.


Кул керенә былчыраткач һәфтиякнең һәр битен, 

Уртасыннан капкалап, тәмләп кимергәннәр читен.


Астына мендәр өйгән - күрдем түрендә хәлфәсен, 

Ул кырын салган начар, очлы вә кыршылган фәсен.


Килбәте булгач кабахәт, уйладым: иблистер ул; 

Бу сасы ис, кем белә, шуннан чәчелгән истер ул.

== Аерым сүзләргә аңлатмалар ==
''Мөрит — ишанга ияргән кеше. ''

''Мәҗнүн — юләр. ''

''Хилкъә — түгәрәкләнеп утыру. ''

''Мөһмәлят — буш, мәгънәсез сүзләр.''
== Чыганак ==
* [http://shigriyat.ru/authors/tukai/409 Шигърият.ру ]

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>euq3sr5um80c8vouw4w7ytzz54vfwfc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Авторлар-Җ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2762</id>
    <revision>
      <id>5190</id>
      <timestamp>2011-06-27T10:29:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Авторлар}}»</comment>
      <origin>5190</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" sha1="qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i" xml:space="preserve">{{Авторлар}}</text>
      <sha1>qhkencez6u7sdflwulmojn0hka5t87i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы оештыру турындагы дикрет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2763</id>
    <revision>
      <id>5201</id>
      <timestamp>2011-06-27T14:06:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы оештыру турындагы дикрет]]» бите «[[Автономияле Татарстан Социалистик Совет Ре...</comment>
      <origin>5201</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="163" sha1="lxosjpaman3gr12tkyeknqd0lwa8wbz" xml:space="preserve">#yünältü [[Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы оештыру турындагы декрет]]</text>
      <sha1>lxosjpaman3gr12tkyeknqd0lwa8wbz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рабит Батулла - Кияү</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2764</id>
    <revision>
      <id>5204</id>
      <timestamp>2011-06-27T14:21:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Рабит Батулла - Кияү]]» бите «[[Кияү (Рабит Батулла)]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5204</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52" sha1="tg43z1viuhkwngenvsbes1twsj0zqjd" xml:space="preserve">#yünältü [[Кияү (Рабит Батулла)]]</text>
      <sha1>tg43z1viuhkwngenvsbes1twsj0zqjd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Сөй гомерне...»</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2766</id>
    <revision>
      <id>5207</id>
      <parentid>5206</parentid>
      <timestamp>2011-06-28T15:49:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <origin>5207</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1042" sha1="tfs2pwbvm4evyl9wfk5hy2wbobm91fm" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Сөй гомерне, сөй халыкны, сөй халыкның дөньясын,

Без үләрбез, билгеле, тик үкенечкә калмасын.


Киң күңелле бул эчеңнән, мыскыл ишетсәң, «вак» диген,

Таптасыннар, хурласыннар, тик җаның хурланмасын.

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре|С]]</text>
      <sha1>tfs2pwbvm4evyl9wfk5hy2wbobm91fm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ай һәм кояш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2768</id>
    <revision>
      <id>7221</id>
      <parentid>7216</parentid>
      <timestamp>2021-11-06T06:06:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ah3kal</username>
        <id>1154</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/85.26.165.142|85.26.165.142]] үзгәртүләре ([[User talk:85.26.165.142|бәхәс]])  [[User:Айдар Шәйхи|Айдар Шәйхи]] юрамасына кадәр кире кайтарылды</comment>
      <origin>5213</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2057" sha1="1gau8rm25djkqe6uhq88917acm2zujg" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

Һималая тау өстендә алтын бишек,

Кояш йоклый һәр кич саен шунда тешен;

Җил төн буе йоклаганын саклап тора,

Тирбәтә һәм өстен-башын каплап тора.


Йокысыннан Кояш ничек уяндисә,

Җил шул вакыт җилбер-җилбер итеп исә;

Исә-исә бөтен дөнья буе китә:

Торыгыз! — ди,— уянырга вакыт җитә!


Торып чыккач шул бишектән Кояш агай,

Анда кереп йоклый инде энесе Ай:

Йоклый шунда йолдызлар да өелешеп,

Оядагы йоклап яткан кошчыклардай.


Каты йоклап Ай бишектә мәгърибкәчә,

Торып чыга, көлеп җиргә нурын чәчә;

Кояш һәм Ай — ике туган агай-эне —

Менә шулай дустлык берлән нәүбәтләшә.

== Аерым сүзләргә аңлатмалар ==
''Уяндисә — уянды исә.''

''Мәгърибкәчә — кояш баткангача.''
== Чыганак ==
* [http://shigriyat.ru/authors/tukai/310 Шигърият.ру]

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]
[[Төркем:Габдулла Тукайның балалар өчен әсәрләре]]</text>
      <sha1>1gau8rm25djkqe6uhq88917acm2zujg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Габдулла Тукайның балалар өчен әсәрләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2769</id>
    <revision>
      <id>5218</id>
      <parentid>5215</parentid>
      <timestamp>2011-06-29T06:09:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5218</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="100" sha1="a5rr6b18h95sjafdr0tq1twpsn50h7h" xml:space="preserve">[[Төркем:Габдулла Тукай]]
[[Төркем:Балалар өчен әдәбият]]</text>
      <sha1>a5rr6b18h95sjafdr0tq1twpsn50h7h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аң</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2770</id>
    <revision>
      <id>6911</id>
      <parentid>5223</parentid>
      <timestamp>2019-10-09T16:04:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>87.117.189.16</ip>
      </contributor>
      <origin>6911</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1390" sha1="7g88ml4nwnud39ysc4dja4dfgy2f9oz" xml:space="preserve">

Без Бишенче елны бер көнне уяндык таң белән,

Эшкә дәгъвәт итте безне кемдер изге нам белән.


Эшкә ябшыр чак җитеп, ямьсез озын төн үткәнен

Күз ачып белдек без, үлчәп күктәге Чулпан белән.

Булса да ул чакта бездә керсез иман, саф күңел,

Күз һаман булды эренле, йөз дә саф һәм пакь түгел»

Шул сәбәпле дустны, дошманны дөрест фәркъ итмичә,

Күп саташтырдык рәзил шәйтанны чын инсан белән.

Аңгы-миңге баш белән дә эшләдек, булсын кабул;

Җәбраил ачкай ул эшләргә сигез кат күккә юл.

Үтте инде, дустларым, ул үткән эш, ни булса ул;

Инде эшлик саф, ачык күзләр белән, чын аң белән.

== Аерым сүзләргә аңлатмалар ==
''Дәгъват итү — чакыру.''

''Нам — исем.''

''Фәркъ итмичә (фәрекъ итмичә) — аермыйча

''Рәзил — хур, түбән, бозык.''

''Инсан — кеше.''

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>7g88ml4nwnud39ysc4dja4dfgy2f9oz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бишек җыруы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2771</id>
    <revision>
      <id>5224</id>
      <timestamp>2011-06-29T06:19:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5224</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1501" sha1="4u6b3haipn382or4py0jx6tfy6deoy6" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

Әлли-бәлли итәр бу,

Мәдрәсәгә китәр бу;

Тыршып сабак укыгач,

Галим булып җитәр бу.


Йокла, угълым, йом күзен,

Йом, йом күзең, йолдызым;

Кичтән йокың кала да,

Егълап үтә көндезең.


Әлли-бәлли көйләрем,

Хикәятләр сөйләрем;

Сина теләк теләрем,

Бәхетле бул, диярем.


Гыйззәтем син, кадрем син,

Минем йөрәк бәгърем син;

Куанычым, шатлыгым

Тик син минем, синсең, син!
== Аңлатма ==
''Гыйззәтем — кыйммәтлем.''

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]
[[Төркем:Габдулла Тукайның балалар өчен әсәрләре]]</text>
      <sha1>4u6b3haipn382or4py0jx6tfy6deoy6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бала белән күбәләк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2780</id>
    <revision>
      <id>5234</id>
      <timestamp>2011-07-02T11:02:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5234</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1506" sha1="ner9rrgey7km9int01krxzt81m4otvc" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}


'''Бала:'''

Әйт әле, Күбәләк,

Сөйләшик бергәләп:

Бу кадәр куп очып

Армыйсың син ничек?


Ничек соң тормышың?

Ничек көн күрмешең?

Сөйләп бирче тезеп,

Табаламсың ризык?


'''Күбәләк:'''

Мин торам кырларда,

Болында, урманда;

Уйныймын, очамын

Якты көн булганда.


Иркәли һәм сөя

Кояшның яктысы;

Аш буладыр миңа

Чәчәкләр хуш исе.


Тик гомрем бик кыска:

Бары бер көн генә,—

Бул яхшы, рәнҗетмә

Һәм тимә син миңа!

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]
[[Төркем:Габдулла Тукайның балалар өчен әсәрләре]]</text>
      <sha1>ner9rrgey7km9int01krxzt81m4otvc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бичара куян</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2785</id>
    <revision>
      <id>5239</id>
      <timestamp>2011-07-03T08:08:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5239</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1777" sha1="0ne4421atk2324laf2ow91ta15itz8w" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

— И Куян, куркак Куян, йомшак Куян,

Моңланасын нинди хәсрәт, кайгыдан?


— И җаным, син яшь бала шул, белмисең;

Төште зур хәсрәт, ничек моңланмыйсың.


Без икәү: Әткә куян, Әнкә куян,

Яшь куянчыклар янә бездән туган.


Барчабыз бер гаилә булган идек,

Күп заман шатлык белән торган идек.


Яшь балаларны ашап китте Бүре,

Бик усал ерткычтыр ул, муркыргыры!


Күп тә үтми куйды дөнья Әнкәсе;

Тулды күңлем, ничек итеп әйтәсе:


Килде дә бер явыз Аучы Эт белән,

Атты үлтерде аны мылтык белән.


Шул вакыттан бирле аш булмый ашым,

Моңланам ялгыз башым, агъзам яшем.

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]
[[Төркем:Габдулла Тукайның балалар өчен әсәрләре]]</text>
      <sha1>0ne4421atk2324laf2ow91ta15itz8w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буран</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2786</id>
    <revision>
      <id>5240</id>
      <timestamp>2011-07-03T08:10:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5240</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1875" sha1="7ldwa7go77iwy2avzlwzcq1bm1iptlr" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

Тик кенә торганда капланды томанга бар һава;

Кар оча, кар себрелә, кар котрына һәм кар ява.


Кар бәрә йөзгә рәхимсез, күз ачып булмый карап;

Һәр кара нәрсә — бүре һәм һәр маяк булды карак.


Карны җиңгән күк, тешә җиргә тонык ай яктысы;

Ай да куркынган шикелле: бер сары, бер ак төсе.


Көн буе яткан иде, үлгән җылан күк, юл тыныч;

Чыкты соң кайдан адаштыргач буран — бу куркыныч?.


Әллә ычкынганмы баудан Каф тау арты җеннәре?

Йә тишелгәнме ходайның бихисап зур мендәре?


Кар булып җирдә очамы ушбу мендәр җоннары?

Иөгрешеп җан аулый мәллә Каф тау арты җеннәре?


Сукранам мин, кар арасыннан карый да ай көлә,

Мин фәкыйрь михнәттә — гүя чарлагыннан бай көлә!

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>7ldwa7go77iwy2avzlwzcq1bm1iptlr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Авыл халкына ни җитми</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2787</id>
    <revision>
      <id>5242</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:18:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5242</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1255" sha1="gzgnckehrt53k65n77x0qfy2u20nd8r" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

Казенный булса да, зур урманы, чыршы, нараты бар;

Казенный булса да гәрчә, эчим дисә — аракы бар.


Җитәр төсле түгелдер, ничек хәмдитсә алланы:

Хисапсыз әйләгән ихсан иманны һәм имананы.

== Аерым сүзләргә аңлатмалар ==
'' Хәмдитсә (хәмед йтсә) — мактаса.'''

''Ихсан — алла.''

''Иман — дингә ышану.''

''Имана — салым, налог.''

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>gzgnckehrt53k65n77x0qfy2u20nd8r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ак бабай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2788</id>
    <revision>
      <id>5243</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:23:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5243</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1219" sha1="fvjcgw958ap4jy69460xeundlq2oo9l" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

Бөтен дөнья ап-ак булып кар яуганда,

Ишек алда, урам, түбә агарганда,

Аппак булып кайтып килә безнең Бабай,

Безгә төрле-төрле уенчык алган да.


Шатланышып без әйтәбез: «Рәхмәт, Бабай,

Сиңа тагын күп ел гомер бирсен Ходай!»

Бабай, мескен, кар-яңгырга карамыйча,

Безне шатландырмак өчен йөри шулай.

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>fvjcgw958ap4jy69460xeundlq2oo9l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Актык тамчы яшь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2789</id>
    <revision>
      <id>5245</id>
      <parentid>5244</parentid>
      <timestamp>2011-07-03T12:27:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5245</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1436" sha1="idy8iufmytcqt9u47wrur8vk4czd1ba" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

Бик юашлатты мине яшьрен сөюдән җан көю,

Бар иде булган чагым хәтта арысланнан кыю!


Һәр теләккә килде тәкъдирем белән бәхтем кире,

Мондый хәлгә сабриталмас, булса да адәм дию.


Инде күңлем кясәсеннән яшьне түкмәккә җитә

Уйлаган вакътымда аңсыздан килеп тә «һай!» дию.


Үлде рух яшьрен мәхәббәттән,— хафа юк үлсә дә,—
Нишлим, иркәм кәйфенә килгәч шулай бер җан кыю!
== Аңлатмалар ==
''Сабриталмас — сабыр итә алмас.''

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>idy8iufmytcqt9u47wrur8vk4czd1ba</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ана догасы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2790</id>
    <revision>
      <id>5246</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:31:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5246</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1899" sha1="krwm2h6yb7nfmcydin6zmguqmqv3yya" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Менә кич. Зур авыл өстендә чыкты нурлы ай калкып,

Көмешләнгән бөтен өйләр, вә сахралар тора балкып.


Авыл тын; иртәдән кичкә кадәр хезмәт итеп арган

Халык йоклый — каты, тәмле вә рәхәт уйкуга талган.


Урамда өрми этләр дә, авыл үлгән, тавыш-тын юк;

Авыл кыръенда бер өйдә фәкать сүнми тора бер ут.


Әнә шул өй эчендә ястүеннән соңра бер карчык

Намазлыкка утырган, бар җиһаннан күңлене арчып;


Күтәргән кул догага, яд итә ул шунда үз угьлын:

Ходаем, ди, бәхетле булсайде сөйгән, газиз угълым!


Тамадыр мискинәмнең тамчы-тамчы күзләреннән яшь;

Карагыз: шул догамы инде тәңре каршына бармас?


== Аңлатмалар ==
''Уйку — йокы.''

''Яд итү — исенә төшерү.''

''Булсайде — булса  иде.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>krwm2h6yb7nfmcydin6zmguqmqv3yya</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әхлаксызлык</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2791</id>
    <revision>
      <id>5247</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:32:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5247</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1183" sha1="biotrlzqwzdxk1pl88wp162mxtshmg2" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Бик югартын күз салырга башладык әхлакка без,

Кер күңелдә күплегеннән бармыйбыз ак якка без.


Тик хәзер, йөз сумны урлап килгүче угъры кеби,

Күз салабыз чын сүз әйтердән элек як-якка без,


Бер сүз әйтергә саранлансак гакыллы ярлыга,

Гөл кеби сүзләр чәчәбез акчалы ахмакка без.
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>biotrlzqwzdxk1pl88wp162mxtshmg2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Арба, чана, ат</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2792</id>
    <revision>
      <id>5248</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:35:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5248</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1636" sha1="fo7qd0uxwp1leasoxo279t7scf001ec" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Бер заман бер төшкә килгән Ат белән Арба, Чана;

Бу өчәү һәрберсе дә үз тормышыннан зарлана.


Арба әйтә: «Җәй көне мин һич тә рәхәт күрмимен:

Көн-төне эштә йөрим, һичбер җигелми тормыймын».


«Әмма соң бу кыш көне бигрәк уңайсыз!» — ди Чана.

Ат та, сүзгә кушылып, үз нәүбәтендә зарлана:


«Юк ла, и Арба, Чана! — ди,— сезгә тормыш бик уңай,

Эшләсәгез алты ай сез, ял итәсез алты ай.


Күпме зарлансам урын бар, мин каты мәзлум менә:

Хәл җыймыйм ел тәүлегендә, ичмасам, бер көн генә!»
== Аңлатмалар ==
''Мәзлум — кимсетелгән, рәнҗетелгән.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>fo7qd0uxwp1leasoxo279t7scf001ec</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әнә-менә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2793</id>
    <revision>
      <id>5250</id>
      <parentid>5249</parentid>
      <timestamp>2011-07-03T12:39:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <origin>5250</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1399" sha1="qc3dqvohsfh8x8e79l2nwavuwn5qxd6" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Әнә чүлмәк: анар катык тутырган;

Менә хәлфә: башы мантыйк тутырган.


Әнә карга: мәчет өстенә кунган;

Менә шәкерт: указлы мулла булган.


Әнә чеп-чи бәрәңге кәлҗемәсе;

Менә «Тәхрире мәрьәт» тәрҗемәсе.

== Аңлатмалар ==
'' Мантыйк — формаль логика.''

''&quot;Тәхрире мәрьәт&quot; — «Хатын-кыз азатлыгы» дигән китап, гарәпчәдән З.Камали тәрҗемә иткән. Тукай аның тәрҗемәсен чагыштыра.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]
[[Төркем:Сатирик шигырьләр]]</text>
      <sha1>qc3dqvohsfh8x8e79l2nwavuwn5qxd6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ачы тәҗрибә авазы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2794</id>
    <revision>
      <id>5252</id>
      <parentid>5251</parentid>
      <timestamp>2011-07-03T12:41:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <origin>5252</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2601" sha1="q4cmbs884js8v91a5fczs7d8b6jsvth" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Сөям кайчакта бер-бер иптәшемне,

Аңар мин күрсәтәм күздә яшемне.


Кыйлам изһар аңар кайгы, моңымны,

Сөйлим бер-бер барымны һәм югымны.


Күренә ул мәхәббәтле күземә,

Куяр төсле бәһа һәрбер сүземә.


Алалмыйча теким күзне күзенә,

Чыгадыр балкыган нурлар йөзенә.


Килә шунда бер аваз әллә кайдан:

«Ышанма, дөньяда һәркемдә ялган!


Аның тик тышкы ягын син күрәсең,

Мәхәббәтле әһәмият бирәсең.


Тышыннан кызгану күрсәтсә дә ул,

Эчендә нәрсәләр ятканы мәҗһүл.


Әгәр күрсәң аның йөзендә нурны,

Бу нурга мәгънә бир син башка төрле:


Аңар син саф күңел берлән ышандың,

Эчеңдә кайгы, хәсрәттән бушандың.


Бушанды, пакь вә саф күңлең эчелде,

Тирә-якка шуның нуры чәчелде.


Йөзендә күргәнең нур иптәшеңнең

Нурыдыр саф күңел һәм күз яшеңнең.


Кара йөз ул, кара эч ул һаман да,

Мәхәббәт һәм кешелек юктыр анда!»


Менә шул чак тәмам мин аптырыйм да,

Аваз килгән тарафка бер карыйм да:


«Аваз! дим, иштеләсең, әйтче, кайдан?

Фәрештә кычкырамы яки шәйтан?!»


Җавабында аваз: «Син рәнҗемә, ди,

Минем исмем — ачы, карт тәҗрибә»,— ди.

== Аңлатмалар ==
''Кыйлам изһар — ачып бирәм.''

''Мәҗһүл — билгеле түгел.''</text>
      <sha1>q4cmbs884js8v91a5fczs7d8b6jsvth</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бабай (Габдулла Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2795</id>
    <revision>
      <id>5253</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:43:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5253</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1209" sha1="pvlferzov67tmfx9485fdlkk0oavtzh" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Бабай бик күп яшь яшәгән, карт ул үзе,

Ләкин һаман сәламәт ул, матур йөзе.

Яңак, маңлай җыйрылмаган, тешләр дә сау,

Яшьләрчә саф, ачык чыга аның сүзе.

Җитеп килә инде аның җитмеш яше,

Җем-җем итә җитен сакал, көмеш чәче.

Бабай, мискин, бу дөньяда күпне күргән,

Үлеп беткән инде аның күп яшьтәше.
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>pvlferzov67tmfx9485fdlkk0oavtzh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бала оҗмахта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2796</id>
    <revision>
      <id>5254</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:49:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5254</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1031" sha1="g2kt5f5er4gplshq724d885vfkmlnvn" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Мин хәзер оҗмах түрендә — бер матур хур иркәли;

Мин җуанмыймын, җылыймын, син түгелсең, дим, әни!


Ай төсендә нурлы Гыйльманнар миңа ташлый тәти,

Егълыймын, алмыйм аларны, сез түгелсез, дим, әти!

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>g2kt5f5er4gplshq724d885vfkmlnvn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балкан көйләре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2797</id>
    <revision>
      <id>5255</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:52:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5255</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2203" sha1="qhdl6tk2mk8k5c98es39p3d0b4610dt" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
==I==
Төркия бетә

Дип һәркем көтә, —

Балканнар эше

Гел алга китә.

Тик шул Әдернә

Алынмый менә.

Яния, Шкудра

Тиде теңкәмә.

Чыталҗа яман,

Аузы тулган кан,

Туплар дисеңме,

Зурлар дөньядан.

Ай-һай, Чыталҗа,

Син майлы калҗа;

Сине йотмыйча,

Истанбул кайда?
==II==
Сүзләр куештык,

Дүртәү сугыштык;

Зур кошлар төсле,

Лондонга очтык.

Монда төрекләр —

Ямьсез терекләр —

Авызларыннан

Чәчәләр утлар!

«Сез кемсез, диләр,

Без төркез», — диләр;

Җиңелдек дип һич 

Өмет өзмиләр;

Диләр: «Госманлы

Өч истихкямны

Кулда тотканда,

Туктатмас канны.

Артык шаулыйсыз,

Бик күп даулыйсыз.

Нигә тарихтан

Гыйбрәт алмыйсыз?

Руслар да җиңде,

Якынгук килде;

Аңар нәмсәләр

Күпме җир бирде?

Курыкма, нәмсәләр — 

Безнең кемсәләр,

Вильһелем лаек,

Калиф дисәләр.

Безгә бар да бер,

Итсәгез сабыр,

Чыталҗада да

Сезгә бар кабер!»
== Аңлатмалар ==
''Истихкям — ныгытма.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләр]]</text>
      <sha1>qhdl6tk2mk8k5c98es39p3d0b4610dt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балканда</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2798</id>
    <revision>
      <id>5256</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:53:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5256</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="814" sha1="ounrpet373nq9zyps9roulebfzxhuxw" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Курыкмыймын, селкенми хәтта фәс чугым;

Мә, кирәксә, дүртеңә дүрт йозрыгым!

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ounrpet373nq9zyps9roulebfzxhuxw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баскыч (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2799</id>
    <revision>
      <id>5257</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:55:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5257</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1456" sha1="pkmxozg8obmcdejp5giwckrmvcijp2s" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Сөялгән, өй түрендә бар иде гаять тә зур баскыч,

Кырыклап басмасы бар — бик авыр һәм дә озын баскыч.


Кирәклектә бәрабәр булсалар да басмалар бергә,

Югаргы басма тиңләшми түбәнге басмалар берлә.


Югаргы басма мәгърур: «Мин югары, сез түбәнсез, ди,

Ничек гали минем урным, түбәнгеләр, күрәмсез?» — ди.


Бер адәм килде дә шул чакта әйләндерде баскычны:

Түбәнге басмалар менде, югаргысы түбән төште.

== Аңлатмалар ==
''Гали — бөек.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>pkmxozg8obmcdejp5giwckrmvcijp2s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Авыл җырлары (Бишенче көлтә)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2800</id>
    <revision>
      <id>5258</id>
      <timestamp>2011-07-03T12:57:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5258</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2215" sha1="f2p9fy5u8iou50v8xo9s7dt7qfjgedi" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Мәкәрҗәгә баралар тәтәйләрнең ирләре;

Шушы вакыт тәтәйләрнең җөреп калган көннәре.


Таптамагыз, и тәтәйләр, Бакыр бабай бакчасын; 

«Уйнаш»тагы яман күздән ходай үзе сакласын.


Җаңа бистә кызлары чигү чигә акчага; 

Бу вахытта шулар җөри Ботански бакчага.


Кушмый ишан капкасы, нарат икән тактасы; 

Нарат булмый нәрсә булсын, бар да донос акчасы.


Безнең урам — таш урам, ташу ага басудан; 

Сакалына хөрмәт беткәч, милләт сата ачудан.


Бәдәлчеләр-мәккәчеләр җөри Казан шаулатып; 

Бер сөяккә унлап эт бар, чәйнәшәләр даулашып.


Ике туры ат җиктердем, берсен сыңгар тәртәгә; 

Баш хәерче Моратлары чыкмый ята Мәккәдә.


Шауладык без — «шуу!» иттек, кузгалдык без — «дуу!» иттек;

Эшсезлектән, эч пошканнан эшсез картка туй иттек.


Камил мәхзүм җырлап җөри борнын түбәнгә салып; 

Ала карга кунып сайрый тел очларына басып.
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]
[[Төркем:Сатирик шигырьләр]]</text>
      <sha1>f2p9fy5u8iou50v8xo9s7dt7qfjgedi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Сакмар суы» көенә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2801</id>
    <revision>
      <id>5259</id>
      <timestamp>2011-07-03T13:03:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5259</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="949" sha1="3tbh26nxw598wp49d8l1koupa2fk5k4" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

Язасылай сүземне язалмыйм,

Ни булдикән минем каләмгә?

Язам диеп кенә утырсам да,

Вакътым гына китә әрәмгә!

== Аңлатмалар ==
Булдикән — булды икән.

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре|С]]</text>
      <sha1>3tbh26nxw598wp49d8l1koupa2fk5k4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Кушмый ишан хилкасендә...»</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2802</id>
    <revision>
      <id>5260</id>
      <timestamp>2011-07-03T13:05:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5260</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="930" sha1="kmbkl835rqiat5b5ev202w8wyfsy7gc" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Кушмый ишан хилкасендә

Бик мактыйлар шуларны:


Прахут Мәхүп, Чаршау Биби,

Гыйлаҗ абзаң Сәрвәри.
== Аңлатмалар ==
Хилка — түгәрәк, төркем.

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре|К]]</text>
      <sha1>kmbkl835rqiat5b5ev202w8wyfsy7gc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>... г? (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2803</id>
    <revision>
      <id>5261</id>
      <timestamp>2011-07-03T13:09:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5261</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3213" sha1="hakg136aobogzw0k4zjcwmnxby7563e" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
'''''(Ядкяр)'''''

Шагыйрем! кодсиятең булсын синең күңлеңдә сер;

Дөньядан шагыйрь икәнеңне яшер, дустым, яшер.


Белмәсеннәр — кайсы җирдән агыла бу кодрәтең,

Син, ләтыйф тәннәр кеби, күрсәтмәгел чын сурәтең.


Һәрвакыт, һәр җирдә син башка киемнәргә төрен:

Йә җүләр бул, йә мәзахчы бер кеше төсле күрен.


Бирмә сер һичкемгә; сөйләшсәң сөйләш өстән генә;

Көл — караңгы йөз бирү анчак килешмәстән генә;


Читкә бор — сүз килсә каршыңда шигырьләр бабына;

Иптәшең шагыйрь генә бассын аяк — михрабыңа.


Итмә үз тормышны; тап башка җиһан, башка хәят;

Дөньяның буш шау-шуы шагыйрьгә чит, шагыйрьгә ят.


Кем генә булсаң да бул, — юк ансына һичбер сүзем;

Тик сүзем шулдыр сиңа: саклан булудан үз-үзең!


Бел: килешмидер сиңа бу вак мәгыйшәт, вак торыш;

Чөнки мәңгегә очалмас, йортта күп асралса кош.


Фәйзы бакый — таҗе шагыйрь мәңгегә булмас сиңа,

Ваксынып, син төшсәң алтын шылтыравы астына.


Баш имә, — зур син, — бу әдна җанлылар дөньясына;

Падишаһ син! бик кирәксә, баш исен дөнья сиңа.

Таш йөрәкләр кырсалар күңлеңне — түз, эндәшмә син;

Эшләре шул: болгасыннар, әйдә, зәмзәм чишмәсен.

== Аңлатмалар ==
''Кодсият — талант, илһамлану.''

''Ләтыйф — үтә күренә торган (гүзәл).''

''Мәзахчы — көлдерүче, шамакай.''

''Анчак — тик, бары.''

''Бабына — мәсьәләсенә, өлкәсенә.''

''Михраб — трибуна.''

''Мәгыйшәт — тормыш-көнкүреш.''

''Фәйзы бакый - таҗе шагыйрь — бетмәс-төкәнмәс байлык — шагыйрьлек таҗы.''

''Әдна — бик түбән.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>hakg136aobogzw0k4zjcwmnxby7563e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Биек тауның башында...»</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2804</id>
    <revision>
      <id>5263</id>
      <timestamp>2011-07-03T13:12:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5263</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="891" sha1="j6mnl3y5v0zaypeuatedx5pm2q3cqgz" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
'''''(Ике хатын берлә тормыш)'''''

Биек тауның башында күренәдер бер авыл;

Хатын өстенә хатын алсаң, менә шулай була ул.
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре|Б]]</text>
      <sha1>j6mnl3y5v0zaypeuatedx5pm2q3cqgz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Җырласаң да...»</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2805</id>
    <revision>
      <id>5264</id>
      <timestamp>2011-07-03T13:13:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5264</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="895" sha1="trr7vcjx0ddibn5qotu5i26a44gix99" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Җырласаң да, җегет, ачы җырла,

Уяу җаткан кызлар җокласын;

Тәрәзәләр ачтым, гөлләр сачтым,

Асыл кошлар килеп чүпләсен.

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>trr7vcjx0ddibn5qotu5i26a44gix99</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«И төрек...»</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2806</id>
    <revision>
      <id>5265</id>
      <timestamp>2011-07-03T13:14:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5265</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="944" sha1="fg4mv6bqn1zqld5ymq0lrshhr5wmvu6" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
И төрек, иң әүвәл үк әйтим сиңа: борның кылыч;

Гыйльмидә хикмәт базарында синең урның кылыч.

== Аңлатмалар ==
''Гыйльмилә хикмәт (гыйлем илә хикмәт) — гыйлем белән суз сөйләү осталыгы.''</text>
      <sha1>fg4mv6bqn1zqld5ymq0lrshhr5wmvu6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Йолдыз»дан да курка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2807</id>
    <revision>
      <id>5267</id>
      <parentid>5266</parentid>
      <timestamp>2011-07-03T13:18:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <origin>5267</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3067" sha1="0rp0dxpszfu7fg89scxl4ukavhq6zen" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Кайдадыр йөгрә иде кырлар буенча бер куян —

Дүрт аяклы һәм канатлы дошманыннан куркудан.


Шактый җир киткәч, бераздан тугъры килде бер суга;

Калтырый бәбкәм минем, һәр әгъзасы бер куркуда.


— Инде нишлим? — дип, куян торганда гакълыннан шашып,

Төштеләр ярдан суга барлык бакалар: «шып та шып!»


Мискинем күргәч бу хәлне, аз гына артты көче:

— Мин куяннан да җиһанда бар икән, дип, куркучы!


==*==

Аулыма кайтышта мин бер чит авылга туктадым;

Төн иде, кердем дә шунда бер агайда йокладым.


Күз йомалмый төн буе төрле исәп, уйлар белән,

Иртә торганга агаем, мин дә тордым таң белән.


Тиз генә чәйне эчеп, бакмый җиленә, даулына,

Юлга чыкмакчы буламын, тиз җитим, дип, аулыма.


Мин кичә кич монда чәчкән барча әйберне җыеп,

Инде китмәкче булам, тышкы киемнәрне киеп.


Шул вакыт күрдем: агай сумкамны рөхсәтсез ачып,

Нәрсәдер шунда сала тиз-тиз генә, миннән качып.


— Нишлисең, абзый? — дидем. Шунда агаем аптырый;

Куркынып киткән төсе, куллар да дер-дер калтырый.


— Мин, ди, салдым сумкаңа, йортымда калган, ди, «гәҗит»,

Мин түгел, ди, абзарауный һәм түгелмен, ди, җәдит.


Алмадым мин ул гәзитне, калганын да бик беләм,

Бу бака, хәтта ки, «Йолдыз»дан да курка дип көләм!
== Аңлатмалар ==
''Абзарауный (образованный) — укымышлы.''
* &quot;Йолдыз&quot; - Казанда чыккан татар газетасы, Википедиядәге мәкаләне [[:w:tt:«Йолдыз» газетасы|кара]]

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>0rp0dxpszfu7fg89scxl4ukavhq6zen</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Теләрсәң кемне сүк син...»</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2808</id>
    <revision>
      <id>5268</id>
      <timestamp>2011-07-03T13:19:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5268</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="878" sha1="k82uk3ltj5tc7rwr93no7c3xzx5amol" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Теләрсәң кемне сүк син яки макта,

Берәү берлән дә булма иттифакъта.
== Аңлатмалар ==
'' Иттифакъ — союз, берлек.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>k82uk3ltj5tc7rwr93no7c3xzx5amol</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Төркия янгын эчендә...»</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2809</id>
    <revision>
      <id>5269</id>
      <timestamp>2011-07-03T13:22:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5269</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="839" sha1="pbf4cjd14rxt0ehaxojz0lvo0mig40g" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}

Төркия янгын эчендә: монда ут һәм анда ут;

Анда дерзиләр кабынган, монда сүнсә — арнаут.
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>pbf4cjd14rxt0ehaxojz0lvo0mig40g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Читтәге бик күп өяздә...»</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2810</id>
    <revision>
      <id>5270</id>
      <timestamp>2011-07-03T13:23:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5270</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1312" sha1="suuwtdv3wqjn6obw9lpsmtvg41fj3th" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Читтәге бик күп өяздә, күр, авыллар яктыра,

Пар, тату йолдыз кеби, школ белән мәктәп тора.


Бу ике дуст, берсенә чөнки аларның берсе тиң,

Бертигез Тәгълимнәре дә: берсе — дөнья, берсе — дин.


Ва әсәф! Ачлык вә коллыктан бүтән һич бездә юк.

Шул гажәп: ник бу егерменче гасырда йөз дә юк!

== Аңлатмалар ==
''Тәгълим — өйрәтү, укыту.''

''Ва ясаф! — Ни үкенеч!''

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>suuwtdv3wqjn6obw9lpsmtvg41fj3th</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Уңга да мин әйләнәм...»</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2811</id>
    <revision>
      <id>5271</id>
      <timestamp>2011-07-03T13:24:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5271</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="855" sha1="r21cs9w1jts5oey9qe62swalhp470n7" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Уңга да мин әйләнәм,

Сулга да мин әйләнәм;

Бай алдында җәдит күрсәм,

«Син кяфер» дип бәйләнәм. 

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре|У]]</text>
      <sha1>r21cs9w1jts5oey9qe62swalhp470n7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәет (Габдулла Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2812</id>
    <revision>
      <id>5273</id>
      <parentid>5272</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T05:04:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <origin>5273</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="997" sha1="87tkjpt7rc3px8e06kppodtkccm2jm3" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Бу сәнә ачлык җыланы чын халык бәгърен ашый!

Кит, китап!?&lt;ref&gt;Коръән күздә тотыла&lt;/ref&gt; Сабрит дип әйтмә, ул халык көчен ашый!
== Аңлатмалар ==
{{reflist}}
''Сәнә — ел.''

''Сабрит — сабыр ит.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>87tkjpt7rc3px8e06kppodtkccm2jm3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәйрәм вә сабыйлык вакыты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2813</id>
    <revision>
      <id>5274</id>
      <timestamp>2011-07-04T05:06:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5274</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2527" sha1="neu9qo4r5hlblwez96u1i3go5jtyqan" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Сабый вактын сагынмакта һәр шагыйрь дә,

Ачы-тәмле хыялдыр бу һәр шагыйрьгә;

Бәйрәм җитсә, минем дә исемә төшә;

Уйнамакчы булам сыйбьян берлән бергә.

Төшә искә гарәфә кич яткан чагым,

Уйлап: «Кайчан таң?» — дип, ул атмаган таңым;

Тәти читек, тәти күлмәк-ыштаннарны

Баш астыма өеп куеп яткан чагым;

Таң алдыннан яңлыш йоклап киткән чагым,

Төшемдә дә нурлы бәйрәм көткән чагым;

Әнкәемнең тавышлары колагымда:

«Гает җитте, тор, аппагым! тор, аппагым!»

Таң аткачдин урам буе чапкан чагым,

Мәгьсуманә ләззәт, хозур тапкан чагым;

Корбан ите, төрле тәмле аш өстенә,

Гает укып, көлә-көлә кайткан чагым. —

Уйласаң ул якты көнне, килә күз яшь,

Хозур ла соң! инсан өчен бу хәл, бу яшь!

Бәйрәм көнне күктән җиргә нурлар ага,

Әйтерсең лә чыккан бу көн ике кояш!

Тәңре! чигерче яшемне, синнән сорыйм;

Теләгемне синнән сормый, кемнән сорыйм;

Бәйрәм көнне генә сабый булып торыйм,

Рәхәтләнеп, сикреп, көлеп, уйнап йөрим!
== Аңлатмалар ==
''Сыйбьян — балалар.''
''Мәгъсуманә — гөнаһсыз, пакь килеш.''
''Хозур — күңеллелек.''
''Инсан — кеше.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>neu9qo4r5hlblwez96u1i3go5jtyqan</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кәҗүл читек</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2814</id>
    <revision>
      <id>5275</id>
      <timestamp>2011-07-04T05:11:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Гаяз Исхакый|Гаяз Исхакый]] | рәсем =Гаяз Исхакый.jpeg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсем...»</comment>
      <origin>5275</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28317" sha1="1qp3gmxsk2mfp7v3y99yqzvsycmn06m" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Гаяз Исхакый|Гаяз Исхакый]]
| рәсем =Гаяз Исхакый.jpeg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Гаяз Исхакый 
| һөнәр = язучы, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Минем әти бүген Казаннан кайта. Улмы? Ул миңа санлы калач китерә. Аннары миңа читек китерә. Өр-яңа читек.

Аның саурысы синең апаңның намазлык чигә торган үрнәге кебек чәчәкле була.

Аның олтаны болгар олтаны, кырыеннан киселгән. Ярып ук киселгән. Үзе кып-кызыл төсле. Кура җиләге тесле кызыл түгел, зияб төсле кызыл.

Аның балтыры шадраланып тора, чем-кара.

Миңа әти кәҗүл читек китерә...

Иртәгә гаеткә мин кәҗүл читек киеп барам.

Беләмсең, Миңлегали?

Минем читекнең балтырының очы кып-кызыл иттереп тар сәхтиян тоткан була, ул әнинеке кебек түгәрәкләнеп беткән булмый... тип-тигез киселгән була.
Ул әкертен генә шыгырдый. Солдаттан кайткан Фәхри малаеның итеге шыгырдаган кебек түгел: шыгыр-шыгыр шыгырдый...

Ул безнең тырантас.

Меәззиннәрнеке бит тимерле түгел...

Мулла абый әтине Казаннан алып кайта.

Миңа читек алып кайта.

Йөгер. Әнә сыерлар су эчәргә төштеләр...

— Миңлегали, Әхмәдулла! Миңлегали, Әхмәдулла!

— Нәрсә?

— Минем ак башлы тананы югары очка җибәрмәгез әле... Иртәгә борчак белене бирермен...

Безнең әни иртәгә бәйрәм ашы пешерә. Әйдә, тизрәк чабыйк. Көтү тиз керсен иде дә, сыерларны тиз табып кайтсак иде.

Әйеме, Миңлегали?

Миңа иртәгә гаеткә киеп барырга әби чапан тегә, минем чапан җем-җем итеп тора. Әби әйтә: «Мондый чапанны бохар патшасының угылы гына киядер,— ди.— Ул саран-җы»,— ди... Ул әле өр-яңа. Өр-яңа! Әби әйтә, саранҗы искерми, ди.

Ул әтинең ашка йөри торган чапаны иде. Аның җиңнәре миңа нәни генә була.

Ямь-яшел!..

Мулла абый миңа иртәгә чалма чалып бирә.

Мин гаеткә барам.

Син тәһарәт төзи беләсеңме?..

Мин беләм... Авызга өч мәртәбә су аласың, аннан соң әти төсле итеп тамак кырасың:

— Эһе-эһе.

Аннан читеккә мәсих кыласың.

Кәҗүл читеккә мәсих кыласың.

Минем кәвешем әле өр-яңа... Өр-яңа... Мин аны кимәгәнгә, әзрәк кибеп киткән. Әби әле аны суга салып куйды. Аннан соң әби каз мае белән майлый, ул өр-яңа була.

Әти миңа перәннек тә алып кайта. Мин сиңа да бирермен...

Миңлевәли малаена бирмим... Бая туп уйнатмады. Чү-кә!.. Әйе, әнә көтү күренә. Тиз бул. Чап! Син күпернең Шәмсиләр ягында тор, мин югары оч ягында. Ишетәмсең, Миңлегали? Әнә, әнә, чылтыр-чылтыр тарантас чылтыраганы ишетелә.
Аннан соң әби Өр-яңа!.. Әти миңа пе;Әлә.

— Миңа синең борчак беленең кирәкми, безнең әни коймак пешерә.

— Безнең әни кыстыбый ясый... Арып кайтыш инде. Җизниләр бакчасында айбагар бар, сезгә дә бирермен.. Әйдә... Тиз! Миңа әти яңа читек алып кайта, кәҗүл читек...

— Әй, малайлар... Куркытма! Әй, пычак кергере!.. Кая сыерымны алып барасың?

— Әй, малайлар... Куркытма! Әй, пычак кергере!.. Кая сыерымны альт барасың?

— Әхмәдулла!.. Әхмәдулла!.. Әтнен кайтты!.. Әтиең кайтты!

— Әйдә ку, Миңлегали! Ку!

— Әби, сыерны куып алып кайтма, каймагы чайпала, ди... Минем әти кайткан, миңа кәҗүл читек алып кайткан... Өр-яңа кәҗүл читек. Әнә тырантас... Әй җаным тырантас... Кара, алаша, мескен, тирләгән... Минем читек авыр микәнни?..

—- Әхмәдулла, Әхмәдулла! Сыерларны алып кайттыңмы?..

— Кайттым, әби, кайттым.

Әнә, Рәбяга тәрәзәдә, кулына нәни генә каймалы читекләр тоткан...

— Әләлики-кызыкый, әләлики-кызыкый. Яңа читегем, яңа читегем... Абый, абый, яңа читегем...

— Бик исем китте... Үземә дә әти яңа читек алып кайткан... Миңа — мулла абзыйныкы кебек кәҗүл читек.

— Әләлики-кызыкый, әләлики-кызыкый...

Әти түр башына утырган, аиың янына мулла абый. Самовар гаеткә дип ачылган, самовар келә-көлә җырлый. Әни чәй ясый, әби әллә нәрсә сөйли.

— Әйдә, угылым, әйдә угылым, әйдә, Әхмәдулла бәбкәм!

Әни баштан сыйпый, әби аркадан кага.

— Кил, угылым, үз яныма утыр. Әти мине үз күршесенә утырта.

Рәбяга, нәни генә читекләрен кочаклаган да, кулы белән сыйпап сөя, битенә китерә, үбә, тиле!..

— Әти, миңа читек алып кайттыңмы?


— Кайттым, угылым, кайттым Әнисе, Әхмәдулланың саплы калачын бир әле.

— Саплы калач, саплы калач, әләлики кыэыкый, әлә-лики кызыкый! — Мин Рәбиганы кызыктырам

— Синең саплы калачың юк...

— Минем читегем бар, минем читегем бар...

— Минем дә читегем бар, минем дә читегем бар. Әти читегем кая?

— Кәҗә Вәлинең килененең угылы кызамык чыгарган икән, угылым, ул сиңа дигәнне ураза гаетенә генә өлгертәм диде... Аннан Миңлесәхип апаларның кодаларыннан гына алдым.

Мулла абыйга:

— Кая әле, Фәхрулла. Әхмәдулла читеген бир әле. Зур булмаса ярар иде, угылым.

Абый көлемсерәде. Мин:

— Юк, юк, булмый. Минем нәни генә читегем була Нәни генә. Әти! Кәҗүлме?

— Кәҗүл, угылым Менә читек..

Бу читек бөтенләй башка. Аның олтаны да кып-кызыл. Битлекләре, балтыпы да тулкынланып тора Ләкин.. Ул ни дип соң кәҗә Вәлинең килененең угылы кызамык чыгарган?

— Йә, ки, угылым. Йә, ки, зур булмасмы? Зур булса, мулла абыеңа бирерсең...

Читекнең эченә тәпиләремне тыгам. Аның төбенә аягым барып җитми. Тирә-юньнәрендә минем балтырларым чал-тырларым кысылып, кочакланып тормый.

— Тор, угылым. Тор, бисмилла... Йә, тор!

Мин торып бастым. Читекнең кунычы бот төбенә җитте. Аяк башым аның төбен барып таба алмады. Мин төбенә аяк җитми торган суга чумган кебек булып киттем.

— Зурракмыни?.. Тегүче Хисами да юк бит шуны кечерәйтергә... Анда ук әйттем, безнең Әхмәдулланың тәпиләре әле нәни генә булыр, дидем. Миңлесәхип абыстаңның кодасы: «Юк, булмас, хәзрәт, мәхдүм үсәр әле. Бу елгы гаеткә зур булса, киләсесенә чак булыр»,— ди.

Рәбига, тиле, һаман: «Әләлики-кызыкый, әләлики-кызыкый!» — ди. Бик исем китә инде. Минем үземнең дә читегем бар Бар шул!

Мин читекне әйләндереп-әйләндереп карадым... Тагы кияргә аякларымны керттем, тагы икесе дә төбенә барып җитә алмады.

— Эч, угылым, чәеңне. Әнә саплы калачыңны ал.


Миң читеккә карадым, караган саен ул миңа дошман төсле күренә килде. Мәхәббәтсез читек, дәүкәди читек...

— Рәбига, әләлики-кызыкый, әләлики-кызыкый... Минем чапаным бар!..

— Бар, бәбкәм, бар...

— Минем чыбыркым бар...

— Минем курчакларым бар...

— Тиле!.. Малайлар курчак уйныймыни? Мин катымша түгел.

— Эч, угылым, чәеңне. Иртәгә менә мулла абыең үзеңә чалма чалып бирер. Чапаныңны киярсең. Читегеңне әллә, угылым, гаеткә киеп барырга мулла абыеңа бирәмсең? Аның, мескеннең, гаеткә читеге дә иске...

Мин күземне күтәреп карадым, читек тә кызганыч, мулла абый да кызганыч. Бәхетсез читек, нәни түгел читек! Бу кәҗүл дә түгелдер әле... Түгел!

Мин читекләрне мулла абыйга суздым.

Әти, әни һәм әби һәммәсе:

— Менә рәхмәт, менә рәхмәт, мулла абыең менә сиңа чалма чалып бирер. Киләсе гаеткә кәҗә Вәлинең килененең угылы кызамыктан терелер дә, сиңа нәни генә, үзеңнең тәпиләрең кебек кенә читек килер. Казанның үзеннән: «Ошбу читек тапшырылса иде Габдулла авылында Әхмәдулла мәхдүмгә», дип, атыңа язылып килер. Килер шул!

Мин ураза бәйрәмендә өр-яңа кәҗүл читек киеп гаеткә барырмын.

«Әти! Ураза гаете еракмы?» — дияргә башымны күтәрдем. Мулла абый, әти, әни бер-берсенә карашып елмаешып торалар.

Миңа, бердән, минем хәзер дә читегем юк, ураза гаетендә дә читегем булмас, аннары да булмас кебек тоелды. Тамагымны әллә нәрсә кытыклады, борынга әллә ни тулды, күзне әллә нәрсә юешләтте. Биттән кайнарланып әллә нәрсә агып төште...

«Минем читегем юк, минем кәҗүл читегем юк»,— дип, әллә кем минем эчемдә сыкранып кычкырына башлады.

Мин тавышланып еларга тотындым. Саплы калачны алмадым. Чәйне эчмәдем. Акырып барып мендәргә яттым; мине әти дә яратмый, миннән мулла абый да көлә; мине әни дә, әби дә сөйми... Читегем юк... Рәбиганың читеге бар, минем читегем юк.

Әни торды.

— Ни булды сиңа, угылым. Синең, бит, читегең бар, тик кәҗә Вәлинең килененең баласы кызамыктан авырганга нәни генә өлгермәгән. 
Әби:

— Менә мин сине акыллы дип чапан тектем. Син зур башың белән елап утырасың.

Әти дә:

— Елама, елама! Алай булса, мулла абыеңны кызганмасаң, киеп бар.

Минем күз алдыма тагы шул мәхәббәтсез читек килде. Мин тагы кычкырып еладым.

Әни:

— Тукта инде, акыллы бул. Мә, алай булса, үз читегемне бирәм.

Әни каймалы зәңгәр җирлекле читек күтәреп килде.

— Мә, ки, үзеңә булсын.

Рәбига, почмакта читеген кочаклап:

— Мин бирмим, мин бирмим,— дип акырырга тотынды. Тиле, мин катыктамыни хатыннар читеген кияргә! 
Мулла абый:

— Мин~сине зур булды, мәдрәсәгә алып барырмын дип тора идем. Син анда да шулай елап йөдәтсәң, алмыйм инде,— диде.

Әби:

— Мин сиңа үзем кәҗүл читек тегәм, үзем тегәм. Менә күр дә тор, үзем тегәм. Иртәгә чапаныңны киярсең. Читегеңне киярсең. Мәхдүм булып гаеткә барырсың.

Мин күземне ачтым. Рәбига, тиле, авызын ыржайтып елап утыра. Тиле! Гарәфә көнендә еларга ярыймыни? Тиле! Фәрештәләр тәсбих әйткәндә еларга ярыймыни? Әти авырса нишләрсең?

Мине җилтерәтеп самовар янына алып киттеләр. Әни чәй ясады. Әти бал кашыгым белән бал алып бирде. Әби чапанымны, яшел чапанымны кигезеп карады.

— Бар дә тәмам. Өр-яңа чапан, төймәсен генә тагасы бар. Иртәгә менә читек тә өлгертәм.

— Нәни читекме, әби?

— Нәни читек, угылым.

— Кәҗүл читекме, әби?

— Кәҗүл читек.

Мин саплы калач белән малайларны кызыктырырга, ындырлар артына сыерлар ашатырга чыктым. Иртәгә минем кәҗүл, нәни читегем була.
Караңгы төшеп өйгә кайтканда әби түр башында утырган да, колак артларына җеп белән эләктергән күзлеген
кигән дә, чынаяк астлыгында ак май белән корымны бергә изеп маташа.
Аның янында әнинең иске читеге, Сәрби әбинең үлек өстеннән бирелгән каймасыз кызыл читеге.

— Әби, нишлисең?

— Бар, ят, угылым, бар. Әнә Рәбига акыллы кыз, күптән йоклый. Иртәгә гает бит. Гаеткә тора алмассың. Бар, ят!

— Әби, читегем өлгердеме?

— Юк әле, юк. Мин аны намазымны укыгач кына тегәм. Бар, ят.

Әбинең миңа читек тегүен, кәҗүл читек тегүен күрәсем килсә дә, гаеткә тора алмам дип яттым.

Юрганның кырыеннан гына әбинең нишләгәнен карап яттым. Әби, аркасы белән утырганга, нишләгәне күренмәде.

Бүлмә тактасының шәүләсендә генә аның калын бармаклары әллә нәрсә өстеннән бик кызулап йөргәне, аның әллә ни ышкыганы шәйләнде.

Минем күз алдыма нәни генә читек, кәҗүл читек килеп басты. Ул минеке.

Кил, кил, кәҗүл читек. Иртәгә гает, кәҗүл читек, иртәгә гает!

— Тизрәк, угылым! Тәһарәт ал! Әтиең китте. Әнә мулла абыең сиңа чалма чалырга көтеп тора. Тор, балам, тор. Бүген бит гает.

— Әби! Читекне бетердеңме?

— Бетердем, бетердем, мә комган.

Тышта суык кына җил тәнне кытыклаган кебек булды. Ашыга-ашыга авызга су алганда, әти кебек иттереп «эһе-эһе» дияргә дә оныттым. Битләрне рәтләп себереп бетермәенчә йөгереп кердем.

— Мә, угылым, күлмәк-ыштаныңны. 
Мулла абый калын гына тавыш белән:

— Тизрәк, Әхмәдулла. Миңа барырга вакыт! Күлмәкне алай-болай киеп, кыска җиңле казакине кия-кия түргә чыктым. Анда әби чапан тоткан. Мулла абый чалма тоткан.

— Кил, утыр, бисмиллаһи... Йа, элгәре уң кулыңны бир!

Әби чапан кидерде.

— Утыр, Әхмәдулла, утыр.

Мин чәч ала торган тәбәнәк урындыкка утырдым.


— Башыңны туры тот!

Мулла абый акрын гына минем баш тирәсендә кызыл телемҗуллы ак чалманы сарырга тотынды.Әби әллә кайдан балтыр чүпрәкләр белән читек алып килде.

— Әби, читекме?

— Читек, угылым.

— Кәҗүл читекме?

— 'Кәҗүл, угылым.

Мин күзем белән кәҗүл читекне эзләргә тотындым: кап-кара читек тора.

— Әби, күрсәт!

Мулла абый калын тавыш белән:

— Башыңны борма! Чалмаң бозыла.

Мин, яхшы айгыр кебек, муенымны туры тоттым. Әби минем аякларга балтыр чүпрәк урады. Бисмилла әйтеп, уң аякка читек кигезде.Минем күңелгә рәхәт кереп китте. Мин тагы аягымны, кәҗүл читекле аягымны карарга башымны бордым. Мулла абый тагы: «Тик тор!» — диде.Менә әби икенчесен дә кигезде.
Чалма да чалынып бетте.

— Йә, тор, Әхмәдулла.

Тордым. Аяктагы читек кап-кара булып, җем-җем итеп тора.

Чапан — ямь-яшел. Чалма — чуп-чуар. Әби:

— Менә нинди зур шәкерт булды,— дип, аркамнан какты.

Әни килеп, исле май сөртенә торган мулла абыйга:

— Әхмәдуллага да хушбуй сөрт,— дигәч, мулла абый ислемай шешәсенең тыккычы белән минем борын төбеннән бер сызып узды.

Борынга әти исе керде.

Мулла абый: «Йә, тиз бул!» — дип кызулагач, мин әле чапаныма, әле читегемә карап өйалдына чыктым.
АЙнда минем әле өр-яңа, әби кичә генә каз мае белән майлаган кәвешем кечкенә булганга, мин әбинең яшел башмагын гына киеп киттем.
Мәчет йортына әллә никадәр халык җыелган. Мулла абый барып җитеп тамак кыргач та, бар да торып юл бирде. Ул алга, алга китте. Мин дә, малайлардан узып, аларның алдындагы сафка утырдым.

Мин мулла малае! Минем чалмам, чапаным, читегем бар!..

Иртә намазын укыдык. Әти вәгазь сөйләргә тотынды. Мөәззин абзый: «Сафланыгыз!» — дип кешеләрнең аякларына тибеп йөрде.

Әтигә, мулла абыйга бөтен кеше, берсе арты берсе барып, акча биреп килделәр. Минем артта малайлар кызыгып карап торалар.

Ә шулаймы? Таз шәйтан! Миңа шалкан бирмәгән идең. Ә алаймы? Минем чапаным бар! Минем читегем бар, кә-җүл читегем бар!

Мин кулым белән читегемне тотып карадым: йоп-йом-шак, майлы кебек.

Менә кояш чыкты. Мәчет йорты тирәсенә киенгән-би-зәнгән кызлар, хатыннар, малайлар тулды. Барысы да миңа карый:

«Әнә Әхмәдулла! Әнә Әхмәдулла... Әнә аның чапаны ямь-яшел, әнә аның чалмасы чуп-чуар — ди.

— Туктаңыз әле. Гает намазына торыйк, аның кәҗүл читеген дә күрерсез...

Менә мөәззин абзый әллә нәрсә сөйләде. Менә зур тавыш белән әти: «Аллаһе әкбәр!» — диде.

һәммә кеше кулын күтәрде, төшерде. Миң дә күтәреп төшердем.

Арттан теге Таз, аның артыннан тагы әллә кем, берәм-берәм көләргә тотындылар.

— Әхмәдулла әнисенең читеген кигән... Әхмәдулла әнисенең читеген кигән!

Малайлар пырхылдады.

— Әнисенең читеген кигән, әнисенең читеген кигән... Мин серне белдермәскә тырыштым.

Әти кычкырып әлхәм укырга тотынды.

Малайлар һаман «әнисенең читеген кигән» дигәнне такмаклаудан бушамадылар.

«Ә, Таз! Көнлисеңме? Кәҗүл читектән көнлисеңме?»

Менә рөкүгъга киттек.

Ни күзем белән күрим! Минем читегемнең битлеге бөтенләй кып-кызыл. Балтырының кайбер җирендә кап-кара нәрсә ялтырап торса да, кай җирләрендә кызылланып киткән, ул ала-кола.

Рөкүгъда малайлар «сөбханә раббел-газыйм» урынына: «Әнисе читеген кигән, әнисе читеген кигән»,— диләр.


Түгел, ул болай гына кызарган. Мимем чапаным да бар. Чапаным ямь-яшел.
Менә тагы тордык. Малайлар иырых-пырых көләләр:

— Әхмәдулланың чапанына корым ягылган! Кап-кара корым...

— Әнисенең читеген кигән. Әтисенең чапанын корымлаткан...

Тагы рөкүгъга бардык.

Ни күзем белән күрим: чапанымның алгы чабулары дегеткә буяган кебек кап-кара булган. Әттәхияттә малайлар:

— Әнисенең читеген кигән, әнисенең читеген кигән, әнисенең читеген кигән, катымша, катымша,— дип укыдылар.

Әти сәлам бирде.

Аллаһе әкбәр! Бөтен халык сикереп торды. Мине малайлар чормап алдылар.

һәммәсе авызын җәйгән, һәммәсе көлә: «Әнисенең кызыл читеген кигән».

Мин һаваланып кына:

— Таз шайтан, айбагар карагы!..— дип киттем. Барып башмакларны кидем.

Малайлар тагы гөж иттереп көлделәр:

— Әбисенең башмагын кигән, Әхмәдулла әбисенең башмаган кигән.

Карасам, чын да әбинең башмагы. Әнинең Сәрви әби өстеннән килгән кызыл читеге. Аның балтыры бешердәп төшкән. Аның эченнән балтыр чүпрәгенең очлары күренеп тора.

Яшел чапанның бер җире ямь-яшел, бер җире кап-кара булып корымлы майга буялган...

Бер малай төртеп җибәрде. Икенчеләре көлеп куйдылар. Тагы берсе төртте. Минем бер башмагым аяктан чыкты, аны кия алмаганга кулыма алдым. Берсе чалмамның коерыгыннан тотты. Ул сүтелеп китте.

Малайлар тагы көлә. «Әнисенең читеген кигән!» дигәнне көйләргә керештеләр. Мин кызу-кызу атларга башладым. Берсе чабуымнан тотты. Мин аның кулын тешләдем. Берсе сүтелә башлаган чалманың өчен алып китте. Мин аны куа башлагач, икенче башмагым төште.

Капка төбенә җиткәндә әбинең:

— Оятсызлар, кая, колагын кисим! — дигән тавышымы ишеттем. Күземә яшь тулды. Умарта кортыннан качкан кеше кебек капкадан атылып кердем. Урамнан гөж итеп малайларның көлүләре, «Әнисенең читеген кигән» дигән такмаклары мине озатты. Хушбуй исле сумса, пәрәмәч тәме чыккан өй каршы алды.

Әбинең:

— Бәйрәм мөбарәк булсын, угылым! — дип аркамнан кагуына мин акырып елап җибәрдем.

[[Төркем:Гаяз Исхакый хикәяләре]]</text>
      <sha1>1qp3gmxsk2mfp7v3y99yqzvsycmn06m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Гаяз Исхакый хикәяләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2815</id>
    <revision>
      <id>5277</id>
      <parentid>5276</parentid>
      <timestamp>2011-07-04T05:12:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <origin>5277</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40" sha1="d0idv3ove1y8qvgzfbtz2gb3hpcxp79" xml:space="preserve">[[Төркем:Гаяз Исхакый]]</text>
      <sha1>d0idv3ove1y8qvgzfbtz2gb3hpcxp79</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Гаяз Исхакый драмалары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2816</id>
    <revision>
      <id>5279</id>
      <timestamp>2011-07-04T05:13:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Гаяз Исхакый]]»</comment>
      <origin>5279</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40" sha1="d0idv3ove1y8qvgzfbtz2gb3hpcxp79" xml:space="preserve">[[Төркем:Гаяз Исхакый]]</text>
      <sha1>d0idv3ove1y8qvgzfbtz2gb3hpcxp79</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Гаяз Исхакый</title>
    <ns>14</ns>
    <id>2817</id>
    <revision>
      <id>5280</id>
      <timestamp>2011-07-04T05:14:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Авторлар]] [[Төркем:Авторлар-Г]] [[Төркем:Авторлар-И]]»</comment>
      <origin>5280</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="hft2ip4haaetjzi7q87kdkyy0xtsbp9" xml:space="preserve">[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Г]]
[[Төркем:Авторлар-И]]</text>
      <sha1>hft2ip4haaetjzi7q87kdkyy0xtsbp9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхетле бала</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2818</id>
    <revision>
      <id>5281</id>
      <timestamp>2011-07-05T07:08:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5281</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1273" sha1="cyqfawziafp98iiwx2hbqqg0jgc9h0g" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Бәхетле шул баладыр, кайсы дәрсенә күңел бирсә,

Мөгаллимне олугъ күрсә, белергә кушканын белсә.


Сабакка калмаса соңга, борылмый барса уң-сулга,

Уенга салмаса ихлас — менә бәхте аның шунда.


Кечеләргә итеп шәфкать, үзеннән зурга юл бирсә,

Бәхетсезләрне кимсетми, егылганнарга кул бирсә!
== Аңлатмалар ==
'' Мөгаллим — укытучы.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>cyqfawziafp98iiwx2hbqqg0jgc9h0g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Безнең гаилә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2819</id>
    <revision>
      <id>5282</id>
      <timestamp>2011-07-05T07:10:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5282</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1102" sha1="q49pujevek3rylrhtn9bctad545kxkv" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Әткәй, әнкәй, мин, апай, әби, бабай һәм бер песи —

Безнең өйдә без җидәү: безнең, песи — җиденчесе.


Бергә ашый, чәй эчә, безнеңлә бергә йоклый ул,

Хезмәте дә бар: өйне тычкан явыздан саклый ул.
== Аңлатмалар ==
''Безнеңлә — безнең белән.''

[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>q49pujevek3rylrhtn9bctad545kxkv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бер мән</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2820</id>
    <revision>
      <id>5283</id>
      <timestamp>2011-07-05T07:14:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]] | рәсем =Tuqay portrait.jpg | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемг...»</comment>
      <origin>5283</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4510" sha1="qzobcu4b5f17vkxt7zztfvf1jwmemf8" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Габдулла Тукай|Габдулла Тукай]]
| рәсем =Tuqay portrait.jpg
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев 
| һөнәр = шагыйрь, тәнкыйтьче, публицист
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =[http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 Тукай сайты]
| башка мәгълүмат =
}}
Итәм кайчак бөтен инсанга нәфрәт, 

Бу нәфрәттән туа күңлемдә хәсрәт.


Тула күкрәк ачы, яшьрен зәһәргә, 

Ачу зәһре ага җан берлә тәнгә.


Сөеп тә алданып бер мәнне җандай, 

Чәчә зәһрен күңел мәҗрух җыландай.


Бөтен инсан вә җир, күккә, нөҗүмгә 

Күңел башлый, котырган күк, һөҗүмгә.


Өмидсезлек, усаллык, вәсвәсәләр 

Зәгыйфь җанны теләләр һәм кисәләр.


Өзеп барлык хәятымнан өмидне, 

Димен: «Аһ! бар да бетте, бар да бетте!»


Димен: «Җирдә мәхәббәткә урын юк 

Вә булмас, булмагандыр ул борындук!»


Менә шул чак керешеп эшкә, гакълым 

Кушадыр тикшерергә хәлнең аслын:


— Кара, ди, әйлә син дөньяга дикъкать,

Бөтенләй сүнмәгән анда мәхәббәт.


Кара эзләп, табарсың син җиһаннан, 

Бөтенләй китмәгән кодсият аннан.


Җәмигы әнбияның мәһде — дөнья, 

Вә барча әүлияның ләхде — дөнья!»


Фәкать бу сүзгә күңлем һич ышанмый 

Вә нәфрәт вәхшәтен һич ташлый алмый.


Менә шул чакта һич ис итмәгәндә, 

Явызланган күңел хис итмәгәндә,


Ничектер табыла дөньяда бер мән, 

Тулы күңле мәхәббәт хисе берлән.


Мөҗәссәм бер кешелек ул җылы җан, 

Аны тәкрим вә тәкъдисне тели җан.

Аның берлән, итеп сохбәт, сөйләшсәм, 

Яшермәстән бөтен күплемне ачсам,


Бетәдер ярасы рухнын вә хиснең, 

Тигәндәй куллары гүя мәсихнең.

Сөйләшкән сүзләре гөлдәй тамадыр,

Сулаган сулышы баде сабадыр.


Тисә киеме генә яңлыш тәнемгә, 

Туадыр бихисап шатлык җанымда.


Була җанга хозур бу ултырышта, 

Сөйгән төсле канат берлән фәрештә.


Менә шунда ачы яшьләр түгәм мин, 

Дәсисә, вәсвәсәләрдәй чыгам мин.


Тибәр күңлем моңарчы бер ләгыйньчә 

Тибәдер «рәхмәтән лил-галәмин»чә.
== Аңлатмалар ==
''Дөнья — барлык пәйгамбәрләрнең бишеге. ''

''Дөнья — барлык изге кешеләр өчен кабер.''

''Мөҗәссәм — җисемләнгән, күзгә күренә торган. ''

''Тәкрим вә тәкъдис — хөрмәтләү һәм олылау.''

''Итеп сохбәт — сүз кушып.''

''Мәсих — пакьләүче.''

''Баде сабадыр — иртәнге җилдер. ''

''Дәсисә, вәсвәсәләр — алдау һәм коткылар. ''

''Ләгыйньчә — шәйтанча, иблисчә. ''

''Рәхмэтән лил-галәмин»чә — бөтен дөньяга рәхмәт салучыдай.''

''Бер мән — билгесез зат, кеше.''

''Инсан — кеше.''

''Мәҗрух — җәрәхәтләнгән.''

''Нөҗүм — йолдызлар.''

''Борындук — борында (элекке заманда) ук.''

''Кодсият — изгелек.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>qzobcu4b5f17vkxt7zztfvf1jwmemf8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бер рәсемгә</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2821</id>
    <revision>
      <id>5296</id>
      <parentid>5295</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T08:36:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <origin>5296</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2054" sha1="fsmx7uxh4j8ylhth5vgrlt043ue2kdq" xml:space="preserve">{{башлык
 | исем    = Бер рәсемгә
 | noauthor  = &lt;br/&gt;[[Габдулла Тукай]]
 | бүлекчә    = 
 | алдагы = 
 | киләсе  =
 | искәрмәләр  = 
 }}
{{poem|Бер рәсемгә|&lt;poem&gt;
Бик матур бит, бакчы бу кызның күзенә, кашына,

Мең вә мильюн афәрин бу сурәтең нәкъкашына.


Бу озын сачны каян алган икән соң бу кояш?

Күр ходайның кодрәтенә, — бер күзең сал башына.


И кояш! ямьсезлегеңнән син оялырсың, беләм,

Гәр чагыштырсаң йөзеңне син бу бит алмасына.


Күрсә яңлыш бу матур кызның фәкать рәсмен генә,

Шөбһәсез, селтәр кулын Мәҗнүн дә үз Ләйләсенә.


Булсыйде оҗмах түрендә әүвәл үк рәсме моның,

Илтифат итмәс иде Адәм дә үз Хаувасына.


Күрсә Һарут берлә Марут, юлдан азмаслар иде,

Бәлки бакмаслар иде шәйтаннары игьвасына.


Татлы ирнең үпсә бер мән, кәүсәреңне нишләсен?

Пар килер ул дөньяның үлмәс Хозыр, Ильясына.


Күрсийде Иблис ләгыйнь дә, кайда баш тартып йөрү!

Баш иярди сәҗдәгә, кайтып тагын алласына.


Булмаса сайраулары мәдхе Сәнасында моның,

Кит! пычак керсен җиһанның барча сандугачына!
&lt;/poem&gt;|?}}
== Аңлатмалар ==
''Нәкъкаш — художник, рәссам.''

''Игъва — коткы, вәсвәсә.''

''Мән — кеше.''

''Иярди — ияр иде.''

''Мәдхе анасында — мактавында.''
[[Төркем:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>fsmx7uxh4j8ylhth5vgrlt043ue2kdq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Башлык</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2822</id>
    <revision>
      <id>5286</id>
      <parentid>5285</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T07:33:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шулай ук карагыз */</comment>
      <origin>5286</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1043" sha1="ctpfd6ntqxjuz1m4gbw4um1p3io06h8" xml:space="preserve">{| style=&quot;width:100%; margin-bottom:5px; border: 1px solid #ADA; background-color: #E4F2E4; text-align:center; font-size:0.9em;&quot;
|-
| style=&quot;width:20%; text-align:left; font-size:0.9em;&quot; | {{{попередня|}}}
| style=&quot;width:60%;&quot; | '''{{{исем|Исемсез}}}''' {{{бүлекчә|}}}{{{noauthor|&lt;br /&gt;''Автор: {{{override_author|{{{автор|}}}|{{{автор|билгесез}}}}}}''}}}
| style=&quot;width:20%; text-align:right;font-size:0.9em;&quot; | {{{киләсе|}}}
|}
{| style=&quot;width:100%; border-bottom:1px solid #A88; background:#fAfAff; font-size:0.9em;&quot;
|- 
| {{{искәрмәләр|}}}
|} &lt;noinclude&gt;

== Буш үрнәк: ==
&lt;pre&gt;
{{башлык
 | исем    = 
 | noauthor  = &lt;br/&gt;[[ ]]
 | бүлекчә    =
 | алдагы =
 | киләсе  =
 | искәрмәләр  = 
 }}
&lt;/pre&gt;
== Искәрмәләр ==
* {{tl|Текст турында}}

[[Төркем:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]
[[en:Template:Header]]
[[da:Skabelon:Header]]
[[fr:Modèle:Titre]]
[[zh:Template:Header]]&lt;/noinclude&gt;
&lt;br clear=all /&gt;</text>
      <sha1>ctpfd6ntqxjuz1m4gbw4um1p3io06h8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Текст турында</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2823</id>
    <revision>
      <id>7350</id>
      <parentid>5325</parentid>
      <timestamp>2024-04-24T16:02:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Minorax</username>
        <id>1680</id>
      </contributor>
      <origin>7350</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3527" sha1="c5v5qfawr5et954g06hcbsw8nuadu1v" xml:space="preserve">{|style=&quot;width:100%; margin-bottom:5px; border: 1px solid #ADA; background-color: #E4F2E4; text-align:center; font-size:0.9em;&quot;
|-
| class=&quot;header_backlink&quot; | {{ #if: {{{АЛДАГЫ|}}} | ← {{{АЛДАГЫ|}}} |}}
| class=&quot;header_title&quot; | {{ #if: {{{ИСЕМ|}}}|'''{{{ИСЕМ|}}}'''|'''ИСЕМСЕЗ'''}} {{ #if: {{{АСТИСЕМ|}}} | '''({{{АСТИСЕМ|}}})'''|}} {{{КИСӘК|}}}  {{ #if: {{{АВТОРСЫЗ|}}} || {{ #if: {{{АВТОРЛАР|}}} | &lt;br /&gt;''АВТОРЛАР — {{{АВТОРЛАР|}}}'' | {{ #if: {{{АВТОР|}}}|&lt;br /&gt;''АВТОР {{{АВТОР|}}}''|{{ #if: {{{АВТОР1|}}} | &lt;br /&gt;''АВТОР [[{{{АВТОР1|}}}|{{{АВТОР1|}}}]]'' | &lt;br /&gt;''АВТОР БИЛГЕСЕЗ''}}}}}}}}
| class=&quot;header_forelink&quot; | {{ #if: {{{КИЛӘСЕ|}}} | {{{КИЛӘСЕ|}}} →|}}
|}
{| class=&quot;header_notes&quot;
|{{ #if: {{{ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ|}}} | {{ #ifeq: {{lc:{{{ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ|}}}}} |ТАТАРЧА| |ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ: {{{ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ|}}}. {{ #if: {{{ОРИГИНАЛДА ИСЕМ|}}} | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ: '''{{{ОРИГИНАЛДА ИСЕМ|}}}''' {{ #if: {{{ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ|}}} | '''({{{ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ|}}}).''' |}} |}} {{ #if: {{{ТӘРҖЕМӘЧЕ|}}} | ТӘРҖЕМӘЧЕ: {{{ТӘРҖЕМӘЧЕ|}}}|}}&lt;br /&gt;}}|}}{{ #if: {{{ЭЧТӘЛЕК|}}}| ''КАРА: {{{ЭЧТӘЛЕК|}}}.''&amp;nbsp; |}}{{ #if: {{{ЦИКЛДАН|}}} |''ЦИКЛДАН «{{{ЦИКЛДАН|}}}»''{{ #if: {{{ҖЫЕНТЫКТАН|}}} |, ''ҖЫЕНТ. «{{{ҖЫЕНТЫКТАН|}}}»''.&amp;nbsp;|.&amp;nbsp;}}|{{ #if: {{{ҖЫЕНТЫКТАН|}}} | ''ҖЫЕНТЫКТАН «{{{ҖЫЕНТЫКТАН|}}}»''.&amp;nbsp;|}}}}{{ #if: {{{ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ|}}} |ЯЗЫЛГАН: {{{ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ|}}}{{ #if: {{{НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ|}}} |, НӘШЕР.: {{{НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ|}}}.&amp;nbsp;|.&amp;nbsp;}}|{{ #if: {{{НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ|}}} |НӘШЕР.: {{{НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ|}}}.&amp;nbsp;|}}}}{{ #if: {{{ЧЫГАНАК|}}} | ЧЫГАНАК: {{{ЧЫГАНАК|}}} &amp;nbsp; |}}{{ #if: {{{ВИКИПЕДИЯ|}}} | [[ФАЙЛ:Wikipedia-logo.svg|20px]] [[w:{{{ВИКИПЕДИЯ}}}|ВИКИПЕДИЯДӘ МӘКАЛӘ]]&amp;nbsp; |}}{{ #if: {{{БАШКА|}}} |{{ #if: {{{ЭЧТӘЛЕК|}}} |• |{{ #if: {{{ЦИКЛДАН|}}} |• |{{ #if: {{{ҖЫЕНТЫКТАН|}}} |• |{{ #if: {{{ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ|}}} |• |{{ #if: {{{НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ|}}} |• |{{ #if: {{{ЧЫГАНАК|}}} |• |{{ #if: {{{ВИКИПЕДИЯ|}}} |• |}}}}}}}}}}}}}} {{{БАШКА|}}} |}}
|}{{#if: {{{ФАЙЛ|}}}|&lt;br clear=all /&gt;[[ФАЙЛ:{{{ФАЙЛ|}}}|thumb|right|200px|{{{ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ|}}}]]|}}&lt;noinclude&gt;

=== Үрнәк ===
&lt;pre&gt;
{{текст турында
| ИСЕМ          =
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
&lt;/pre&gt;
== Див. також ==
* {{tl|Автор}}

[[Төркем:Үрнәкләр]]
[[ru:шаблон:отексте]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>c5v5qfawr5et954g06hcbsw8nuadu1v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Poem</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2824</id>
    <revision>
      <id>5289</id>
      <timestamp>2011-07-05T08:20:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{poem-on|{{{1}}}}} {{{2}}} {{poem-off|{{{3}}}}} &lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр:Форматлау|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>5289</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="171" sha1="0mveck35kt1bz9aq4rf7m2flzqxthh3" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{poem-on|{{{1}}}}}
{{{2}}}
{{poem-off|{{{3}}}}}
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр:Форматлау|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0mveck35kt1bz9aq4rf7m2flzqxthh3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Poem/Документация</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2825</id>
    <revision>
      <id>5290</id>
      <timestamp>2011-07-05T08:20:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;noinclude&gt;{{Template navigation}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;{{СИШ|2}}&lt;/includeonly&gt; Шаблон '''&lt;nowiki&gt;{{Poem}}&lt;/nowiki&gt;''' используется для оформлен...»</comment>
      <origin>5290</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2931" sha1="i1vgu0rdml2srrira9342rkevv12nyh" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{Template navigation}}&lt;/noinclude&gt;&lt;includeonly&gt;{{СИШ|2}}&lt;/includeonly&gt;
Шаблон '''&lt;nowiki&gt;{{Poem}}&lt;/nowiki&gt;''' используется для оформления стихотворных произведений.

Способ применения шаблона:

'''&lt;nowiki&gt;{{Poem|1|2|3}}&lt;/nowiki&gt;''',

где:

: 1 — заголовок стихотворного произведения. Если этот параметр пропущен, то в качестве заголовка выводятся три звёздочки.
: 2 - тело стихотворного произведения
: 3 - дата создания.

Пример использования шаблона:

''а) С заголовком.''

&lt;pre&gt; 
{{poem|[[Эпиграмма]]|&lt;poem&gt;
(ПОДРАЖАНИЕ ФРАНЦУЗСКОМУ)

Супругою твоей я так пленился,
Что если б три в удел достались мне,
Подобные во всем твоей жене,
То даром двух я б отдал сатане
Чтоб третью лишь принять он согласился.
&lt;/poem&gt;|Апрель, 1814}}
&lt;/pre&gt;

{{poem|[[Эпиграмма]]|&lt;poem&gt;
(ПОДРАЖАНИЕ ФРАНЦУЗСКОМУ)

Супругою твоей я так пленился,
Что если б три в удел достались мне,
Подобные во всем твоей жене,
То даром двух я б отдал сатане
Чтоб третью лишь принять он согласился.
&lt;/poem&gt;|Апрель, 1814}}

''б) Без заголовка.''

&lt;pre&gt;{{poem||&lt;poem&gt;
Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
    И где веселья быстрый день?
    Промчался лётом сновиденья,
    Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..&lt;/poem&gt;|&lt;29 ноября 1815 г.&gt;}}&lt;/pre&gt;

{{poem||&lt;poem&gt;
Итак, я счастлив был, итак, я наслаждался,
Отрадой тихою, восторгом упивался...
    И где веселья быстрый день?
    Промчался лётом сновиденья,
    Увяла прелесть наслажденья,
И снова вкруг меня угрюмой скуки тень!..&lt;/poem&gt;|&lt;29 ноября 1815 г.&gt;}}

== См. также ==

* Шаблон [[Шаблон:Poemx|&lt;nowiki&gt;{{Poemx}}&lt;/nowiki&gt;]]
* Шаблон [[Шаблон:Poem1|&lt;nowiki&gt;{{Poem1}}&lt;/nowiki&gt;]]
* Шаблон [[Шаблон:poem-section|&lt;nowiki&gt;{{poem-section}}&lt;/nowiki&gt;]]

&lt;includeonly&gt;
&lt;!--- ИНТЕРВИКИ ШАБЛОНА ---&gt;
[[uk:Шаблон:Poem]]

&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;[[Категория:Шаблоны:Документация|Poem]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>i1vgu0rdml2srrira9342rkevv12nyh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Poem-off</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2826</id>
    <revision>
      <id>5291</id>
      <timestamp>2011-07-05T08:22:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;&lt;br /&gt;{{#if:{{{1|}}}|&lt;div style='text-align:right'&gt;''{{{1|}}}''&lt;/div&gt;|}} ---- |} |}&lt;/includeonly&gt; &lt;noinclude&gt;[[Төркем:Үрнәкләр:Форматлау|{{PAGE...»</comment>
      <origin>5291</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="199" sha1="g9kvr42247yq7mlqnrjj20yd7nvhwrm" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;br /&gt;{{#if:{{{1|}}}|&lt;div style='text-align:right'&gt;''{{{1|}}}''&lt;/div&gt;|}}
----
|}
|}&lt;/includeonly&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Үрнәкләр:Форматлау|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>g9kvr42247yq7mlqnrjj20yd7nvhwrm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Poem-on</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2827</id>
    <revision>
      <id>5292</id>
      <timestamp>2011-07-05T08:22:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#if:{{NAMESPACE}}||__NOTOC____NOEDITSECTION__}} {| align=center {{#ifeq: {{{4|+}}} | {{{4|-}}} ||style='background-color:ghostwhite'}} |- | {| align=center style='b...»</comment>
      <origin>5292</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="726" sha1="a8ege9urp3155063ai61mur0nfmc7ms" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#if:{{NAMESPACE}}||__NOTOC____NOEDITSECTION__}}
{| align=center {{#ifeq: {{{4|+}}} | {{{4|-}}} ||style='background-color:ghostwhite'}}
|-
|
{| align=center style='background-color:transparent;margin:5ex 10ex;{{ЕДО||font-family:Cambria,Constantia,serif;font-size:120%;}};{{#if:{{{3|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{{3|0}}}+1}}||width:{{#expr:32+{{{3|1}}}*4}}ex}};}}'
|-
|
{{#if:{{{1|}}}
  |&lt;h4 style=&quot;text-align:left;border-bottom:1px solid #aaa&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/h4&gt;
  |&lt;h4 style=&quot;text-align:left;border-bottom:1px solid #aaa&quot;&gt;* * *&lt;/h4&gt;
}}
{{#if:{{{2|}}}|&lt;br /&gt;&lt;p&gt;''{{{2}}}''&lt;/p&gt;}}
&lt;br /&gt;&lt;/includeonly&gt;
&lt;noinclude&gt;{{doc}}
[[Төркем:Үрнәкләр:Форматлау|{{PAGENAME}}]]
[[en:Template:Poem-on]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>a8ege9urp3155063ai61mur0nfmc7ms</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Poemx</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2828</id>
    <revision>
      <id>5293</id>
      <timestamp>2011-07-05T08:24:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{poem-on|{{{1}}} }}{{#tag:poem |{{{2}}}}} {{poem-off|{{{3}}} }}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}} [[Төркем:Үрнәкләр:Форматлау|{{PAGENAME}}]]&lt;/no...»</comment>
      <origin>5293</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="187" sha1="rnueymbxpkwv4y8jj3y4eq66dtieplo" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{poem-on|{{{1}}} }}{{#tag:poem
|{{{2}}}}}
{{poem-off|{{{3}}} }}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}} [[Төркем:Үрнәкләр:Форматлау|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>rnueymbxpkwv4y8jj3y4eq66dtieplo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Poemw</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2829</id>
    <revision>
      <id>5294</id>
      <timestamp>2011-07-05T08:25:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айдар Шәйхи</username>
        <id>412</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{poem-on|{{{1}}}||{{#if:{{{2|}}}|{{{2}}}|0}}}} {{{3}}} {{poem-off|{{{4}}}}} &lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр:Форматлау|{{PAGE...»</comment>
      <origin>5294</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="199" sha1="qejuiri42q4z99vhoz696d72ju71aj5" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{poem-on|{{{1}}}||{{#if:{{{2|}}}|{{{2}}}|0}}}}
{{{3}}}
{{poem-off|{{{4}}}}}
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр:Форматлау|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qejuiri42q4z99vhoz696d72ju71aj5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:2 сан бергә</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2830</id>
    <revision>
      <id>5297</id>
      <timestamp>2011-07-05T10:41:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#switch: {{{1}}} | 01 = 1 | 02 = 2 | 03 = 3 | 04 = 4 | 05 = 5 | 06 = 6 | 07 = 7 | 08 = 8 | 09 = 9 | {{{1}}} }}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>5297</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="169" sha1="7cyrpip4hdyvhfkzwvy1idog5z4km2s" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#switch: {{{1}}}
| 01 = 1
| 02 = 2
| 03 = 3
| 04 = 4
| 05 = 5
| 06 = 6
| 07 = 7
| 08 = 8
| 09 = 9
| {{{1}}}
}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>7cyrpip4hdyvhfkzwvy1idog5z4km2s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Татарстан Республикасы законы</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2831</id>
    <revision>
      <id>7295</id>
      <parentid>5316</parentid>
      <timestamp>2022-10-23T16:59:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing Coat_of_Arms_of_Tatarstan.svg with [[File:Coat_of_arms_of_Tatarstan.svg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR6|Criterion 6]]).</comment>
      <origin>7295</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5286" sha1="4w4mox289w5d4c7yjkpw3were1f9w9q" xml:space="preserve">{{Текст турында
| АВТОРСЫЗ   =
| ИСЕМ = Татарстан Республикасынаң {{{ЕЛ}}} елнаң {{2 сан бергә|{{{САН}}}}} {{Ай исеме|{{{АЙ}}}}}  № {{{№}}} «{{{ИСЕМ}}}» законы
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ = {{2 сан бергә|{{{САН}}}}} {{Ай исеме|{{{АЙ}}}}} {{{ЕЛ}}} ел
| Чыганак     = {{{ЧЫГАНАК}}}
| СЫЙФАТ     = {{{СЫЙФАТ}}}
}}

{{#if: {{{УТРАТИЛ СИЛУ|}}}|{{Утратил силу|{{{УТРАТИЛ СИЛУ}}}}}&lt;br /&gt;&lt;hr /&gt;&lt;b /r&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 1|}}}|{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 2|}}}|&lt;hr /&gt;&lt;br /&gt;Документ приводится в следующих редакциях:&lt;br /&gt;|&lt;hr /&gt;&lt;br /&gt;Документ приводится в следующей редакции:&lt;br /&gt;}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 1|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 1}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 1|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 1}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 2|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 2|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 2}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 2|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 2}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 3|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 3|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 3}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 3|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 3}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 4|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 4|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 4}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 4|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 4}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 5|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 5|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 5}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 5|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 5}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 6|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 6|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 6}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 6|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 6}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 7|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 7|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 7}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 7|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 7}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 8|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 8|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 8}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 8|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 8}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 9|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 9|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 9}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 9|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 9}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 10|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 10|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 10}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 10|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 10}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 11|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 11|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 11}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 11|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 11}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 12|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 12|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 12}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 12|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 12}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 13|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 13|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 13}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 13|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 13}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 14|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 14|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 14}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 14|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 14}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 15|}}}|&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 15|}}}|* {{{РЕДАКЦИЯ 15}}}|}}{{#if: {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 15|}}}|&amp;nbsp;— {{{ОПИСАНИЕ РЕДАКЦИИ 15}}}|}}{{#if: {{{ПРИМЕЧАНИЕ ПО РЕДАКЦИЯМ|}}}|&amp;nbsp;

'''Примечание:'''&lt;br&gt;{{{ПРИМЕЧАНИЕ ПО РЕДАКЦИЯМ|}}}|}}{{#if: {{{РЕДАКЦИЯ 1|}}}|&lt;br&gt;&lt;hr&gt;&lt;br&gt;|}}{{#if: {{{ПРИНЯТ|}}}|&lt;br&gt;&lt;div style align=&quot;right&quot;&gt;{{{ПРИНЯТ|}}}&lt;/div&gt;&lt;br&gt;|}}

{{Ике якка тигезләү
| Текст 1 = {{2 сан бергә|{{{САН}}}}} {{Ай исеме|{{{АЙ}}}}} {{{ЕЛ}}} ел
| Текст 2 = № {{{№}}}
}}

----

&lt;center&gt;[[Файл:Coat of arms of Tatarstan.svg|75px]]&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;'''ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ'''&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;'''&lt;font size=&quot;+1&quot;&gt;{{Razr|ЗАКОНЫ}}&lt;/font&gt;'''&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;'''{{{ИСЕМ}}}'''&lt;/center&gt;

&lt;div style align=&quot;right&quot;&gt;Татарстан Республикасы&lt;br /&gt; Дәүләт Советы&lt;br /&gt; тарафыннан&lt;br /&gt;{{{ДӘҮЛӘТ СОВЕТЫ ТАРАФЫННАН КАБУЛ ИТЕЛДЕ}}} &lt;br /&gt;кабул ителде&lt;/div&gt;

{{#ifeq: {{NAMESPACE}} | Шаблон | | [[Төркем:{{{ЕЛ}}} ел Татарстан Республикасы законнары{{!}} {{padleft:{{{АЙ}}}|2}}-{{padleft:{{{ЧИСЛО}}}|2}} {{{№}}}]] }}
{{#ifeq: {{NAMESPACE}} | Шаблон | | {{#if: {{{ИСТОЧНИК|}}} | | [[Категория:Викитека:Тексты без ссылок на источники]] }}}}

&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>4w4mox289w5d4c7yjkpw3were1f9w9q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:ЕДО</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2832</id>
    <revision>
      <id>5300</id>
      <timestamp>2011-07-05T12:34:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{SUBPAGENAME}}|ДО|{{{1|}}}|{{{2|}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}  [[Төркем:Үрнәкләр өчен үрнәкләр|{{PAGENAME}}]] [[Төрк...»</comment>
      <origin>5300</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="241" sha1="asyu90lqtaz81q3kwdclwkawss1j49o" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{SUBPAGENAME}}|ДО|{{{1|}}}|{{{2|}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}

[[Төркем:Үрнәкләр өчен үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]
[[Төркем:Условные шаблоны|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>asyu90lqtaz81q3kwdclwkawss1j49o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Ай исеме</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2834</id>
    <revision>
      <id>5308</id>
      <parentid>5306</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T13:15:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5308</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="450" sha1="27eb73k36jcy3y9dinzbyo4trcit57z" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#switch: {{{1}}}
| 1
| 01 = гыйнварыннан
| 2
| 02 = февраленнән
| 3
| 03 = мартыннан
| 4
| 04 = апреленнән
| 5
| 05 = маеннан
| 6
| 06 = июненнән
| 7
| 07 = июленнән
| 8
| 08 = августыннан
| 9
| 09 = сентябреннән
| 10 = октябреннән
| 11 = ноябреннән
| 12 = декабреннән
}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>27eb73k36jcy3y9dinzbyo4trcit57z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:TextQuality</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2835</id>
    <revision>
      <id>5307</id>
      <timestamp>2011-07-05T13:14:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;&lt;span id=&quot;textquality&quot; class=&quot;{{{1}}}&quot;&gt;{{#if: {{{2|}}} | [[{{{2}}}]] }}&lt;/span&gt;{{#ifeq:{{{1}}}|mode_page||[[Төркем:{{{1}}}]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt; {{doc}}  ...»</comment>
      <origin>5307</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="338" sha1="le8ga6bhi4ohdeb8adpi3s9im554w8g" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;span id=&quot;textquality&quot; class=&quot;{{{1}}}&quot;&gt;{{#if: {{{2|}}} | [[{{{2}}}]] }}&lt;/span&gt;{{#ifeq:{{{1}}}|mode_page||[[Төркем:{{{1}}}]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}

[[Төркем:Викитека:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]

[[en:Template:TextQuality]]
[[fr:Modèle:TextQuality]]
[[pl:Szablon:PostępPrac]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>le8ga6bhi4ohdeb8adpi3s9im554w8g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Навигация-мини</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2836</id>
    <revision>
      <id>7352</id>
      <parentid>5311</parentid>
      <timestamp>2024-04-24T16:02:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Minorax</username>
        <id>1680</id>
      </contributor>
      <origin>7352</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2476" sha1="lbcgdummjf0v9ntlqv0a0zzbrpd25hq" xml:space="preserve">{{#if:{{{Википедия|}}}{{{Викитека|}}}{{{Викицитатник|}}}{{{Викисклад|}}}{{{Викисловарь|}}}{{{Викиучебник|}}}{{{Викиновости|}}}
|&lt;div id=&quot;otherProjects&quot; style=&quot;display: none;&quot;&gt;{{ #if: {{{Википедия|}}}|
* [[w:{{{Википедия}}}|Википедия]]
}}{{ #if: {{{Викицитатник|}}}|
* [[q:{{{Викицитатник}}}|Викицитатник]]
}}{{ #if: {{{Викисклад|}}}|
* [[commons:{{{Викисклад}}}|Викисклад]]
}}{{ #if: {{{Викисловарь|}}}|
* [[wikt:{{{Викисловарь}}}|Викисловарь]]
}}{{ #if: {{{Викиучебник|}}}|
* [[b:{{{Викиучебник}}}|Викиучебник]]
}}{{ #if: {{{Викиновости|}}}|
* [[n:{{{Викиновости}}}|Викиновости]]
}}&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;border-bottom:1px solid #a88;background-color: #fafaff;text-align:right;font-size:0.85em;font-weight:bold;margin-top:0px;&quot;&gt;{{#if: {{{Википедия|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Wikipedia-logo.svg|13px|link=w:{{{Википедия}}}]]&amp;nbsp;[[w:{{{Википедия}}}|Статья {{ЕДО|въ Википедіи|в Википедии}}]]
}}{{#if: {{{Викитека|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Wikisource-logo.svg|13px|link={{{Викитека}}}]]&amp;nbsp;[[{{{Викитека}}}|Тексты {{ЕДО|въ Викитекѣ|в Викитеке}}]]
}}{{#if: {{{Викицитатник|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Wikiquote-logo.svg|13px|link=q:{{{Викицитатник}}}]]&amp;nbsp;[[q:{{{Викицитатник}}}|Цитаты и афоризмы]]
}}{{#if: {{{Викисклад|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Commons-logo.svg|13px|link=commons:{{{Викисклад}}}]]&amp;nbsp;[[commons:{{{Викисклад}}}|Фото и видео]]
}}{{#if: {{{Викисловарь|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Wiktionary-logo-ru.png|13px|link=wikt:{{{Викисловарь}}}]]&amp;nbsp;[[wikt:{{{Викисловарь}}}|Статья в Викисловаре]]
}}{{#if: {{{Викиучебник|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Wikibooks-logo.svg|13px|link=b:{{{Викиучебник}}}]]&amp;nbsp;[[b:{{{Викиучебник}}}|Учебник{{ЕДО|ъ|}}]]
}}{{#if: {{{Викиновости|}}}
|&amp;nbsp;[[Файл:Wikinews-logo.svg|13px|link=n:{{{Викиновости}}}]]&amp;nbsp;[[n:{{{Викиновости}}}|Новости]]
}}&amp;nbsp;&lt;/div&gt;}}&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
[[Категория:Навигационные шаблоны|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>lbcgdummjf0v9ntlqv0a0zzbrpd25hq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Ике якка тигезләү</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2837</id>
    <revision>
      <id>5315</id>
      <timestamp>2011-07-05T13:29:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{|border=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; | align=&quot;left&quot; | {{{1|{{{Текст 1}}}}}} | align=&quot;right&quot; | {{{2|{{{Текст 2}}}}}} |}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}} [[Төркем:...»</comment>
      <origin>5315</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="250" sha1="80yt4klmzg69lr10929pnjam739w0c8" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{|border=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
| align=&quot;left&quot; | {{{1|{{{Текст 1}}}}}}
| align=&quot;right&quot; | {{{2|{{{Текст 2}}}}}}
|}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}
[[Төркем:Үрнәкләр:Форматирование|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>80yt4klmzg69lr10929pnjam739w0c8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Razr</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2838</id>
    <revision>
      <id>5317</id>
      <timestamp>2011-07-05T13:32:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;&lt;span style=&quot;letter-spacing: 0.2em&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/span&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt; {{doc}}  [[Төркем:Үрнәкләр:Форматирование|{{PAGENAME}}]]  [[de...»</comment>
      <origin>5317</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" sha1="6ohjmsg848mc8f8me3dr4vad01fzpen" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;span style=&quot;letter-spacing: 0.2em&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/span&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc}}

[[Төркем:Үрнәкләр:Форматирование|{{PAGENAME}}]]

[[de:Vorlage:SperrSchrift]]
[[fr:Modèle:Espacé]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>6ohjmsg848mc8f8me3dr4vad01fzpen</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төнлә гражданнарның тынычлыгын һәм тынлыкны саклау турында ТР законы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2839</id>
    <revision>
      <id>5320</id>
      <parentid>5319</parentid>
      <timestamp>2011-07-05T15:36:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5320</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8226" sha1="ojb7iv61v7dz7k77wdsc0671jehjn5t" xml:space="preserve">{{Татарстан Республикасы законы
| №                                = 3-ТРЗ
| САН                              = 24
| АЙ                               = 12
| ЕЛ                               = 2009
| ДӘҮЛӘТ СОВЕТЫ ТАРАФЫННАН КАБУЛ ИТЕЛДЕ = 2009 елның 24 декабрендә
| ИСЕМ                             = Төнлә гражданнарның тынычлыгын һәм тынлыкны саклау турында
| ЧЫГАНАК                          = http://tat.gossov.tatarstan.ru/fs/site_documents_struc/zakon/356_file_3tat_tat.pdf
| СЫЙФАТ                           = 3
}}

=== 1 статья. Әлеге Законның җайга салу предметы ===

'''1.''' Әлеге Законның җайга салу предметы төнлә гражданнарның тынычлыгын һәм тынлыкны тәэмин итүгә бәйле рәвештә барлыкка килә торган мөнәсәбәтләрдән гыйбарәт.

'''2.'''Әлеге Законның гамәлдә булуы түбәндәгеләргә кагылмый:

: 1) юридик затларның һәм гражданнарның хокукка каршы гамәлләрне булдырмый калуга, һәлакәтләрне, табигый бәла-казаларны, бүтән гадәттән тыш хәлләрне булдырмый калуга һәм аларның нәтиҗәләрен бетерүгә, янгыннарны сүндерүгә юнәлдерелгән, гражданнарның иминлеген тәэмин итүгә яисә халыкның тормышын тәэмин итү объектларының эшләвенә бәйле кичектергесез эшләр башкаруга, оборона гамәлләрен (шул исәптән гражданнар оборонасы һәм мобилизация буенча гамәлләрне) үтәүгә, дәүләтнең оборона сәләтен һәм иминлеген тәэмин итүгә, җәмәгать тәртибен һәм җәмәгать иминлеген саклауга, гражданнарны коткаруга, аларның гомеренә яисә сәламәтлегенә янауны бетерүгә юнәлдерелгән гамәлләренә;

: 2) юридик затларның һәм гражданнарның тиешле конфессияләрнең канун таләпләре кысаларында дини йолаларны башкаргандагы гамәлләренә;

: 3) законнар белән билгеләнгән эш көне булмаган бәйрәм көннәрендә бәйрәм итүгә бәйле рәвештә юридик затларның һәм гражданнарның гамәлләренә;

: 4) билгеләнгән тәртиптә массакүләм мәдәни чаралар үткәрүгә бәйле гамәлләргә, шулай ук гомумфедераль, республика һәм муниципаль дәрәҗәдәге күренекле вакыйгаларны бәйрәм итүгә бәйле рәвештә массакүләм чаралар уздыруга бәйле гамәлләргә;

: 5) административ хокук бозулар турында Россия Федерациясе законнарында административ җаваплылык билгеләнгән гамәлләргә.

=== 2 статья. Төнге вакыт ===

Әлеге Закон максатларында төнге вакыт дип 23.00 сәгатьтән алып 6.00 сәгатькә кадәр вакыт аңлашыла.

=== 3 статья. Төнлә гражданнарның тынычлыгы һәм тынлык тәэмин ителә торган объектлар ===

Төнлә гражданнарның тынычлыгы һәм тынлык тәэмин ителә торган объектлар түбәндәгеләр:

: 1) күпфатирлы һәм индивидуаль торак йортлар, шул исәптән аларда урнашкан гомуми файдалану урыннары;

: 2) сырхауханәләр, диспансерлар һәм башка медицина учреждениеләре, шифаханәләр, ял йортлары, пансионатлар, балалар тәүлек буе була торган мәгариф учреждениеләре, балалар, өлкән гражданнар һәм инвалидлар өчен интернат йортлар урыннары;

: 3) кунакханәләр номерлары һәм тулай торакларның торак бүлмәләре;

: 4) йорт яны территорияләре;

: 5) кемпинглар, мотельләр, ял базалары территорияләре;

: 6) бакчачылык, яшелчәчелек һәм коммерциячел булмаган дача берләшмәләре территорияләре.

=== 4 статья. Төнлә гражданнарның тынычлыгын һәм тынлыкны боза торган гамәлләр ===

Әлеге Законның 3 статьясында санап үтелгән объектларда төнлә гражданнарның тьшычлыгын һәм тынлыкны боза торган түбәндәге гамәлләрне кылу тыела:

: 1) төнлә гражданнарның тынычлыгын һәм тынлыкны бозуга китерә торган итеп телевизорларны, радиоалгычларны, магнитофоннарны һәм башка тавыш чыгара торган җайланмаларны, шулай ук тавыш көчәйткеч җайланмаларны, шул исәптән транспорт чараларында, сәүдә, җәмәгать туклануы объектларында һәм күңел ачу үзәкләрендә урнаштырылганнарны куллану;

: 2) берничә мәртәбә эшләп киткән саклау сигнализациясенең тавыш сигналларын вакытында сүндермәү, шул исәптән транспорт чараларында урнаштырылганнарын да, йә төнлә гражданнарның тьшычлыгын һәм тынлыкны бозуга китерә торган итеп төзек булмаган саклау сигнализациясен куллану;

: 3) төнлә гражданнарның тынычлыгын һәм тынлыкны бозуга китерә торган итеп пиротехник чараларны куллану;

: 4) төнлә гражданнарның тынычлыгын һәм тынлыкны бозуга китерә торган итеп музыка коралларында уйнау, кычкырулар, сызгыру, җырлау, шулай ук тавыш чыгара торган бүтән гамәлләр;

: 5) төнлә гражданнарның тынычлыгын һәм тынлыкны бозуга китерә торган итеп ремонт, төзелеш, төяү-бушату эшләрен башкару.

=== 5 статья. Административ җаваплылык ===

Әлеге Закон нигезләмәләрен бозуда гаепле затлар Административ хокук бозулар турында Татарстан Республикасы кодексы нигезендә җаваплы булалар.

=== 6 статья. Әлеге Законның үз көченә керүе ===

Әлеге Закон рәсми басылып чыккан көннән 10 көн узгач үз көченә керә.


'''Татарстан Республикасы Президенты'''
	
'''М.Ш. Шәймиев'''
 
'''Казан, Кремль'''
'''2010 елның 12 гыйнвары'''
'''№З-ТРЗ'''</text>
      <sha1>ojb7iv61v7dz7k77wdsc0671jehjn5t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ике улым бар (Алиш)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2843</id>
    <revision>
      <id>5329</id>
      <parentid>5326</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T16:29:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Ике улым бар]]» бите «[[Ике улым бар (Алиш)]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5329</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1688" sha1="nt0au9qdqml8yxw4z208yvsu41q6ppq" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ике улым бар
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Абдулла Алиш
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ике улым бар}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''Алмаз белән Айвазга''

Һәрбер эшне җитез зшли торган
Корыч кебек ике улым бар,
Ике кулым кебек үсеп килгән
Булышчым бар, ике улым бар.

Ике күзем минем үткен күз,
Күрә кайда дошман посканын,
Ике күзем кебек ике улым
Сизгер саклар илнең постларын!

Шуышмасын дошман тирә-якта,
Колакларым яхшы ишетә,
Мин үлсәм дә, ике улым кала,
Алар ишетер икесе ничек тә.

Ике аягым минем чыдам булды
Ерак поход чыккан чакларда.
Аякларым кебек ике улым да
Сынатмаслар әле ятларга!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Tatar]]
[[Category:Абдулла Алиш]]</text>
      <sha1>nt0au9qdqml8yxw4z208yvsu41q6ppq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Шигырь-баш</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2844</id>
    <revision>
      <id>5327</id>
      <timestamp>2011-07-08T16:29:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#if:{{NAMESPACE}}||__NOTOC____NOEDITSECTION__}} {| align=center {{#ifeq: {{{4|+}}} | {{{4|-}}} ||style='background-color:ghostwhite'}} |- | {| align=center style='b...»</comment>
      <origin>5327</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="728" sha1="qckkj9gjeyavuy0tdohuylng2tjsfqe" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#if:{{NAMESPACE}}||__NOTOC____NOEDITSECTION__}}
{| align=center {{#ifeq: {{{4|+}}} | {{{4|-}}} ||style='background-color:ghostwhite'}}
|-
|
{| align=center style='background-color:transparent;margin:5ex 10ex;{{ЕДО||font-family:Cambria,Constantia,serif;font-size:120%;}};{{#if:{{{3|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{{3|0}}}+1}}||width:{{#expr:32+{{{3|1}}}*4}}ex}};}}'
|-
|
{{#if:{{{1|}}}
  |&lt;h4 style=&quot;text-align:left;border-bottom:1px solid #aaa&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/h4&gt;
  |&lt;h4 style=&quot;text-align:left;border-bottom:1px solid #aaa&quot;&gt;* * *&lt;/h4&gt;
}}
{{#if:{{{2|}}}|&lt;br /&gt;&lt;p&gt;''{{{2}}}''&lt;/p&gt;}}
&lt;br /&gt;&lt;/includeonly&gt;
&lt;noinclude&gt;{{doc}}
[[Category:Үрнәкләр:Форматирование|{{PAGENAME}}]]
[[Category:Tatar]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qckkj9gjeyavuy0tdohuylng2tjsfqe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Шигырь-азак</title>
    <ns>10</ns>
    <id>2845</id>
    <revision>
      <id>5328</id>
      <timestamp>2011-07-08T16:29:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;&lt;br /&gt;{{#if:{{{1|}}}|&lt;div style='text-align:right'&gt;''{{{1|}}}''&lt;/div&gt;|}} ---- |} |}&lt;/includeonly&gt; &lt;noinclude&gt;[[Category:Үрнәкләр:Форматирование|...»</comment>
      <origin>5328</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="237" sha1="6jw955n8cse4eruiinokdf01ielllty" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;br /&gt;{{#if:{{{1|}}}|&lt;div style='text-align:right'&gt;''{{{1|}}}''&lt;/div&gt;|}}
----
|}
|}&lt;/includeonly&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Category:Үрнәкләр:Форматирование|{{PAGENAME}}]]
[[Category:Tatar|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>6jw955n8cse4eruiinokdf01ielllty</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ике улым бар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2846</id>
    <revision>
      <id>5330</id>
      <timestamp>2011-07-08T16:29:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>«[[Ике улым бар]]» бите «[[Ике улым бар (Алиш)]]» битенә күчерелде</comment>
      <origin>5330</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" sha1="m0wzy4p43zkp99ysu5qm4h9khguzer9" xml:space="preserve">#yünältü [[Ике улым бар (Алиш)]]</text>
      <sha1>m0wzy4p43zkp99ysu5qm4h9khguzer9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кош аулаучы (Алиш)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2847</id>
    <revision>
      <id>5332</id>
      <parentid>5331</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T16:46:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5332</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3253" sha1="4m4ob0t478uxf5p4fa18ks5dqac9lgv" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кош аулаучы
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Абдулла Алиш
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кош аулаучы}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Иксез-чиксез бөек Рус иленең
Сузылып киткән киң кырларында,
Гөлгә чумып торган тугаенда,
Шаулап торган урманнарында
Тоткынлыкның ни икәнен белми
Бер сандугач гомер кичергән.
Таңны җырлап һаман каршылаган,
Тынмаган ул хәтта кич-иртә.
Мактаган ул бөек иреклекне
Ләгънәт укып богау-чылбырга.
Тоткынлыкның барсы-барсына...
Беркөн шулай өзелеп сайраганда
Сандугачны тоткын иткәннәр,
Читлек эченә ябып куйганнар да,
Сайрасын! дип боерык биргәннәр.
Тоткын сайрамагач рәнҗеткәннәр,
Таяк белән төртеп көлгәннәр...
Ул бичара бер дә сайрамаган,
Йөрәге сагыш белән тулса да.
Түзгән мескен барлык кыенлыкка,
Көннән-көнгә һаман сулса да.
Кош аулаучы егет хәйран калган,
Сандугачны моңсыз дип белгән.
Хаҗәте юк моньң ишенең дип,
Тоткын кошны азат иттергән.
Менә шунда безнең сандугачкай
Ирек яклап сипкән моңнарын,
Хәтерләгән үзенең урманнарын,
Гөлгә чумган матур тугаен.
Еллар үткән...
Әлеге кош аулаучы
Мылтык тоткан көчле кулына,
Дошманнарга каршы чыгып киткән
Илне яклап - сугыш кырына.
Дошманнар безнең бу егетне
Сандугач күк тоткын иткәннәр,
Тимер чыбык эченә бикләгәннәр,
Ирегеннән мәхрүм иткәннәр.
Менә шул чак егет хәтерләгән
Аулап кайткан үзенең тоткынын,
Һэм елаган үксеп баса алмый
Йөрәгенең көчле дулкынын.
Менә шунда егет антлар иткән
Ирек кошларына тимәскә,
Кошлар ауламаска, читлекләргә,
Ятьмәләргә якын килмәскә.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Tatar]]
[[Category:Абдулла Алиш]]</text>
      <sha1>4m4ob0t478uxf5p4fa18ks5dqac9lgv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кояш каршылау (Алиш)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2848</id>
    <revision>
      <id>5334</id>
      <parentid>5333</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T16:53:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5334</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2779" sha1="6p2bo6juaqyqnyf4x4v4916q6pgelsl" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кояш каршылау
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Абдулла Алиш
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кояш каршылау}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Мин адаштым юлдан, төн караңгы,
Белмим, нидер көтэм.
Кайда икән минем якын дуслар?
Кайда минем иркәм?

Басып торам текә яр читендә,
Карыйм тирә-якка,
Шул чак янгын кебек алсуланып
Батыр кояш калка.

Кулы белән нәфис пәрәнҗәсен
Акрын ачкансыман,
Тирә-ягын һаман яктылата,
Күтәрелә томан.

Тормыш чишмәсенең горур адымын
Тәбриклиләр кошлар,
Чәчәкләрдән ява бертуктаусыз
Рәхмәтле алкышлар.

Кызганмый ул — минем өскә
Сибә көләч нурын,
Хәтерләтеп анам иркәләвен,
Аның йомшак кулын.

Уртаклашам йөрәк кащыларын
Мин дә аның белән,
Кояш бабай, барыр юлым кайда?
Дигән сорау бирәм.

— Әнә минем нурлар, — ди ул миңа, —
Курыкмый һичбер нидән.
Шулар кебек син дә батыр бул,
Үрнәк алып миннән.

Төн артыннан көннең туарына
Ышанычың тираән.
Китәр кайгы, килер шатлык тиздән,
Тиздән, тиздән, иркәм.

Барыр юлың үлем, — ди ул миңа, —
Мин калыккан чакта
Ыргыт йөрәгеңнән кайгыларны,
Үлеп минем хакка.

Шунда синең дуслар, якын анаң,
Шунда синең иркән,
Һәр көн саен кайнар сәламеңне
Мин аларга илтәм.

Саубуллаша, үрли югарыга,
Ә мин түбән калам,
Алып килә төсле җылы нурлар
Туган илдән сәлам!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Абдулла Алиш]]</text>
      <sha1>6p2bo6juaqyqnyf4x4v4916q6pgelsl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мужик йокысы (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2849</id>
    <revision>
      <id>5339</id>
      <parentid>5337</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:37:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/MinnemullinBulatBot|MinnemullinBulatBot]] кулланучысының ([[User talk:MinnemullinBulatBot|бәхәс]]) 5337 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>5339</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3529" sha1="gzqnsu988lkhhmozsuyqi7xs72r6zzf" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мужик йокысы
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мужик йокысы}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Шагыйрь мәшһүр Кольцовның шигыреннән''
''тәрҗемә вә икътибас ителмештер)''

Ник йоклыйсың, мужик?
Яз җитте, һәм үсте
Чирәмнәр йортында;
Тор, уян,күтәрел!

Үз-үзеңә кара:

Кем идең, кем булдың?

Нәрсә бар милкеңдә?

Ындырда юк орлык,
Иген юк урырлык;
Атың бар бик начар,
Өч тәңкә торырлык.

Игенең урмаган,
Кибәнең куймаган,
Син үзең дә ялкау,
Хатының «булмаган».

Исеңнән чыгарма:
Сине бай вактыңда
Дустларың мактады
Алдыңда, артыңда;

Син кайда барсаң да,
Урның иде түрдә,
Акчасыз күп артык
Тыныч яту гүрдә.

Синдә мал беткәнне
Дустларың белделәр;
Алдыңда, артында
Кул чабып көлделәр.

Урмаган арышың
Ята кырда ятим;
Хәтерең калмасын,
Бер-ике сүз әйтим:

Урмаган арышың —
Берьеллык табышың;
Аны җил коядыр,
Чыпчыклар җыядыр.

Инде кыш та керде,
Игенне бетерде;
Чаналар астында
Ак карлар шытырдый.

Үзендә ялкаулык,
Хатнында аңкаулык;
Кайда кышка азык
Ачлыктан сакларлык?

Күршеләр йөк төяп
Калага саттылар
һәм, җыйгач күп запас,
Бот сузып яттылар.

Җиктеләр пар аттан,
Өй салып нараттан;
Синең йортта аш юк
Туярлык таракан.

Синең өй балчыктан,
Бөкрәйгән карчыктай;
Кимреп иске ипи,
Ашыйсың тансыктай.

Хатының, балаң ач,
Ашарга булмагач;
Бу көнне күргәнче,
Өеңне ташлап кач.

Күршеләр бай булды,
Ашлары май булды;
Син,ялкау, йоклагач,
Янчыгың сай булды.

Иттеләр өмәләр,
Җыйдылар гөмбәләр;
һәр михнәт соңында
Рәхәтле көн дә бар.

Тик яткач, Ходаем
Бирми мал сәбәпсез:
Бишмәтең таланган,
Күлмәгең сәдәпсез.

Хак сүзне әйткәнгә,
Киң күңлең тарайса,
Урныңнан кузгалма,
Йоклый күр, алайса.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>gzqnsu988lkhhmozsuyqi7xs72r6zzf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хөррият хакында (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2850</id>
    <revision>
      <id>5341</id>
      <parentid>5338</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:38:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5341</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1793" sha1="protpjvpf4atiphvlvnhn4wepvol4l1" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Хөррият хакында
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Хөррият хакында}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кайда китте цензурлык,
Коллык, тарлык, ким-хурлык?
Артка карасак борлып,
Ерак анлар калдыя.

Тигез булды законда
Татар, урыс, япон да;
Ак алъяпкыч, зипун да
Там азатлык алдыя.

Барча цензур ябылгач,
Дәрткә дәрман табылгач,
Кызыл кара ясаган
Кярханәләр бөлдия.

Күп яшь егетләр үлде,
Мәетләр дөнья тулды,
Намнаре бакый булды
Та кыямәт тидия*.

Шәкерт, студент — бары,
Дарга асылганнары, —
Сез бу арысланнары
Онытмагыз тидия.

Кызганмады малларын,
Корбан кыйлды җаннарын,
Җан биргәндә, шатланып,
Көлә-көлә үлдия.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>protpjvpf4atiphvlvnhn4wepvol4l1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дусларга бер сүз (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2851</id>
    <revision>
      <id>5343</id>
      <parentid>5340</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:38:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5343</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2508" sha1="degceun9kcf0vv11qjnkd4btnillcc5" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Дусларга бер сүз
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Дусларга бер сүз}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Менә, дустлар, мин сезләргә бер сүз сөйлим,
«Йосыф-Ягъкуб китабы»ның көен көйлим;
Ушбу милләт ертыгының җөен җөйлим,—
Җебем — кара, инәм каләм булсын имди.

И кардәшләр, кул тотышып алга барыйк,
Башка милләтләрнең хәлен карап карыйк;
Мәдәният мәйданында урын алыйк,—
Егла-тора алга таба атлыйк имди.

Гыйлем белмәс хайваннарга без охшамыйк,
Тырышмактан, тырмашмактан һич бушамыйк;
Диңгез якасында торып, без сусамыйк,—
Хөрриятнең диңгезләре ташый имди.

Чиновниклар безнең канны бик күп имде,
Имәлмәсләр, җитәр инде, җитәр инде!
Мәзлүмнәргә якты, нурлы көннәр килде,—
Азатлыкның кояшы тугъды имди.

һәр милләтләр Максудларын хасил итә*,
Депутатлар ясап, Петербургка китә;
Инде нәүбәт без бичараларга җитә,—
Җыйлып-җыйлып депутатлар сайлыйк имди.


Бездә күзе ачык кешеләр дә бардыр,
Бу заманда гафилләргә дөнья тардыр;
Бу хөррият — Манифесте государьдыр,—
Кадрен белеп, кирәкләрне сорыйк имди.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>degceun9kcf0vv11qjnkd4btnillcc5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иттмфакъ хакында (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2852</id>
    <revision>
      <id>6699</id>
      <parentid>6698</parentid>
      <timestamp>2016-08-19T11:15:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>92.255.204.241</ip>
      </contributor>
      <origin>6699</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2339" sha1="eipbadwop442pydv14zp73bqklpdwwi" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Иттифакъ хакында
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Иттифакъ хакында}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күрен патша хәзрәтен,
Җуйды халык хәсрәтен;
Күргәч фетнә кәсрәтен,
Киңлек бирде, бәдәвам.

Файдаланыйк киңлектән,
Ваз кичик мин-минлектән;
Көчле-көчсез тиңлектән
Файда алыйк, бәдәвам.

Тырышыйк, и хас вә гам,
һәр көн үзгәрә заман;
Җитәр, йокламыйк һаман, -
Таңнар атты, бәдәвам.

Кызганамын сезләрне,
Ник ачмыйсыз күзләрне?
Киләчәктә бәхетләр
Көтә безне, бәдәвам.

Итик, дустлар, иттифакъ,
Бетсен, кадалсын нифакъ;
Тәнемез айрым булса да,
Бер җан булыйк, бәдәвам.

Якты көннәр алдале,
Җәһел безне алдалый;
Бүлик без бер алманы
Биш кисәккә, бәдәвам.

Җыйналып мәҗлес ясыйк,
Бер-беремездән качмыйк;
Наданлыкка юл ачмыйк, —
Бик күп изде, бәдәвам.

Кайчанга чаклы татар
Ушбу уйкуда ятар;
Бер-берсенә ук атар,
Иттифакъсыз, бәдәвам.

Ачыйк иттифакъка юл:
Ушбудыр иң тугьры юл;
Сыңар җиңнән ике кул
Чыгарыйк без, бәдәвам.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>eipbadwop442pydv14zp73bqklpdwwi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яз галәмәтләре (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2853</id>
    <revision>
      <id>5615</id>
      <parentid>5598</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:11:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/MinnemullinBulatBot|MinnemullinBulatBot]] кулланучысының ([[User talk:MinnemullinBulatBot|бәхәс]]) 5598 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>5615</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2650" sha1="7f95icwad9thpne2e4kq432j952myw2" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Яз галәмәтләре
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Яз галәмәтләре}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Язлар җитте, карлар эри башладылар,
Толыплылар толыпларын ташладылар;
Киемсезләр иркен йөри башладылар,
Тунсызларга нурлы көннәр килде имди.

Ката, чана табаннары ял итәләр,
Шылтыр-шылтыр юлдин арбалар китәләр.
Трантаслар, велосипед, кареталар
Урамнарны чуарлыйлар бер-бер имди.

Каткан, туңган агачларны хәзер кара:
һәрбересе яшәрешеп яфрак яра;
Бу урманнар бакча булыр бара-бара,
һәр агачта сандугачлар сайрар имди.

Җиде кат боз астындин чыгар бака,
Баткакларга, балчыкларга бата-бата;
Куе камыш арасындин бака-бака:
«Бака-кака, бака-кака», — диер имди.

Шул бакалар ярга чыгып бакылдаша,
Берсен-берсе аңлашмыйча такылдаша;
Әллә нәрсә киңәшәләр, акыллаша:
Ахры, мантыйк укыганнар бунлар имди.

Кышлар үтеп, яз көннәре килер исә,
Сәхраләрдә йомшак сәба җиле исә;
Аһ, бу көннәр гамькин күңелләрне кисә,
Үткән гомер бер-бер искә төшә имди.

Дәрьяларда бозлар ага тау-тау булып,
һаваларда кошлар оча болыт-болыт;
И Ходаем, фазлың берлә көнне җылыт,
Үлгән дөнья яңа җаннар алсын имди!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>7f95icwad9thpne2e4kq432j952myw2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кечкенә генә бер хикәя (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2854</id>
    <revision>
      <id>5350</id>
      <parentid>5346</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:39:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5350</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2446" sha1="5xm0g92mdtg53q0vykughr1inhple87" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кечкенә генә бер хикәя
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кечкенә генә бер хикәя}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Бар иде бездә Сафи атлы кеше,
Бик юаш, бичара, беркатлы кеше.

Тире сатып, җон алып чыккан теше, —
Бар эше шул, юк кеше берлән эше.

Тиргәше юк, сугышы юк, төртеше;
Рәнҗеми, таякласа да бер кеше.

Дине таза, бик каты тәкъва кеше,
Дикъкате бар, диндә бик әкъва кеше.

Бик матур корылмыш иде тормышы,
Яхшы иде, бик чибәр көн күрмеше.

Бар иде бер Фатыйма нам хатыны;
Язамын бу хатының бер катыны.

һәр эштә бу Фатыйма уңган иде;
Мактыймын: уңган иде, булган иде.

һәм дә ямьсез түгел иде төскә дә,
Модный форма күлмәк иде өстә дә.

Бу хатынның һәйбәтилә гайрәте
һәр заманда җәлеп итәрди хәйрәте.

Сафи — абыстай иде, бу — абзыйдыр,
Дөньяда мондый Сафилар азмыдыр?

Сафи абзыйга бөтенләй баш иде,
Сафи — муен,

Фатыйма апай — баш иде.
Хатының бер катыны — хатынының бер гадәтен.

һәйбәтилә гайрәте — курку сала торган гайрәтлелеге.
Җәлеп итәрди хәйрәте — хәйран итә иде.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>5xm0g92mdtg53q0vykughr1inhple87</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бәхре сани (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2855</id>
    <revision>
      <id>5351</id>
      <parentid>5347</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:40:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5351</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2420" sha1="k1dr0tut2ekcpxz8r5p2evuf433niai" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Бәхре сани
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Бәхре сани}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Мондыйн соңра Фатыймапай ирсез калды,
Ашсыз-сусыз һәм дә йортсыз-җирсез калды;
Инде карыйк, нишләр икән, чирсез калды,
Калган гомре ничек үтәр, карыйк имди.

Инде иркен чыгып йөри урамлара,
Барып ята яфрак асты урманлара,
Исеме керде хикәячек, романлара,
Үткән хәлен көйләп-көйләп язам имди.

Эш үткән шул, бик күрәсе килә ирен,
Балаларын, гомер иткән йортын-җирен;
Белде инде карт шәйтанга булу килен, —
Бигрәк тә начар эш икәнен сизде имди.

Ялгыз йөри бакчаларда, урманнарда,
Очырыйлар салкын яңгыр-бураннар да;
Гомер итә, бүре кеби, урманнарда, —
Урман — еем, урыс — ирем, диер имди.

Бу көнгәчә булган хәлне монда яздым,
Яза-яза артык язып китә яздым;
И Фатыйма, кызганамын — нигә аздың?
Азмаганны һичбер каләм язмас имди.

Тагы ниләр күрсең, шуларны язарым,
Язу язмактан ма гадә юк базарым;
һич әксүксез, язарым дигәч язарым, —
Башланган эш ташланмаса кирәк имди.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>k1dr0tut2ekcpxz8r5p2evuf433niai</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сорыкортларга (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2856</id>
    <revision>
      <id>5353</id>
      <parentid>5349</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:40:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5353</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2911" sha1="glhy0h7po8xmhr71zghjreamdvmqip2" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Сорыкортларга
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Сорыкортларга}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Аристократ-сорыкортлар, калын корсак, кечек башлар;
Ашыйлар соң бирән булган кешеләр, ну гаҗәп, ай-яй!

Вә һәрберсе — губернатор, кикерәләр дөбер-шатыр;
Тамак туйгач төкер-какыр, — бөтен эч май гына, май-май!

Чыгып искене бушатыр, бушаткач сузылып ятыр;
Көнен сартир, төнен сартир — менә һиммәтләре, ай-һай!

Халык батсын да бетсен, тик боларның эчләре күпсен;
Авызлары ачык бик киң, ниең бар: «Дай сюда, дай-дай!»

Ашар безне дә бу корсак, басар тиз, без болай торсак;
Әйа корсак, вәйа корсак, җиһанны капладың, вай-вай!

Боларның һәрбере Каф яки Кавказ таулары микъдар;
Болар ни йотмаган инде, беләмсең, Миңлебай* бабай]

Матур булыр бу корсакларга каршы чаралар корсак;
Тотып ярсак боларны без заман үткәрми, картаймай.

Ярыйк, дустлар, ярыйк, дим, чөнки безнең бәхтебез шунда;
Шулар йоткан безем икъбалемезне бер дә кызганмай.

Җитәр инде, җитәр инде, давайте, сызганыйк җиңне;
Салып ташлыйк киемне: һич өмид юк җиңне сызганмай.

һөҗүм кирәк ишаннарга — сорыкорт, гөмбә башларга;
Бетер! Сындыр, кырып ташла, мәгальурра вә билбанзай!

Пәйгамбәрдән калан дин урнына килгән чегәннәрдән
Үзенә башка бер дин, кайдадыр исламымыз, һай-һай!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>glhy0h7po8xmhr71zghjreamdvmqip2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кемне сөяргә кирәк (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2857</id>
    <revision>
      <id>5355</id>
      <parentid>5352</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:40:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5355</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2121" sha1="kmtu9a49zf3a1yikpnf828fz1bv6sq7" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кемне сөяргә кирәк
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кемне сөяргә кирәк}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Белү мөшкил — кирәк кемне сөяргә?
Үзең аусаң да, аудармый сөяргә?

Син үлсәң (бет!), сине кем кызгана соң?
Синең зәхмеңгә кемнәр сызлана соң?

Бу дөньяда сине кем иркәли соң?
Бәлаләрдән сине кем киртәли соң?

Синең соң хәсрәтең кемнәргә хәсрәт?
Гамеңнең кәсрәте кемнәргә кәсрәт?*

Кеше сатмас кеше тапмак асатмы?
Сине соң кайсы дуст дошманга сатмый?

Синең якты көнең кемнәргә тансык?
Кирәксә, яшь җиренә кара кан сык!

Сине кемнәр генә туйдырмый бер дә?
Күңелсез хәлгә кем куйдырмый бер дә?

Кем үлчи барыйшын синең барыйшка?
Бөтен сүзен, эшен синең карышка?

Тырышма, эзләмә юкны әрәмгә,
Табылмас — юк! Әрәм җәһдең, әрәм лә.

Сиңа, дустым, бу сүз ахыргы сүзем:
Үзеңне сөй! Ярат үзеңне-үзең!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>kmtu9a49zf3a1yikpnf828fz1bv6sq7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көз (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2858</id>
    <revision>
      <id>5574</id>
      <parentid>5461</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:06:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/MinnemullinBulatBot|MinnemullinBulatBot]] кулланучысының ([[User talk:MinnemullinBulatBot|бәхәс]]) 5461 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>5574</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2313" sha1="n17vjjci5harl1pcphw1bsw08z351el" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Көз
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Көз}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күрәмсез, дустларым, көз килде тышта;
Озак тормас, килер ак тунлы кыш та.

Китә башлады бездән инде кошлар;

Алар бездән ерак җирләрдә кышлар.
Мисале зәгъфыран саргайды урман,
Игенчеләр игеннәрне дә урган.

Такыр калды татар башы кеби кыр;

Азык эзли — оча тургай да пыр-пыр.
Чыгып баш калкыта сахрада уҗым,
Яшел хәтфә шикелле итә җем-җем.

Кояш та яктысын киметте шактый;

Тәәссеф! Басты золмәт, китте якты.
Колакны шаулата инде суык җил,
Тулып эчкә, өрә, мисле куык, җил.

Ничәйтсәң дә, күңелсез көз, күңелсез,

Чәчәксез көз, үләнсез һәм дә гөлсез.
Мәзарстанга охшап калды кырлар,
Чирәмсездер тигез җирләр, чокырлар.

Үлеп торсам иде мин алты айдай,

Эреп бер йокласам мин сары майдай.
Шулай йоклап, бәһар җиткәндә торсам,
Торып тагы яшел җирдә утырсам, —

Бәхетле шул заман, мин бик бәхетле,

Булырмын шаһ, бәхетле һәм тәхетле.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>n17vjjci5harl1pcphw1bsw08z351el</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Государственная Думага (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2859</id>
    <revision>
      <id>5359</id>
      <parentid>5356</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:41:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5359</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2075" sha1="dgr79ghjw830dare2h09sajsuqlolet" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Государственная Думага
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Государственная Думага}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(«Ай бәгърем, Нәгыймә» көенә)''

Ник бик тиз беттең син, Дума,
Ник җир-ирек алмадың? —
Ах син, Дума, Дума, Дума,
Эшләгән эшең бума?*

Ник бик яшьләй картайдың соң,
Ник мәңгегә калмадың? —
Ах син, Дума, Дума, Дума,
Эшләгән эшең бума?

Ник безне кызганмадың соң,
Коллыктан коткармадың? —
Ах син, Дума, Дума, Дума,
Эшләгән эшең бума?

Залим башлыкларны тотып,
Ник йөрәген ярмадың? —
Ах син, Дума, Дума, Дума,
Эшләгән эшең бума?

Ник куылдың син үзең соң, ,,;
Ник кумадың үзләрен? —
Ах син, Дума, Дума, Дума,
Эшләгән эшең бума?

Ник баш бөктең залимнәргә,
Ник тыңладың сүзләрен? —
Ах син, Дума, Дума, Дума,
Эшләгән эшең бума?

Ач-ялангач мужикларга
Кайда ирек, кайда җир&quot;
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>dgr79ghjw830dare2h09sajsuqlolet</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үз-үземә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2860</id>
    <revision>
      <id>5567</id>
      <parentid>5563</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:05:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/MinnemullinBulatBot|MinnemullinBulatBot]] кулланучысының ([[User talk:MinnemullinBulatBot|бәхәс]]) 5563 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>5567</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1705" sha1="4b6290dxm9epq1ha0baop1fm0awv0de" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Үз-үземә
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Үз-үземә}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Телим булырга мин инсане гали,
Тели күңлем тәгали биттәвали.

Күңел берлән сөям бәхтен татарның,
Күрергә җанлылык вактын татарның.

Татар бәхте өчен мин җан атармын:
Татар бит мин, үзем дә чын татармын.

Хисапсыз күп минем милләткә вәгъдәм,
Кырылмасмы вавы*, валлаһе әгъләм?

''Кырылмасмы вавы — сүз уйнату: «вәгъдәм» дигән сүзнең баштагы''
''«в»сы кырылса, «юк» дигән мәгънәдәге «әгъдәм» сүзе килеп чыга. «Вәгъдә''
''күп булса да, бар да бушка, юкка булмасмы?» дигән мәгънәдә.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>4b6290dxm9epq1ha0baop1fm0awv0de</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мактанышу (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2861</id>
    <revision>
      <id>5369</id>
      <parentid>5360</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:42:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5369</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2511" sha1="jry8dj08065oy7u6gxf9abkadxq5rbz" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мактанышу
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мактанышу}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(«Бакырган» нан)''

Ишан, ишәк өкешер,
Өкешмәктә мәгънә бар;
Ишәк әйтер: «Мин баймын,
Миндә нукта җөгән бар».

Ишан әйтер: «Үкермә,
Мин синнән дә бай әле:
Минем чалмам астында
Ат урларга җөгән бар.

Син булсаң да нукталы,
Бик мактанма, туктале;
Мин мактаныйм, син тыңла,
Минем сүзне тот әле.

Мине ишан дигәннәр
һәрберсе синдәй ишәк,
Минем изгелегемә
һичберсе китерми шәк.

Анларны мин нукталыйм,
һич кызганмыйчук талыйм;
Зур корсаклы байларны
Каезламый туктамыйм.

Булсаң син хайван надан,
Синнән бигрәк мин надан;
Ялкаулык та наданлык —
Бүләк безгә Алладан.


Без халыкны алдыйбыз,
Агуны без «бал» дибез;
Корсак тулгач, милләткә:
— Син аш-сусыз кал, — дибез.

Татарларны мин җигәм,
Минем кулымда җөгән;
Ник җикмәскә, татарлар
Җебегән бит, җебегән.

Сиңа сүзем шул, ишәк:
Яхшы булыр килешсәк;
Йөзик ялган эчендә,
Син каек бул, мин — ишкәк.

Булчы син миңа мөрит,
Мине аркаңда йөрет;
Ачыйк гамәл кибете,
Игътикяфләргә керик».
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>jry8dj08065oy7u6gxf9abkadxq5rbz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шагырьгә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2862</id>
    <revision>
      <id>6519</id>
      <parentid>6518</parentid>
      <timestamp>2015-03-15T12:10:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>95.105.37.183</ip>
      </contributor>
      <origin>6519</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1713" sha1="qlix9fzknrsmh1tisrpw3811hf950t2" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Шагыйрьгә
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Шагыйрьгә}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Михаил Юрьевич Лермонтов хәзрәтләренең,''
''бер нәсыйхәте)''

Ничек диләр? Сине «шагыйрь» диләрме?
Шигырь язмак белән шагыйль диләрме?

Сәмави сүз! Халык аңлар микән соң?
Аны аңлаучылар анлар микән соң?

Итәм тәнбиһ: кызыкма бу исемгә,
Бу тәнбиһне төшер һәрдәм исеңгә:

Гомердә син бу ат берлән аталма,
Торып җирдән, сәмалардан ат алма.

Сине күрсәтмәсен һичкем дә, дип: «Бу
Менә шагыйрь, мөхәррир бу, әдип бу».—

Явар өстеңгә бөһтаннар, хәсәдләр,
Корылыр юлыңа һәртөрле сәдләр.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>qlix9fzknrsmh1tisrpw3811hf950t2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тартар кошы сайрый (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2863</id>
    <revision>
      <id>5379</id>
      <parentid>5363</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:43:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5379</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2607" sha1="rcgxuz9exhcc7kj5vdwutu04h043zo2" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Тартар кошы сайрый
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Тартар кошы сайрый}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(яки татарский марш)''

Тора татар! тора татар!

Уйкудан тиз тора татар;
Тора! тора! тора татар,

Баш күтәргән бер татар!
Үтте төннәр, ай батар,

Чулпан калкар, таң атар!
Тора татар, ди, тора татар, ди.

Сайрый тартар: «Тар-тар-тар».
Тор! Тартыш! Тиз бар, татар...
Тор! Селкен! Кузгал, татар!

Алга адым сал, татар;
Бул син галиел-гальдән гали,

Сезнең бит икъбал, татар,
һәрбер милләт җиз торбаны

Сезне кушып тартадыр;
Кычкырталар: торалар, торалар!

Тора татарлар — тора татар!
Гыйльмә рәгьбәт сал, татар,

Ит син шуны алтатар;
Корсын туплар! Мәктәпләр —

Безнең арсенал, татар.
Надан булу — гъәр, татар,

Аңгар дөнья тар, татар;
Алсаң өлеш һәр фәннән,

Бәхтең булыр яр, татар,
һәрбер акбашка алданмас,

һичшиксез, алдар татар;
Курыкма, зинһар, аздырмый

һәрбер тар чалбар, татар.
Үтсен кышлар сездән дә,

Ачылсын язлар, татар;
Сайрасын былбылларың,

Чалынсын сазлар, татар.
Чыксын шәмсең, эрсен кар,

Шалтырап аксын ермаклар;
Ятмасын мәңге, җитәр! —

Мисле сәлеҗ Сангатар.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>rcgxuz9exhcc7kj5vdwutu04h043zo2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Теләнче (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2864</id>
    <revision>
      <id>5570</id>
      <parentid>5546</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:06:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/MinnemullinBulatBot|MinnemullinBulatBot]] кулланучысының ([[User talk:MinnemullinBulatBot|бәхәс]]) 5546 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>5570</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3397" sha1="1zow09c5as7jhnrn11n636lx40z4203" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Теләнче
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Теләнче}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кыш, буран, салкын һава, яфрак кадәрле кар төшә,
Җил куа карны, һаман да кар «төшәм» дип тартыша.

Сызгыра җил, ыжгыра, тик кар буранын арттыра;
Шул вакыт мәсҗед катында дөм сукыр бер карт тора.

Кичә-көндез ушбу җирдә, Тәңренең язмыш көне,
Капчыгын тоткан, сорана җәй вә көз, яз, кыш көне.

Кызганыч хәл! Кызганыч хәл, бик кыен бит, бик кыен;
Бирсәңезче бер тиен тик, тәңкә түгел бит, «тиен»!

Әйтсәм әйтим инде сезгә: бу кеше бик бай иде,
Эчкәне балдан, шикәрдән, ашлары тик май иде.

Берзаман тоткан иде шөһрәтләре дә даннары

Бу сукыр картның Казан, ланкирмән, Әстерханнары.

Ул кибетләр, мин сиңайтим, ул хисапсыз маллары,—
Кайсын алсаң, шунсы хәзер: гөлләреме, аллары?

Ул тройка атлары, ул бик матур фәйтуннары, —
Кайда ул төлке толыплар, кайда, ай-һай, туннары!

Шәп иде! Бик шәп иде, мин шуннан артык ни диим?
Шыр ялангач бит, күрәмсез, бирсәңезче бер кием.

Барча хәзрәтләр иделәр бу бабай мәфтүннәре,
Калмады бу карт өчен һич итмәгән әфсүннәре.

Башларын салындырып һәм кәкре-бөкре боргалап
Йөрделәр бу карт янында юрга тайдай юргалап.

Кайда бай хәлендәге җаннан сөекле дустлары,—
Кайда качкан барчасы: Гайнүкләре, Әхмүшләре?

Кызганыч хәл! Кызганыч хәл, бик кыен бит, бик кыен;
Бирсәңезче бер тиен тик, тәңкә түгел бит, «тиен»!

Биш намаз саен намаз әһленә кул сузып кала;
Күрми һәм хәзрәт бу картны, тик кырын күзне сала.

Ә шулаймы? — Акча барда бар да дуст шул, бар да яр,
Акча исе чыкмый торса, бар да яныңнан таяр!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>1zow09c5as7jhnrn11n636lx40z4203</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Син булмасаң (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2865</id>
    <revision>
      <id>5375</id>
      <parentid>5365</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:43:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5375</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2374" sha1="j4p5cmpndaqct0ha7bolquh4ld5koot" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Син булмасаң
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Син булмасаң}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
И матур! Мин янмас идем — яндыручы булмасаң;
Таммас иде җиргә яшьләр — тамдыручы булмасаң!

Бер минутта ташлар идем бу томанлы моңларый,—
Син мине мискин кыйлып моңландыручы булмасаң!

Мәүҗә-мәүҗә улмазди, болганмазди гыйшкың диңгезе,-
Рихе сар-сар төсле, син болгандыручы булмасаң!

Әкләнердем беркадәр мин шәмсә йә бәдрә бакыб,—
Анлари хөснеңлә ләшәй сандыручы булмасаң!

Тәрк идәрдем вәхшәти, — тик кәндеңә тартып бәни,
Кяинатә каршы ям-ямландыручы* булмасаң!

Халисән коллык идәрдем Тәңрия, дәрвиш кеби,—
Күңлеми тәшвишлә шәйтанландыручы булмасаң!

Җаныма касд әйләмәздем хәсрәтемдәй гяһе гяһ,—
Кәндеми кәндемгә дошманландыручы булмасаң!

Кайвакыт Мәҗнүн кеби көлмәс вә шатланмас идем,—
Син агач ат өстенә атландыручы булмасаң!

Шигърә биңзәрде бераз биһудә әшгарем бәнем,—
һәр каләм тотканда истән тайдыручы булмасаң!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>j4p5cmpndaqct0ha7bolquh4ld5koot</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Авыл җырлары (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2866</id>
    <revision>
      <id>5388</id>
      <parentid>5367</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:44:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5388</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2328" sha1="9c2dr8ls2d8heotr7siz6mjomj05bh6" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Авыл җырлары 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Авыл җырлары }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Мәкәрҗәгә баралар тәтәйләрнең ирләре;
Шушы вакыт тәтәйләрнең җөреп калган көннәре.

Таптамагыз, и тәтәйләр, Бакыр бабай бакчасын;
«Уйнаш»тагы яман күздән ходай үзе сакласын.

Җаңа бистә кызлары чигү чигә акчага;
Бу вахытта шулар җөри Ботански бакчага.

Кушмый ишан капкасы, нарат икән тактасы;
Нарат булмый нәрсә булсын, бар да донос акчасы.

Безнең урам — таш урам, ташу ага басудан;
Сакалына хөрмәт беткәч, милләт сата ачудан.

Бәдәлчеләр-мәккәчеләр җөри Казан шаулатып;
Бер сөяккә унлап эт бар, чәйнәшәләр даулашып.

Ике туры ат җиктердем, берсен сыңгар тәртәгә;
Баш хәерче Моратлары чыкмый ята Мәккәдә.

Шауладык без — «шуу!» иттек, кузгалдык без — «дуу!» иттек;
Эшсезлектән, эч пошканнан эшсез картка туй иттек.

Камил мәхзүм җырлап җөри борнын түбәнгә салып;
Ала карга кунып сайрый тел очларына басып.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>9c2dr8ls2d8heotr7siz6mjomj05bh6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ачы тәҗрибә авазы (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2867</id>
    <revision>
      <id>5390</id>
      <parentid>5368</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:45:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5390</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2700" sha1="84n9ayykq3k3hgjdogg46juk046czai" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ачы тәҗрибә авазы 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ачы тәҗрибә авазы }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Сөям кайчакта бер-бер иптәшемне,
Аңар мин күрсәтәм күздә яшемне.

Кыйлам изһар аңар кайгы, моңымны,
Сөйлим бер-бер барымны һәм югымны.

Күренә ул мәхәббәтле күземә,
Куяр төсле бәһа һәрбер сүземә.

Алалмыйча теким күзне күзенә,
Чыгадыр балкыган нурлар йөзенә.

Килә шунда бер аваз әллә кайдан:
«Ышанма, дөньяда һәркемдә ялган!

Аның тик тышкы ягын син күрәсең,
Мәхәббәтле әһәмият бирәсең.

Тышыннан кызгану күрсәтсә дә ул,
Эчендә нәрсәләр ятканы мәҗһүл.

Әгәр күрсәң аның йөзендә нурны,
Бу нурга мәгънә бир син башка төрле:

Аңар син саф күңел берлән ышандың,
Эчеңдә кайгы, хәсрәттән бушандың.

Бушанды, пакь вә саф күңлең эчелде,
Тирә-якка шуның нуры чәчелде.

Йөзендә күргәнең нур иптәшеңнең
Нурыдыр саф күңел һәм күз яшеңнең.

Кара йөз ул, кара эч ул һаман да,
Мәхәббәт һәм кешелек юктыр анда!»

Менә шул чак тәмам мин аптырыйм да,
Аваз килгән тарафка бер карыйм да:

«Аваз! дим, иштеләсең, әйтче, кайдан?
Фәрештә кычкырамы яки шәйтан?!»

Җавабында аваз: «Син рәнҗемә, ди,
Минем исмем — ачы, карт тәҗрибә»,— ди.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>84n9ayykq3k3hgjdogg46juk046czai</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Балкан көйләре (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2868</id>
    <revision>
      <id>5395</id>
      <parentid>5370</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:45:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5395</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2323" sha1="5civnpg8wbenpc9eiqgzufd33fbo8ok" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Балкан көйләре 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Балкан көйләре }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
I

Төркия бетә
Дип һәркем көтә, —
Балканнар эше
Гел алга китә.
Тик шул Әдернә
Алынмый менә.
Яния, Шкудра
Тиде теңкәмә.
Чыталҗа яман,
Аузы тулган кан,
Туплар дисеңме,
Зурлар дөньядан.
Ай-һай, Чыталҗа,
Син майлы калҗа;
Сине йотмыйча,
Истанбул кайда?

II

Сүзләр куештык,
Дүртәү сугыштык;
Зур кошлар төсле,
Лондонга очтык.
Монда төрекләр —
Ямьсез терекләр —
Авызларыннан
Чәчәләр утлар!
«Сез кемсез, диләр,
Без төркез», — диләр;
Җиңелдек дип һич
Өмет өзмиләр;
Диләр: «Госманлы
Өч истихкямны
Кулда тотканда,
Туктатмас канны.
Артык шаулыйсыз,
Бик күп даулыйсыз.
Нигә тарихтан
Гыйбрәт алмыйсыз?
Руслар да җиңде,
Якынгук килде;
Аңар нәмсәләр
Күпме җир бирде?
Курыкма, нәмсәләр —
Безнең кемсәләр,
Вильһелем лаек,
Калиф дисәләр.
Безгә бар да бер,
Итсәгез сабыр,
Чыталҗада да
Сезгә бар кабер!»

''Истихкям — ныгытма.''

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>5civnpg8wbenpc9eiqgzufd33fbo8ok</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бер татар шагыйренең сүзләре (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2869</id>
    <revision>
      <id>5400</id>
      <parentid>5371</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:46:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5400</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3709" sha1="etgg69qlucrb5t52jyqrr2eevax712j" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Бер татар шагыйренең сүзләре 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Бер татар шагыйренең сүзләре }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Җырлап торам, торган җирем тар булса да,
Куркъмыйм, сөйгән халкым бу татар булса да;
Күкрәк биреп каршы торам, миңа милләт
Хәзерге көн мылтык-ук атар булса да.

Уңга, сулга аумыйм, һәнүз алга барам,
Юлда манигъ күрсәм, тибәм дә аударам;
Каләм кулда була торып, яшь шагыйрьгә,
Мәгълүмдер ки, курку берлән өркү харам.

Шикләнмибез дошманнарның көчендин без,
Бүгенге көн Гали, Рөстәмнәргә тиң без;
Шагыйрь гомре хәсрәт, кайгы күрсә күрер,—
Дулкынланмый тормый ич соң өлкән диңгез.

Яхшылыкка эреп китәм — балавыз мин,
Мактап сөйлим изге эшне — бал авыз мин;
Бер яманлык күрсәм, сүгәм, мактый алмыйм! —
Ул тугърыда бик явыз, ай-һай, явыз мин!

Яманлыклар тәмам мине котырталар,
Таяк берлә гүя корсакка төртәләр,—
«Нигә болай?» «Ярамый»,— дип сөйләндереп,
«Тфү, чортлар! ахмаклар!» — дип төкертәләр.

Әгәр атса нахак җиргә бер-бер рами
Мине, дидим: «Дуст, бу рәмьиң һич ярамый».
«Ялгыш аттың, иптәш, кире ал, дип, угың»,—
Дустлык итәм, кадалганына карамый.

Ачы булгач күңлем, шигърем ачы чыга,
Бәгъзән пешкән дип уйласам да — чи чыга;
Очырмакчы булсам былбыл күкрәгемнән,
Әллә ничек! — мыр-мыр итеп мәче чыга.

Мактаулыдыр аллы-гөлле нәрсә төсе,—
Тәмле нәрсә була күбрәк ачы-төче,—
Шулай итеп, ачы-төче язсам да мин,
Чыкса кирәк яхшы ниятемнең очы.

Пушкин илә Лермонтовтан үрнәк алам,
Әкрен-әкрен югарыга үрләп барам;
Тау башына менеп кычкырмакчы булсам,
Биек җир бит, егълырмын дип шүрләп калам.

Максуд җитәр; бара торгач — юл кыскарыр;
Әллә кайда яткан хиссият кузгалыр;
Бөкре түгел, төзәлергә кабер көтмим,
Тәңрем фәйзы минем күңлемгә эз салыр.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>etgg69qlucrb5t52jyqrr2eevax712j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Борын (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2870</id>
    <revision>
      <id>5403</id>
      <parentid>5372</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:46:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5403</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1745" sha1="savcdqqqvx79ebryglw8rdgbjt8pqhg" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Борын 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Борын }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Русчадан)''

Электә бер кешедә бар иде киң бит, зур ындырдай,
Аның нәкъ уртасында бер борын һәм зур чөгендердәй.

Тәкәббер бу борын, китми исе һич башка мәхлукка;
Олугълыкны сөя торган, чөя торган үзен күккә.

Борын тәхкыйрь итә торган иде бигрәк аякларны,
Диеп: «Сез бик түбән җирдә, ерасыз былчыракларны;

Борынның сахибе бер көн чыга яңгырлы көн юлга,
Каядыр ул бара, һич тә борылмый уңга һәм сулга.

Егылды ул кисәктән, чөнки баткактан аяк тайды,—
Тәкәббер зур борын бик шәп кенә баткакка капланды!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>savcdqqqvx79ebryglw8rdgbjt8pqhg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Булмаса (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2871</id>
    <revision>
      <id>5406</id>
      <parentid>5374</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:47:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5406</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1535" sha1="5b44jkbkv5wfuc3m2xs50qkzu8q6dfz" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Булмаса 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Булмаса }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кем белер кадреңне, җаным, дәртле күңел булмаса?
Наз итәр кемнәргә гөл — каршында былбыл булмаса?

Сурәтеңнең иң чыгы, бел: шагыйрең күңлендәдер;
Көзгеләрдән чын төсеңне күрмисең — ул булмаса.

Бирмәде Ләйлә кеби мәхбүбәгә дөнья бәһа;
Ул болай бер кыз гына — каршында Мәҗнүн булмаса.

Һич килештермим синең төсле гүзәллек шаһына,
Ичмасам, бер хисле шагыйрь дә килеп кол булмаса.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>5b44jkbkv5wfuc3m2xs50qkzu8q6dfz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буш вакыт (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2872</id>
    <revision>
      <id>5408</id>
      <parentid>5376</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:47:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5408</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1371" sha1="h8z46yy530yw634vx1x0z6pm5kv3ulr" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Буш вакыт 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Буш вакыт }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Безгә ят-чит телдәге изге фикерне тәрҗемә
Биш вакытта биш намаз күк керде инде фарзыма.

Бу &quot;Толстой сүзләре&quot;н дә хасладым буш вакътыма,
Күп вакыт моңлы күңелнең саф, аяз, хуш вакътына.

Әйтмәгез: &quot;Ул — иске сүз, &quot;Гайнел—гыйлем&quot;дә күп иде&quot;,
Әйтсәгез, сездән сорыйм мин: бездә нәрсә юк иде?!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>h8z46yy530yw634vx1x0z6pm5kv3ulr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ваксынмыйм (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2873</id>
    <revision>
      <id>5410</id>
      <parentid>5377</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:47:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5410</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1890" sha1="c7h41gazja8ybikonihxeooq57de1y0" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ваксынмыйм 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ваксынмыйм }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Син үзеңчә изге эш эшлим дигәндә халкыңа,
Әллә нинди былчырак баулар салалар гакълыңа:

— Бу заман шундый заман, дип, бу вакыт мондый вакыт,
Син үзеңне дөньяда безнеңчә йөрт, безнеңчә тот.

Мин сыялмыйм андый шартлар, фани дөнья вакътына,
Башны бөксәм — зур җинаятьтер олугъ җан хаккына.

Ашкынамын мин әбәл бетмәс урынга, мәнгегә.
Мәңгелеккә — мәңге рухлы, мәңге нурлы ямьлегә!

Анда мин мәңге көләч һәм мәңге яшь булмак телим;
Бу кояш сүнсен, җиренә мин кояш булмак телим.

Вакътыны йөртер кешеләр ул заман миннән күреп,
Файдалансын шунда миннән сәгатен һәркем борып.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>c7h41gazja8ybikonihxeooq57de1y0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Валлаһи (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2874</id>
    <revision>
      <id>5412</id>
      <parentid>5378</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:47:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5412</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1346" sha1="2av711nktv774hw5ud58nrevkqhxz7r" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Валлаһи 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Валлаһи }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Валлаһи, и валлаһи, и валлаһи,
Бәхте барлар кырда җәйли, валлаһи!

Ак күмәч берлән ашарлык саф һава;
Җир яшел; кошлар да сайрый, валлаһи!

Ак болыт, күчмә казакълардай күчеп,
Бер кунышлык күкне сайлый, валлаһи!

Аз гына бер җил исү берлән, үлән
Җирдә уйный кайный-кайный, валлаһи!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>2av711nktv774hw5ud58nrevkqhxz7r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Газаптан соң (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2875</id>
    <revision>
      <id>5416</id>
      <parentid>5380</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:48:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5416</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1746" sha1="stsosw831r34lqztnm4r11q0ivevk29" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Газаптан соң 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Газаптан соң }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Майковтан мокътәбәс)''

Мин бәхетле бәндә, чөнки тормыш алдымда һаман
Барча шау-шу һәм дә барча күрнеше берлән тәмам.

Алдагы михнәтнең урнын әллә истикъбаль ала?
Тормыш инде яктырадыр, кузгала һәм җанлана.

Таң атып, чәчсә кояш нурлар — шулай ук кузгала,
Яктыра, шаулый ерак җирдән күренгән зур кала.

Үземә сөйнеч бирәм инде бәхет, гыйззәт белән;
Уйлыймын үткән газапларны хәзер ләззәт белән.

Булмадымы шул газаплар бәхтемең ачкычлары!
Җитмәкемнең изге максудка ләгыль баскычлары!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>stsosw831r34lqztnm4r11q0ivevk29</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гаилә тынычлыгы (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2876</id>
    <revision>
      <id>5418</id>
      <parentid>5381</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:48:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5418</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1061" sha1="fqpgf1md8bt5yvdhb7dfa5qajf1zoz0" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Гаилә тынычлыгы 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Гаилә тынычлыгы }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Әгәр булсын дисәң бер өй эче шау-шу вә җәнҗалсыз:
Ире булса сукыр, ул җитми,— булсын һәм хатын телсез.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>fqpgf1md8bt5yvdhb7dfa5qajf1zoz0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гакыллылар фәлсәфәсе (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2877</id>
    <revision>
      <id>5422</id>
      <parentid>5383</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:48:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5422</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1087" sha1="epduwhqweytfcyxz4jufmaycm06zv0v" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Гакыллылар фәлсәфәсе 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Гакыллылар фәлсәфәсе }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күңелсез сүз сөйли бәгъзе гакыллылар хатын-кызга:
Фәкать бер ел күңелле, дип, календарь һәм хатын безгә.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>epduwhqweytfcyxz4jufmaycm06zv0v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гашыйк (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2878</id>
    <revision>
      <id>5425</id>
      <parentid>5384</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:49:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5425</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1826" sha1="5vxeqditcvqzucrnijpu540jnidxsuh" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Гашыйк 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Гашыйк }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Син күрерсең бу кешене: күп вакыт уйный, көлә, —
Ул шулайтеп халәте рухын яшермәкче була.

Белмичә, «уйный» диләр, эчтән ниләр уйлаганын;
Сизмиләр — чыкмый төтен тышка — мәхәббәт янганын!

Ул шаярганда, кисәктән керсә җанаш каршына,
Гашыйкым җитдиләнә, шундук уеннан тартына;

Кып-кызыл төскә керә ул, үзгәрәдер йөзләре,
Әллә нинди көчтән астка салынадыр күзләре.

Ул түнә, хәлсезләнә шул, очраса үз хурына,
Хәзрәти Муса тәхәммелсез тәҗәлли нурына.

Нишләсен, җанаш хозурында аңар лазем  намаз;
Бер азан әйткәч, колак каккач, мөселман уйнамас.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>5vxeqditcvqzucrnijpu540jnidxsuh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәүбә вә истигъфар (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2879</id>
    <revision>
      <id>7099</id>
      <parentid>7098</parentid>
      <timestamp>2020-11-27T11:51:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Фәрһад</username>
        <id>1684</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Фәрһад  [[Гәүбә вә истигъфар (Тукай)]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Тәүбә вә истигъфар (Тукай)]]</comment>
      <origin>7098</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2260" sha1="46wrhsq0cy12sfpusyi2iyfbbt7kech" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Тәүбә вә истигъфар 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Тәүбә вә истигъфар }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Пушкиннән үзгәртелде)''

Йа илаһым! Падишаһым! Бер дә чик юк иркеңә,
Әмритәсең син кызыкмаска кешенең милкенә.

Мин кызыкмыйм һич кешенең малы, милке, бәхтенә;
Кайда ул, хәтта кызыкмыйм падишаһлар тәхтенә.

Көнче күз салмыйм кешенең йорт-җиренә, нигзенә,
Бер дә янмый күзләрем атлар, сыер һәм үгзенә.

Һич кызыктырмый мине шәп фәйтуны һәм арбасы,
Әйдә тик сөрсен сафа! дим, иткәч ихсан алласы!

Йа ходай! Нишлим, әгәр күрсәм кешенең зәүҗәсен?
Торса ул яд иттереп җәннәт сарае раузасын?

Ул Зөләйхаләр вә Ләйләләр кеби булса матур?
Көнләшәм... (әстәгъфирулла!) йа шәкүр вә йа гафур!

Дөньядук нишләп ача ул сигез оҗмах капкасын?!
Ник тәнавелли гүзәл, тәмле, матур оҗмах ашын?

Ярлыка, мәүлам, мине, мин — инде көнче күбәләк,
Ибне адәмме түзәр, җирдә әгәр күрсә мәләк?!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>46wrhsq0cy12sfpusyi2iyfbbt7kech</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гомер хакында (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2880</id>
    <revision>
      <id>5431</id>
      <parentid>5386</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:49:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5431</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="999" sha1="m9ohnrsm57xvxrs1vejy4lfwm3ycaeb" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Гомер хакында 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Гомер хакында }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Бик күңелсез бер начар журнал — гомер,
Анда, әлбәт, баш мәкалә мал ирер.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>m9ohnrsm57xvxrs1vejy4lfwm3ycaeb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гомер юлына керүчеләгә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2881</id>
    <revision>
      <id>5433</id>
      <parentid>5387</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:49:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5433</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3600" sha1="ppevd6yhp5p18vag77glv7713jriv1k" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Гомер юлына керүчеләгә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Гомер юлына керүчеләгә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Беләм инде, сабыйлар, сезгә мәктәптә күңелсездер,
Аның тоткынлыгыннан сез бигүк разый түгелсездер.

Сабый чакта күңелсезләнгәнем бар мин дә, һәм шунда
Очып эзли иде фикрем азатлык анда да монда.

Заман үтте. Азат булдым. Теләгем алдыма килде.
Күрәм: мин дәү кеше булдым вә мәктәптә түгел инде.

Ачылды юл, ирек алдым. Эчемнән нәрсәләр уйлыйм:
«Менә шатлык миңа, дим, мин хәзер тормыш белән уйныйм.

Шаярырмын, теләрсәм нишләрем, уйнар, көләрмен, дим,
Бөтен мәктәптә тоткынлыкларым бурчын түләрмен»,— дим.

Кереп киттем гомер юлына... Әллә мин йөри белмим?
Нидәндер анда мин шатлык, азатлыкларны һич күрмим.

Барып булмый. Ирексез тукталамын юлда кайчакта,—
Каты сызлап, бу юлымда аяклар йөрмидер хәтта!

Йөреп мин, шатлык эзләп бу гомер юлында акрынлап,
«Гомер итмәк» димәкнең мәгънәсене аңладым чынлап:

Гомер итмәк—тырышмактыр ялыкмый, һич тә ял итми,
Гаталәт хурлыгын асла үзеңә ихтыяр итми.

Тиеш имеш үтәргә изге юлда бу гомер барсы
Түләү берлән бурычны тәңремә һәм халкыма каршы.

Бәхетлемен шушы хәлдән, бүтән бер хәл дә көтмимен,
Шушы юлдан ризамын, башка төрле юл да тотмыймын.

Әгәр кайчак гомер сахраларында мин гизеп арсам,
Гомер юлында бер мәүкыйф ясап алмакны уйлансам,

Итәм дәрхаль тәвәкъкыф мин сабыйлык хатиратында,
Очам мәктәп таба нурлы тәхаттырлар канатында.

Күңелдән сагынам «тоткын»лыгымны, мәктәбемне мин,
«Нигә соң үстем инде һәм нигә «дәү» булдым инде, дим.

Нигә, дим, изге мәктәптән, сабый чаклардан айрылдым?
Нигә мин кечкенә Апуш түгел, зуп-зур Тукай булдым?»
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ppevd6yhp5p18vag77glv7713jriv1k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гөнаһ (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2882</id>
    <revision>
      <id>5436</id>
      <parentid>5389</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:50:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5436</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2271" sha1="qaxzz8brfzkq52j3fcge5yjv6xpzx4g" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Гөнаһ 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Гөнаһ }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Бальмонттан үзгәртелде)''

Кем яраткан? Кем чыгарган? И «гөнаһ» ләфзы, сине;
Мәгънәсезсең, сеңдералмый саф гакыл һәзмы сине!

Син кирәксез бер ләфызсың, син кабахәт, син оят;
Безгә артык бер йөгәнсең, бел: сиңа дошман хәят!

Аз гына инсан торырга уйласа хөр, шат булып,
Әллә кайдан син төшәсең, шатлыгына тап булып.

Алдыйсың; алмаштырасың; син тыгызлыйсың тыеп;
Син изәсең дә итәсең хөр җиһан күңлен боек.

Син, түшәкле бүлмәбездә яшьренеп, миекин карак! —
Тик торасың күз челәйтеп, гыйше-гыйшрәтне карап.

Аз гына артса чигеннән уйнашып үбшү, кочу,
Сызгырасың син җыландай: «Тукта, тукта, җитте, чү!»

Син пышылдыйсың гомергә: «Бу ярамый, ул ярый»,
«Ул, теге, һичбер ярамый, монсы бик мәгъкуль, ярый».

Без яраткачтан ярар, дим, кем аны синнән сорар?
Хөр кеше алдында җирләр һәм дә күкләр калтырар!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>qaxzz8brfzkq52j3fcge5yjv6xpzx4g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Граммафонда татар җырлары (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2883</id>
    <revision>
      <id>5438</id>
      <parentid>5391</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:50:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5438</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1175" sha1="525bpytfwqyubfzmv7qdl0cvac0mbqc" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Граммафонда татар җырлары 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Граммафонда татар җырлары }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Тынычлыкны боза аның әче таушы,
Килә аннан, бер тыңласаң, мәче таушы;
Бер тыңласаң, чинау килә; бер тыңласаң,—
Майламаган арба тәгәрмәче таушы!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>525bpytfwqyubfzmv7qdl0cvac0mbqc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гыйбрәт вә нәсихәт (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2884</id>
    <revision>
      <id>5439</id>
      <parentid>5392</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:50:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5439</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1426" sha1="im4ib4sy5rd7zdypytyhdi846txtq5b" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Гыйбрәт вә нәсихәт 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Гыйбрәт вә нәсихәт }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Номерың матур булса, күсе булгай,
Һәр матурда начар якның берсе булгай;
Ансы булып җитмәсә дә, монсы булгай,—
Андин җыртык, мондин җыртык туннарым бар.

Бер адәмнең чын дошманы күсе булгай,
Икенчесен йөдәтүче кеше булгай;
Һәркемнең үзенчә бер эше булгай,—
Андин сүтек, мондин җыртык туннарым бар.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>im4ib4sy5rd7zdypytyhdi846txtq5b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Даһигә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2885</id>
    <revision>
      <id>5442</id>
      <parentid>5393</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:51:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5442</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1854" sha1="3gj7i3twqqsaigkggzcimsueyfecp6x" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Даһигә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Даһигә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күз карашыңда синең дөнья күренде мәңге төн;
Киттең эзләп син, аны яктыртмага, идеал утын.

Гайрәт иттең, армый-талмый йөрдең ушбу юлда син,
Чын сөбатлә алга бардың, бакмый уңга-сулга син.

Мин әле хәйран һаман да, белмәдем ни булганын;
Нәрсәгә артка карыйсың, утка калгач бер адым?

Ялтырау күрдеңме артта? Ут түгел ул — алтын ул;
Юк мөкаддәс нур да анда, юк җылылык — салкын ул.

Изге юлны һәрвакыт алдап шулай кыскарта ул,
Син сатылмассыңмы дип, фикрең үзенә тарта ул.

Артка бакма, даһием, идеал һаман да алда ул;
Алга барганнарга тик табыла табылса — алла ул!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>3gj7i3twqqsaigkggzcimsueyfecp6x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дәүре галәм (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2886</id>
    <revision>
      <id>5444</id>
      <parentid>5394</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:51:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5444</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1033" sha1="j22cl6m3x38ekxipgojziq65k524e8t" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Дәүре галәм 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Дәүре галәм }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Иосыб китте сәяхәткә, Рәшит икенчеләп китте,
Рәшитнең сурәтендә бер дегет тулган чиләк китте.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>j22cl6m3x38ekxipgojziq65k524e8t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дин вә гавам (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2887</id>
    <revision>
      <id>5450</id>
      <parentid>5396</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:52:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5450</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2600" sha1="8fwo19ia0zhn7lnarylck7565t55ee0" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Дин вә гавам 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Дин вә гавам }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Дин хәзер — иске, аварга торгучы чергән дивар,
Аз гына, уйнап кына бармак белән төртсәң — авар.

Билгеле, һәрбер агачлар да корырга башлыйлар,
Былбыл урнына оя тоткач башында каргалар!

*

Ник агай мәсҗед эчендә юкка ирнен селкетә? —
«Пыш-пыш»ыннан күршесе белсә укый дип, шул җитә.

«Кем ятар да, кем торыр?» — дип йөртә ул тонган күзен, —
Бер тыныш та белми бит күңленнән ул Коръән сүзен!

Син киләсең бит, агай, тик монда килгәнгә атаң?
Ул да син килгәнгә килгән — тышта калдырган катаң!

*

Әйтче, зинһар, нишлисең мәсҗедтә соң син, сәүдәгәр?
Сау торамсың, бу арада бик кызумы сәүдәләр?

Соң ничек үтте базарлар, һәм тире күп кердеме?
Бу намазыңны әле соң хаҗи абзаң күрдеме?

Күрсә, ул мактар сине, һәйбәт кеше Әхмәт, диер;
«Тәүфигындә, истикамәттә, менә рәхмәт!» — диер.

*

Пурки! пурки! нәрсәгә мәсҗетдә син тыңкышланып
Сайрыйсың, Коръән ватасың, тук сыер күк мышнанып?

Җомгадан соң кемдә аш барны сизә ак тешләрең?
Соң теге көнге хәмелдән күп «хосул»мы эшләдең?
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>8fwo19ia0zhn7lnarylck7565t55ee0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дошманнар (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2888</id>
    <revision>
      <id>5453</id>
      <parentid>5397</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:52:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5453</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2035" sha1="tgflzlrsm252k9m2i6kopou34dtxdqe" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Дошманнар 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Дошманнар }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күп «җыланнар» сызгырып читтән карыйлар бәхтемә,
Борла-сырла, бәдбәхетләр, үрмәлиләр тәхтемә.

Аз кеби баскан бу золмәт тормышым йортын минем,
Түзмиләр бит бер генә яктан ачылган яктыма!

Үзләре... сүздән түбәннәр, күзләре тездән түбән;
Эт кеби һаулап яманым, күз йомалар яхшыма.

Дөньядан туйдым, өмидем юк, алар күпсенсә дә;
Тик мин үлгәчтән, карагыз, типмәсеннәр нәгъшемә!

Зур җаным сөйми җиһанны, чөнки бар дөнья фәна;
Анда тормакка һәвәслек берлә ваклар мөбтәля.

Якты йөз берлән алам каршы авырлык, ауруын;
Чүпкә дә саймыйм йөрәккә кап-кара кан саулуын.

Азмы какканны вә сукканны күтәрдем мин ятим?!
Азрак үстерде сыйпап тик маңлаемнан милләтем.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>tgflzlrsm252k9m2i6kopou34dtxdqe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Елның дүрт фасылы (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2889</id>
    <revision>
      <id>5458</id>
      <parentid>5398</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:52:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5458</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1675" sha1="kyftthydd4ujdo49gpqb77qepspoi0m" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Елның дүрт фасылы 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Елның дүрт фасылы }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Русчадан)''

Боз һәм кар эрде,
Сулар йөгерде;
Егълап елгалар,
Яшьләр түгелде.

Көннәр озая,
Төннәр кыскара.
Бу кайсы вакыт? —
Иә, әйтеп кара.

''(Яз көне)''

Ашлыклар үсте,
Башаклар пеште;
Кояш пешерә,
Тиргә төшерә.

Халык ашыга,
Китә басуга,
Урагын ура,—
Бу кайчак була?

''(Җәй көне)''

Кырлар буш кала,
Яңгырлар ява;
Җирләр дымлана,—
Бу кайчак була?

''(Көз көне)''

Һәр җир карланган,
Сулар бозланган;
Уйный җил-буран,—
Бу кайчак, туган?

''(Кыш көне)''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>kyftthydd4ujdo49gpqb77qepspoi0m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җәй көнендә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2890</id>
    <revision>
      <id>5463</id>
      <parentid>5399</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:53:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5463</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1899" sha1="3vpuf91gwlnu7gmtjhcbe18bincg0j8" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Җәй көнендә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Җәй көнендә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Каты эссе. һава бөркү. Кыза дөнья, сабыр җитми,
Җил исми аз гына да, бер генә яфракны селкетми.

Корылык һәр урыннарда. Кибә вак-вак кына күлләр,
Шиңәргә йөз тота кырда үләннәр, чәчкәләр, гөлләр.

Агачлар астына сыгъна балалар барчасы бергә,
Алай да булмаса, барсы төшәләр сикрешеп күлгә.

Алар ап-ак балыклар күк йөзәләр иртәдән кичкә
Кадәр шунда, туңып бетмичә ярга чыкмыйлар һич тә.

Менә шунда кисәктән йөзгә бернәрсә тиеп китте;
Сабамы, нәрсәдер, салкынчарак бер җил сөеп китте.

Якын урманның артында яшеннәр ялтырый аз-аз,
Ерактан, әллә кайдан, иштелә күк күкрәгән аваз!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>3vpuf91gwlnu7gmtjhcbe18bincg0j8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җәйге таң хатирәсе (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2891</id>
    <revision>
      <id>5465</id>
      <parentid>5401</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:53:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5465</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2091" sha1="pfkq9oq6d7ldtmjj02vkvxoccnejben" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Җәйге таң хатирәсе 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Җәйге таң хатирәсе }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Федоровтан мокътәбәс)''

Галибанә яктырып, әкрен генә ал таң ата;
Моңланып, хәсрәтләнеп, ялкау гына ак ай бата.

Бер-бер артлы юк булып, күкләрдә йолдызлар сүнә;
Таң җиле куйды исеп, яфраклар аз-аз селкенә.

Пәрдәдән чыкты, ачылды ямь-яшел кыр һәм япан;
Китте инде кап-кара каплап ята торган чапан.

Тын гына яткан, ялыккан, төн буенча көн көтеп,
Ялтырап, җәйлеп ята күлләр, сихерле көзге күк.

Шат үләнлекләр, тәбәссемдә чәчәкләр, ләләләр;
Сандугачлардан ява, яңгыр кеби, мәдхияләр.

Туктаганнар күрмәгә иртүк табигать күркене
Күктә аккошлардай ак күчмә болытлар төркеме.

Каршыларга иң сәза чак, иң матур чак җәйге таң;
Шул вакытта уйла, шагыйрь: килде илһам, уйласаң.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>pfkq9oq6d7ldtmjj02vkvxoccnejben</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җегетләр (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2892</id>
    <revision>
      <id>5468</id>
      <parentid>5402</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:54:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5468</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1370" sha1="9v93dotjqg3q4vfdo4d5adu0u9n21ue" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Җегетләр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Җегетләр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Бар җегетләр: бик тәкәбберләрчә тоткан позасын,
Чөнки дөнья бакчасының күргән ул тик розасын;

Күрмәгән ул дөньяның каһрен, усал угрозасын,
Күрсә дә, калган «уг»ы, күргән фәкать ул розасын;

Күрмәгән язмышның ул зур тукмагын йә розгасын,
«Г» калып, күргән фәкать ул розганың да розасын.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>9v93dotjqg3q4vfdo4d5adu0u9n21ue</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җил (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2893</id>
    <revision>
      <id>5470</id>
      <parentid>5404</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:54:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5470</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1462" sha1="gjcopz04jprkosb75h9fl4wc7tgv9f6" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Җил 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Җил }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Пушкиннән)''

Исәр җил! көчлесең, син бик батырсың,
Ачулансаң, җиһанны кузгатырсың.

Бик иркенләп исәсең җир йөзендә,
Котыртып болгатасың диңгезен дә.

Көтү төсле болытларны куасың,
Теләрсәң кайсы якларга борасың.

Иреклесең: исәсең дә исәсең,
Тузан, кар туздырып юллар кисәсең.

Ирекле син, исәр җил, әйдә ис, ис!
Сиңа баш юк ходайдан башка һич, һич!

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>gjcopz04jprkosb75h9fl4wc7tgv9f6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җил тавышы (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2894</id>
    <revision>
      <id>5474</id>
      <parentid>5405</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:54:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5474</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2085" sha1="hs941tubmn3k834nh3dhr5jq10izkaw" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Җил тавышы 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Җил тавышы }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''Җилбер-җилбер йөрмәс идем,''
''Җил тавышын сизмәсәм;''
''Өзлеп такмак әйтмәс идем,''
''Үз халкымны сөймәсәм.''

Кәйфе бик киткән урыс әйтсә әгәр: «ыжжжид!» — дисә,
Кәйфе бик киткән үрәтник: «Ах, ты, пес мужжжжжик!» — дисә,

Кәйфе киткән ихтилалчы: «Ах, ты, чорт, шшшшпик!» — дисә,
Һәм авыр штыклы солдат: «Их, тяжел шшштык!» — дисә,

Һәм дә бер исрек кеше: «Без бик кичә эччччччтек!» — дисә,
һәм табадагы коймаклар: «Инде без пешшшштек!» — дисә, —

Ушбу сызгыргыч тавышларны берәү аулап җыйса, —
Барчасыннан көчлерәк бер җил нидер даулап исә.

*

Җил — табигатьнең теледер; кайвакыт ул, тотлыгып,
Өч хәрефне яхшы әйтми,—бәс, буран китте чччыгып!

''Ихтилалчы — бунт күтәрүче, революционер.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>hs941tubmn3k834nh3dhr5jq10izkaw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җир йокысы (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2895</id>
    <revision>
      <id>5476</id>
      <parentid>5407</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:55:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5476</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1684" sha1="o35xfgswciqz49kzrepl5ilk3q4zlmt" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Җир йокысы 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Җир йокысы }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кырга ак кардан
Юрган ябылган;
Җир язга чаклы
Уйкуга талган.

Ул тормас, йоклар,
Кышлар үтмичә,—
Кыйбладан кошлар
Кайтып җитмичә.

Язның айлары,
Апрель, майлары,
Бик матур сызлып
Аткан таңнары;

Урман шаулавы,
Кошлар сайравы,
Күкләр күкрәве,
Яңгыр аннары.

Коену көн саен
Кояш нурында;
Аннан соң тагын
Төшкән чык төндә.

Бу хәлләр җиргә
Барчасы бергә
Калган тик инде
Төштә күрергә.

Җир йоклый тыныч,
Күреп тәмле төш.
Уяныр әле,
Тукта, үтсен кыш!

''Уйку — йокы.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>o35xfgswciqz49kzrepl5ilk3q4zlmt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Золым (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2896</id>
    <revision>
      <id>5483</id>
      <parentid>5409</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:56:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5483</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1644" sha1="64xj31509qynny6ftz35weqx5u42xfb" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Золым 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Золым }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Фәкыйрь кеше! Кемнәр сиңа иман таккан?
Тәзкирәңә мөслим диеп игълан таккан?
Кемнәр сине, намаз диеп, сәҗдә диеп,
Юкка тузанлы мәсҗедләрдә аунаткан?

Тагып сиңа иярченлек сәфаләтен,
Корал итеп йөретәләр җәһаләтең.
Гуаһлыклар бирәсең син, «әшһаде» дип *,
Син ни белдең? Кемгә мәкъбуль Шәһадәтең?

Мискин фәкыйрь, иркен сулыш та алмыйсың,
Аһ-ваһыңнан һичбер вакыт бушанмыйсың;
Көчләү сине сарих золым иман белән,
Иртәгә ач үлмәм дип тә ышанмыйсың!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>64xj31509qynny6ftz35weqx5u42xfb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зур бәшарәт! (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2897</id>
    <revision>
      <id>5487</id>
      <parentid>5411</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:56:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5487</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1593" sha1="pt524fax88twyuoyla3c0u04l2my2bx" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Зур бәшарәт! 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Зур бәшарәт! }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Рәхмәте илаһия гомуми*)''

Бәшарәт сезгә, и әһле Петербург!
Шулай ук сезгә дә, әһле Нью-Йорк!

Бәшарәт сезгә дә, и Берлин әһле!
Шулай ук сезгә шатлык, Лондон әһле!

Бәшарәт сезгә дә, карсак японнар!
Бәшарәт сезгә, чиннәр һәм дә финнәр!

Беләмсез, калмыйсыз сез утта мәңге,—
Алыр сезне йолып Муса әфәнде!

''* Алла рәхмәте барлык кешегә дә бер.''
''Бәшарәт — шатлык, сөенеч.''
''Әһле — халкы.''
''Чиннәр — кытайлар.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>pt524fax88twyuoyla3c0u04l2my2bx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ике иптәш арасында (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2898</id>
    <revision>
      <id>5490</id>
      <parentid>5413</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:56:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5490</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1592" sha1="0tt7iapoaqefrbocq19dnquwopg7j49" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ике иптәш арасында 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ике иптәш арасында }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
— Җәле, иптәш, ни ишеттең, бер хәбәр сөйләп җибәр:
Кайда, кемнәр нишләгәннәр? Юкмы яңа бер хәбәр?

— Китсәнә, иптәш, йөдәтмә, эшләрем бит бар минем;
Юк хәбәрләрне сөйләп тормакка вактым тар минем!

— Сөйлә инде, ни хәбәр бар, иптәшем, назланмачы;
Әллә нидә бер соравымны да җиргә салмачы!

— Кит, димен, иптәш, йөдәтмә! мин беләм тик: син — җүләр;
Нәрсәсен сөйлим моның мин — инде бу иске хәбәр!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>0tt7iapoaqefrbocq19dnquwopg7j49</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ике кояш (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2899</id>
    <revision>
      <id>5492</id>
      <parentid>5414</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:57:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5492</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1186" sha1="imag98rm2bm48azhc8q4aqa8gpz5ygv" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ике кояш 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ике кояш }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күр: ничек, иртә кояш чыкса, җиһанда нур тула, —
Һәр күңелләр нурланадыр, чыкса Гыйззәтуллина.

Бу икәүгә тәңре биргән бертигез зур мәртәбә:
Берсе уйный күк йөзендә, берсе уйный сәхнәдә.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>imag98rm2bm48azhc8q4aqa8gpz5ygv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ике юл (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2900</id>
    <revision>
      <id>5494</id>
      <parentid>5415</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:57:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5494</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1220" sha1="7j60mvc0zn86c57z5b9rpq5c1130rba" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ике юл 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ике юл }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Ике юл бар бу дөньяда: бере будыр — бәхет эстәү;
Икенче шул: гыйлем гыйшкында булмак — мәгърифәт эстәү.

Синең кулда: теләсәң — мәгърифәтле бул, бәхетсез бул;
Вә яки бик бәхетле бул, ишәк бул, мәгърифәтсез бул.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>7j60mvc0zn86c57z5b9rpq5c1130rba</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Имтияз алган бала (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2901</id>
    <revision>
      <id>5496</id>
      <parentid>5417</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:57:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5496</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1398" sha1="g82zuw51w02k6qrc1z6y3kmbdxi02me" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Имтияз алган бала 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Имтияз алган бала }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Тырышты бу бала, чын ләззәт алды инде тәхсилдән;
Югары булды урны «афәрин»нән һәм дә «тәхсинэнән.

Ни кушсаң, да укый алды, ни әйтсәң шуны язалды;
Балаларның арасында үзенә «имтияз» алды.

Беренче кәррә мөмтаз булса бер инсан туганнан соң,
Фәхерле Имтиязларны алыр үскәч тә аннан соң.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>g82zuw51w02k6qrc1z6y3kmbdxi02me</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Интикадка мөтәгалликъ (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2902</id>
    <revision>
      <id>5498</id>
      <parentid>5419</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:57:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5498</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1734" sha1="1qfucs9jpc4uryml3x6xxkp45ljbekd" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Интикадка мөтәгалликъ 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Интикадка мөтәгалликъ }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Булса ялган, тик кәгазьләрдән ясалган бер чәчәк, —
Билгеле, үз өстенә яңгыр явардан куркачак.

Чөнки яңгырда җебеп беткәч вә киткәч төсләре,
Һичберәүнең чәчәккә инде китмәс исләре.

Куркъмый яңгырдан, әгәр булса табигый, чын чәчәк,
Чөнки ул яхшы белә: яңгыр аны яхшыртачак.

Ушбуның күк, куркыталмый чын талантны интикад:
Ник үзенә игътимады һәм сүзенә — игътикад.

Тик китә кайчакта кәйфең, хакимең булса ишәк,
Бер татарга ят, мәхәббәтсез күсәк һәм килмешәк!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>1qfucs9jpc4uryml3x6xxkp45ljbekd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иртә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2903</id>
    <revision>
      <id>5500</id>
      <parentid>5420</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:57:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5500</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1534" sha1="4bzq0h9ikz7to39e5kwdpni7elpdem7" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Иртә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Иртә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Иртә. Дөнья җанлана,
Мәшрикъ ягы аллана,
Кояш чыгып, нурлары
Төшеп җиргә ялгана.

Яктыра кала. Урамнар,
Кырлар, якын урманнар,
Таулар, багълар, бакчалар
Нурга гарык булганнар.

Торды халык, уянды:
Шау-шу һәрбер төшләрдә;
Көтү-көтү менмәктә
Күккә җитез кошлар да.

Шушы вакыт балалар
Мәктәп таба баралар;
Букчалары артында,
Алар гыйлем дәртендә.

''Мәшрикъ — көнчыгыш.''
''Гарык булу — чуму.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>4bzq0h9ikz7to39e5kwdpni7elpdem7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Исемдә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2904</id>
    <revision>
      <id>5504</id>
      <parentid>5421</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:58:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5504</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1918" sha1="1o7ftkw6qblpa6k4bxa8z0lphdjlqrw" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Исемдә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Исемдә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Русчадан)''

Исемдә курка-курка төрле уйлар уйлаган чаклар,
Гафифанә вә мәгъсуманә көлгән, уйнаган чаклар;

Исемдә һәм эчемнән көткәнем якты бәхетләрне,
Теләп яшьрен генә — рәхәт, сәгадәтле вакытларны;

Исемдә, иң элекке саф мәхәббәт дәрте кузгалгач,
Илаһи бер тәләззездән беренче кәррә тамган яшь;

Яратканым, канымның көйгәне, хәсрәтлә янганым;
«Сөям!» — дип әйткәнем, шунда кызарганым, оялганым.

Заман кичте, сулар акты, хәзер юк инде ул ялкын;
Кызу сүнде йөрәктә, мәңгелеккә инде ул салкын.

Тыныч калды йөрәк, шау-шу вә гаугадан тәмам тынды;
Моңаеп тибрәнә тик бер тәхәттырдан гына инде.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>1o7ftkw6qblpa6k4bxa8z0lphdjlqrw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иссез чәчәк (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2905</id>
    <revision>
      <id>5507</id>
      <parentid>5423</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:58:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5507</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1425" sha1="lb4lz7fd4368tva88ivpn5m3rvhdwk5" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Иссез чәчәк 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Иссез чәчәк }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Русчадан)''

Болынлыкта үсә гади генә, иссез чәчәк, янлыш
Гүзәл исле чәчәкләр бәйләменә бергә бәйләнмеш.

Ярар, бәйләнгән ул анда, соңыннан нәрсә булган соң? —
Булып киткән үзе хуш исле бик аз бер заманнан соң.

Шуның күк, безне тәүфикъле дуст-ишләр һәм белешләр дә
Өйрәтерләр гүзәл гадәткә һәм дә изге эшләргә.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>lb4lz7fd4368tva88ivpn5m3rvhdwk5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ит базарында тәрәкъкыи (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2906</id>
    <revision>
      <id>5509</id>
      <parentid>5424</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:58:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5509</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1553" sha1="qw6gr7ptvek2ulbwba0yt0g8bsk743c" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ит базарында тәрәкъкыи 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ит базарында тәрәкъкыи }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Җиһанда «сез» сүзе бар «без»гә каршы,
Шикәр, бал бар керән һәм тозга каршы.

Мокабил барча әшья бер-беренә:
«Бәянел хак» чыга «йолдыз»га каршы.

Әгәр тезсәм, тезәргә күп мисаллар:
Карангы төн туа көндезгә каршы.

Вә «Ялт-йолт» та һәр унбиш көн саен бер
Чыга тәмсез «Чүкеч» һәм «Без»гә каршы.

Мөселман казлыгы чыккан базарга —
Шәригатьтә хәрам дуңгызга каршы.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>qw6gr7ptvek2ulbwba0yt0g8bsk743c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иһтида (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2907</id>
    <revision>
      <id>5511</id>
      <parentid>5426</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:58:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5511</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3015" sha1="k1tats8qzy3m8pgzgzlayoxz64sz2pj" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Иһтида 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Иһтида }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
1

Әгәр булса «сөю» ләфзы кочаклау куллар арганчы,
Үбү булса әгәр чут-чут, ирен һәм бит кабарганчы,_

Гомер дә сөйгәнем юк һәм сөям дип әйтмәмен һич тә;
Сөюнең мәгънәсе, минчә, бигүк гали, бигүк нечкә.

Кешеләрчә сөюне белмәдем, хис итмәдем асла;
Сөю идеалдыр ул, ягъни, гарәпчә: максады әкъса.

Табындым, сәҗдә кыйлдым мин сөйгән җанашның алдында,
Өмид иттем вә куркътым да, кызардым һәм оялдым да.

Миңа ул бер вә бар, көчле вә һәйбәтле санәм булды;
Аңар хәмдем, салатымны ирештергән каләм булды.

Мәхәббәттән эреп шәмдәй үзем, күңлемдәге гөлләр
Янып җиргә сыгылдылар, һавага очтылар көлләр.

2

Гарәп халкы кабул итмәстән әүвәл дине исламны,
Илаһ урнында тотканнар агач, таш, төрле әснамны.

Бераздан сон килеп хак дин, тәмам батыйль булып ялган,
Гарәпләрнең күзеннән дине ислам пәрдәне алган.

Алар бар үткән эшләргә пәйгамбәрдән оялганнар:
«Ничек соң без табындык потка?» — дип хәйранга калганнар.

3

Килеп чыкты хәзер фикрем кояшы золмәт артыннан,
Түгел инде вакытлы, мәгънәсе юк хискә мин корбан.

Шөкер булсын, хәзер алдымда бер нурлы хәят инде,
Теге мәзкүр пот алдында табынганнан оят инде.

Җиңел уй, йөз кызарткыч төрле хисләр, сезгә мең ләгънәт!
Яшә, тугъры караш, төпле гакыл, меңнәр яшә, хезмәт!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>k1tats8qzy3m8pgzgzlayoxz64sz2pj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ишан (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2908</id>
    <revision>
      <id>5513</id>
      <parentid>5427</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:59:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5513</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1019" sha1="knf58zwje7rb9h500d00q457h2km7w1" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ишан 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ишан }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күзен йомган, муен бөккән, башында чалма чорналган;
Кибән чалма кибәк башта: ишан булган имеш хайван!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>knf58zwje7rb9h500d00q457h2km7w1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Йокы алдыннан (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2909</id>
    <revision>
      <id>5517</id>
      <parentid>5428</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T17:59:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5517</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2445" sha1="ndb85vo3e2vg2l301dc5ph272w4dv4g" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Йокы алдыннан 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Йокы алдыннан }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Русчадан мокътәбәс)''

Гафу әйлә, кичер мине, ходам җаным,
Бик еш була кәҗәләнеп җылауларым;
Кайсы чакта артык шаян булып китеп,
Берчак юктан гына ямансылауларым.

Кичрелсәче, тәңрем, бәгърем әти, әни,
Дәү әнием, апайларым, бабай, әби;
Хозурыңда гәүһәр яшем түгеп телим,
Кабул әйлә, тәңрем, әле мин бик &quot;нәни&quot;.

Йокымда да күрсәтмәгел яман төшләр
(Аннан куркып уянгалыйм һаман кичләр);
Иртә белән мин торганда, матур булып,
Гөрләп торсын шытыр-шытыр янган мичләр.

Һәм бер эшне әнкәемнең иснә төшер,
Дисен аңар бер фәрештәң: &quot;Коймак пешер!&quot;
Иртә белән коймак ашап чәй эчкәчтән,
Тәңрем, сиңа кыйлырмын мин меңләп шөкер.

Иртәгә көн матур булсын һәм бик аяз,
Бакчабызда төрле кошлар бирсен аваз;
Шаян энем курчакларга тимәсен лә! —
Бигрәк монсын изге ләүхелмәхфузга яз!

''Ләүхелмәхфуз — дини мифология буенча кешенең язмышы турында алдан язылып куелган такта, язмыш тактасы.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ndb85vo3e2vg2l301dc5ph272w4dv4g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кадер кич (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2910</id>
    <revision>
      <id>5526</id>
      <parentid>5523</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:00:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5526</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2103" sha1="3vt2m6kwqpzv37rjyiha34betmff2pm" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кадер кич 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кадер кич }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Сурәи кадердән)''

Бу кадер кич елда бер кич — барча кичләр изгесе;
Сафланыр таптан бу кич мөэмин күңелләр көзгесе.

Сафланыр ул, пакьләнер,— бик зур ходайның дәүләте;
Һәм төшәр ул көзгеләргә күк капугы шәүләсе.

Шул капугъдан күндерермез тәңремезгә без теләк,—
Бер кадер кич тәңре каршында мең айдан изгерәк.

Җон, мамыктай әйләнер җирдә бу кич әрвах вә рух;
Һәм фәрештә сафлары җирдә йөрер меңнәр гөруһ.

Ул мәлаикләр җыярлар тол, ятимнәр яшьләрен,
Барча көчсезләр, зәгыйфьләрнең аһын, каргышларын.

Күз яшеннән, төрле рәнҗештән ясап зур энҗеләр,
Ул мәлаик гарше-көрсине бизәр һәм энҗеләр.

Таң сызылганча йөрерләр, әйтмичә һичбер кәлям;
Тик диерләр: «Барча мөэмингә, мөселманга сәлям!»
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>3vt2m6kwqpzv37rjyiha34betmff2pm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казан вә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2911</id>
    <revision>
      <id>5535</id>
      <parentid>5432</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:02:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5535</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4760" sha1="i4m8s99wdo0jtukbsngphi7o25r5b0b" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Казан вә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Казан вә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
1

Кай заманда, кайсы телдә булса да мәзкүр Казан,
Искә керми калмый һич тә шундагы бер күл — Кабан.

Бу шәһәрне һәм бу күлне җырлыйдыр милләт теле
Бик яратып, әллә инде иске шөһрәт аркылы.

Ул шәһәр — гади шәһәр, алтын-көмеш, гәүһәр түгел;
Күл дә тик бер күл генә, әлбәттә ул кәүсәр түгел.

Нечкәләп баксаң, бу күлнең бар бугай шигърияте,
Бар кеби милләт хыялында аның сиррияте.

Бервакытлар мин, сузып анда Кисекбашның җебен,
Бер төшеп мендем — бөтенләй тикшереп бактым төбен.

Чыкканым юк тик әле никтер бу күлнең артына,—
Әллә мин ялкауланаммы? Әллә күңелем тартына?

Тик сөйли күргән кеше анда гараиблар күбен,
Тәңре кылган, ди, гаҗәп бу күлнең артын һәм төбен.

2

Бар имеш, ди, ул күл артында убырның карчыгы,
Йортлы-җирле, ди, үзе; акча тулы, ди, янчыгы.

Ул күл артында адашса кичкә калган кыз бала,
Ихтыярсыз, ди, әбинең йортына ул күз сала.

Ул әбинең балкыган тышка уты бик якты, ди;
Һәм ул ут чиксез матур: күкле, кызыллы, аклы, ди.

Кич белән карчыкка шундый күп адашкан кыз кереп,
Чыкмыйлар, ди, юк булалар, ди, тәмам боз күк эреп.

Бер-ике кичне тарыйлар, ди, алар карчык сачын
Һәм кашыйлар, ди, уалар, ди, аягын, аркасын.

Чәч тарарга бер печәнлектән алынган тырма, ди,
Аркасын массаж өчен бер ат җигелгән арба, ди.

Ул ята, ди; шунда гармун уйный, ди, гармунчылар;
Ул кырын салган кәпәчләр уйный, ди, бик моң, чибәр.

Гайфи абзый! Кайда күрдең? Син аларны мактадың:
Күрмисең тиз уйнаса хәтта, дидең, бармакларын!

3

Баш таралгач, башлый, ди, ул инде, мәлгунь касдына:
Хәбситә, ди, барча кызларны идәннең астына.

Ул ябып мәзлумаләрне мисле былбыл һәм тавык,
Ташлый, ди, кызлар симерсеннәр дип, анда чикләвек.

Шунда ук, кызлар симергәч, ул яга, ди, бер кичен
Бар тәмугдан, бар җәһәннәмнән дә киң һәм зур мичен.

Шул вакыт бер кыз ала, ди, ул чәченнән өстерәп,
Бер кулында, ди, аның дөнья кадәрле зур көрәк.

Әйтә, ди, ул: «Бу көрәккә син утыр, куштан кызым!»
Ташлый, ди, мичкә, утыргач, бер дә чытмастан йөзен.

Ул өй алдында хисапсыз, ди имеш, кыз түшкәсе,
Мөслимә, ди, барчасы, юк бер генә Катюшкәсе.

Бер чөйдә торса Рабига, Гайшә, Мәрьям түшкәсе,
Шунда, ди, бергүк эленгән дуңгызы һәм чучкасы.

Шунда кыткылдый әтәч, мыркылдый шунда дуңгызы;
Шундый хурлыкта, хәкарәттә мәхәббәт йолдызы.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>i4m8s99wdo0jtukbsngphi7o25r5b0b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кабан арты (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2912</id>
    <revision>
      <id>5434</id>
      <timestamp>2011-07-08T17:50:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5434</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="858" sha1="0g3isry08p6ye5pmnmey9s16is67x0w" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кабан арты 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кабан арты }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>0g3isry08p6ye5pmnmey9s16is67x0w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казан арты (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2913</id>
    <revision>
      <id>5538</id>
      <parentid>5435</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:02:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5538</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1697" sha1="4tu8lx4nhtmhtsp22etfipl126w8p2i" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Казан арты 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Казан арты }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
И Казан шәһре, торасың тауда зур шәмдәл кеби,
Мәсҗедең, чиркәүләрең, һәр часларың шәмнәр кеби.

Син, үзеңне чорнаган һәрбер өязгә нур чәчеп,
Бик мәһабәтле торасың, барчага юл күрсәтеп.

Нур ала синнән бөтен як: Чистополь, Спас, Тәтеш
Һәм Чабаксарга, Мамадышларга Чар, Малмыж катыш.

Бер борыл да, и Казан, син бу Казан артын кара:
Нур чәчәсең бар өязгә, үз өязең кап-кара.

«Үз төбенә төшми, ди, шәм-лампаның һичбер нуры», —
Шул мәкаль монда дөрес шул, ах, аны җен оргыры!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>4tu8lx4nhtmhtsp22etfipl126w8p2i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казан мулласы һәм булачак депутат (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2914</id>
    <revision>
      <id>5541</id>
      <parentid>5437</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:02:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5541</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1970" sha1="ps2k6hrqk6rqr8mimea0zimic63auza" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Казан мулласы һәм булачак депутат 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Казан мулласы һәм булачак депутат }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
— Райта, райта, райта, райта, райтарам!
Шул көйгә бассаң, указың кайтарам.

— Яхшы, рәхмәт, мин басам, сүзсез басам;
Яхшы хәтта шатлыгымнан очмасам.

— Тимта, тимта, тимта, тимта, тимтатам!
Очсана, мин җөббә чабуыңнан тотам.

Әйдә, хәзрәт, ач канатың, юлда бул;
Мин вәкилмен, син указлы мулла бул.

Син яңа булсаң да, хәзрәт, искесең,
Син җәдит, ләкин ишансың, изгесең.

Ни гаҗәп, бирсә сиңа тәңре канат,
Ярлыга биргән кеби ул җиккән ат.

Бу икәү очты Петербурга таба,
Каргалар күктә сәламли: «Мәрхәба!..»

Очтылар хәзрәт, вәкил — күп очтылар,
Тик, тәэссеф, җиргә егълып төштеләр.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ps2k6hrqk6rqr8mimea0zimic63auza</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кайда? (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2915</id>
    <revision>
      <id>5544</id>
      <parentid>5440</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:03:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5544</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1369" sha1="lwak1lbovnp5mu6umpce2d06qrfzoj3" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кайда? 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кайда? }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кем, дисез, бу фетнәле эшләр башы?
Кайда бу хаксызга тәфтишләр башы?

Кем җигә безгә тәдәнни арбасы?
Кемгә ләгънәт әйтәсе һәм каргасы?

Бәдбәхет, мәлгунь кеше кем, дустларым?
Бер авылның чалмалы карт марҗасы!

''Тәфтиш — «тикшерү-төпченү» мәгънәсендә.''
''Тәдәнни — артка тарту, артка өстерәү.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>lwak1lbovnp5mu6umpce2d06qrfzoj3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кем? (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2916</id>
    <revision>
      <id>5441</id>
      <timestamp>2011-07-08T17:50:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5441</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="834" sha1="guk7dhkqece60fdr3ic5pq8uszmw60e" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кем? 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кем? }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>guk7dhkqece60fdr3ic5pq8uszmw60e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кайчакта (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2917</id>
    <revision>
      <id>5549</id>
      <parentid>5443</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:03:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5549</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1715" sha1="9rxfyrgba198ib81ormlkevfgxl8xvm" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кайчакта 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кайчакта }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Була кайчак бөтен уйдан күңел буш,
Туза уйлар, мисале гыйһне мәнфүш.

Күңелдә яткучы изге хәзинә
Вакытлыча китә үз мәэхәзенә.

Бушап күңлем, була рухымда тәгътил,
Ителми берни дә тәхкыйк вә тәхлил.

Менә шул чак кешеләр шелтәлиләр:
«Нигә син язмыйсын, һичнәрсә?» — диләр.

Җавабымда: «Вакыт юк,— дим аларга,—
Бушамыйм бу арада язгаларга».

Шулай, кайчак кесәгезнең төбендә
Беләсез юклыгын ярты тиен дә,

Сораучыга дисез бит: «Миндә вак юк!»
Шулай ук мин дә әйтәм, дип: «Вакыт юк!»
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>9rxfyrgba198ib81ormlkevfgxl8xvm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карга (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2918</id>
    <revision>
      <id>5551</id>
      <parentid>5445</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:04:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5551</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1015" sha1="lmsim29k5ws0q5jbn1xe3x44nmx2xho" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Карга 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Карга }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Барча кошның да үзенчә сайравы бар, шигъре бар.
Карга, мескен, җырлый белми, кычкыра тик: «кар» да
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>lmsim29k5ws0q5jbn1xe3x44nmx2xho</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карлыгач (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2919</id>
    <revision>
      <id>5554</id>
      <parentid>5446</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:04:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5554</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1866" sha1="mdhelr1jl76nonps1eezjbpiz3jxoz6" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Карлыгач 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Карлыгач }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күптән түгел безнең тәрәзә капкачын
Оя итте минем сөйгән Карлыгачым.

Ул көн буе аузы берлән балчык ташый,
Балчык берлән матур итеп оя ясый.

Күп эшләде иренмичә; бара-бара
Чыгарды ул матур-матур балалар да.

Ачыксалар Карлыгачның балалары,
Чебен-черки тотып кайта аналары.

Карлыгачым ямьсез озын кара төндә
Каты йоклый оясында, алмый тын да.

Бер канатының астына тыга башын,
Уянмый ул,— бөтен кеше тавышлансын.

Күк күкрәсен, ялтыр-йолтыр килсен яшен,
Төн буена нинди каты җил исмәсен,—

Ни булса да, бары да бер аның өчен, —
Уянмый ул, селкетми дә борын очын.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>mdhelr1jl76nonps1eezjbpiz3jxoz6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Картлар (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2920</id>
    <revision>
      <id>5556</id>
      <parentid>5447</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:04:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5556</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2565" sha1="2ed3db0j6teoili91jwmpyfgx7lz3la" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Картлар 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Картлар }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Шаулый-шаулый уйныйбыз без кайчагында картаны,
Без отабыз, оттырабыз — «тем»мы шунда, «банка»мы.

Кем көлә, кем кычкыра, һичбер өзексез шау да шау;
Бу хозурдан онтыла кайчак эчү берлән ашау.

Акчалар уйнарга дәртне кузгатадыр шалтырап,
Күзне кыздыргыч көмеш, алтын ятадыр ялтырап.

Уйнасын шул бәндә, кемнең акчасы бар, вакъты бар;
Әйдә оттырсын бәхетсез, отсын әйдә — бәхте бар.

Тик нигә китми уеннан акчасы беткән кеше?
Акчасы юк, бәс бу мәҗлестә аның беткән эше.

Китмәве җитми әле, ул уйнаганнарны тыя:
«Иттем инде тәҗрибә, уйнау начар эш!» — дип куя.

*

Нәкъ шулайдыр карт кеше дә, бетсә хәле, әлсерәп,
Аркасы чыкса вә торса ак сакалы сәлперәп;

Ах да ух! дип, көчкә-көчкә өстерәлсә бөкрәеп,
Күзләренең дә нуры бетсә вә калса чекрәеп, —

Баш бөгәргә өнди башлый инде ул яшьләрне дә,
Һәм сөюдән мәнгъ итә башлый кара кашларны да.

Бозмасын мәҗлес хозурын акчасы беткән кеше,
Измәсен яшьләрне дә күптән яше үткән кеше!

''Шнгъ итү — тыю, рөхсәт куймау.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>2ed3db0j6teoili91jwmpyfgx7lz3la</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катиле нәфескә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2921</id>
    <revision>
      <id>5559</id>
      <parentid>5448</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:04:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5559</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2103" sha1="sih3qddhj3yi3ul8kav50qw8zcqgjwx" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Катиле нәфескә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Катиле нәфескә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Котылмакчы булып татсыз хәяттан,
Гомергә җан авырттыргыч газаптан,

Гакыл бу дип, үзеңнүзең үтердең,
Тынычлык эзләдең дә гүргә кердең.

Вәләкин, и карендәш, алданасың,
Үзеңне мәңгелек утка саласың.

Синең тик сурәтең китте җиһаннан,
Һаман да калды рухың яки мәгънәң.

Синең бар дөньяда күргән газабың,
Гөман юктыр, бозык булганга җаның.

Әгәр рухыңны ислах итми үлсәң,
Барыбер син газапта, яхшы белсәң!

Кирәк черсен, кирәк торсын — ни ул тән?
Чыдамсыз бер кием ул җанны өрткән!

Әгәр син катле нәфситмичә торсаң,
Җаныңны изгелек берлән тутырсаң,

Ачар ирде ходай бәхтеңне шаять,
Ашыктың, эшләдең бик зур җинаять!

Газап китми кабердә тән черүдән:
Бүрек ташлап котылмыйлар бүредән!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>sih3qddhj3yi3ul8kav50qw8zcqgjwx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Качан соң... (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2922</id>
    <revision>
      <id>5561</id>
      <parentid>5449</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:04:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5561</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1107" sha1="toc6tsf62aqa45xtrv3yuiogi8im3qk" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Качан соң... 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Качан соң... }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Качан соң, и фәкыйрь милләт, бәһарың!
Качан китәр кичең, килер нәһарың?
Килер мәллә кабергә мин сөрелгәч,
Кыямәт көндә мин үлеп терелгәч?
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>toc6tsf62aqa45xtrv3yuiogi8im3qk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кәҗә белән сарык хикәясе (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2923</id>
    <revision>
      <id>5581</id>
      <parentid>5451</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:07:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5581</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7504" sha1="tiiu0acwyqhb0beigzihxwecyf4bbye" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кәҗә белән сарык хикәясе 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кәҗә белән сарык хикәясе }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Борын заман бер Ир белән Хатын торган,
Тормышлары шактый гына фәкыйрь булган;
Асраганнар бер Кәҗә берлә бер Сарык,—
Болар булган берсеннән дә берсе арык.

Әйтә бер көн Ире: «Кара монда, Хатын! —
Үзең яхшы беләсең бит печән хакын,—
Китсен бездән чыгып Кәҗә белән Сарык,
Ашап ята бушка гына алар азык».

Хатын күнде, диде: «Ирем, ярар, ярар,
Бу икене кумаклыкка булсын карар;
Кәҗә белән Сарык хәзер китсен бездән,
Аларны соң асрап торып ни файда бар?»

Нишли инде мискин Кәҗә белән Сарык?
Булмый хуҗа кушканына каршы барып.
Икесенә бер зур гына капчык тегеп,
Китте болар кырга таба сәфәр чыгып.

Китте болар. Бара, һаман бара, бара,—
Күренмидер күзләренә ак һәм кара.
Бара болар. Күпме баргач, алла белә,
Юл өстендә үлгән Бүре башын таба.

Курка башны кузгатырга Кәҗә-куркак,
Күптән инде куркаклыкка Сарык уртак,—
Баш янында болар икәү тора куркып,
Әйтешәләр бер-берсенә: «Син тот, мин тот!»

Кәҗә әйтә: «Сарык абзый, син көчлерәк».
Сарык әйтә: «Син, сакалбай, гайрәтлерәк».
Бүре башын кулга тотып кузгатырга
Юлдашларның берсенең дә җитми йөрәк.

Озак торгач шунда Кәҗә белән Сарык,
Бүре башын тоталмыйча, куллар барып,
Башны икәү тотып ике колагыннан,
Юнәлделәр, капчыклары эченә салып.

Бара болар. Тукталмастан һаман бара.
Күрә болар: ерак түгел бер ут яна.
Утны күргәч, иптәшенә әйтә Сарык:
«Әйдә, Кәҗә, куныйк бүген шунда барып.

Ут янына бүреләр дә килалмаслар,
Безнең анда кунганлыкны белалмаслар.
Сарыкның бу киңәшенә Кәҗә күнде:
«Әйдә, иптәш, ярар, барсак барыйк инде».

Кәҗә, Сарык ут янына якын барса,
Мискиннәрнең күз алдында менә нәрсә:
Өч-дүрт Бүре утырганнар каршы утка,
Тыршып-тыршып пешермәктә алар бутка.

Кәҗә, Сарык, күргәч ушбу тамашаны,
Калды куркып, һәрберсенең ярты җаны.
«Исәнмесез, дустлар, Бүре әфәнделәр!» —
Диләр болар, күрсәтмичә курку хәле.

Куаналар өч-дүрт Бүре, моны күргәч,
Алларына Сарык белән Кәҗә килгәч:
«Ашыйбыз, дип, бу икәвен тотабыз да,
Менә ничек ит таптык, дип, буткабызга!»

Кәҗә әйтә: «Кайгырмагыз, бездә ит күп;
Ул ит берлән һәркайсыбыз булырбыз тук!
Ни карыйсың? Тиз бул әле, тиз бул, Сарык!
Капчыктагы Бүре башын китер алып!»

Сарык шунда капчыктагы башны ала,—
Барча Бүре куркуыннан шашып кала;
Өч-дүрт Бүре хәйран калып торган чакта,
Кәҗә һаман гайрәт чәчә, ачулана.

Кәҗә әйтә: «Микикики! микикики!
Капчыктагы Бүре башы бит уники!
Ах, уңмаган, җүләр Сарык, надан Сарык,
Моннан зуррак Бүре башын китер табып!»

Сарык та тиз аңлап ала бу алдашны,
Капчыктан ул алып килә шул ук башны.
Өч-дүрт Бүре чынлап инде куркыттылар,
Бер-берсенә күзләрене йөртештеләр.

Түгел хәзер Бүреләргә ашау кайгы,
Тиз-тиз генә бу урынны ташлау кайгы.
Ничек качыйк? Ничек табыйк качу юлын? —
Һәрбер Бүре шуңар салган бөтен уен.

Торып әйтә шул арада Өлкән Бүре,—
Картайган һәм күп эшләрне үткән Бүре:
«Туктагыз, ди, мин тиз генә су китерим,
Суы бик аз, безнең бутка пешәр коры».

Шулай итеп, Өлкән Бүре суга китә.
Кайтмый ләкин, озак кына заман үтә.
Кайтмый Бүре — эзе дә юк, исе дә юк,
Мәҗлес халкы арып бетә көтә-көтә.

Бүреләрне тагы каты курку басты,
Чөнки хәзер башлыклары китеп качты.
Тагын берсе суга таба китте торып:
«Туктагыз, мин эзләп кайтыйм»,— дигән булып.

Мәгълүм инде, бу Бүре дә кача шулай,
Хәйлә берлән качарга юл ача шулай.
Кайтмый бу да, әллә ничә сәгать үтә,
Мәҗлес халкы көтә һаман, көтә, көтә.

Өч-дүрт Бүре берсе соңра кача берсе,
Өченчесе, аннан соңра дүртенчесе.
Болар качкач, Кәҗә белән безнең Сарык
Китә инде рәхәтләнеп, ирек алып.

Утыралар аяк бөкләп каршы утка,
Болар инде тәмләп кенә ашый бутка.
Ашап туеп, рәхәт кенә, тыныч кына
Кәҗә, Сарык бу төннәрен шунда куна.

Иртә берлән иртүк торып, таң аткач ук,—
Кулларында Бүре башы салган капчык,—
Тагын болар урман буйлап сәфәр итте.
Нәрсә языйм?.. Хикәям дә шунда бетте.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>tiiu0acwyqhb0beigzihxwecyf4bbye</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кәҗә тугърысында (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2924</id>
    <revision>
      <id>5585</id>
      <parentid>5452</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:08:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5585</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2925" sha1="ofgncn3j0wc8u8v344ehj59szi7fhfs" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кәҗә тугърысында 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кәҗә тугърысында }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Бер заман йорт кошлары, хайваннары
Хуҗаның каршына килделәр бары:

— И Хуҗа, безгә ризык биргән Хуҗа! —
Дип, сакалын селкетеп сөйли Кәҗә:

— Үзеңә мәгълүм, сиңа мин сөт бирәм;
Күп ашатсаң, аз да бирмим, күп бирәм.

Син, дөрест, ачтан мине үлтермисең,
Ни өчен җимне туярлык бирмисең?

Туймагачтын, мин караклыклар итәм,
Чит кешеләр бакчасын таптыйм, тетәм.

Урлаган чакларда, бик күп мәртәбә
Көчкә ләкми калды сыртым тәртәгә.

Бар кеше дә: «Ул Кәҗә залим,— диләр,—
Ул Кәҗәме? Ул Кәҗә!» — дип тиргиләр.

Китмәсен хак сүзгә һич кәйфең синең,
Күргәнең бармы Кәҗә бәйтен синең?

Әмма соң анда каты теткән мине,
Бер дә кызганмастан эт иткән мине.

Ул китапка мин ничек тәкать тотыйм?
Тыңлагыз, Хуҗам, хәзер бәйтен укыйм.

Укый:

«Ул Кәҗәнең ике исме булыр имеш,
Берсе Кәҗә, берсе Каза булыр имеш,
Ул Кәҗәне ярлы кеше асрар имеш,
Сыер урнына сөтен савып эчәр имди.

Ул Кәҗәнең айрылыдыр тояклары,
Бакчачендә гизәр аның аяклары;
Калмас аннан кәбестә, суган кыяклары,—
Һәр суганның башын кыркып йөрер имди.

Игътибар юк ул Кәҗәнең сакалына,
Кыйнамыйча килмәс асла гакылына;
Ул Кәҗәне кайда күрсәң шунда кыйна,—
Язык булмас, бәлки сәвап булыр имди.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ofgncn3j0wc8u8v344ehj59szi7fhfs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кечкенә музыкант (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2925</id>
    <revision>
      <id>5587</id>
      <parentid>5454</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:08:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3035" sha1="ianvya03wiostvoy0qbu189oyxq8vyr" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кечкенә музыкант 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кечкенә музыкант }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Уйга баткан, утырмакта шагыйрь язып,
Язадыр ул бар дөньяны онта язып;
Каләм белән кайчак чәчен актаргалый,
Чыгаргандай төрле уйлар баштан казып.

Яза шагыйрь, каләмене кулдан куймый,
Бер юл язып ташлый, тагын берне уйлый.
Шулай тыныч утырганда безнең шагыйрь,
Өй турында кемдер исә быргы уйный.

Тынычлыкны боза аның әче таушы,
Килә аннан, бер тыңласаң, мәче таушы,
Бер тыңласаң — чинау, бер тыңласаң —
Майламаган арба тәгәрмәче таушы.

Китә кәйфе, шагыйрь тәмам хәйран кала:
Кайдан чыкты бер дә уйланмаган бәла?
Кычкыра ул ачу белән тәрәзәдән:
— Тиз кит, малай, өй турымда тавышлама!

Йөгреп качып китте тизүк шаян малай,
Беразга туктаган булды юрамалай.
Шагыйрь тагын ихлас белән эшен эшли,
Тавышлардан котылдым дип, әйа ходай!

Җыеп торган чакта гына шагыйрь хәлен,
Ходай орган! быргы уйный башлый тагын.
Нишләргә дә белми шагыйрь, ачуыннан
Идәнгә ыргытып ташлый язганнарын.

Уйный быргы, һичбер вакыт туктап тормый,
Мескен шагыйрьнең күкрәген, җанын тырмый.
Шагыйрь, инде нишләргә дә гаҗиз калгач,
Булмас ахры, диде, бөр-бер хәйлә кормый.

Кычкырды ул: «Килче монда, чибәр бала!
Йөгреп кил дә, менә минем кулга кара:
Бирәмен мин быргың өчен унбиш тиен,
Акыллы син, шул быргыңны сатчы миңа».
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ianvya03wiostvoy0qbu189oyxq8vyr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Китмибез (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2926</id>
    <revision>
      <id>5589</id>
      <parentid>5455</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:08:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2372" sha1="mkm0buw8djc5noj0dyslz87yimb5sfw" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Китмибез 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Китмибез }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кара йөзләр безне булмас эшкә тәклиф иттеләр:
— Сезгә монда юк ирек, солтан җиренә кит! — диләр.

Китмибез без, безгә анда мондагыдан эш кыен:
Мондагы ун урнына ул җирдә унбиш шпион.

Мондагы төслүктер анда һәм казаклар гаскәре;
Камчылар — шул иске камчы, башкалык — тик фәсләре!

Анда бит бардыр хәзинәне талаучылар, шөкер;
Ач мужиктан соң кисәкне тарткалаучы бар, шөкер!

Без җүләрме, үзебезне утка илтеп ник терик?
Бу кызу җирдән чыгып, тагын сәкарьгә ник керик?

Без күчәрбез, иң элек күчсен безем әмсарымыз,
Һәм дә кайтсын монда үткәргән безем әгъсарымыз.

Монда тудык, монда үстек, мондадыр безнең әҗәл;
Бәйләмеш бу җиргә безне тәңребез (гыйззе вә җәл).

Иң бөек максат безем: хөр мәмләкәт — хөр Русия!
Тиз генә кузгалмыйбыз без, и гөруһе ру сияһ!

Ап-ачык бу бер җаваптыр, сүздә түгел, басмада:
— Если лучше вам, Туда сами пожалте, господа!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>mkm0buw8djc5noj0dyslz87yimb5sfw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кичә һәм бүген (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2927</id>
    <revision>
      <id>5590</id>
      <parentid>5456</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:08:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5590</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1208" sha1="71rurlj2g30at6ppysmgfbpxafg9mkc" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кичә һәм бүген 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кичә һәм бүген }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Йа ходай, көн кичә ямьсез, ә бүген, аһ, нинди көн!
Кичә сынды һәм боекты, ә бүген күңлем бөтен.

Әй кояш нурлы — ачылган бакчаларның гөлләре;
Яктылык! рәхәт! бәхет! Сайрый ходай былбыллары!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>71rurlj2g30at6ppysmgfbpxafg9mkc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кичке теләк (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2928</id>
    <revision>
      <id>5592</id>
      <parentid>5457</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:08:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5592</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2113" sha1="j20th4xsdl46osn4egqd5qdm5d4sj14" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кичке теләк 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кичке теләк }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Мин язам, шунда күрәм: лампам эчендә май кими;
Алда кәгазьгә ташыйлар — күңлемә уйлар сыймый.

Якты беткәнчә языйм дип, сызгалыйм тиз-тиз генә,
Кәгазь өстендә кала тик кәкре-бөкре эз генә.

Нокталар да төртмимен, керсә ярар, дип, киртәгә —
Мин үзем сызганны бик яхшы таныйм, дип, иртәгә.

Күп тә үтмәстән, утым ялт-йолт итә һәм селкенә,
«Гөлт!» итеп актык нурын бер күрсәтә, аннан сүнә.

Нишлисең? Һәр якта золмәт. Ихтыярсыздан ятам;
Мин, ятып, яткан җиремдә төрле уйларга батам.

Мин, караңгылык эчендә уйланып яткан көйгә,
Нечкәреп күңлем, җылыйм да бер сүз әйтәм лампага:

«Ни бәхет! — дим,— иртәгә кич син тагын да янмасаң,
Бу ятыштан мин дә мәхшәр җитмичә кузгалмасам!»

''Золмәт — караңгылык.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>j20th4xsdl46osn4egqd5qdm5d4sj14</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кошларга (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2929</id>
    <revision>
      <id>5594</id>
      <parentid>5459</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:08:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5594</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1546" sha1="rpo7iksohxmca2gjstfna4e3avccf10" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кошларга 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кошларга }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Курыкмагыз, кошлар, күреп сез яныгызда мин барын;
Мин тимәм сезгә, фәкать сайравыгызны тыңларым.

Җырлагыз сез күңлегезгә тәңре нәрсә салганын;
Мылтыгым да юк янымда, юк шулай ук ауларым.

Бик тынычлап сайрагыз сез, мин тимим, сезгә тимим;
Әллә иркендә торуның кадрене белмимме мин?!

Курыкмагыз— яхшы беләм, мин һич тә сезне ауламам;
Сайрагыз, тыңлап торырмын, тын да алмам, шауламам.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>rpo7iksohxmca2gjstfna4e3avccf10</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кошчык (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2930</id>
    <revision>
      <id>5596</id>
      <parentid>5460</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:08:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5596</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1583" sha1="0ea9bmxcm5utonhbfrxfhnp79bn7dj2" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кошчык 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кошчык }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кичә мин читлек ачтым, андагы кошчыкны коткардым,
Күнелсез тоткынымны киң яшел урманга кайтардым.

Аңар бирдем азатлык мин, үземдә шул вакыт күрдем:
Тынычлап калды никтер һәм тәмам иркенләде күңлем.

Күзем берлән озаттым: кошчыгым урман таба очты,
Югалды күк йөзендә тиз вакытта, бер дә юк төсле.

Очып киткәндә ул шундый матурлап сайрады моңлы:
Миңа, санки, азат иткән өчен изге дога кылды.

''Санки — гүяки.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>0ea9bmxcm5utonhbfrxfhnp79bn7dj2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көзге җилләр (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2931</id>
    <revision>
      <id>5604</id>
      <parentid>5462</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:10:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5604</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2256" sha1="auzhxch0w5ibxyns9iqsr6k6njpfw6a" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Көзге җилләр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Көзге җилләр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Яктырак йолдыз янадыр, төн кара булган саен;
Ядыма тәңрем төшә, бәхтем кара булган саен.
''(Русчадан.)''

Көзге төн. Мин йоклый алмыйм. Өй түрендә җил җылый;
Җил җыламый, ач үлемнең куркусыннан ил җылый.

— Иң сөекле эшче әүладым быел ач калды,— дип,
Изге, шәфкатьле анабыз — мәрхәмәтле җир җылый.

Куйса монда корткалар төшкән тешен алтын белән,
Бер телем икмәк дип анда назлы нечкә бил җылый!

Бер сынык юктан гына үлгән таза ирләр күреп,
Җан алырга кызганудан анда Газраил җылый.

Тилмереп торса бу ачлар, безгә бәйрәмнән * ни ямь?!
Мәркадендә чөнки Ибраһим вә Исмәгыйль җылый.

Көлсә монда тук вә ихлассыз халык тәкбирләре,
Һәр ишеткән җан җыларлык — андагы тәкбир җылый.

Көзге төн, ямьсез, караңгы... Өй түрендә җил җылый,
Җил — хәбәр ул: ач үлемнең куркусыннан ил җылый!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>auzhxch0w5ibxyns9iqsr6k6njpfw6a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көлке түгел (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2932</id>
    <revision>
      <id>5605</id>
      <parentid>5464</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:10:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5605</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1556" sha1="8z1a4mpjfuu9yg0qgwzapuwcbgbenrg" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Көлке түгел 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Көлке түгел }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Көлке булса кайвакыт шигъриятемнең кыйссасы,
Анда бар бер җанлы хәсрәт, канлы ләгънәт хыйссасы.

Уйлый торгач, мин үземнең җан ачымнан да көләм,
Чөнки инде кайгыралмыйм, кайгырып арган булам.

Хәсрәтем — әллә минем нурлы кабыклы бер җылан?
Куркынырда җылмаялар, ни бәхетледер җылан!

Юк, түгел, һәр хәлдә дә хәсрәт язу рәүшем шулай,
— Нәрсәгә шиблит киясең? —Мин димен: кәүшем шулай!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>8z1a4mpjfuu9yg0qgwzapuwcbgbenrg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Көтмәгәндә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2933</id>
    <revision>
      <id>5608</id>
      <parentid>5466</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:10:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3225" sha1="71mk4voqw1tyrr4l3bbyngwdstj2etp" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Көтмәгәндә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Көтмәгәндә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кар-томаннан көтмәгәндә килде чыкты Шүрәлем.
Дәшмимен. Тып-тын торам. Нишләр икән, дим, күрәлем.

Иң элек төртте озын бармакларны ул бүркемә;
Бармагы үтми аның, күрде, башымның күркенә.

Сузды шуннан соң кулын, биттән минем эзләп кытык;
Кайда ул көлмәк, кытыкланмак миңа — йөзләр чытык.

Муйныма сузды, кытыклармын дип, ул тырнакларын;
Мин шарыф берлән аны куйган идем чорнап калын.

Белде капшап соңра инде арканың да ул хәлен;
Җәйге күк күлмәк түгел шул: үтми бармак — тун калын.

Бик кирәкле эш кеби күкрәкләремне капшады:
Ул кытык эзләп маташты; булмагачтын — ташлады.

Мин бөтенләй бер кәбестә: бар кием ун кат минем,
Бу киемнәр йөклеген икърар итәрлек ат минем.

Ул, алып кулларны күкрәктән, минем билдән тота;
Һич тә бер шәйтан чишалмаслык минем билдә пута.

Ул, табан астын кытыклыйм дип, аякка кул ата;
Бармагын сизми аның, әлбәттә, җансыз ул ката.

— Әмма бәйләнчек тә син урманда, кырда, Шүрәле!
Йөрмә монда булмаганга, бар, эшеңне күр әле!

Син түгел, тәнгә тиялми китте инде күп суык,
Төлке эчле тун җибәрде күп суыкларны куып.

Кертмәгәч тәнгә, суык абзаң миңа дошман әле,
Миннән үч алмак өчен эшкә буран кушкан әле.

Шул сүземнән соң томанга батты, гаиб булды ул,
«Чи-и-и!» итеп бер әллә кайда, бик еракта көлде ул.

Ул көлә, һәм көлке эзләүдә үтә кич, иртәсе;
Кем кыеп әйтсен аңар сүз, ул — табигать иркәсе!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>71mk4voqw1tyrr4l3bbyngwdstj2etp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кушмый ишәк җырлый (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2934</id>
    <revision>
      <id>5610</id>
      <parentid>5467</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:10:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1840" sha1="22yogni9b0odygr46p8dk8tcf36nl6m" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кушмый ишәк җырлый 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кушмый ишәк җырлый }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кашың кара — кәкере, буең зифа — бөкере;
Кайдан чыгып бәла булды җәдит каһәр төшкере?

Алмагачта алма сирәк, җыеп ашарга кирәк;
Җәдитләрнең башлыкларын җыеп асарга кирәк.

Бакча эчендә пар каен, яра яфрак ел саен;
Кочак-кочак доносларны яудырамын көн саен.

Йөгреп кердем бакчага, бастым бакыр акчага;
Әптрәхмәнем бар чагында аптырамам акчага.

Кабан күле өстендә байлар аты юргалый;
Ишан булып йөргән чакта, шундый хәлләр булгалый.

Хай михайлыйм хайларга, без керештек байларга;
Мөселманнарны сатамыз чәчле абзыйкайларга!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>22yogni9b0odygr46p8dk8tcf36nl6m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күгәрчен (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2935</id>
    <revision>
      <id>5611</id>
      <parentid>5469</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:10:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5611</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1616" sha1="n0lqlxwxq9jktqq7jniqa4ruqmgkimj" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Күгәрчен 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Күгәрчен }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Русчадан)''

Бер урманда агач астында, яшьрен,
Качып утыра иде мискин Күгәрчен.

Якыннан шул вакытта узды Лачын,
Җәеп, селкеп канат атлы колачын.

Эченнән сөйләде шунда Күгәрчен:
«Бу Лачын нинди көчле кош, күрәмсең?

Көче күп, тырнагы үткен, явыз ул,
Зәгыйфьләрне ашар, канлы авыз ул.

Вәләкин мин ризамын язмышымнан,
Ходай кыйлган мине көчсез кошыннан:

Зәгыйфь, корбан булу артык, ходаем,
Булудан андый көчле һәм дә залим!»

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>n0lqlxwxq9jktqq7jniqa4ruqmgkimj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күңел (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2936</id>
    <revision>
      <id>5612</id>
      <parentid>5471</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:11:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5612</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2186" sha1="g5uxotqs90963jzrnula0xh0etaiev9" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Күңел 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Күңел }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Инкисар ит гадәтеңчә, ян, күңел, сызлан, күңел!
Күп сөекледер бөтеннән — тәңрегә сынган күңел.

Һәр минут миннән тели дөнья күңел җимешләрен,
Нәрсә пешсен, булса ялкынсыз күңел, сүнгән күңел?

Алга сәүкъ ит сахибеңне, бул чыдауда таш кеби,
И фәләкнең төрле-төрле золменә күнгән күңел!

Ялтыра, яктыр — килешсен калебе саф шагыйрә,
И моңарчы төрле тап-тутларга өртелгән күңел!

Шундый гали мотлабың — мең җан бирергә урны бар,
И югарылык белән типкән вә селкенгән күңел!

Игътиля итсәң, канатың ач, — вакыт җитте бугай, —
И тумыштан гарше әгъляләргә җилкенгән күңел!

Син йоларсың һәр һәлакәттән — ышаныч бар сиңа,
Яр читендә торганымда ярдәмең булган күңел!

Яхшы аңла: юк сафа инсанлыгыңны җуймыйча,
И шуны саклау юлында күп газапланган күңел!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>g5uxotqs90963jzrnula0xh0etaiev9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күрсәтә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2937</id>
    <revision>
      <id>5613</id>
      <parentid>5472</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:11:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5613</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2658" sha1="3ou3xjjyoz3ca2ie3tcu35l5cu2rq91" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Күрсәтә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Күрсәтә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Ай, кеше! Тыштан үзендә изге хасләт күрсәтә,
Яхшыга — рәгъбәт,   яман эшләргә нәфрәт күрсәтә.

Тик ходай хәзер урынны сайлый ул азмак өчен,—
Әһле дөньяга тышыннан истикамәт күрсәтә.

Әмре хак корсак белән каршыга каршы килмәсә,
Ул хәзер дингә вә Коръәнгә итагать күрсәтә.

Булса килмәслек үзенә тугъры әйткәннән зарар,—
Ул да чынлыкны сөя, сүздә сәдакать күрсәтә.

Алганы булса берәүдән, ахирәт истән чыга;
Биргәне булса: янарсың, ди, кыямәт күрсәтә.

Бик горурлы ул, сиңа һич ихтыяҗы булмаса;
Бер эше төшсә әгәр, балдай фәсахәт күрсәтә.

Ут кабызмый ул, төтен эчкәндә, иптәштән элек;
Әүвәле аңгар суза — икрам вә хөрмәт күрсәтә.

Дусты өстеннән эчүдә булса сакый ул әгәр,
Тип-тигез салган була,— гүя гадәләт күрсәтә.

Мин арыслан! —ди, синең малны тәләф иткәндә ул,
Син аңар калсаң: фәкыйрьмен, ди, җәбанәт күрсәтә.

Чәнчә дә ул күңлеңә явыз лисане хәнҗәрен:
Нигә кәйфең китте, дустым? — ди, мәхәббәт күрсәтә.

Тыңласаң тыштан, синең гайбәт аның аузындадыр;
Син килеп керсәң, ачык, мәгъсум кыяфәт күрсәтә.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>3ou3xjjyoz3ca2ie3tcu35l5cu2rq91</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кызыклы шәкерт (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2938</id>
    <revision>
      <id>5614</id>
      <parentid>5473</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:11:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5614</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1551" sha1="9lt6flrqijuaupngq9kqswmbao08570" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кызыклы шәкерт 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кызыклы шәкерт }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Әйдәле, Акбай! өйрән син, арт аягың берлә тор;
Аума, аума! туп-туры тор, төз утыр, яхшы утыр!

— Ник газаплыйсың болай син, мин әле бик кечкенә;
Мин туганга тик ике айлап булыр йә өч кенә.

Юк, кирәкми, мин өйрәнмим, минем уйныйсым килә;
Шул болыннарда ятасым, шунда ауныйсым килә.

— Ах, җүләр маэмай! тырыш яшьләй, зурайгач җайсыз ул:
Картаеп каткач буыннар — эш белү уңгайсыз ул!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>9lt6flrqijuaupngq9kqswmbao08570</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыйтга (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2939</id>
    <revision>
      <id>5616</id>
      <parentid>5475</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:12:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5616</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1403" sha1="rhylpuyutsjkk0otq0eiizl5qagwsqr" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кыйтга 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кыйтга }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Көчләремне мин кара көннәргә саклый алмадым,
Көннәремнең һичберен дә чөнки ак ди алмадым.

Булды юлда киртәләр, эттән күбәйде дошманым,
Чөнки залимнәрне, өстеннәрне яклый алмадым.

Кайтмады үч, бетте көч, сынды кылыч — шул булды эш:
Керләнеп беттем үзем, дөньяны пакьли алмадым.

''Кыйтга — өзек, кисәк, өлеш.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>rhylpuyutsjkk0otq0eiizl5qagwsqr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кышка бер сүз (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2940</id>
    <revision>
      <id>5617</id>
      <parentid>5477</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:13:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5617</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1379" sha1="lbprmdda7evkaqimzpl72blfscatcto" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кышка бер сүз 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кышка бер сүз }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кит әле син, аксакал кыш! Күр, әнә таудан туры
Тәгәридер ул матур кыз — язның алтын фәйтуны.

Тиз югал, и кыш бабай, син ал да тиз кач карт башың,
Барыбер, күрсәң, качарсың, язны — гөлләр патшасын!

Бер дә юк ул патшаның мылтык-кылыч, алмаслары,
Һәр ягында аллы-гөлле күбәләктән гаскәре.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>lbprmdda7evkaqimzpl72blfscatcto</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кышкы кич (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2941</id>
    <revision>
      <id>7327</id>
      <parentid>7326</parentid>
      <timestamp>2023-05-20T13:30:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>TenWhile6</username>
        <id>1888</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Undid edits by [[Special:Contribs/89.146.4.165|89.146.4.165]] ([[User talk:89.146.4.165|talk]]) to last version by Миннемуллин Булат: reverting vandalism</comment>
      <origin>7327</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2441" sha1="90vfc17ew2tj5nj2qg7b2d1bomk96ej" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кышкы кич 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кышкы кич }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кызык сезгә, яшь балалар, кышкы кичтә!
Җылы өйдә утырасыз якын мичкә;
Утырасыз рәхәтләнеп, тезелешеп,—
Шатлык сезгә, уңайсызлык килми һич тә.

Һичкайсыгыз таныш түгел хәсрәт берлә,
Утыргансыз матур гына, рәт-рәт берлә;
Кышкы кичнең озынлыгын сизмисез дә
Әнкәгезнең сөйләгәне әкият берлә.

Тышта иссен ачы җилләр, тузсын карлар,
Өй түбәсе саламнары килсен тар-мар,
Суыклыктан очар кошлар очалмасын,—
Сезнең урын җылы, әйбәт,— ни кайгы бар?

Төшсен ләкин исегезгә кайсы вакыт:
Һәркемгә дә бирелмәгән мондый бәхет;
Ятим калган сабыйлар бар, бәхетсезләр,
Ата-анасы вафат, җирсез һәм йортсызлар.

Мондый кышкы кичтә сыгъныр урыннары
Аларның юк, өши бите, борыннары;
Үлми калса яхшы алар салкынлыктан,
Кайберсенең, шуннан була үлемнәре.

Очрый калса сезгә шушындый ярлылар,
Яшьле күзле, моңланганнар вә зарлылар,—
Яшь балалар! аларны сез яратыгыз,
Җылы сүзләр әйтеп, сөеп юатыгыз!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>90vfc17ew2tj5nj2qg7b2d1bomk96ej</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кярханәдә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2942</id>
    <revision>
      <id>5619</id>
      <parentid>5479</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:14:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5619</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1802" sha1="hmwu68813l6gciwhwyumqmzv083fkbo" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кярханәдә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Кярханәдә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Көндез эш, кичен эш,
Бер минут юк тыныч,
Аждаһа-машина! —
Карарга куркыныч.

Җәһәннәмдәй эссе
Кайнаган җиз, бакыр.
Эшлидер, тик эшли
Эшче мискин, факыр.

Аргайгандыр үзе,
Саргайгандыр йөзе;
Бөкрәйгәндер биле,
Нурсызланган күзе.

Ул төтен, ул төтен! —
Алып та булмый тын!
Көпчәкләр дөберди,
Чыгарырлык котың.

Качасиде моннан,
Бу ямьсез тәмугтан!
Әллә кай җирләргә,
Ямь-яшел кырларга;

Шул җирләргә: кайда
Сайрый кошлар, анда
Арыш, богъдай үсә,
Җир җиләкләр пешә.

''Кярханә — завод-фабрика, һөнәр йорты.''
''Качасиде — качасы иде.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>hmwu68813l6gciwhwyumqmzv083fkbo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәҗлес (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2943</id>
    <revision>
      <id>5620</id>
      <parentid>5480</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:14:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5620</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1376" sha1="kn7jy7aahbdntn9pwx2slfhs761iwqn" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мәҗлес 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мәҗлес }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Пушкиннән)''

Мин сөям дустлар белән булган хозур мәҗлесне кич,
Шундый мәҗлес: анда хөррият белән шатлык рәис;

Торса анда иштелеп «эч, эч» дигән сүз таңгача,
Кясәләр булса тулы без мәет булып аугангача;

Булмаса артык тыгыз эчкән кешеләрнең рәте,
Тып-тыгыз булса бушап калган шешәләрнең рәте.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>kn7jy7aahbdntn9pwx2slfhs761iwqn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәҗрух указ (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2944</id>
    <revision>
      <id>5621</id>
      <parentid>5481</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:14:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5621</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1566" sha1="698w7q5kjic1j65a7apy6wozhqdvmpj" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мәҗрух указ 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мәҗрух указ }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Галәлгомья фикер йертми бераз да,—
Ук аткан төсле үрдәк яки казга,—
Тисен бу дип Мөхәммәт хәзрәтенә,
«Исабәт»ләп бер ук аттым Хиҗазга.

Исабәт итмәде ләкин бераз да,
Зарар бирмичә хаҗ, руза, намазга,
Бераз әйләнде дә ук буш һавада,
Килеп ләкте кулымдагы указга.

Тизүк мәжрух указымны күтәрдем,
Дәваларга Өфе якка юнәлдем.
Тагын терлер микән мискин указым—
Дәвасына фидадыр күп һәм азым!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>698w7q5kjic1j65a7apy6wozhqdvmpj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәктәп (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2945</id>
    <revision>
      <id>6649</id>
      <parentid>5622</parentid>
      <timestamp>2015-11-10T00:10:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sam Sailor</username>
        <id>1320</id>
      </contributor>
      <comment>Gnoming</comment>
      <origin>6649</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1414" sha1="5io4oa21sogne5wlxgtph6fspf0q4iq" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мәктәп
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мәктәп }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Мәкаль бардыр: &quot;Урыс байса — сала аулында дәү чиркәү;
Татар байса — хатын асрый, була хатыны өчәү-дүртәү&quot;.

Гүзәл тәфсир кыйлынса, бу мәкальдән ушбудыр матлаб:
&quot;Урыс байса — сала чиркәү, вәләкин әүвәле — мәктәп&quot;.

Казан

Ут, төтен, фабрик-завод берлә һаман кайный Казан;
Имгәтеп ташлап савын, сау эшчеләр сайлый Казан.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>5io4oa21sogne5wlxgtph6fspf0q4iq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәктәптә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2946</id>
    <revision>
      <id>5623</id>
      <parentid>5484</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:14:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5623</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1737" sha1="d4kp1gmnnkub0ry47zwa36dhi4bbo2y" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мәктәптә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мәктәптә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Менә көз барча кырларны вә урманны ялангачлый,
Менә ак тун киеп инде күнелсез кыш килә башлый.

Игеннәр тулган ындырга, халыкның эшләре беткән,
Вә көньякның вакытча безгә килгән кошлары киткән.

Урамнарда күңелсезлек, авылда сизлә бер кайгы,
Терелекләр вә шау-шулар, кызыклар кайда ул җәйге!

Күңелсез һәм дә ямьсез булса да шул чак табигатьтә,
Кызык ләкин, күңелле бик авыл кыръенда мәктәптә!

Укулар кычкырып анда! Бөтен мәктәп килә шау-шу!
Кызык җәй айрылып торган укуга көз көне каушу!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>d4kp1gmnnkub0ry47zwa36dhi4bbo2y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәхәббәт (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2947</id>
    <revision>
      <id>5624</id>
      <parentid>5485</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:15:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5624</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2238" sha1="825iupnoqsqhdqqkzzc120x3xcytpzv" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мәхәббәт 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мәхәббәт }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Җир яшәрмәс, гөл ачылмас — төшми яңгыр тамчысы;
Кайдан алсын шигъре шагыйрь, булмаса илһамчысы.

Бер гүзәлдән кайсы шагыйрь, әйтеңез, рухланмаган?
Байроның, Лермонтовыңмы, Пушкиныңмы — кайсысы?

Файдасыз бер ит кисәгеннән гыйбарәттер йөрәк, —
Парә-парә кисмәсә гыйшык, мәхәббәт кайчысы.

Тешләренең гәүһәреннән кабызып алдым менә
Мин бу шигъре, — әйтсәңез лә, энҗедән ким кай төше?

Бу татар шагыйрьләрен мөмкиндер артка калдыру,
Алга сөрсен гашыйкый анчак мәхәббәт камчысы.

Һич хуҗалыкны кабул итмәм бөтен дөньяга мин,
Булмага мөмкин икән гыйшык, мәхәббәт ялчысы.

Әмма ләззәтле дә соң яшьрен газап, яшьрен яну! —
Бар микән, белмим, моның миннән бүтән аңлаучысы?

Барча әхрары мәхәббәт миннән уңда, зан итәм, —
Кайда Фәрһад берлә Мәҗнүн! — мин ал арның таңчысы!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>825iupnoqsqhdqqkzzc120x3xcytpzv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәхәббәт шәрхе (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2948</id>
    <revision>
      <id>5625</id>
      <parentid>5486</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:16:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5625</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1574" sha1="d32kuaihmv8fi6d4j6gc7pfe4g5qp58" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мәхәббәт шәрхе 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мәхәббәт шәрхе }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Мин: «Мәхәббәтсез»,— дидем, ләкин мәхәббәт төрлечә:
Йолдыз ул күктән атылган җиргә, Генрих Гейнечә.

Тугъры килгән урны чүплеккә, тиреслеккә аның:
Каплап алган төрле шакшы, төрле пислек һәр ягын.

Шунда кыткылдый әтәч, мыркылдый шунда дуңгызы;
Шундый хурлыкта, хәкарәттә мәхәббәт йолдызы.

Йоклый йолдыз шул түбәнлектә, озын төшләр күреп,
Һәр төшенә бакчалар, гөлләр, гүзәл исләр кереп.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>d32kuaihmv8fi6d4j6gc7pfe4g5qp58</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мигъраҗ (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2949</id>
    <revision>
      <id>5626</id>
      <parentid>5488</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:16:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5626</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2824" sha1="6nrf6ge2xdk7u10eoe61pci3qk2iyli" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мигъраҗ 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мигъраҗ }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Ярты төн булган чагында, китте Мәккә ялтырап:
Нур тоташты җиргә күктән, иңде нурдан бер пырак.

Хәзрәти Җибрил бәшарәт әйләде, дип: «Иа рәсүл,
Хак тәгалә хәзрәте тәгъйинләде бу кич вөсул.

Мөнтәзыйрләр, ля мәкяннәр, бар мәляикләр сиңа,
Гарше әгъля килде, атлансаң, аягың астына».

Садрулды шул вакытта хактан әмер: көн фәякүн!
Шундый изге йөк белән гаршулды күкләргә рәуан!

Дөньяда һәр нәрсә дә үз аелына бер әйләнә:
Ашты кодрәтлә сәмавәткә бу кич Коръән янә.

Бәхре вәхдәт асты-өсткә килде шунда, кайнады,
Бетте, мәхү улды зәмин, һәм дә замана калмады.

Калмады сурәт, бары тәбдил ителде мәгънәгә;
Әүрелеп мәгънәгә, дөнья сәҗдә кыйлды мәүлягә.

Күрде алланы пәйгамбәр, сәҗдә кыйлды, баш иде;
Ушбу җир булды бөтен мәсҗедләрен. дә мәсжеде.

Булды саф-саф, кыйлдылар сәҗдә мәляикләр бары;
Җәмгулып һәрбер нәби, Муса вә Гайса җаннары.

Булды заһир, белмәделәр җир йөзе мөнкирләре:
Монда габдият, гыйбадәтнең илаһи серләре.

Үтмәде керпек кагып та күз ачып йомган заман,
Мәккәгә иңде, фирашы җып-җылы ирде һаман.

Нә саташмак, нә гөман бу, нә хыял, нә төш иде,—
Бер илаһи вакыйга, могъҗиз вә серле эш иде.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>6nrf6ge2xdk7u10eoe61pci3qk2iyli</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Милли моңнар (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2950</id>
    <revision>
      <id>5627</id>
      <parentid>5489</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:16:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5627</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2050" sha1="8dmnzdssrxzm14e8w92l8aixn9vyrwx" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Милли моңнар 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Милли моңнар }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Ишеттем мин кичә: берәү җырлый
Чын безнеңчә матур, милли көй;
Башка килә уйлар төрле-төрле, —
Әллә нинди зарлы, моңлы көй.

Өзлеп-өзлеп кенә әйтеп бирә
Татар күңле ниләр сизгәнен;
Мискин булып торган өч йөз елда
Тәкъдир безне ничек изгәнен.

Күпме михнәт чиккән безнең халык,
Күпме күз яшьләре түгелгән;
Милли хисләр белән ялкынланып,
Сызылып-сызылып чыга күңленнән.

Хәйран булып җырны тыңлап тордым,
Ташлап түбән дөнья уйларын;
Күз алдымда күргән төсле булдым
Болгар һәм Агыйдел буйларын.

Түзәлмәдем, бардым җырлаучыга,
Дидем: «Кардәш, бу көй нинди көй?»
Җавабында милләттәшем миңа:
«Бу көй була, диде, Әллүки!»

''«Зиләйлүк» көенә (Г. Тукай искәрмәсе).''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>8dmnzdssrxzm14e8w92l8aixn9vyrwx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Минһаҗ (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2951</id>
    <revision>
      <id>5628</id>
      <parentid>5491</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:16:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5628</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1175" sha1="12s4cvuuzeknldjru4dmxnoxl360ths" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Минһаҗ 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Минһаҗ }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Таш ташыйлар. Анда Минһаҗ «Галия» нигзен сала.
Туй ясыйлар. Монда Минһаҗ гаилә нигзен сала.

Салыныр да, төпләнер дә, бик уңайдыр соңгысы;
Шикләнәм мин әллә ник: булмас кеби әүвәлгесе.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>12s4cvuuzeknldjru4dmxnoxl360ths</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мияубикә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2952</id>
    <revision>
      <id>5629</id>
      <parentid>5493</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:17:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5629</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13795" sha1="ik0ik4bhg7kiv5dckerqhc8u5oggdb0" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мияубикә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мияубикә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Йокы

Ал аякларга башын куйган да йоклый, төш күрә;
Төштә дә тычкан, күсе халкы белән ул эш күрә.

Бер күсе йөгрә имеш тә, бу. куган төсле була
Һәм куып җиткән дә муйныннан буган төсле була.

Читтәрәк өч-дүрт песи чыпчыклар аулыйлар имеш;
Өй түбәсендә җыелганнар, мыраулыйлар имеш.

Һич бозучы юк кәефне, эт тә куркытмый өреп.
Бик тынычлык. Тик ята ул, төрле тәмле төш күреп.

Уяну

Торды, исни инде ул, бик зур итеп аузын ачып,
Арт аяк һәм ал тәпиләрне идәнгә нык басып.

Тырпаеп киткән мыеклар һәм югарырак башы;
Нәкъ дуга күк бөкрәеп киткән песинең аркасы.

Күз йомык, тынлык бөтен як, бер дә ул-бу юк әле;
Башта да яхшы-яманнан һич тә бер уй юк әле.

Бу — йокы ялкаулыгыннан киерелеп иснәү генә,
Бар песиләр һәм кешеләрчә бер эш эшләү генә.

Акыллыбашланып уйлану һәм әсәрләнү

Ул утырган бик матурлап һәм акыллыбашланып;
Уйга чумган, җиргә күз теккән, җиһаннан баш алып.

Һич белер хәл юк ниләрне уйлаганын гакълының,—
Әллә уйлыймы тәрәкъкыйсен песиләр халкының?

Үз-үзеннән нигә ләкми кулга тычканнар, диме?
Тәмле кошларга канатлар нигә чыкканнар, диме?

Әллә инде ник тиялмим йортта үрдәк, казга, ди?
Сөт эчәргә кайсы чакта төшкәлим ич базга, ди?

Әллә инде кич ашаган тәмле ашын уйлыймы?
Әллә бу көнге үзенең карны ачын уйлыймы?

Тукта, чү, шунда якында әллә нәрсә селкенә,—
Бетте уй, инде песинең ауга күңеле җилкенә.

Әллә тычканмы мич астында чыелдап кычкыра?
Бер күсе мәллә идәннең тактасын кимреп кыра?

Үрмәкүч сузганмы әллә шунда бер төшкә җебен?
Тибрәнә, чыр-чыр итәме шунда ләккән бер чебен?

Белмимен ни булганын, белсен песиләр үзләре,
Мин күрәм тик: ялтырый инде песинең күзләре.

Нечкәләп карау

Нинди күзләрне зурайткан, ачкан инде шар кеби,
Шул тирәдә бик кирәкле бер кызык хәл бар кеби.

Бер кирәкле эш песигә шунда бар, чынлап та бар;
Ни була инде хәзер: шатлык вә йә кайгы аңар?

Ут алынган өй эчендә, яктылык алган залын;
Бай хатыны көзге алдында төзәтә калфагын.

Кайдадыр, кемнәрдә бардыр бу кичә парлы кунак;
Ул күренмәкче буладыр шул кунакта яхшырак.

Йә оныткан ул хатын, яки песине күрмәгән,—
Ни сәбәптәндер песигә кичке ашын бирмәгән!

Кайгысы безнең песинең тик бары шул нәрсәчән,
Күзләре булган тишәрлек һәр караган нәрсәсен.

Шатлыклы уй, хәсрәт һәм кайгы

Нинди елмайган авызлар! Күрсәнә, ул нинди шат!
Килсен асты өсткә дөнья, һич тә итмәс илтифат.

Тел очында бар бугай бер бик кызык, үткен сүзе;
Ни сәбәптәндер яшергән, әйтәсе килми үзе.

Нәрсә булган соң песигә? Үзгәрә шундук рәсем:
Аз вакытта кайгыру алган чыраен, чәһрәсен.

Ул берәүне, кемнедер, алдарга булгандыр көлеп,
Шул көлүгә каршы бер калҗа бирерләр дип белеп.

Бушка киткән көлгәне дә, бирмәгәннәр калҗаны;
Шул сәбәптән кайгыра ул, рәнҗи шунлыктан җаны!

Зарлану һәм гаҗәпләнү, намәгълүм бернәрсәдән әсәрләнү

Карны бик ачкан песинең, бирмәгән һичкем дә аш,
Кызганыч, моңлы мияулый, егълый, мескен, күздә яшь!

Карны ачлык хәсрәте, инде хәзер үзгәрде төс;
Төскә хәсрәт билгесе чыккан хәзер нинди дөрес.

Нәрсәдер читтә, ерак, шунда шытырдый башлады,
Инде онтылды песинең егълавы һәм яшьләре.

Шул шытырдау нәрсә? — дип тыңлый, утырган яхшылап,
Күзләре читкә акайган, һәм дә бик торган колак.

Ни икән соң ул шытырдаучы вә нинди җан. икән?
Ул әле яшьрен: песигә дуст микән, дошман микән?

Юри генә исе китмәгәнгә салышу

Куйдылар инде шикәр каткан җылы сөтне аңар;
Күрсәтә шундый кыяфәт: ул исе китми аңар.

Бик ашыйсы килсә дә һәм барса да ачтан үлеп,
Сузла ул ашка ашыкмый, бик суфиланган булып.

Ул күренмәкче була инде тамагы тук кеби;
Күп ашау, ачкүзлелек бер дә үзендә юк кеби.

Чөнки ул ачкүзлелектән күп кыен алган иде,
Шул кыен күңлендә онтылмас булып калган иде.

Һөҗүмгә хәзерләнү, туклык ялкаулыгы

Артка салган ул колагын, җиргә яткан ау өчен —
Ни генә селкенсә дә, сикреп барып аулау өчен.

Әллә тычканның оядан күрдеме койрык очын,
 Мондый тайярлык вә саклык нәрсәгә һәм ни өчен?

Өстериләрме шаяннар җепкә таккан бер кәгазь?
Нәрсәдер бар, ул һөҗүмен бер дә юкка эшләмәс!

Күрсәгез күз алдыгызда бер песи рәсме шул ук,
Ул ята ялкауланып, аштан соң инде карны тук.

Хәл җыя рәхәт кенә, ирнеп кенә Һәм тын гына,
Күзләре йомлып бара инде аның әкрен генә!

Йокласын ул, и шаяннар! Сез аңар сүз катмагыз;
Торгач уйнарсыз, йокысын бүлдереп уйнатмагыз!

Аналык шәфкате!

Нинди шәфкать! Өстенә баксаң, күңелләр нечкәрә,
Мондый хәл күргәч, күңелләрдә мәхәббәт көчләнә.

Үз баласын ул юа, пакьли, теле берлән ялый,
«Бәбкәем! дип, күз нурым!» — дип, яшь баласын иркәли.

Ул, җитез, йөгрек песилектән чыгып, инде ана,
Һәр ике җанны күңел инде сөя һәм кызгана.

Рәхәт кенә калыгу, гаҗәпләнү

Дикъкать иткән, күзне теккән әллә нинди нәрсәгә,
Ни гаҗәп булган песигә? Башта нинди мәсьәлә?

Башта тулган төрле уйлар, зиһне эшли бик каты,
Күзләрен күргән кешегә билгеледер дикъкате.

Ул гаҗәпле мәсьәләне уйлый-уйлый баш арып,
Калды ул инде тынычлыкка вә рәхәткә талып.

Ачу аралаш курку, чын курку

Бу ике баш өстенә әллә күтәрелгән таяк?
Кайсы чакта ул таяк тормый песиләр дип аяп!

Бик кәеф киткән песиләрнең, икәүләп куркалар;
Тик бераз бу куркуларның бер-береннән фәркы бар:

Бер песи дошманга азрак каршылашмакчы була,
Берсе һич тә каршы тормый, читкә качмакчы була.

Ләззәтләнү һәм хозурлану, куркыныч һәм каһәрләнү

Аркадан, баштан сыйпыйлар, и күңелле! и хозур!
Инде ләззәт, иркәлекләр, күр, песидә нинди зур!

Зур бәхетлелек вә шатлык аңлата көлгән төсе,
Бик хозурлыктан ачылган аузының да яртысы.

Кәйфенең бик шәплегеннән кәкрәеп киткән башы,
Күзгә дә килгән олугъ шатлык вә рәхәттән яше.

И кызык соң бу җиһанда! Шәп торамын, ди, бугай;
Ни кирәк булса шуңарга аптырамыйм, ди, бугай.
Ул шулай инде, вәләкин бер көе тормый җиһан:
Ул җиһан шатлык белән хәсрәтне бер җиргә җыйган.

Басты аңсыздан, килеп, койрыкка шунда әллә кем,
Орды камчы аркага һич юкка гына әллә кем.

Инде һәртөрле зәһәрләр һәм каһәрләрдән эче
Туп-тулы булды песинең, кайраладыр һәр теше.

Һәм үрә торды, кабарды бар тәненең һәр төге,
Үч алу дәртендә гүя һәр төгенең бөртеге!

Барсы да бетте!

Фани дөнья! Нинди эшләр эшлисең син — шак та кат!
Шундый шат уйнап, көлеп йөргән песи инде вафат!

Бу хәбәр тизлек белән читкә җәелгәндер хәзер,
Һәм идән астында шатлыклар вә бәйрәмдер хәзер.

Ул йөриләрдер күселәр шатланып, җырлап, биеп!
«Бәдбәхет, залим песи, син тар кабердә ят!» —диеп.

Мәрсия

Күчтең инде дөньябыздан ахирәткә, хуш, песи!
Байлыгы берлән иманның, изгелектә күч, песи!

Сау чагында күп золым кыйлсаң да тычканнарга син,
Бик тыныч бул, ярлыкар алла гафур һәм гафве киң.

Дөньяда иттең зарарлы нәрсәләргә сакчылык,
Шул сәбәпле дәфтәреңдә бәлки күптер яхшылык.

Шунда да бик кызгана, мәрхүм, сине инде күңел,
Инде синнән куркъмыйлар кортлар да — тычканнар түгел!

Кайвакыт ялгыз чагымда зур юаныч син идең,
Һәм шаярып көлдерә торган куаныч син идең.

Мич башында йоклаган чакта бабай гыр-гыр килеп,
Син дә йоклыйдыр идең бер читтәрәк мыр-мыр килеп.

Көн буе уйный идек без; һич тә тик тормый идең,
Кулларымны һич авырттырмый юри тырный идең.

Кайвакыт урлап ашасаң син бәлешләр, сумсалар,
Һәм сине, ник урладың? — дип, орсалар йә суксалар,—

Шәфкатемнән мин җылап йөгрә идем тиз әнкәмә,
Ялварып: «Әнкәй, песигә сукма һәм зинһар тимә!»

Һай, гомерләр үтте китте, кайда китте ул заман?
Бу җиһанның дустны дусттан айруы бигрәк яман.

Булсын инде якты кабрең, бирсен алла яхшы хәл,
Һәм кыямәттә мине күрсәң, мыраулап каршы ал!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ik0ik4bhg7kiv5dckerqhc8u5oggdb0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Могъҗиза (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2953</id>
    <revision>
      <id>5630</id>
      <parentid>5495</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:17:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5630</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1395" sha1="a2i2ti30cauhpqmidmjy6su87jqe5jy" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Могъҗиза 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Могъҗиза }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Пәйгамбәрнең вафатыннан соң асла могъҗиза булмас:
Ярылмас ай икегә, һәм кара таштан төя тугъмас,—

Диләр безнең гыйлем әһле.— Ышанмаңыз, бу ялгандыр;
Үзем күрдем бүген, безнең заманда могъҗиза бардыр:

Бүген иртүк миңа шактый бурычлы иптәшем килде,
Ялындырмый, талашмый, вәгъдәсендә акчасын бирде.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>a2i2ti30cauhpqmidmjy6su87jqe5jy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монафикъка (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2954</id>
    <revision>
      <id>5631</id>
      <parentid>5497</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:17:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5631</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2002" sha1="lnbmatwnl6n5yw2z8xdioqnm657v1gg" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Монафикъка 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Монафикъка }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Сюжет русчадан)''

Җиһанның эссесен, салкын, бозын күрдем, карын күрдем;
Ниләр күрсә бөтен үксез — барын күрдем, барын күрдем.

Хәзер шатлык, уен-көлке телим инде җитәрлек күп;
Сабый чакта гариб башым җәфа чикте, җитәр, бик күп.

Сөрәм, котрып, тәмам тилреп, фани дөнья сафасын мин;
Кире алсын явыз тәкъдир үзе салган хафасын, дим.

Теләп шөһрәт вә хөрмәт, күккә бер чаклар очу күрдем,
Һава юктан көчем беткәч, тагын җиргә төшү күрдем.

Аяклымын, канатлымын — чабыш күрдем, менү күрдем,
Сөбатлымын, хәятлымын: үземдә бер голү күрдем.

Шаярма, дошманым, пешкән, җитешкән пәһлеван берлән;
Монафикъ! яхшы саклан! Аударым бер көн ояң берлән!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>lnbmatwnl6n5yw2z8xdioqnm657v1gg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мөнтәкыйд (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2955</id>
    <revision>
      <id>5632</id>
      <parentid>5499</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:17:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5632</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1945" sha1="rtolz8wdomclkln823h5jkzrti9fcr8" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мөнтәкыйд 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мөнтәкыйд }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Кыйтга)''

Күп сөйләндем. Яхшы инде, мөнәкъкыйдләр сүкмәсә,
Берсе барлык язганымны читкә себреп түкмәсә.

Ул кавемнән булмыйдыр тәхрирчедән һичкем тыныч,
Берсе бар, дустым минем, һәрбер сүзе үткен кылыч:

Җил тегермәнен күрә дә: «Аһ, суы юк!» — дип куя.
Су тегермәнен күрә дә: «Пар, буы юк!» — дип куя.

Ул тота ат койрыгын да: «Бу — озын сач!» — дип куя,
«Тик нигә башта түгел, тәнкыйтькә мохтаҗ!» — дип куя.

Ул сукачыны күрә дә: «Җир боза бит!» — дип куя,
«Шундый зур эшкә каләм әһле түзә бит!» — дип куя.

Ул күрә куй койрыгын да: «Нинди шешкән!» — дип куя,
«Рус табибкә бу татарлар нинди дошман!» — дип куя.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>rtolz8wdomclkln823h5jkzrti9fcr8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Муллалар (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2956</id>
    <revision>
      <id>5633</id>
      <parentid>5501</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:17:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5633</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1376" sha1="ekho9tiapdq5ls19trg3flm11fcfxb1" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Муллалар 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Муллалар }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Йөриләр бу кешеләр сөйрәлеп һәрдәм бәлешләргә;
Теләнми нишләсеннәр:  кабилият беткән эшләргә.

Күңелдә утлары сүнгән, вә вөҗдан майга капланган:
«Әгузе» дип кенә төшмәс, муенга шәйтан атланган.

Менә шул чаклы ялкау, шундый хәйваннар да рухани!
Түбәнлек бу, кабул итмәс үзенә изге рух аны!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ekho9tiapdq5ls19trg3flm11fcfxb1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нәсихәт (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2957</id>
    <revision>
      <id>5634</id>
      <parentid>5502</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:18:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5634</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2252" sha1="2degeb0zarsxso5rob0cepysp1ljgub" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Нәсихәт 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Нәсихәт }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Ихтыяҗын гарз итеп килсә теләнче капкаңа,
Каты сүзләр берлә инсаниятен син таптама.

Син кеби һәм ул теләнчеләр дә — алланың колы;
Кул суза, мискин! — бәхетсезлек вә ачлык аркылы.

Күрмәгез бер яклы дип сез бу вафасыз дөньяны;
Ул ике яклы: аның бардыр иләк һәм күн ягы.

Әйләнә, көпчәк кеби, байлык вә шөһрәт, мәртәбә:
Син бүген бай, бәлки шәйтаннан да ярлы иртәгә!

Булса — бир, булмас исә, җайлап сөйлә булмаслыгын,—
Сизми калма ак сакаллы карт Хозыр-Ильяслыгын! *

Безнең авылларда бер-бер өйгә бер теләнче килеп, шул өйнең хатыны теләнчене: «Кит, кит, бабай, йөдәтеп йөрмә, бар, күземә күренмә!» — кебек сүзләр илә орышса, шуны ишеткән ире үзенең хатынына: «Каты бәрелмә, хатын! Ул карт Хозыр-Ильяс булмасын!»— дип тәнбиһ итәдер. Монда ишарә шуңар кыйлынды, (Г. Тукай искәрмәсе.)
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>2degeb0zarsxso5rob0cepysp1ljgub</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ни кирәк тагы? (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2958</id>
    <revision>
      <id>5635</id>
      <parentid>5503</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:19:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5635</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1435" sha1="kvajzlm1omhpjfj3rm0wzjuano5shag" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ни кирәк тагы? 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ни кирәк тагы? }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Экспромт)''

Алкаларың якты брилиант ич,—
   Җанкисәгем, ни кирәк тагы?
Һәрнәрсәдән миңа син кыйбат ич! —
   Җанкисәгем, ни кирәк тагы?
Син теләк ич миңа, син салат ич,—
   Җанкисәгем, ни кирәк тагы?
Син хәят ич миңа, син мәмат ич,—
   Җаным, бәгърем, ни кирәк тагы?

''Салат — мактау.''
''Хәят — тереклек.''
''Мәмат — үлем.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>kvajzlm1omhpjfj3rm0wzjuano5shag</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ник? (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2959</id>
    <revision>
      <id>5636</id>
      <parentid>5505</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:19:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5636</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2220" sha1="5egvbwrf5nbzkdgn8j34ipd0510suqh" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ник? 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ник? }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Ник, «Болакыл хак», сиңа юктыр мәхәббәт һәм мәрак?
Шул сәбәптер ки: Болак гөлдән вә рәйханнан ерак.

Нигә мәнфүр бу татарларның китап наширләре?
Бер тиен китсә, җылыйлар, агълашубән: «Әлфиракъ!»

Нигә курка бу татар, кузгалса дини мәсьәлә?
Барсы кыркылдый тавыктай: «Дин кырак! Дәһри кырак!»

Нәрсәгә каптырмачы, әфьюнчыга «Карга» язу?
Ах, мие чергән чүбек баш, ах, ишәк, ахмак, дурак!

Ник Шакирҗанел Хәмиди нам бәрәңге корсагы
«Мин беләм»лек дәгъвасын кыйлган була, салам сыйрак!

Ник бу Чыгътай «дау» ясый да, нигә соңра тәүбәсе?
Бүреләрдән куркътисәң, урманга бармау яхшырак.

Нигә тончыкты «Чүкеч» атлы нәҗес вулканы да?
Кем атар инде бу милләтнең йөзенә былчырак?!

Ник Орынбурда урын зур төрле шахшы нәрсәгә?
«Чүкеч»е — «Чүкеч», «Мәгыйшәт» тагы бер кат шахшырак.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>5egvbwrf5nbzkdgn8j34ipd0510suqh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нигә? (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2960</id>
    <revision>
      <id>5506</id>
      <timestamp>2011-07-08T17:58:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5506</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="838" sha1="rn1bvbh5n9zbapmurzr3jy2m142dl2q" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Нигә? 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Нигә? }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>rn1bvbh5n9zbapmurzr3jy2m142dl2q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Номерга төшкән искеләр (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2961</id>
    <revision>
      <id>5637</id>
      <parentid>5508</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:19:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5637</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1309" sha1="c71vmydlp2ww5lhdb4dx7its8dhuiw3" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Номерга төшкән искеләр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Номерга төшкән искеләр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күрерсең син боларның. йөргәнен һәрдәм коридорда:
Йөриләр карт кәҗәдәй — үзләрен анлар саный зурга.
Озын күлмәк лыпырдый, чалбары юк һәм изү чишкән...
Сәгатьтән һәм дә ыштаннан да чылбыр салынып төшкән!
''Һәрдәм - Һәрвакыт.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>c71vmydlp2ww5lhdb4dx7its8dhuiw3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олугъ юбилей мөнәсәбәте белән халык өмидләре (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2962</id>
    <revision>
      <id>5638</id>
      <parentid>5510</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:20:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5638</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3402" sha1="kawf7rm9pjfywhdc8ypex7acxyv4o57" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Олугъ юбилей мөнәсәбәте белән халык өмидләре 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Олугъ юбилей мөнәсәбәте белән халык өмидләре }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
1

Кардан ак, сөттән дә аграк, актан ак
Падишаһ ачты &quot;Мөнафис&quot; нам канат.
Җыйла халкы шул канатның астына,
Тулды өч йөз ел Романов нәсленә.

2

Һәр күренгәндә шимальдән ак болыт,
Без көтеп тордык өмидләр, шат булып, —
Дип аны: ул падишаһ һәм тәхтедер,
Дип: шушында без татарның бәхтедер,
Дип: гариб башларга энҗүләр төшәр,
Мәңге михнәт, мәңге рәнҗүләр кичәр.

 3

Рус җирендә без әсәрле, эзле без,
Тарихында бер дә тапсыз көзге без.
Рус белән тормыш кичердек сайрашып,
Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып.
Бергә тормыш, бергәлек чиктән ашып,
Без шаярыштык, вакытлар алмашып.

 4

Һич бетәрме тарихи бу бергәлек? —
Без туган бер җепкә бергә теркәлеп.
Без сугышта юлбарыстан көчлебез,
Без тынычта аттан артык эшлибез.
Шул халыкныңмы хокукка хаккы юк? —
Хаклыбыз уртак ватанда шактый ук!

 5

Падишаһ, бу көнге парлак бәйрәмең
Котлыйдыр йөзләрчә мильон адәмең.
Җыйла халкың ак канатың астына,
Ихтирамән затыңа, зур нәслеңә, —
Төшсен әзрәк, дип, күләнкә безгә дә,
Бәлки, кипмәсме бу яшь, дип, күздә дә.
Һәрвакыт: &quot;Юкмы мөнафис?&quot; сүзләре,
Тилмерә эзләп җиңеллек күзләре.
Бер сүзең — мең канлы коллар гафведер,
Бер ишарәң — мең җинаять мәхведер.
Зур &quot;Мөнафис&quot; берлә җанлансын халык,
Бар моңын, барлык зарын өстән салып.

 *

Кардан ак, сөттән дә аграк, актан ак
Падишаһ ачты &quot;Мөнафис&quot; нам канат.
Җыйла халкы шул канатның астына,
Тулды өч йөз ел Романов нәсленә.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>kawf7rm9pjfywhdc8ypex7acxyv4o57</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өзелгән өмид (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2963</id>
    <revision>
      <id>5639</id>
      <parentid>5512</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:20:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5639</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2529" sha1="gh5oamxtkznpgro0ccoeelnv27gc9i1" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Өзелгән өмид 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Өзелгән өмид }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күз карашымда хәзер үзгәрде әшьялар төсе;
Сизлә: үтте яшь вакытлар, җитте гомрем яртысы.

Күз тегеп баксам әгәр дә тормышымның күгенә,
Яшь Һилал урынында анда тулган айның яктысы.

Нинди дәрт берлән каләм сызсам да кәгазь өстенә,
Очмый әүвәлге җүләр, саф, яшь мәхәббәт чаткысы.

И мөкаддәс моңлы сазым! уйнадың син ник бик аз?
Син сынасың, мин сүнәмен, айрылабыз ахрысы!

Очты дөнья читлегеннән тарсынып күңлем кошы,
Шат яратса да, җиһанга ят яраткан раббысы.

Күпме моңлансам кунып милли агачлар өстенә,
Барсы корган — бер генә юк җанлысы, яфраклысы.

Булмадың, алтын ярым — салкын ярым, син дә минек
Бер тәбәссем берлә дә тормыш юлым яктырткычы!

Күз яшең дә кипмичә егълап вафат булган әни!
Гаиләсенә җиһанның ник китердең ят кеше?!

Үпкәнеңнән бирле, әнкәй, иң ахыргы кәррә син,
һәр ишектән сөрде угълыңны мәхәббәт сакчысы.

Бар күңелләрдән җылы, йомшак синең кабрең ташы,—
Шунда тамсын күз яшемнең иң ачы һәм татлысы!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>gh5oamxtkznpgro0ccoeelnv27gc9i1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өйләнү — түгел сөйләнү (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2964</id>
    <revision>
      <id>5640</id>
      <parentid>5514</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:21:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5640</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6498" sha1="e617cjay3gr7jt5oiphj1pdbdvic17d" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Өйләнү — түгел сөйләнү 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Өйләнү — түгел сөйләнү }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Иванов-Классиктан)''

— Кара, иптәш, сиңа килдем киңәшкә:
Күз аттым мин бүген бер шәп кәләшкә.

Ни дирсең син, әгәр дә мин өйләнсәм,
Кеше төсле урынлашсам, көйләнсәм?

— Алай булгач, өйлән, дуст, чикмә ваем,
Матур, якты гомер бирсен ходаем.

— Шулай димсең? Шулаен ул шулай да,
Ярый ла эш барып торса уңайга.

Хатын алмак читен бит һәм мәшәкъкать,
Бер алгач, булмый бит, шәйтанны, ташлап.

Бөтенләй бәйләнә анда аяк-кул,
Җүләрлек ул — өйләнмәк, гайре мәгъкуль.

— Алайса, көчләми һичкем, өйләнмә,
«Киңәш бир дә киңәш бир»,— дип сөйләнмә!

— Шулай димсең? Шулаен ул шулай ла,
Әгәр дә охшаса ул тулган айга!

Фәрештә күк көлеп алдыңда торса,
Вә, туптай, киң кочакка ул атылса!

Шулай булгач, ничек алмый түзәрмен,—
Алам мин, бәлки, рәхәттә йөзәрмен.

— Алай булгач, өйлән, дуст, чикмә ваем,
Сәгадәтле гомер бирсен ходаем.

— Шулай димсең? Шулаен ул шулай да,
Ярый ла эш барып чыкса уңайга:

Хатыннарны сөюче бер матур яшь
Минем ярны сөюдә булса көндәш;

Сөеп китсә хатын һәм ул җегетне,
Читен тормыш: бер айда бар да бетте!

— Алайса, көчләмәс һичкем, өйләнмә,
«Киңәш бир дә киңәш бир»,— дип сөйләнмә.

— Өйләнмим, дим, «өйләнмим» — ул матур сүз,
Читен шул дөньяда тормак хатынсыз.

Ятасың боз кебек салкын түшәктә,
Гүя син бу җиһанга килмешәк лә!

Бүленми эш тә бер мәгълүм вакытка,
Бу хәлләр бик ерак, иптәш, бәхеткә!

Кәләшкә мин бүгеннән яучы салсам,
Озак үтми аның куйнына барсам,

Җылы куллар белән ул тәнне сарса! —
Бәхет шул, эзләмим мин башка нәрсә.

— Алай булгач, өйлән, дуст, чикмә ваем,
Җылы, якты гомер бирсен ходаем.

— Шулай ла, ул әгәр дә иркә булса?
Тәкәббер бер кабарган күркә булса?

Риза булмый минем тапкан табышка,
Сәбәп булса һаман юк-бар тавышка?

Риза булмый минем алган киемгә,
Төшерсә ул кесә якны кыенга?

Ире кем? Баймы, юкмы, белми хәлен,
«Китер!» —дип дауласа зәңгәр вә алын?!

— Шулай, иптәш, алай куркъсаң, өйләнмә,
«Киңәш бир дә киңәш бир»,— дип сөйләнмә.

— Шулай да бит ата булмак күңелле,
Бөтенләй шат итә ул хәл күңелне.

Балаң йөгреп менә алга «әти!» дип,
«Китер, әткәй, миңа мәммәм! тәти!» — дип.

Бу хәл, иптәш, җуатмасмы күңелне,
Бөтен рәхәт, хозур шунда түгелме?

— Алай булгач, өйлән, дуст, чикмә ваем,
Әти булмак насыйп итсен ходаем.

— Шулай да, соң балаң булса биш-алты,
Өең тулса шулардай һәм каралты?

Шуларны туйдырамын дип тирең түк,
Иел җиргә, дуга төсле, билең бөк.

— Алай булса, хатынсыз тор, өйләнмә,
«Киңәш бир дә фәлән бир»,— дип сөйләнмә.

— Шулай да, ул балалар үссә бар да,
Әгәр дә җир җиләктәй пешсә бар да?

Таянып яшь гакылга һәм дә көчкә,
Керешсә һәрбере бер яхшы ьшкә;

Баеп китсә алар шул эш юлында? —
Итәрләр тәрбия картлык көнемдә.

— Алай булгач, өйлән, дуст, чикмә ваем,
Тыныч картлык насыйп итсен ходаем.

— Шулай, ләкин кирегә ишсә язмыш?
Үлеп китсә хатын, күп тормый, яңлыш?

Биш-алты яшь бала калса кулыңда,—
Менә инде чокыр тормыш юлында!

Тынычлык юк аларның борчуыннан,
Колагың тык аларның чыр-чуыннан!

Менә, иптәш, бу эшкә аптырыйм мин,
Бу уйны уйлагач та калтырыйм мин!

— Алай булгач, куша чорт, һич өйләнмә,
«Киңәш бир»,— дип йөдәтмә һәм сөйләнмә!

Диим бер сүз, бүтән бер сүз дә катмам:
«Хатын алсаң, кирәк ит көн дә батман!»

''Гайре мәгъкуль — мәслихәт түгел.''

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>e617cjay3gr7jt5oiphj1pdbdvic17d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өмид (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2965</id>
    <revision>
      <id>5641</id>
      <parentid>5515</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:21:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5641</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2759" sha1="2jdotlu3hk1edwbh2frpqz9125or669" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Өмид 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Өмид }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Чыкчы, и фикрем кояшы! китсен өстеңнән болыт;
Бу үлек вөҗданны җанландыр, җылың берлән җылыт!

Мин адаштым, тугъры юлга ул торып күндермәсә,
Дүрт ягым гыйсъян уты — сүнмәс һич, ул сүндермәсә.

Бер бетү чокрында мин, юктыр нәҗат, коткармаса,
Мәңге тотныр нәрсә юктыр, ул килеп җеп салмаса.

И минем яктыртучым! тик син миңа һәр җирдә шәм;
Нәрсә ул дөнья кояшы! син миңа нур бирмәсәң!

Бер йөзең күрсәтсәнә, тугъсын гүзәл көннәр минем;
Чәчкәләр атсын өмид бакчамда ал гәлләр минем.

Мин караңгыда хәзер; үтсен бу таң атмас кичәм;
Таш йотам икмәк белеп, һәм зәһр эчәм, саф су дисәм.

Бер тигез җирдер дисәм, бассам аягымны — бата;
Күп вакытта сискәнәм, яңлыш тотып кош дип бака.

Кап-караңгы. Уңны-сулны күрмим — астны-өстне мин;
Иркәлим дошманны, чәнчәм чын хакыйкать дустны мин.

Кыскасы: җансыз да, вөҗдансыз да мин — яктырмасаң,
«Мин әле кая барам?» — җуйган эзем таптырмасаң.

Юк, кояшым, мин беләм: син батмагансың мәңгегә;
Син дә, вөҗдан, бер торырсың: ятмагансың мәңгегә.

Юк! түбән калмас бу җан: фитърәттә гали булган ул,
Кисмәк өстендә кара кош — иттифакый кунган ул.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>2jdotlu3hk1edwbh2frpqz9125or669</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өмидсезлек (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2966</id>
    <revision>
      <id>5642</id>
      <parentid>5516</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:21:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5642</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2392" sha1="iqpdm1prymfs1d285cpj329fa25hpsw" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Өмидсезлек 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Өмидсезлек }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Тәндә җаным, чык та тәңреңә юнәл, бар, кайт кире!
Китте җаннар азыгы, һәм кайтты истибдад кире.

Көлмә син дә бу бозык дөньяга каршы та әбәд,
И кояш! мәңгегә чыкма, бул кара тап, бат кире.

Яз башы дип, башны калкытмагыз, и гөл-ганҗәләр!
Бел, янарсыз: җир хәзер ялкынлы истибдад җире!

Калмасын дустлык, мәхәббәт, чын сөешмәк дөньяда,
Бу җәһәннәмдер, түгел Ширин илә Фәрһад җире.

Тәрке хезмәт әйләгез, үткен гакыллар, сез дәхи,
Бер дә тугъмаслык булып бет син дә, истигъдад, кире.

Сез дә, и мөһлик мәрыйзләр, урныгызны ташлагыз,
Барчагызны мөштәмилдер кайтты истибдад чире.

Сез дә, мәзлумнәр гөруһы, хак өчен кул сузмагыз,
Тик кыямәт көнгә калды хаклар истирдад кире.

Гыйше-гыйшрәтләр, музыка, тансалар, уйнау-көлү —
Барчасы бетсен хәзер, җир чөнки тик фөрьяд җире.

И каләм, син хакны язма, күз буя, юк-барны яз,
Бумыни соң тугъры әшгарны язып иншад җире?!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>iqpdm1prymfs1d285cpj329fa25hpsw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өч хәкыйкать (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2967</id>
    <revision>
      <id>5643</id>
      <parentid>5518</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:22:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5643</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10830" sha1="je49cs1f1uwqifbsdgkta6t5ewfkewg" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Өч хәкыйкать 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Өч хәкыйкать }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Майковтан)''

Бар иде әүвәл заман бер Бай кеше,
Күп ашап тулган, биек таудай, эче.

Бер заман аулак урамнан барса Бай,
Әллә ни чыр-чырр килә, — Чыпчык бугай.

Чыпчык ул, Чыпчык! Менә очты хәзер,
Ул очып Бай өстенүк төште хәзер.

Ул чырылдап кунды Байның бүркенә,
Чын-чын илтердән генә баш күркенә.

Кошчыгым чиксез кыю, чыррр-чыррр килә,
Нинди куркъмас кош! — ди, абый селкенә.

Абзыйның һәрбер көрәктән зур кулы,
Тотты чыпчыкны, сузып кул, берьюлы.

Шул вакыт Чыпчык сөйләргә башлады,
Сүз сөйли, чыр-чыррр итүне ташлады.

Инде чыпчыкта хәзер Адәм теле,
Хам белән Яфәс, тагын да Сам теле.

Абзыйга ул ушбу сүзләрне сөйли
(Кош, ирексез, дикъкатен Байның били):

— &quot;Мин сиңа, абзый, булырмын файдалы,
Сәүдәгәргә андый файда кайдәле?!

Тик мине, абзый, син ит әүвәл азат,
Шуннары байрак булырсың һәм дә шат.

Син азат иткәч башымны, чөнки мин
Файдасы күп өч дөрест сүзне сөйлим.

Өч дөрест сүз ул сиңа бик файдалы,
Сәүдәгәргә андый файда кайдәле?!&quot;

— &quot;Яхшы, яхшы, тиз булырсың син азат,
Эш алай булгачтын, итмәм мин азап&quot;.

Чыпчык әйтә: — &quot;Өч дөрест сүз шул була:
Үткән эш кайтмый, үкен син, үл, җыла.

Һичвакыт алма көчең җитмәслек эш,
Хәл җитәрлек, булдырырдайга тырыш.

Бик ышанма һәр сөйләнгән сүзгә дә,
Күп таянмас бул үзеңнән үзгәгә&quot;.

Тыңлагач, Бай әйтә: — &quot;Моннан файда юк,
Андый буш сүз кемдә юк һәм кайда юк.

Сүзләрең тормый синең тыңлауга да,
Йөрми торган акча нәрсә сәүдәдә!&quot;

Ушбу сүздән кош бераз хәсрәтләнә,
Бай учыннан башлый ул сүзгә янә:

— &quot;Үткән эш кайтмый, дигән сүзнең, җылап&quot;,
Мәгънәсен әйтим, колак сал яхшылап:

Бер кабып куйсаң биш, ун, йөз мең белән,
Син җылап чыкма җә эчмә төн белән.

&quot;Алма көч җитмәслек эш&quot;тән шул морад:
Кермә Мәскәүгә, &quot;бирә&quot; дип, син ерак.

Хирсы берлән тәңкә артыннан куып,
Азмы калганнар тиен кулдан шуып.

&quot;Төрле сүзләргә ышанмаска&quot; кушам,
Чөнки һәркем үз уенча — зур ишан.

Дәгъвасы: мин күп беләм, алдан беләм;
Эчләре тулган хата, ялган белән.

Кемдер әйткән: &quot;Күктәге торна өчен,
Күп очырганнар кулында бар кошын&quot;.

— &quot;Сүзләрең иске. Шулай да бул азат,
Бар, югал күздән, сине итмим газап!&quot;

Тукталыштан абзый шул чакта туеп,
Китте юлдан, кулларын артка куеп.

Тиз-тиз атлый күпкә Бай өстендә эш,
Тик оча, калмый аның өстендә кош.

Абзыйның ул җә колагыннан үтә,
Ул ягыннан җә бу ягыннан үтә.

Абзыйның бәрлеп китә дә борнына,
Шунда булган бер якын йортка куна.

Абзый әйтә: — &quot;Мин азат иттем сине:
Нәрсә бу? Мыскыл итәмсең син мине?&quot;

— &quot;Синдиләрне, ап-ачык, шәрран_яра,
Һич зарар юк күпме кылсаң мәсхәрә.

Эзләмим читтән мисал мин, син менә,
Бәрфараз, булса бик аз фәһмең генә,

Булмага мөмкин идең бит бай кеше,
Сәүдәгәрләрнең күгендә ай кеше.

Әмма вакътың үтте тыңлап әкиятем,
Тыңлаганга, билгеле, күп &quot;рәхмәт&quot;ем.

Син мине тоттың. Беләмсең, шул чагын
Тиз генә ярсаң иде син корсагым,

Күрер идең зур асыл таш ятканын,
Мәңге байтырга кәфил шул тапканың.

Бер дә ялгансыз, күкәйдән зур таш ул,
Дөньяда юк, булса да тик бер таш ул!

Син үләр чакта бу байлыкка батып,
Тик гакыл юктан карап калдың катып&quot;.

Мондый сүздән абзыйның үзгәрде төс,
Ул песи күк булды әйтелгән &quot;прес!&quot;

Алга, артка атлый алмый ул кыеп,
Һәм баса никтер аяклар да кыек.

Аптырый, ботка суга, &quot;ах&quot; дип куя,
&quot;Ах, җүләр мин, ах, мин ахмак!&quot; — дип куя.

Шунда да уйлап таба бер хәйләне, —
Хәйләле дөнья, диләр, бит файдалы.

&quot;Ләктереп&quot; булмас микән дип бер тагын,
Бай чәчәргә башлый юк сүз борчагын.

Ул килә кошка таба җылшып кына,
Алдалап тотмаммы дип, тыршып кына.

Йөртә, урнында тоталмый күзләрен
Һәм үзенчә башлый хәйлә сүзләрен:

— &quot;И кошым, син мескенем, син Чыпчыгым,
Мин сөйлим, тыңла сүземнең чып-чынын.

Мин карыйм һәм дә күрәм: кош халкы сез,
Валлаһи, дим, мин сиңайтим, жалкы сез...

Йорт-нигезсез, анда оч һәм монда оч,
Шәпмени, җә, бу чегәннәрчә тормыш?

Җәй көнендә — анда яхшы, ичмасам;
Куркыныч бит кышны сезчә кышласаң.

Ул кара көзнең кыраулы кырлары!
Чиркәнеч һәм вак, суык яңгырлары!

Кыш тагын да: кар, яман салкын буран!
Очмыйлар кошлар өшүдән куркудан.

Әмма йортларда минем соң улмыни?!
Анда бар: ни нәрсәне күңлең тели.

Мич ягабыз, булса салкын, эсситеп,
Җәй көнеме дип торырсың, ис китеп.

Һич исәп юк, бездә бик мул аш та су,
Һәр заман күрнеп тора артып ташу.

Син очып йөргәнче, кошчык, пррр да пррр!
Ташла иске тормышыңны — бездә тор&quot;.

Билгеле, кош алдавын Байның белә,
Абзыйдан ул кяһкаһә берлән көлә:

 — &quot;Абзый! Абзый! Булмаган син, пешмәгән,
Корсагың үскән, ә гакълың үсмәгән.

Дәгъвалыйсың, сүзгә шәп тә телгә шәп;
Эш гакылга килсә, нәкъ син бер ишәк.

&quot;Үткән эш кайтмый&quot; дигәнне аңладың,
Син мине тоттың да саклый алмадың.

Син җылыйсың, һәм дә күңлең кайгыра,
&quot;Үткән эш кайтмый, үкен син, үл, җыла!&quot;

Һәрвакыт чиксез пошар инде эчең,
Хәсрәтеңнән, бәлки, ташларсың эшең.

Һәм хәзер &quot;алма көчең җитмәслек эш&quot;:
Мин тотылмыйм — хәйләлә син һәм җылыш.

Сездиләргә сезчә: &quot;чыпчык баш&quot;, диләр,
Әмма бездә сездән артык баш, миләр.

Мин: &quot;Ышанма төрле юк-барга&quot;, — дидем,
Син минем юк әкиятемгә баш идең.

Син, түгел адәм, ышандың кошка да,
Инде ләкмәм җәйгә дә һәм кышка да...

Аңладыңмы? Өч хәкыйкать шул иде,
Һәр өче мәкъбуль иде, мәгъкуль иде.

Соң, җүләр, азрак кына уйлап кара:
Ул минем эчтә асыл ташлар кая!

Җитмәсә, ул таш күкәйдән зур тагын,
Ул сыярлыкмы минем соң корсагым?

Син үзең учлап тотып тордың мине,
Иң-буемны үлчәдең, күрдең мине:

Бер күкәй хәтле бөтен гәүдәм дә юк,
Бәс, синең хәтле җүләр адәм дә юк!

Сүкте Чыпчыкны, төкерде җиргә Бай,
Көлкегә калганга хурланды бугай.

Бай бу эшне әйтмәде һичкемгә дә,
Ачмады серне хатынга, иргә дә.

Булган эшне чәчми йөрде ул һаман,
Торды яшьреп нәкъ егерме ел тәмам.

Тик фәкать бер көнне &quot;башка ис тигәч&quot;,
Азрак эчкәч, башка киткәчтән &quot;пирәш&quot;, —

Кемгәдер ул иске серне итте фаш,
Бәлки шагыйрь шуннан иткән икътибас.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>je49cs1f1uwqifbsdgkta6t5ewfkewg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Поезд барган көйгә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2968</id>
    <revision>
      <id>5644</id>
      <parentid>5519</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:22:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5644</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3175" sha1="4sb2fltpegz13fpnthrits1rmvd63hv" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Поезд барган көйгә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Поезд барган көйгә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
«Дөмберр» карчык йортына
Тәрәзәсенә кыйна,
Нишләп иртә йоклаган,
Торсын әле Фатима!

Кичә эчтек партебин,
Берләп түгел, алтыдин;
Нинди йоклау ул әле
Пирбуенчы яртыдин!

Зәйни берлән Шәйхетдин
Килеп керде ишекдин;
Кыска буйлы Фатима
Торды гүя бишекдин.

— Исәнмесез, кунаклар!
— Сез дә саумы, аппаклар!
Әйдә, дустлар, эчәбез,
Әле безнең яшь чаклар.

Эчә дуслар чәкәшеп,
Күзне-күзгә текәшеп;
Эчкән була карчык та,—
Үзе беткән бетәшеп.

Фатиманың кыз чагы —
Һавадагы кош чагы —
Хәрап булган бу өйдә,
Суына төшкән кочагы.

Шулай да ул типтерә,
Бетәсен сизеп тора;
Җылыйсы күз яшьләрен
Күз эчендә киптерә.

«Дөмберр» күрә — җыласа,
Ачулана ул нәрсә:
— Ашарыңа бар ич,— ди,—
Тагын җитми ни нәрсә?

Мискин безнең Фатима
Кече яшьтән ятимә;
Шуңар күрә төшкән ул
Сатлык кызлар рәтинә.

Һәр төн шул эш бу йортта,
Исрек татар фарситта;
Ниләр, ниләр булганын
Саный алмый бер чорт та.

Сез әйтәсез: «Дөмберр» ни?
Аңлый алмыйбыз берни,—
Шундый карчык ул, аңар
Себерен ни, Сембер ни!

Яшь бер кызны ала ул,
Булган була ана ул;
Үсеп буйга җиткергәч,
Башын утка сала ул.

— Ник исме «Дөмберр»? — дисез,—
Бик ят исемдер,— дисез;
Язган абзаң белә шул,
Сез бернәрсә белмисез.

Гомре үткән дөмбердәп,
Аккан су күк гөлдердәп;
Ах, дүдәк-дүдәк-дүдәк,
Басма өстендә балүрдәк;

Господа, станция Дюдяк!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>4sb2fltpegz13fpnthrits1rmvd63hv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пушкин вә мин (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2969</id>
    <revision>
      <id>5645</id>
      <parentid>5520</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:22:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5645</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1632" sha1="iefpb3a7npjypkh6bii7f93uhelwwkp" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Пушкин вә мин 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Пушкин вә мин }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Хәзрәти Пушкин авылда язды үз «Евгениен»,
Мин исә җырлыйм фәкать монда бәрәңгенең көен.

Шунда да күрмим үземне һич тә Пушкиннән түбән;
Тугъры күз салсаң эшенә — ул үзе миннән түбән:

Бервакыт онтыр җиһан Пушкинне һәм «Евгениен»,
Яүме мәхшәрсез онытмаслар бәрәңгемне минем.

Язганың булса бәкалы, ул бәкага тартала *;
Мин дә булдым һич тә онтылмас кеше шул аркада.

''* Тарта ала, димәк. Язганча укылыр. (Г. Тукай искәрмәсе.)''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>iefpb3a7npjypkh6bii7f93uhelwwkp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рамазан гаетендә иблиснең шәйтаннарына хитабы (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2970</id>
    <revision>
      <id>5646</id>
      <parentid>5521</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:23:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5646</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1860" sha1="aeslk36ur1sc7m1svboq64iv1dqj6tu" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Рамазан гаетендә иблиснең шәйтаннарына хитабы 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Рамазан гаетендә иблиснең шәйтаннарына хитабы }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Инде динне ташлыйлар,
Уразада ашыйлар;
Оялмыйча алладан,
Ничек гает ясыйлар?..

Барсы качып ашады,
«Көндез сәхәр» ясады;
Тәкъва, суфи байларның
Чиктән узды фәсады.

Без, шәйтаннар, богауда
Гомер иттек бу айда.
Кодрәт бавын өзәргә
Без шәйтанда көч кайда?!

Без тик тордык богауда.
Ник аздылар бу айда?
Гөнаһ эшне юк файда
Инде безгә сылтауда.

«Шәйтан аздырган» имеш!
«Юлдан яздырган» имеш!
Кире татар, иң элек
Вөҗданың берлән килеш!

''Хитаб — эндәшү, мөрәҗәгать.''
''Фәсад — бозыклык.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>aeslk36ur1sc7m1svboq64iv1dqj6tu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сабитнең укырга өйрәнүе (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2971</id>
    <revision>
      <id>5647</id>
      <parentid>5522</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:23:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5647</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3206" sha1="qxvywnzumligyqk2ddjj2rfx97bs7mu" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Сабитнең укырга өйрәнүе 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Сабитнең укырга өйрәнүе }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Сабит алты яшендә, инде гакълы башында;
Ялгыз, иркә бала ул әткәләре кашында.

Шуңа күрә шаян ул, бик күп уйный, наян ул;
Күңеллелек, көлкеләр таба әллә каян ул.

Фәһме үткен, ул зирәк, андый балалар сирәк;
Һәрбер әйберне сорый ул: бу ни нәрсә? ник кирәк?

Сабит сорый җентекләп, һәр нәрсәне бөртекләп,
Әти белән әнисе җавап бирә бик ипләп.

Бөркән Сабит әткәсен күреп әйтә әйтәсен:
«Әти, миңа әлепби кайчан алып кайтасың?

Мине укырга өйрәт, миңа укырга кирәк;
Үзем укыйм мин китап, үзем сөйлим һәм көйләп».

Атасы хәйран булды, китапчыга йөгерде,
«Бүләк» атлы әлифба алып кайтты ул берне.

«Бер адым, дип, гыйлемгә», өйрәтә ул Сабиткә;
Салган Сабит ихласын, кош бәбкәседәй җимгә.

Монсы «әлиф», монсы «ба», бу хәреф «җим», монсы «та»,
Бусы «дал» хәрфе була, бу хәреф «зат», монсы «та».

Салган Сабит муенны, оныткан ул уенны;
Тыршып укый «Бүләк»не, белми көнне һәм төнне.

Әткәй алган китапны тапты Сабит бик татлы;
Тиздән белде бик яхшы: нинди хәреф ни атлы.

Беркөн чәй эчкән вакыт, укый Сабит шартлатып;
Әти белән әнисе торышалар шаккатып.

Укуы өзек аның,— балачарак баланың:
«Бу ә-лиф-ба — бүләге Харитонов бабаның».

Хәйран булды әнкәсе, гыйлем булгач бәбкәсе;
Чәй катында елмая куанычлы әткәсе.

Күрсәң иде әнкәсен: кочып алган бәбкәсен,
Үбә-үбә бихисап битен, күзен һәм кашын.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>qxvywnzumligyqk2ddjj2rfx97bs7mu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сабыйга (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2972</id>
    <revision>
      <id>5648</id>
      <parentid>5524</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:24:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5648</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1565" sha1="3l6dj3l8cwbr8ovm8pif1h4jt28nua2" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Сабыйга 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Сабыйга }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Һич сине куркытмасыннар шүрәле, җен һәм убыр;
Барчасы юк сүз — аларның булганы юктыр гомер.

Җен-фәлән дип сөйләшүләр искеләрдән калган ул;
Сөйләве яхшы, күңелле — шагыйранә ялган ул.

Һич өрәк, албасты булган сахралар, кырлар да юк;
Шүрәле асрап ята торган кара урман да юк.

Син әле үс һәм укы күп, шунда аңларсың барын;
Мәгърифәт нуры ачар күп нәрсәләрнең ялганын.

''Шагыйранә — шигъри, поэтик.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>3l6dj3l8cwbr8ovm8pif1h4jt28nua2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сабыйлар җыруы (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2973</id>
    <revision>
      <id>5649</id>
      <parentid>5525</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:24:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5649</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1073" sha1="dzp3rxb8hjo6rrmo5ibt9x4f8t8y2n0" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Сабыйлар җыруы 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Сабыйлар җыруы }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Каз канатлары ак булыр, 
   Ир канатлары ат булыр.
Сабыйларның канатланыр вакъты 
   Мәктәпләрдә укыр чак булыр.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>dzp3rxb8hjo6rrmo5ibt9x4f8t8y2n0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сагыныр вакытлар (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2974</id>
    <revision>
      <id>5650</id>
      <parentid>5527</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:24:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2954" sha1="k4co7znrfzqa6vre42bwr30j4ivqrdd" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Сагыныр вакытлар 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Сагыныр вакытлар }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Туйса Иблис тормышыннан, яд итә оҗмахларын,—
Яд итәм, бизсәм үземнән, мин сабыйлык чакларын.

И күңелнең шаулап аккан чишмәдән сафрак чагы!
И гомернең нурланып үскән яшел яфрак чагы!

Юк гамең бернәрсәдән дә, барча эшләр ал да гөл;
Күк тә күк төсле зөбәрҗәт һәм дә баскан җир — ләгыль.

Очрамый юлда җиһанның кайгы-хәсрәт, аһына,
Тик бирәсең ул вакыт бәйгать табигать шаһына.

Һәр чәчәк — сеңлең, апаң; абзаң — үсеп торган агач;
Син сабыйдай нечкә аваз берлә сайрый сандугач.

Чәчмәгән җир күк —күңелнең һәр гүзәлгә бушлыгы,
Тик кояшны һәм табигатьне сөюдән хушлыгы!

Бар күңел хәдсез, хисапсыз мәрхәмәт, шәфкать тулы,
Санки күңлең — җиргә күктән ингүче рәхмәт юлы.

Бер теләнче керсә йортка, син бирәлсәң бер телем,—
Әй була җанга хозур! Шатлыктан әйләнми телең.

Кич белән кайчак укыйлар, тыңлыйсың төрле китап,
Кайсысы көйсез була һәм кайсысы көйле китап.

Бер кызык көйле китапның моңлы таушы тирбәтеп,
Күз йомылгач, ихтыярсыз йоклыйсың шундук ятып.

Йоклыйсың рәхәт кенә; төнлә уянсаң бер заман,
Як-ягың тып-тын — әле юк яктылык, таң атмаган.

Шул вакыт яшьләр күзеңдә: җан ачып, җан сызланып
Егълыйсың, Җан-Зөһрә берлән Җан-Таһирне кызганып.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>k4co7znrfzqa6vre42bwr30j4ivqrdd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайфия (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2975</id>
    <revision>
      <id>5651</id>
      <parentid>5528</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:24:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5651</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1906" sha1="01retdupn9gvf3uy37cuercggqaiwyr" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Сайфия 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Сайфия }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Иделдә сәяхәтем хатирәсе)''

Килсә байның ач халыкны күзгә-күз мыскылласы,
Яллый ул, әлбәт, пароход, ансы — байлар юргасы.

Ярда торган ач халыкка йөз дә бормый, туп-туры
Юргалый ул шунда тиз-тиз, кайда бай сайфиясе.

Бу тупаслыктан көлеп торса кояш, күктән карап,
Нурны каплый «эссе!» дип бай — кулда бар шәмсиясе!

Бай киенгән франт-шикларча халык тирсе белән,
Батсачы шунда үзе һәм аләте нәкълиясе.

Ул хәзер туктар сиңа, и ач авыл, мохтаҗ авыл!
Җимрек өй каршында ич оҗмах кеби кәйфиясе.

Җаннарым, күз нурларым, сез, бу мәһабәтне күреп,
Җан ачып: «во как!» дисез, мәзлум мужиклар семьясе.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>01retdupn9gvf3uy37cuercggqaiwyr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сибгатуллин (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2976</id>
    <revision>
      <id>5652</id>
      <parentid>5529</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:25:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5652</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1758" sha1="objcf1v0xxpr40rvsoh8vgu316581io" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Сибгатуллин 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Сибгатуллин }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Бер җегет, шәмдәй, буен катрып йөри,
Алга дип, милләт, сине чакрып йөри;
Белмисең, милләт, синең хаккың өчен
Нинди җырлар ул җегет шапрып йөри.

Ул синеңчөн, милләтем, атлып йөри,
Армый-талмый, көн вә төн ватлып йөри;
Җаны һәм вөҗданы шул юлда фида:
Кайда бай күрсә, шуңар сатлып йөри.

Кайда барса, шунда «милләт» дип йөри,
«Мин — мөхәррир һәм дә бик шәп!» — дип йөри.
Инде дә, милләт, тәрәкъкый итмәсәң:
Рестораннарга кереп акрып йөри!

''Синеңчөн — синең өчен.''
''Тәрәкъкый итмәсәң — алга китмәсәң.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>objcf1v0xxpr40rvsoh8vgu316581io</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Соңра (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2977</id>
    <revision>
      <id>5653</id>
      <parentid>5530</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:25:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5653</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2235" sha1="p6y81avxmbhb7u4mrzv277g8dhjsmhb" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Соңра 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Соңра }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Лермонтовтан үзгәртелгән)''

Бер мәхәббәтнең газабын, михнәтен сизгән кеше,
Бер сөеп арган вә җөмлә нәрсәдән бизгән кеше —

Күңле бозланган кешедер: һич тагын бер кат сөймәс,
Инде ул беркем өчен дә гамь йимәс һәм «Аһ!» димәс.

Бетте әүвәлге очынмаклар, — авыр ул гер кеби;
Һич эчелмәскә мәхәббәткә йомылган керпеги.

Сүзләре салмак аның — койган кеби кургаш белән!
Күзләре инде юешләнми аның күз яшь белән.

Һәрвакыт ул инде ялгызлык сөя, золмәт сөя;
Бер пигамбәр яки бер дәрвиш кеби — газләт сөя.

Файдасы юк төрле хиссият уты берлән янып,
Күңле калган көл-күмергә әйләнеп, хиссезләнеп.

Мисле шул: урман эчендә бер яшен суккан агач,
Бер хәятының суы коргач, юешлек булмагач, —

Инде ул мәңге тамыр җәймәс, ботакланмас тагын;
Бер янып сүнде — икенче кәррә ярмас яфрагын.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>p6y81avxmbhb7u4mrzv277g8dhjsmhb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суык (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2978</id>
    <revision>
      <id>5654</id>
      <parentid>5531</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:25:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5654</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5285" sha1="1j4yl5lrr1cfhzu93unve1hjmtb94cp" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Суык 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Суык }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
1

Рус мәүлүде үтеп китте, көннәр суык,
Колакларда, борыннарда өрлә куык;
Җылы мичсез кибетләрдә сатучылар
Малын сата, бии-бии кулын уып.
Байлар кигән тиен толып, төлке толып,
Үз фикренчә, Печән базар күрке булып;
Куллар сузу, ялангачлык, ертык җилән
Күрнә аңар кызык булып, көлке булып.
Хулиганнар груһлана казенкага,
Суык чөнки — сызлый арка һәм җилкә дә;
Ушбу халык, кабак ничек ачылгач та,
Бик нык суга гөнаһы юк бутылкага, —
Диеп аңар: &quot;Эчеңдәге суың чыгар,
Аның белән безне җылыт, безне сугар;
Эчтән безгә бишмәт киерт, чикмән киерт,
Көчле хәмер! Синең кулда зур ихтыяр&quot;.
Шәкерт белән школьниклар тиз-тиз атлый,
Йөгрә алар, колакларын саклый-саклый;
Дошман шәкерт, школьниклар арасында
Бу хәл — суык мәҗбүр иткән иттифакъ, ди.

2

Юлга чыксаң — җилләр каршы, туры була,
Буран чыкса — адаштыргыч юлы була;
Кинәт кенә җиккән атың туктап кала,
Җаның курка: карак очрый, бүре була.
— Монда кара, явыз, усал, мәлгунь бүре!
Тамагыңа күсәк белән лом кергере;
Мужикларның тырма теше кеби тешең
&quot;Мәгыйшәтче&quot; мие мислендә чергере!
Нигә соң син мискин мәҗбүр мужикларны
Талавыңда беләлмисең хәд-чикләрне?
Мужик әллә сиңа азык булып туып,
Җирән атын сиңа булсын дип җиккәнме?!

3

Суык инде; Кабан күле чынлап катты:
Юргаларга башлар инде байлар аты;
Көн юргала, төн юргала, тик юргала, —
Узалмассың &quot;акыллы баш&quot; Ишморатны.
Әүкатлене тешли алмый салкын, суык,
Черек күлдә, берсен-берсе куып-куып,
Җегет белән кызлар йөри шаркылдашып,
Боз өстендә тимераяк берлән шуып.

4

Никтер кичә озак йөрдем урамда мин,
Гаҗиз булдым эчем-тышым туңганга мин;
Җылныр өчен берәү белән сугъшыйм, димен,
Юлда торып, кеше сайлыйм сугарга мин.
Күрдем шунда: берәү бара таза гына,
Өсте-башы чибәр генә, яңа гына;
Читкә генә карап барган чагы иде,
Мин &quot;чалт!&quot; итеп менеп төштем яңагына.
Сиздем шунда: тәнем җылнып китте, кызып,
Дөп! дөп! итә мине сыйлап төшкән йозрык;
Явыз тагын артык җылтып куймасын дип,
Без бәндәгез бик тиз генә торып &quot;сыздык&quot;.
Читкә киткәч, гайрәтләнәм мин абзыйга:
&quot;Тукта әле, бирермен, дим, мин аузыңа!&quot;
Тагы килеп абзам берне бирмәсен дип,
Атлыйм үзем артка һаман аз-аз гына.

5

Рус кардәшләр бигрәк каты кыйлды бәйрәм,
Бик күп семья башы эчеп улды әрәм;
Былтыр, хәер, безнең кайсы бәйрәмдәдер,
Татарлар да үлде эчеп берән-сәрән.
Эчә халык суык дип тә, бәйрәм дип тә,
Эчә халык хәләл дип тә, хәрам дип тә;
Кытайский әфлисуннар яшьнектә, — дип,
Эчми үткән яшьлек гомре әрәм, — дип тә.

Халык җыры

 Кытайский әфлисун
 Килә, диләр, яшьнектә;
 Картайгачдин үкенерсең,
 Типтереп кал яшьлектә!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>1j4yl5lrr1cfhzu93unve1hjmtb94cp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Танса (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2979</id>
    <revision>
      <id>5655</id>
      <parentid>5532</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:26:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5655</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1349" sha1="36cx5o72m4nrr4q7q52cqk6r95eflv6" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Танса 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Танса }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Танса таушы зал эчендә төн ката,
Уйный оркестр: «Трим-там-там-та-та!»
Барча кулларда чуар чүпләр тулы:
Өч хатын почмакта конфетти сата.

Бик хозур эшләр, халык хәйрәт итә,
Мактый һәркем: «Әттә-тәттә-тәттә-тә!»
Мактаган саен, идәндә сикрәләр —
«Тып та тып!» — пар яшь кәҗә берлән тәкә!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>36cx5o72m4nrr4q7q52cqk6r95eflv6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татар мөхәрриренә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2980</id>
    <revision>
      <id>5656</id>
      <parentid>5533</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:26:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1564" sha1="0bj1xhyw9ohdvavu3cflbjj38xs2lpf" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Татар мөхәрриренә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Татар мөхәрриренә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Яз, ни язсаң да, синең бар — язганыңның нашире;
Ашлыгың үстисә — бир, тайярдыр аның гашире.

Тик онытма: бер заман гүргә керер ялгыз башың;
Һичберәү булмас яныңда: иптәшең һәм кардәшең.

Барча әгъзаң чиркәнеч һәм куркыныч хәлгә керер;
Уйлаган башың, каләм тоткан кулың бергә черер.

Дөньяда булган кеби язганнарынның нашире,
Монда да кортлар — синең үлгән тәнеңнең «нашир»е.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>0bj1xhyw9ohdvavu3cflbjj38xs2lpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татар яшьләре (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2981</id>
    <revision>
      <id>5657</id>
      <parentid>5534</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:26:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5657</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1901" sha1="nw1nzu5vo1ftcujysa1crzqu53m1f1s" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Татар яшьләре 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Татар яшьләре }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Дикъкатә лаек хәзерге көн татарның яшьләре:
Аңламак, белмәк, тәрәкъкый, мәгърифәт, хикмәт белән

Әйләнеп һәм нурланып тормакта һәрдәм башлары.
Мондый күрнеш сөйнеченнән инде мин алдан беләм:

Тик болар безгә кирәк диңгез төбе гауваслары.
Өсттә бу ямьсез болыт баштан китәр, яңгыр явар,

Җиргә рәхмәт күк төшәр яшьләрнең изге касдлары.
Шаулап аккан су булыр тау башлары, тау астлары.

Күк булып күкрәр һавада хөр яшәү даулашлары,
Ялтырар изге көрәшнең хәнҗәре, алмаслары.

Йөрмәсен бәгъре өзек милләт киеп кашсыз йөзек, —
Без аның бик зур фәхерле, чын брилиант кашлары!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>nw1nzu5vo1ftcujysa1crzqu53m1f1s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таян Аллага (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2982</id>
    <revision>
      <id>5658</id>
      <parentid>5536</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:27:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5658</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1944" sha1="3dxwe5d45y3v9o0rxx14jqm6xn9fywl" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Таян Аллага 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Таян Аллага }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Әй бәһале, әй кадерле, әй гөнаһсыз яшь бала!
Рәхмәте бик киң аның, һәрдәм таян син аллага!

Йа ходай, күрсәт, диген, ушбу җиһанда якты юл;
Ул — рәхимле; әткәң-әнкәңнән дә күп шәфкатьле ул!

Саф әле күңлең синең, һичбер бозык уй кермәгән,
Пакь телең дә һич яраусыз сүзләр әйтеп күрмәгән.

Пакь җаның һәм пакь тәнең — барлык вөҗүдең пакь синең:
Син фәрештә валчыгысың, йөзләрең ап-ак синең!

Кыйл дога, ихлас белән тезлән дә кыйбла каршына;
Бел аны: керсез күңелдән тугъры юл бар гаршенә!

Әй бәһале, әй кадерле, әй гөнаһсыз яшь бала!
Рәхмәте бик киң аның, һәрдәм таян син аллага!

''Гаршенә — югарыга, куккә.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>3dxwe5d45y3v9o0rxx14jqm6xn9fywl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәләһһеф (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2983</id>
    <revision>
      <id>5659</id>
      <parentid>5537</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:27:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5659</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1500" sha1="h3iy2awce3kzrw8wtyqe3axwo5u3aw2" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Тәләһһеф 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Тәләһһеф }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Мәлганәт, пычрак вә ялган берлә тулган безнең эч;
Бар начарлыктан, бозыклыктан гыйбарәт безнең эш.

Шаккатабыз тышкы зиннәтләр, киемнәргә карап;
Җан сатабыз әллә нинди вак «тиеннәргә» карап.

Керләнә өст-өстенә рух, һич хозур вөҗданга юк;
Ни сәбәптән җир йөзендә тәнгә — мунча, җанга — юк?!

''Тәлзһһеф — кайгыру, хәсрәтләнү.''
''Мәлганәт — түбәнлек, явызлык.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>h3iy2awce3kzrw8wtyqe3axwo5u3aw2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәмсил (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2984</id>
    <revision>
      <id>5660</id>
      <parentid>5539</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:27:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5660</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2109" sha1="sve8pe6t0p86btvy7xg7xdzboeaw4x8" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Тәмсил 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Тәмсил }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Италия — Төркия сугышы мөнәсәбәтилә)''

Дуст кушылдылар Арыслан берлә бер көн Юлбарыс,
Бер киңәштә эшләнергә булды эшләнгән бар эш.

Шул заманны әллә кайдан килде чыкты бер Мәче,
Каршылыйлар: «Әйдә безгә иттифакъка кер, Мәче!»

Булса да сүзләр береккән, бу өчәү айрым яши,
Һәрбере үз тапканын айрым ятып, айрым ашый.

Юлбарыс, күрсә ишәк-куйны, тиз үк ертып ала;
Мөттәфикъ безнең Мәче тик күзләрен йөртеп кала.

Ат-сыер күрсә Арыслан, иткә тиз әйләндерә:
Бәдбәхет безнең Мәче тик күзләрен майландыра.

Аулый алмый бу Мәче һич, ач үләр хәлләр килә...
— Иттифакъ туклыклымы? — дип, дустлары аннан көлә.

Зар җылый безнең Мәче: «Сез туйдыгыз, ди, мин ач ич!
Нигә тик мин ач калырга, мин — великий держав ич!»
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>sve8pe6t0p86btvy7xg7xdzboeaw4x8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәрәддөд вә шөбһә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2985</id>
    <revision>
      <id>5661</id>
      <parentid>5540</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:27:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5661</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2731" sha1="6yst0g0dap31n9tslcig0r333g9cew6" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Тәрәддөд вә шөбһә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Тәрәддөд вә шөбһә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Бер шытырдауны ишетсәм, аузыма җаным килә;
Уйлыймын: «Шелтә кыйлырга әллә вөҗданым килә?»

Аптырый: юк изге эш ятканда да, торганда да;
Эш кушарга каршыма һәрдәмдә шайтаным килә.

Нәрсә күрдем бу җиһанда? Ни бетердем? Уйласам:
Алдыма чын эз вә юлдан читкә тайганым килә.

Җырлыймын, ләкин җырымнан файда бармы халкыма?
Бер мәләктән яки шәйтаннанмы илһамым килә?

Раст, бу шагыйрьлек белән мин чынлап ук аурыйм бугай:
Бер-бер артлы рәтләнеп, мәйданга диваным килә.

Мин сизәм: дөнья йөзе дүзәх, җәһәннәмдер миңа;
Бер шигырь язсам гына, җәннәт вә ризваным килә.

Һәр каралткан кәгазем дә санки багъ, бостан була;
Һәр хәрефтән каршыма вилдан вә Гыйльманым килә.

Шигъреми яздым: басылды; мин тагын зур кайгыда:
Фикремә юк-бар белән исмемне игъланым килә.

Һич риза булмыйм үземнән, язганымнан соңра мин;
Һәр заман күз алдыма кимлек вә ноксаным килә.

Кайвакытлар һәр сәгадәттән өмидемне өзәм, —
Әллә кайдан шунда икъбал атлы чулпаным килә.

Ялытырый ул күкләремдә, күп өмидләр арттыра:
Күз яшем сөртергә гүя назлы җананым килә.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>6yst0g0dap31n9tslcig0r333g9cew6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәфсирме? (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2986</id>
    <revision>
      <id>5662</id>
      <parentid>5542</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:28:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5662</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1367" sha1="f1ntcyrckhdw6bmjf9mqfa36zgyr615" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Тәфсирме? 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Тәфсирме? }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Һәр заман кем насры берлән фәтхе килсә алланың,
Һич тә бер көч туктаталмый, манигы булмый аның.

Син күрерсең тугъры юл тапканны күп төркем
халык,
Хәмд-ү-тәсбих өннәре берлән гөрелдәр урталык.

Мәккәдә ачты бүген якты иманга баб ходай,
Ярлыкау эстә, шөкер ит, тәүбә кыйл, тәүваб ходай!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>f1ntcyrckhdw6bmjf9mqfa36zgyr615</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәрҗемәме? (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2987</id>
    <revision>
      <id>5543</id>
      <timestamp>2011-07-08T18:03:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5543</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="858" sha1="nonl2ts3igu3d0a7upzuli46wuu9uvp" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Тәрҗемәме? 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Тәрҗемәме? }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>nonl2ts3igu3d0a7upzuli46wuu9uvp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Театр (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2988</id>
    <revision>
      <id>5663</id>
      <parentid>5545</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:28:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5663</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2281" sha1="41z2h841agzmzsbiwkzkppak82qoq45" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Театр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Театр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Халыкка дәрсе гыйбрәттер театр,
Күңелдә йоклаган дәртне уятыр.

Театр — яктылыкка, нурга илтә,
Кире юлга җибәрми, уңга илтә.

Театр көлдерәдер, уйнатадыр,
Тагы үткән гомерне уйлатадыр.

Күрерсең анда үз хәлең, көләрсең
Көләрлек булса, булмаса — еларсың.

Күрерсең тормышың нинди: җитешме?
Җитеш булмаса, кай җире җитешми?

Төзәтерсең шуны, тәкмил итәрсең,—
Шулай шактый белем тәхсил итәрсең.

Үсәр яхшылыгың, син яхшы булсаң;
Җылы канлы итәр ул, вәхши булсаң.

Тигез күрә бөтен җанны театр:
Кирәк кол бул, кирәксә император.

Мөкаддәс ул, бөек ул, гали зат ул;
Тәмам хөр ул, вә бик киң ул, азат ул.

Вә ул дарел-голүм, дарел-әдәптер,
Холыкларны төзәтмәккә   сәбәптер.

Вәләкин шарты бар: яхшы төзелсә,
Әгәр һиммәт агачыннан өзелсә,

Ул — алма, мөддәте тулганда пешкәч,
Кызаргач һәм матур булгач, җитешкәч.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>41z2h841agzmzsbiwkzkppak82qoq45</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Толстой сүзе (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2989</id>
    <revision>
      <id>5664</id>
      <parentid>5547</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:29:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5664</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1072" sha1="j514j6iwedlix7r9vv2qfw3x3gkpndi" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Толстой сүзе 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Толстой сүзе }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Зур бәхет инсанга — һәр көн, һәр сәгатьтә яхшыру;
Яхшыру юк, булса анда: — Яхшы мин! — дип лаф ору.

''Инсан — кеше.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>j514j6iwedlix7r9vv2qfw3x3gkpndi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Толстой фикере (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2990</id>
    <revision>
      <id>5665</id>
      <parentid>5548</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:30:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5665</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1697" sha1="lgrisgxf68jxqyx8qd6gt3mnh04126u" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Толстой фикере 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Толстой фикере }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Әле мөмкин икән иркенне тоткынлыкка сатмаска,
Җаның көчсезлеген һич тә бу дөньяга сынатмаска,—

Өйләнмә, баш имә һич, телгә дә алма хатын-кыз дип;
Олугъ җан бул, куан-шатлан, шөкер, мин бит хатынсыз, дип.

Өйләнмәк бер-берәүнең җәбре-каһре өсткә менмичә —
Егылмак берлә бердер, һичбер әйбергә абынмыйча.

Үземнән гыйлавә

Ышандык без ходайга, бер вә бардыр дип, вә ялгыз дип;
Сөйли тел: «Кайнигәч, кайне, кәләш, дип, һәм дә балдыз»,— дип.

''Гыйлавә — өстәмә.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>lgrisgxf68jxqyx8qd6gt3mnh04126u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Толугышшәмси мин мәгърибиһа (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2991</id>
    <revision>
      <id>5666</id>
      <parentid>5550</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:30:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5666</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1268" sha1="4tymumlg28e12qnqnad3sdw67fad352" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Толугышшәмси мин мәгърибиһа 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Толугышшәмси мин мәгърибиһа }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Чыкса мәгърибтән кояш — шунда заманның ахыры,
Бу — китапларда язылган күп галәмәтнең бере.

Гыйльмилә хикмәт кояшы тугъды мәгърибтән хазир,
Көнчыгыш халкы, белалмыйм, инде нәрсә монтазир?
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>4tymumlg28e12qnqnad3sdw67fad352</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тормыш (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2992</id>
    <revision>
      <id>5667</id>
      <parentid>5552</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:30:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5667</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2099" sha1="p0axyo5kvjph3dcxzjf3qz90d1npdpb" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Тормыш 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Тормыш }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Авырлык төшсә, түз, сер бирми-нитми;
Ни хәлләр яшь егеткә килми-китми?

Бу тормыш кем белән туктар талаштан?
Сугыш син һич тә армас-туктамастан.

Синең төсле берәү ул: бергә-бер сез,
Көрәшкәнне җиңалмый ул каберсез.

Көрәшмәк куркыныч: күп хәлләре бар,
Вәли, җиңгәч, ганимәт маллары бар.

Канечкеч ул вә ерткыч юлбарыстан;
Качармы юлбарыстан бер арыслан?

Җиһанда үлми һәрбер ыңгырашкан,
Вә юлны тапмый калмый һәр адашкан.

Көрәш угърында ар, тал, тирлә, имгән;
Өмид итмә булышмакны ләимнән.

Әгәрчә зәррә мыскал һиммәте бар,
Аның артында тау-тау миннәте бар.

Сәгадәт талына менсәң — үзең мен;
Ни ярдәм килсә дә килсен үзеңдин.

Димәс һичкем: «Минем аркамда менде,
Хәзер җүнләп сәлам дә бирми инде!»
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>p0axyo5kvjph3dcxzjf3qz90d1npdpb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төрекчәдән (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2993</id>
    <revision>
      <id>5668</id>
      <parentid>5553</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:30:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5668</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1073" sha1="n5ovo5ru20rbrrw0y28ssibfuvn9ngy" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Төрекчәдән 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Төрекчәдән }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Эзләдем, филлаһ, сөямен, биллаһ;
Эзләдем дә таптым... бу бәлане!

''Филлаһ, биллаһ,— «алла белән ант итәм» дигән сүзләр.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>n5ovo5ru20rbrrw0y28ssibfuvn9ngy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төш (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2994</id>
    <revision>
      <id>5669</id>
      <parentid>5555</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:31:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5669</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2196" sha1="g93sknbed5uciw9s6dywvzeiyxg2v45" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Төш 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Төш }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Гетедән)''

Мин төш күрдем.
Гүя мин бер зур шаһ имеш,
Таҗыма тезгән энҗе, мәрҗән, ахак имеш;
Сине сөеп, шигырь сөйләп, шагыйрь булып
Йөрүләрем бөтенләй үк нахак имеш.

Таҗлы башым хозурында иям имеш,
«Җанашым, мин сине сөям»,— диям имеш;
Нәрсә генә әйтер инде сөйгәнем дип,
Эчемнән бик янам имеш, көям имеш.

Әтрафымны чолгап алган гаскәрләр дә
Гөл йөзеңә күзләрене теккән бар да;
Минем өчен синнән шәфкать булырмы дип,
Бөтен гаскәр тын да алмый интизарда...

Төш шул төшкә җиткәч, шагыйрь уянды да,
«Явыз язмыш!» — диеп азрак уйланды да,
Уйларга да өлгермәде, мискин гашыйк,
Кайнар яшькә ике күзе чыланды да!

Бераздан соң килде аңар шатлык янә:
Егъласам мин, егъладым, ди, шашып кына;
Мәхәббәтем һаман иске мәхәббәт ич,
Югалтсам мин, югалттым, ди, шаһлык кына.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>g93sknbed5uciw9s6dywvzeiyxg2v45</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туган авыл (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2995</id>
    <revision>
      <id>5670</id>
      <parentid>5557</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:31:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5670</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1931" sha1="p4h0swn6it6fka1163f29dr4urox4fm" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Туган авыл 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Туган авыл }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Тау башына салынгандыр безнең авыл,
Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул;
Аулыбызның ямен, суы тәмен беләм,
Шуңар күрә сөям җаным-тәнем белән.

Ходай шунда җан биргән, мин шунда туган,
Шунда әүвәл Коръән аятен укыган;
Шунда белдем рәсүлемез Мөхәммәтне,
Ничек михнәт, җәфа күргән, ничек торган.

Истән чыкмый монда минем күргәннәрем,
Шатлык белән уйнап гомер сөргәннәрем;
Абый белән бергәләшеп, кара җирне
Сука белән ертып-ертып йөргәннәрем.

Бу дөньяда, бәлки, күп-күп эшләр күрем,
Билгесездер — кая ташлар бу тәкъдирем;
Кая барсам, кайда торсам, нишләсәм дә,
Хәтеремдә мәңге калыр туган җирем.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>p4h0swn6it6fka1163f29dr4urox4fm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туган җиремә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2996</id>
    <revision>
      <id>5671</id>
      <parentid>5558</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:31:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5671</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2356" sha1="diz84bqpbascmze77c7z0p1em15nak5" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Туган җиремә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Туган җиремә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Айрылып китсәм дә синнән гомремнең таңында мин,
И Казан арты! сиңа кайттым сөеп тагын да мин.

Ул таныш кырлар, болыннар тартты әүвәл хиссеми;
Тарта торгач, куймады, кайтарды ахыр җисмеми.

Кысса да синдә фәкыйрьлекләр, ятимлекләр мине,
Изсә дә үз ишләремнән хур кимлекләр мине,—

Үтте инде ул заманнар, очтылар шул кош кеби;
Уйласам, ул көннәрем тик кичтә күргән төш кеби;

Бәрсә дә дулкыннарың, һич алмады, гаркъ итмәде;
Алды дүрт ягымны ялкын, якмады, харкъ итмәде.

Бу сәбәптән аңладым мин, и туган җирем, синең
Җанга ягымлы икәндер ялкының да дулкының!

Җөмләтән изге икән ич: инешең, чишмәң, кырың,
Юлларың, авыл, әвен, кибәннәрең дә ындырың;

Һәр фосулы әрбәгаң: язың, көзең, җәй, кыш көнең;
Барча, барча ак оек, киндер, чабата, ыштырың!

Һәм көтүчең, этләрең, үгез, сыер, сарыкларың;
Барчасы яхшы: бүре, җен, шүрәле, сарикъларың.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>diz84bqpbascmze77c7z0p1em15nak5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туган тел (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2997</id>
    <revision>
      <id>5672</id>
      <parentid>5560</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:31:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5672</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1515" sha1="rqg2epif630idnk1m9pvaee4byy16h1" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Туган тел 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Туган тел }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!
Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы.

Иң элек бу тел белән әнкәм бишектә көйләгән,
Аннары төннәр буе әбкәм хикәят сөйләгән.

И туган тел! Һәрвакытта ярдәмең белән синең,
Кечкенәдән аңлашылган шатлыгым, кайгым минем.

И туган тел! Синдә булган иң элек кыйлган догам:
Ярлыкагыл, дип, үзем һәм әткәм-әнкәмне, ходам!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>rqg2epif630idnk1m9pvaee4byy16h1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уянмас йокы (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2998</id>
    <revision>
      <id>5673</id>
      <parentid>5562</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:31:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5673</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1875" sha1="s9iraw6b53brbjovjtegfa2jb6za4bc" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Уянмас йокы 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Уянмас йокы }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Фатима күрде үзенең бүлмәсендә бер рәсем:
— Әнкәем, бу кем?— диеп сурды, кочаклап әнкәсен.

Әнкәсе бирде җавап:— Әүвәлге угълым бу минем,
Дөньяда юк ул хәзердә, бер туган абзаң синең.

— Әнкәй, әнкәй! Нишләгән ул, кайда соң ул? Әйтсәнә!
Мин аны күрмәк телимен, зинһар, әнкәй, тапсана!

— Юк, җаным, юк, күз нурым, абзаң хәзердә йоклаган;
Ул каты йоклый, вөҗүден кара туфрак каплаган.

— Ә, алайса, син агамны, бар, уят, торсын, әни;
Бергә уйнарбыз, үзенең сеңлесен күрсен, әни!

— Юк, җаным, син белмисең, юктыр уятырга мәҗал,
Ул уянмас бер йокыдыр, аһ, аның исеме — әҗәл!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>s9iraw6b53brbjovjtegfa2jb6za4bc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үкенеч (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2999</id>
    <revision>
      <id>5674</id>
      <parentid>5564</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:32:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5674</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2324" sha1="0fird7vva3n03b6k5m76lo7zfbe8zp2" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Үкенеч 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Үкенеч }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Электән белгәнем хәлдә кешенең
Тышы яхшы, бозыклыгын эченең,

Ничек соң мин адаштым изге юлны,
Биреп мәлгунь, ходайсызларга кулны?!

Нигә мин, алданып ялган көлүгә,
Нифакъ иттем үземдәге голүгә?!

Нигә булды зыя сөйгән азат баш
Монафикълар караңгысында хәффаш?!

Нигә мин тормадым бер читтә ялгыз —
Ничек күктә яңа бер данә йолдыз?

Шулай янсам, ни булды, төшми җиргә,
Якынлашмыйча һәр мәгърур сәфилгә!

Янып ялгыз шулай, күп еллар үткәч,
Сүнәр идем, ходайдан вәгъдә җиткәч.

Әсирмен, ычкыналмам инде мәңге,
Күңелсез һәр ягым — нурсыз, караңгы!

Монафикълар камап һәр дүрт ягымны,
Күрәлмим мин кояшым һәм аемны.

Кырылды алда изге эшкә вәгъдәм,
Караңгыда күренми чөнки кәгъбәм!

Һава юктыр, алалмый рух сулыш та,
Кабахәт бөркү уң, сул, астта, өсттә.

Читен хәл: гайрәтең җитсә — ерып чык,
Әгәр җитмәс исә — бет, шунда тончык!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>0fird7vva3n03b6k5m76lo7zfbe8zp2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үтенеч (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3000</id>
    <revision>
      <id>5675</id>
      <parentid>5565</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:33:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5675</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1541" sha1="kh4skjlrcp1g23zwldgg84hjptzz6zr" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Үтенеч 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Үтенеч }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Яшь вакытта яшьнәдем, көчле вакытта күкрәдем;
Яшьнәмим дә, күкрәмим дә — утсыз инде күкрәгем!

Килде тоткынлык, түбәнләнде уемның куллары;
Хөр заман ак кул белән күкләрдә йолдыз чүпләдем.

Ак күгәрченне кулымнан алдылар, козгын биреп;
Ак кирәк дип, пакь кирәк дип күпме күз яшь түкмәдем!..

Ул — түгел күңлем эшеннән, тик ялан кулның эше,
Кызмагыз бик, чыкса мәйданга басылган чүпләрем.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>kh4skjlrcp1g23zwldgg84hjptzz6zr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фатима белән сандугач (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3001</id>
    <revision>
      <id>5676</id>
      <parentid>5566</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:33:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5676</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1980" sha1="nsvqhoz2olz3gsjucdhw33iqvrivfwd" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Фатима белән сандугач 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Фатима белән сандугач }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Фатима:

Ни өчен син сайрамыйсың, Сандугач?
Шат була күңлем минем син сайрагач.

Читлегең әйбәт, яныңда бар ашың.
Ник күңелсез син болай, бөктең башың?

Сандугач:

Аһ, минем сайрар җирем урман иде,
Анда һәртөрле кызык тулган иде.

Мин бу җирдә нигә шатлык күрсәтим?
Анда өч баш кошчыгым калды ятим!

һәм мине анда тагын дустым көтә,
Сагына ул, саргая ул, ут йота.

Белмисеңме син: читен мәхбүслек ул,
Булса да алтын, һаман да читлек ул.

Фатима:

Йә, алайса, мин ишек ачтым сиңа:
Бар, азат бул, кыйл миңа изге дога.

Бар, җаным, инде яшел урманга оч,
Тиз ятим кошчыкларың берлән кавыш!

''Мәхбүслек — тоткынлык.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>nsvqhoz2olz3gsjucdhw33iqvrivfwd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хале хазир (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3002</id>
    <revision>
      <id>5678</id>
      <parentid>5677</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:33:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5678</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1886" sha1="r7vj66ugsbg3xyscagly1g4ksvek63w" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Хале хазир 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Хале хазир }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Белми үзсүзле мәрыйз имләт дигән сүз кадрене,
Аңламас беткән сәфил гыйззәт дигән сүз кадрене.
Белми хайваннар да инсият дигән сүз кадрене,
Һәм тупаслар белми шигърият дигән сүз кадрене.
Белми хикмәтсез кеше хикмәт дигән сүз кадрене,
Таш күңелләр аңламас рикъкать дигән сүз кадрене.
Кап-кара кол белми хөррият дигән сүз кадрене,
Һәм түбән рухлар да — кодсият дигән сүз кадрене.

Күрсәтә һәрбер җаһил милләткә золм вә җәбрене,
Таптыйлар пычрак аяклар берлә милләт садрыне.
Бер генә милли бәхетнең безгә көлгән вакты юк,
Искеләр белми һәнүз милләт дигән сүз кадрене.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>r7vj66ugsbg3xyscagly1g4ksvek63w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хасият (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3003</id>
    <revision>
      <id>5679</id>
      <parentid>5569</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:33:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5679</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1983" sha1="34gdgppgdv44wzs7gzrkzzqackgconx" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Хасият 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Хасият }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Сөйләшсәк төрле милләтләр хакында,
Ерактамы алар яйсә якында,
Сөйлибез төрле сүзләр хакларында
Вә кайсысында ни хасләт — барын да.

Итеп иснат аларга милек вә малны:
«Фәлән милләт фәләнле һәм фәләнле».
Дибез госманлылар тугърында: «шанлы».
Немец халкы хосусында: «кораллы».

Яһүд халкы хосусында сөйләшсәк,
Дибез: «гаять җитез һәм эшкә җайлы».
Кытайлар тугърысында сүз ачылса:
«Алар, дибез, гүзәл һәм яхшы чәйле».

Әгәр телгә төшә калса фырансуз,
Дибез: «гаять һөнәрмәнд һәм дә җанлы».
Арабызда сөйләнсә ингелизләр,
Дибез: «бик иҗтиһадлы һәм дә маллы».

Ни дирсең, сүз татар тугърында булса?
Табалмый сүз, диерсен.: «ул сакаллы».
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>34gdgppgdv44wzs7gzrkzzqackgconx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәзерге өйләнүчеләр (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3004</id>
    <revision>
      <id>5680</id>
      <parentid>5571</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:34:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5680</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1252" sha1="jqm4cg3ig2pa3o8notfvrjth1mtlwhl" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Хәзерге өйләнүчеләр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Хәзерге өйләнүчеләр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күңелләр саф чагында шәп, матур кыз сайлыйлар анлар:
«Булыр безнең хатын булса йөзе айдай»,— диләр анлар.

Әгәр дә басса дөнья һәм муеннарда бурыч тулса,
Убырлы карчыгыңны да алырлар, акчасы булса.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>jqm4cg3ig2pa3o8notfvrjth1mtlwhl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хәстә хәле (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3005</id>
    <revision>
      <id>5681</id>
      <parentid>5572</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:34:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5681</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2774" sha1="ptin0oz66qivg6j4p187e9spgdeh0mm" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Хәстә хәле 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Хәстә хәле }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Көн туа. Һәр көнне хикмәт, мәгънәдән буш эш күрәм;
Күз йомалмыйм төн буе, йомсам — коточкыч төш күрәм.

Юк янымда чын кеше, булганда да — мин чит күрәм;
Белмәдем капшап, фәкать һәр йөздә кәгазь бит күрәм.

Бетте иман мәрхәмәт, шәфкать, мәхәббәткә тәмам;
Бәйле корбанлык кеби, алда кызыл кан, ит күрәм.

Бар хәятым салкыныннан туңды җан, катты күңел;
Һәр ягында бар җиһанның зәмһәрирдән чик күрәм.

Кышта очкан күбәләк төсле гүзәл кызлар миңа;
&quot;Ник йөриләр?&quot; — дим, кирәксез бер чуарлык дип күрәм.

Җиргә нык басмыйм — аяк астымда йомшаклык күрәм;
И үлем! мин синдә бер хәсрәт вә бер шатлык күрәм.

Акмый тышка мәгънәләр — кипкән күңелнең чишмәсе;
Калган урнында һәлакәт чокры, баткаклык күрәм.

Юк нәҗат, фикрем чөерсәм дә үземнән үзгәгә;
Козгын — ислам гәүдәсендә, кәгъбәсендә пот күрәм.

Тик болай бер аурумынмы? Әллә Обломов тамы?
Көн саен йөз сулса сулсын, җанда ник кытлык күрәм?!

Ауру җанның бишмәте-тәнне дәваның төрлесе
Берлә һәр көнне ямыйм, иртән тагын ертык күрәм.

Бар иде ялгыз калып, җырлап юанган чакларым,
Ярты җырда инде күкрәкне тотам да йөткерәм!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ptin0oz66qivg6j4p187e9spgdeh0mm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хөрмәтле хөсәен яңкәре (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3006</id>
    <revision>
      <id>5682</id>
      <parentid>5573</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:34:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5682</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2629" sha1="k95q0lu50pwrtdqgkj9h30hv6d9m1mo" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Хөрмәтле хөсәен яңкәре 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Хөрмәтле хөсәен яңкәре }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Көч белән бергә гүзәллекне җыйган диңгез кеби,
Ул иде өстен вә кул җитмәс кеше, йолдыз кеби.

Әүлияларның, барын бер-бер китерсәм каршыма,
Күрмәмен дип уйлыймын бер якты йөз ул йөз кеби.

Көчле, көчсез, ярлы, бай булды һаман да бер аңар;
Һәр карашта ул иде чын «керлегеннән гөл тамар».

Үтте тормыш пычрагын гәүһәр кеби вөҗдан белән;
Аз гына кер кунганын да кай җирәннән кем табар?

Ул көрәште һәм явыз эшкә җәза бирде көлеп,
Үткен акълы шул көрәшкә пакь көмештән юл булып.

Ул көрәште, язда елмайган кояш төсле бәләнд:
Карны-бозны ул ничек эртә көлеп һәм нур коеп.

Күрмәде гами, табигый, буш куыклар атмагач
Һәм кәмиттә бер батыр да җирдә егълып ятмагач.

Бармыни бездә гомумән чын кеше кадрен белү?!
Без аны кайдан белик, мискин үлеп аңлатмагач?!

Янә бер хатирәм

Мин — кунакчыл бер җыручы, миндә — бар ярлы-гидай,
Ханәмә яшьләр килә, һәм сәүдәгәр, бай угълы бай.

Ул бәләнд мәрхүм дә килсә, мин сизә торган идем:
Күктән иңгән, ханәмә килгән шикелле тулган ай.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>k95q0lu50pwrtdqgkj9h30hv6d9m1mo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Һазиһи касыйдәтен фи мәдхи (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3007</id>
    <revision>
      <id>5683</id>
      <parentid>5575</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:35:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5683</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3271" sha1="bu8y7wck7wo403ch4scxt9uatj80rl3" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Һазиһи касыйдәтен фи мәдхи
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Һазиһи касыйдәтен фи мәдхи}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Төркиядә бер теләнче сухта булган Мостафа;
Монда кайтып ил казасы, фетнә булган Мостафа.

Юп-юаш, муйнын бөгеп йөргән сарыклы бер сарык,—
Монда кайткачтын симергән, чучка булган Мостафа.

Шат кына, берлек белән торган шәһәрнең халкыны,.
Төрле дошманлык чәчеп, өч-дүрткә бүлгән Мостафа.

Әллә кем, чирмеш теле берлән гәзит язган булып,
Барча пакь инсанга биш ел этчә өргән Мостафа.

Торса да ул бер заманнар баш булып ялган белән,
Мисле корчаңгы көчек, читкә сөрелгән Мостафа.

Ут белән күктән сөрелгән бер усал шәйтан кеби,
Сөрдисәң мәҗлестән, ул дингә сыенган Мостафа.

Ач бозаудай тиз генә Коръән ялап та ант итеп,
Күп вакыт йозрык, таяклардан котылган Мостафа.

Дин дә файда бирмәгәч һәм деньгасы да калмагач,
Бай калошына табан һәм үкчә булган Мостафа.

Булганы хәлдә надан, тик бер кызыл башлы ишәк,
Тәртәбезгә ат булып, алдап җигелгән Мостафа.

Эзләп-эзләп тәртәбездән үз-үзенә мәртәбә,
Чын тиешле абзарына инде кергән Мостафа.

Хәйләләп монда китергән саф бер Истамбул кызын
Шәһвәте угьрында хурлыкка төшергән Мостафа.

Килсә монда кыз балаларны укытмакка сусап,
Ул килер-килмәстә, гыйрзына тукынган Мостафа.

Ул шулай хайванлыгының, шәһвәтенең пәрдәсен
Бар укыр кызлар юлына каршы корган Мостафа.

Ник саныйм гайбен аның соң? Мин түгел бухгалтеры!
Ул кабахәтлектә мильярдир танылган Мостафа!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>bu8y7wck7wo403ch4scxt9uatj80rl3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мостафа (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3008</id>
    <revision>
      <id>5576</id>
      <timestamp>2011-07-08T18:06:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5576</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="848" sha1="55x6k9luup58znv568b39uksa6xdvoe" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мостафа 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Мостафа }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>55x6k9luup58znv568b39uksa6xdvoe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Һәр ялтыраган алтын түгел Һәркемнең ашыйсы килә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3009</id>
    <revision>
      <id>5684</id>
      <parentid>5577</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:38:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5684</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1659" sha1="bwyiw4cxh68inoktd7kkm6jx13tobyo" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Һәр ялтыраган алтын түгел Һәркемнең ашыйсы килә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Һәр ялтыраган алтын түгел Һәркемнең ашыйсы килә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Төнлә берлән бакчада бер аллы-гөлле Күбәләк,
Очкалап йөргәндә уйнап, анда-монда чүгәләп,

Күрде кырда: бик матур бер әллә нәрсә ялтырый,
Нурлана, җем-җем итә йолдыз шикелле, калтырый.

Күбәләкнең бер дә чик юк һәр матурга гыйшкына:
Тиз генә ул барды да кунды матур зат өстенә.

Ул матур зат юлчылардан сүнми калган ут иде:
Күбәләк булды һәлак шунда кунып — янды, көйде.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>bwyiw4cxh68inoktd7kkm6jx13tobyo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Читен хәл (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3010</id>
    <revision>
      <id>5685</id>
      <parentid>5578</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:38:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5685</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1645" sha1="ln8kw358yrqvhe6jztu8or0ea3xod25" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Читен хәл 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Читен хәл }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Ни була тугъмак сыйратын кичмәсәм?
Бу ачы гомрем шәрабен эчмәсәм?!

Әйләнә бит, үтми, бетми гомре дә! —
Җәй килә утлар чәчеп, син кышласаң.

Ардым инде, кайда актык мәүкыйфем?
Җилкенәмен — бер басарга өч басам.

Каршыма чыкма, кояш, син, канлы тап!
Ак кәфендәй син җәелмә өсткә, таң!

Катле нәфситсәм, ходайдан куркамын,
Ләкми чир, аурып та булмый, ичмасам!

''Мәүкыйф — туктый торган урын.''
''Катле нәфситсәм (нәфес итсәм) — үз үземне үтерсәм.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ln8kw358yrqvhe6jztu8or0ea3xod25</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чыршы (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3011</id>
    <revision>
      <id>5686</id>
      <parentid>5579</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:38:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5686</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1327" sha1="m5p3ljvst4s5dn19czka49tt6tyj8vd" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Чыршы 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Чыршы }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Саргаядыр көз көнендә һәр агач яфраклары;
Юк яшеллекләр хәзер, урман вә сахра сап-сары.

Саргая таллар, усаклар, алмагачлар һәм каен;
Хәстә төсле, арта сары төс аларда көн саен.

Үз төсен үзгәртми саклаучы арада берсе бар:
Көз көне һәм кыш буе саргаймый торган чыршы бар.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>m5p3ljvst4s5dn19czka49tt6tyj8vd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шагыйрь (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3012</id>
    <revision>
      <id>5687</id>
      <parentid>5580</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:39:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5687</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2047" sha1="ssf3aw1lyll64skahw8sq42qmewn3lt" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Шагыйрь 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Шагыйрь }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Еллар үтеп, бара торгач картайсам да,
Бөкрем   чыгып бетсә дә, хәлдән тайсам да, —
Күңлем минем япь-яшь калыр, һич картаймас;
Җаным көчле булып калыр, хәлдән таймас.

Күкрәгемдә минем шигырь утым саумы?!
Күтәрәм мин, карт булсам да, авыр тауны;
Күңлемдә көн һаман аяз — һаман да яз,
Шагыйрь күңлендә кыш булмый да кар яумый.

Булмамын, юк, картайсам да, чын карт кеби,
Утырмам тик, юк-бар теләк тели-тели;
Менмәмен мин, ходай кушса, мич башына,
Шигырьләрдән килер миңа кирәк җылы.

Җырлый-җырлый үләрмен мин үлгәндә дә,
Дәшми калмам Газраилне күргәндә дә:
«Без китәбез, сез каласыз!» —дип җырлармын,
Җәсадемне туфрак берлә күмгәндә дә.

''Җәсадемне — төнемне, гәүдәмне.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>ssf3aw1lyll64skahw8sq42qmewn3lt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаян песи (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3013</id>
    <revision>
      <id>5688</id>
      <parentid>5582</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:39:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5688</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1701" sha1="7cuxpito2zz0t9mczsbyyowujgbyz45" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Шаян песи 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Шаян песи }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күрче, бик чынлап керешкән эшкә безнең Ламига:
Бар уе — бер бик матур күлмәк тегү Курчагына.

«Күлмәгем кайчан бетәр?» — дип, Курчагы яткан, көтә;
Көтми хәл юк, бер тәти күлмәк кирәк — бәйрәм җитә.

Ә Песи яшьрен генә яткан, кәтүкне күзлидер;
«Тукта селкенмәсме?» — ди ул; бер дә җаны түзмидер.

Ул хәзер сикрер менә, хәзер тотар, хәзер басар;
Ул кәтүкне уйнатыр, уйнар, үзенә шар ясар.

Кайгысы юк ул Песинең, тик һаман уйнау уе;
Бик шаян! Ай-һай, наян! Уйнарга хәзер көн буе!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>7cuxpito2zz0t9mczsbyyowujgbyz45</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шигърият һәм нәсер (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3014</id>
    <revision>
      <id>5689</id>
      <parentid>5583</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:39:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5689</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3703" sha1="2qejazkda4qqupj2oxwt8h9rfzpdjzd" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Шигърият һәм нәсер 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Шигърият һәм нәсер }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
«Ямьле кичтә күл буенда ултырам.
Балкыйдыр ай, ялтырап тын күл ята».
   — Бай абый! Бирче хәер! бик ач торам,— 
   Йөз чытып, бай бер тишек акча ата.

«Күк йөзендә нурлы ак йолдызлары
Ялтырыйлар: шау-шусыз, тып-тын кичә». 
   Җиңгәчинең төн буе бар кызлары 
   Хаҗи байны сый итәләр төрлечә.

«Якты кичтән айрылалмый җан минем;
Сандугач сайрый турымда, моңлана».
   — Бәдбәхетләр! Сез талап, дөньям минем 
   Гүр кебек,— дип, бай малайдан шомлана.

«Сайрый кош иркен гомер, хөр дөньяны;
Мин аның җыр, моң-зарын нәкъ аңлыймын».
   Иске корсактан килә өн: мин яңы!
   «Әссәлам!» берлән тотам ислам динен!

«Мәңге шул төн булсачы! ямьле ничек!
Җанкәем дә килсә — бит оҗмах була!»
   Акчага мөмкин «сыйрат» күпрен кичеп, 
   Акчага Гыймуш та хур кочмак була.

«Күлнең артында берәү моңлап көйли:
Җыр белән су каушалар — китте үбеш!» 
   Бер тәрәкъкыйче имам фикрен сөйли:
   — Ишмиләр юкка түнәр, булса сугыш!

«Төн буе мин аллага әйтәм хәмед,—
Тын галәмне бар кыйлучы тәңремә».
   Мактана Ишми: «Кидердем бит камыт!
   Күп җәдитне мин җибәрдем кабренә».

«Күп тә тормый, атты әкрен якты таң,
Нурлы йолдызлар берәмләп сүнделәр».
   Бер «кара көч» әйтте: «Аклыкны ватам!» 
   Бәндәләр «төнгә» ахырда күнделәр.

«Каршылады таңны сайрап сандугач;
Башка кошлар да кушылды, сайрыйлар».
   Хаҗитарханда Камил булган агач;
   Сәйяр «артистлар» да корсак кайрыйлар.

«Күктә шаулап кошлар үтте бер көтү,
Тиз булыр күл һәм кояшның каушуы».
   Бетмәде шул «Мөхбире» дә, «кых, тефү!» 
   Һәм Рәмиевнең шигырьдә шау-шуы.

''Хаҗитархан — Әстерхан.''
''Тәрәкъкыйче — прогресс дип йөрүче.''
''Хәмед — мактау сүзе.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>2qejazkda4qqupj2oxwt8h9rfzpdjzd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шиһаб хәзрәт (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3015</id>
    <revision>
      <id>5690</id>
      <parentid>5584</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:39:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5690</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3325" sha1="i36ahkc45a9ugr4yr0lnxmqhdy8pqre" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Шиһаб хәзрәт 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Шиһаб хәзрәт }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Һәрбер имам бездә койрык булган чакта,
Койрык сүзе безгә бойрык булган чакта,
— Фәлән сәләф фәлән әйткән, фәлән бул, — дип,
Җаһил мулла әмер бойрып торган чакта, —

Чыкты ахры бездән дә бер бөтен кеше,
Яхшы аңлап, тәкъдир итү читен кеше;
Татарда да гыйрфан уты кабынганны
Күрсәтергә күтәрелгән төтен кеше.

Кирәк булса, әйтеп бирәм: ул шәп хәзрәт,
Тулган ай күк балкып чыккан Шиһаб хәзрәт,
Мәгарифкә әүвәл башлап адым салган,
Милләт өчен бәһа җитмәс кыйбат хәзрәт.

Ул итсә дә хәдис, аятьне күп нәкыль,
Булып бетми аның гакълы нәкыльгә кол;
Инсан дигән шәрәфле бер мәхлукта ул
Бар дип белә хаким гакыл вә хөр гакыл.

Дәлил итә &quot;Тәзәккәрү!&quot; аятьләрен,
Раушан итә шул аятьнең һәр якларын;
&quot;Тәфәккәрү!&quot; аятьләрен таяк итә
Тик белгүче муллаларга тамакларын.

Аңлангачтын Коръәндәге бик күп серләр,
Үз-үзеңнән агаралар дини керләр;
Бу эшләргә Шиһаб хәзрәт сәбәп диеп,
Даһи кулын үбә башлый күп мөнкирләр.

— Кемнән алдык дин фикрендә истикълялне?
Кем ташытты ушбу бәхет, бу икъбальне?
Ничек өздек &quot;уйлауда да&quot; коллык җебен? —
&quot;Хәзрәт&quot;тән ул безгә мирас булып калды.

Чыкты, әлбәт, бу даһигә сәфил дошман;
Чыккан дошман мәгълүб булып чыкты эштән.
Олугълыкта, өстенлектә Шиһаб хәзрәт
Этләр буе җиталмаслык җиргә кичкән.

Бер җан белән тиздән милләт итә бәйрәм,
Шәрафәтләп, туган көнне бу мөхтәрәм;
Җисме үлек, исме терек бу хәзрәтне
Мәхшәргәчә телләр сөйләр, язар каләм!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>i36ahkc45a9ugr4yr0lnxmqhdy8pqre</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шөһрәт (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3016</id>
    <revision>
      <id>5691</id>
      <parentid>5586</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:39:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5691</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1179" sha1="bxfd15qiv2vfz3l5v9ff0v7mbox1852" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Шөһрәт 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Шөһрәт }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Яз язу, ләкин кызыкма һичвакыт шөһрәткә син;
Бик төренмә иртәгүк артык булыр чүпрәккә син.

Тапмасам шөһрәт, сизәлмәсләр димә күңлемдәген,
Зур тәрәзә бар дип аңла дөньяга күкрәктә син.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>bxfd15qiv2vfz3l5v9ff0v7mbox1852</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шыер (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3017</id>
    <revision>
      <id>6907</id>
      <parentid>5692</parentid>
      <timestamp>2019-09-19T09:05:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Derslek</username>
        <id>753</id>
      </contributor>
      <origin>6907</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1606" sha1="33vbzmthm059lfirb2r9rlnbbk1mz4q" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Шыер 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Шыер }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Фәхрелислам Агиевнең шыерын, малай,
Кулаткада да севеп укыганнар.
Вата, шыннан күреп, Кулаткада бер шаир безнең
журналга да нәстәдер бер бәет посылать иткән.
Вата:

Бәет

Их, малай, вафасыз да бу мир!
Бак вана: Хусаен дә помер!
Әмән безнең күк алаша кебек
Ашый, кәбәм, һич туймый бу йир.
Нишләсен вет, Азраил килсә, бар кеше үләр,
Тимай бай булсаң да — азанчы күмәр.
Вет праруклар да, малай, вафат булды,
Сахабалар: Али, Усман, Үмәр.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>33vbzmthm059lfirb2r9rlnbbk1mz4q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эш (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3018</id>
    <revision>
      <id>5693</id>
      <parentid>5591</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:40:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5693</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1711" sha1="chqfj5vckdtn0vzpixyjdhbjlf7pxet" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Эш 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Эш }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Тынма, эшлә, и сабый! Бел, тәңредән эшләргә — көн,
Эшләп аргачтан, бирелгәндер тыныч йокларга төн.

Иртә торгач та язарга, дәрсең укырга тотын;
Тынма, эшлә, торма тик, тынсаң тынарсың җомга көн.

Күр, ничек эшли кояш: иртә тора, таң аттыра,
Көнозын күктә йөзә һәм көн буенча яктыра.

Соңра, арган төсле, ул ирнеп кенә тауга бата,
Йоклый рәхәт, ял итә һәм җир йөзен дә йоклата.

Син кояштан үрнәк алсаң, иҗтиһад итсәң һаман,
Күп арасында кояш күк ялтырарсың бер заман!

''Иҗтиһад итсәң — тырышсаң.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>chqfj5vckdtn0vzpixyjdhbjlf7pxet</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эш беткәч уйнарга ярый (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3019</id>
    <revision>
      <id>5694</id>
      <parentid>5593</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:41:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5694</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4307" sha1="lcj64zqakfngqmb3mnirn8i59sdrsjc" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Эш беткәч уйнарга ярый 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Эш беткәч уйнарга ярый }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Бик матур бер җәйге көн: өстәл янында бер Сабый
Ян тәрәзә каршысында иртәге дәрсен карый.

Чын күңел берлән укый ул, кат-кат әйтеп һәр сүзен;
Бик озак шунда утырды, бер дә алмастан күзен.

Шул чагында бу Сабыйны чакыра тышка Кояш:
«И Сабый, ди, әйдә тышка, ташла дәрсең, күңлең ач!

Җитте бит, бик күп тырыштың, торма бер җирдә һаман;
Чыкчы тышка, нинди якты, нинди шәп уйнар заман!»

Бу Кояшның сүзенә каршы җавабында Бала:
«Тукта, сабрит, уйнамыйм, ди, уйнасам, дәрсем кала.

Көн озын ич, ул уенның мин һаман вактын табам,
Чыкмамын тышка уенга, булмыйча дәрсем тәмам».

Ул, шулай дип, кимчелек бирми укырга дәртенә,
Бик каты ихлас белән чынлап ябышты дәрсенә.

Өй түрендә шул заман сайрый ботакта Сандугач,
Ул да шул бер сүзне сайрый: «Әйдә тышка, күңлең ач!

Җитте бит, бик күп тырыштың, торма бер җирдә һаман,
Чыкчы тышка, нинди һәйбәт, нинди шәп уйнар заман!»

Сандугачка каршыга биргән җавабында Бала:
«Юк, сөекле Сандугачым, уйнасам, дәрсем кала.

Туктале, бетсен дәрес, ди, әйтмәсәң дә уйнарым,
Син дә сайрарсың матурлап, мин авазың тыңларым!»

Ул, шулай дип, һич зарар бирми укырга дәртенә,
Бик каты ихлас белән чынлап кереште дәрсенә.

Шул вакытта өй түрендә бакчада бер Алмагач
Чакыра тышка Сабыйны: «Әйдә тышка, күңлең ач!

Бик күңелсездер сиңа эштә утырмак һәрвакыт,
Әйдә, чык син бакчага, җитте хәзер уйнар вакыт!»

Алмагачның сүзенә каршы җавабында Бала:
«Юк, сөекле Алмагачым, уйнасам, дәрсем кала.

Тукта, сабрит аз гына, ди, и кадерле Алмагач,
Һич уенда юк кызык, дәрсем хәзерләп куймагач».

Күп тә үтми, бу Бала куйды тәмамлап дәрсене,
Куйды бер читкә җыеп дәфтәр, китапны — барсыны.

Чыкты йөгреп бакчага: «Иә, кем чакырды, дип, мине?
Әйдә, кем уйный? Тәмам иттем хәзер мин дәрсеми!»

Шунда аңгар бик матурлап елмаеп көлде Көяш,
Шунда аңгар кып-кызыл, зур алма бирде Алмагач;

Шунда аңгар шатланып сайрап җибәрде Сандугач,
Шунда аңгар баш иделәр бакчада һәрбер агач.

''Сабрит — сабыр ит.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>lcj64zqakfngqmb3mnirn8i59sdrsjc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эшкә өндәү (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3020</id>
    <revision>
      <id>5695</id>
      <parentid>5595</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:41:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5695</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1770" sha1="gju4u4e3cdy4vssir0s9n3zrektqacx" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Эшкә өндәү 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Эшкә өндәү }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Плещеевтән)''

Зур бәхетләр сызганып эшкә бирелгәннән килә,
Аһ! оят, хурлык, түбәнлекләр иренгәннән килә.

Булса калдырмак берәү ушбу җиһанда изге ат,
Тир белән тапсын ашарын, итсен, әлбәт, иҗтиһад.

Һәр олугълар эшләгәнлектән олугълыклар таба,
«Уйнады» дип бирмиләр ушбу җиһанда мәртәбә.

И сабыйлар! Эшләгез сез, иң мөкаддәс нәрсә — эш,
Эш агачы һәрвакытта бик юмарт китрер җимеш.

Яшьлегеңдә күп тырышсаң, эшкә бирсәң чын күңел,
Каршыларсың картлыгыңны бик тыныч һәм бик җиңел.

''Иҗтиһад — тырышлык.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>gju4u4e3cdy4vssir0s9n3zrektqacx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эштән чыгарылган татар кызына (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3021</id>
    <revision>
      <id>6683</id>
      <parentid>6682</parentid>
      <timestamp>2016-02-01T19:46:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>89.232.118.193</ip>
      </contributor>
      <origin>6683</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2015" sha1="2bm9x8p880gxwou4sgzl7dwvzdatoli" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Эштән чыгарылган татар кызына 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Эштән чыгарылган татар кызына }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Сөялгәнсең чатта баганага,
Яфрак төсле сары йөзләрең;
Кызганмыйча күңлем чыдый алмый:
Бигрәк моңлы карый күзләрең.

Атылган кош, адаштырган эттәй,
Үткәннәргә мәэюс карыйсың;
Күрәм, ике ирнең селкенәдер:
Кайсы татар баен каргыйсың?

Аз шул бездә байлар, кайсысы кем
Фәрештәдән канат каермас;
Алсын гына шайтан иманыңны,
Җәһәннәмлек бу дип кайгырмас!

Күрдем әле синең залимеңне:
Һаман кәеф сөрә, типтерә;
Рәхәтләнә, кяфер! Сине шулай
Баганага сөяп киптерә.

Сизмисең бит син дә синең яннан
Нечкә күңелле шагыйрь узганын,
Синең болай мискинләнгән хәлең
Аның күңлен ничек өзгәнен!

''Мәэюс — өметсез.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>2bm9x8p880gxwou4sgzl7dwvzdatoli</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яз хәбәре (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3022</id>
    <revision>
      <id>5697</id>
      <parentid>5599</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:41:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5697</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1559" sha1="jbtaq9xg8r18baor23a3noxvqufwgt3" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Яз хәбәре 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Яз хәбәре }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Шактый ук язга галәмәт ушбу үткән мартта бар,
Анда салкыннан бүтән юк, марттан азрак артка бар.

«Яз якын»ның шатлыгыннан йөзгә чыккан елмаю
Инде яшьләрдә түгел, хәстә вә хәлсез картта бар.

«Яз җитә, бозлар китә!» — дип бирде инде март хәбәр;
Инде яз булганга билге һәр урам, һәр чатта бар.

Җитмәгәндер яз диеп тотсаң әгәр күңлеңдә шик,
Мин дә бер пальтомны илтәм, әйдә, дуст, ломбардка бар.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>jbtaq9xg8r18baor23a3noxvqufwgt3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ялкау маэмай (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3023</id>
    <revision>
      <id>5698</id>
      <parentid>5600</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:42:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5698</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1616" sha1="lpmz7i5podcnvy61wblf9rtrgf7emk0" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ялкау маэмай 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Ялкау маэмай }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Безнең маэмай рәхәт тора, сафа сөрә,
Җитезләнә, уйный һаман йөгрә-өрә;
Карый миңа мәхәббәтле күзе белән,
Гүя «уйныйк» дигән була, гүя көлә.

Кайвакыт ул ята тәмле ашап туеп,
Ал аяклары өстенә башын куеп.
Аны шунда чебен халкы тынычсызлый;
Ялкау маэмай! Ул аларны тормый куып.

Чебеннәрне астан гына карап ята,
Ярты йомык күзен генә ялтырата;
Бервакыт ул колак артын торып кашый,
Чебен халкы шунда тиз-тиз кача башлый.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>lpmz7i5podcnvy61wblf9rtrgf7emk0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яңа чыкты (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3024</id>
    <revision>
      <id>5699</id>
      <parentid>5601</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:42:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5699</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1363" sha1="saazp8pmll59ziwum0r4he6aatn8e0y" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Яңа чыкты 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Яңа чыкты }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Укымаган мәдхүмнәрне мулла кую яңа чыкты, —
Мәскәү малын ябып калу яңа чыкты.

Әүвәлдәге хаҗилар суфи иде, —
Хаҗи булып кеше алдалау яңа чыкты.

Әүвәлдәге ишаннар да тәкъва иде, —
Ишан булып акча җыю яңа чыкты.

Мөселманнар бер-берсенә кардәш иде, —
Хулиганлык, шпионлык яңа чыкты.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>saazp8pmll59ziwum0r4he6aatn8e0y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яңгыр (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3025</id>
    <revision>
      <id>5700</id>
      <parentid>5602</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:42:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5700</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1358" sha1="3zk9pxttpdf7vgy0yejibaerbvzzhbh" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Яңгыр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Яңгыр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Русчадан)''

Былчыракта яңгыр артыннан балалар йөгрешә,
Кычкыралар: «Җиргә, дип, алтын төшә! алтын төшә!»

— Шауламагыз, и балалар! Без җыярбыз барчасын,
Тиз ул алтыннарны амбарга төярбез барчасын.

Тик җыярбыз юл буе шыгрым тулы йөкләр көе,
Бар келәтләр туп-тулы хуш исле орлыклар кәе!

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>3zk9pxttpdf7vgy0yejibaerbvzzhbh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яңгыр илә кояш (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3026</id>
    <revision>
      <id>5701</id>
      <parentid>5603</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:42:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5701</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2715" sha1="l9ahvily4kb1hzam43dwb9eq0elcydi" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Яңгыр илә кояш 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Яңгыр илә кояш }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кояш әйтте: «Һаман мин яктырырмын
Вә бер дә батмамын, янып торырмын».

Диде Яңгыр да: «Һәр көнне явармын,
Кара җирне юешләр, елгалармын».

Кояш каршы диде: «Син бик юешле,
Явасың былчыратып һәммә төшне.

Суыңнан анда баткак, монда баткак,—
Синең бар белгәнең җир былчыратмак.

Юешлектән иген, ашлык черидер,
Мужиклар яумасайде дип телидер».

Диде Яңгыр җавапта: «Син кызасың,
Игенне яндырасың һәм кырасың».

Ачуланды Кояш бу сүзгә, кызды,
Ачудан эсселектә хәдтән узды.

Диде: «Мин бит җимешләрне пешергән,
Нурымнан җанлы-җансыз файда күргән».

Диде Яңгыр: «Аларны син пешерсәң,
Ә мин бит үстерәм һәм су эчертәм.

Әгәр мин яумасам, багълар шиңәрләр,
Болынлыклар, яшеллекләр кибәрләр».

Кояш Яңгыр белән күп кычкырышкач,
Бере-берсен яманларга тырышкач,—

Татулашты, килештеләр ахырда
Бу көннән сүз көрәштермәскә бер дә.

Шулай бетте боларда сүз вә тартыш,
Күрергә булдылар нәүбәт белән эш.

Кояш әйтте: «Кызам үз нәүбәтемдә,
Ә син яу рәхмәтеңлә нәүбәтеңдә».

Кояш, Яңгыр әле бу көнгә чаклы
Бозып эш кыйлмыйлар бу иттифакъны.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>l9ahvily4kb1hzam43dwb9eq0elcydi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яратырга ярый (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3027</id>
    <revision>
      <id>5702</id>
      <parentid>5606</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:43:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5702</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1543" sha1="thpppbpfpx00mdg1gh6sqs1n455epnn" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Яратырга ярый 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Яратырга ярый }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Яратырга ярый кышны, вәләкин зәмһәрире бар,
Киемсез калтырап торган мәсакине, фәкыйре бар.

Яратырга ярый җәйне: матур ул, анда зур ямь бар,
Вәләкин таш бинасы юк фәкыйрьләргә җәһәннәм бар.

Яратырга ярый дөнья: матур кырлар, матур таулар;
Яратмыйм мин вәләкин һич, сәбәп шул: ибне адәм бар!

''Зәмһәрир — каты салкын.''
''Мәсакин — мескеннәр.''
''Ибне адәм — адәм баласы, кеше''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>thpppbpfpx00mdg1gh6sqs1n455epnn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яшен яшьнәгәндә (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3028</id>
    <revision>
      <id>5703</id>
      <parentid>5607</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:43:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5703</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1106" sha1="qfhqtnl8kb73j2i16hk1d38ig0l7lgf" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Яшен яшьнәгәндә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Яшен яшьнәгәндә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Куркытма Син, алла! яшен белән,
Барыбер мин куркъмыйм, яши беләм!
Куркытсаң да куркъмыйм, аязымны
Сатып алдым аһым, яшем белән!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>qfhqtnl8kb73j2i16hk1d38ig0l7lgf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яшьләр (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3029</id>
    <revision>
      <id>5704</id>
      <parentid>5609</parentid>
      <timestamp>2011-07-08T18:43:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <origin>5704</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2091" sha1="hm7d4oolioy0lff4w5o3bal7qxncuvq" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Яшьләр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Шигырь-баш|Яшьләр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Бара милләт зәгыйфь, абныр-абынмас,
Сүнә яшьләрдә ут кабныр-кабынмас.

Кичә якты вә милли бер күңелдән
Бүген тычкан утыдай нур табылмас.

Вә кем бар, йөз чөерми милләтеннән,
Көмеш, алтын санәмнәргә табынмас?

Тәти тапса сабый барган юлында,
Йомыш истән чыгар, һич айрылалмас.

Шулай яшьләр дә: юлда күрсә алтын,
Баюдан башкага күңлен дә салмас.

Сатучылык итә бездә мөхәррир,
Әдип исме аңар тагълыр-тагылмас.

Яралганмы бу яшьләр күңле әллә
Мөрәүвәт маддәсе ягълыр-ягылмас?

Ышанабыз халык көчсезлегенә,
Бабайлар шөһрәтен сагъныр-сагынмас.

Тотып милләт ливасын, юлга чыктык:
«Бу куллар мәңге, дип, җиргә салынмас».

Җыгылдык без икөч чакрым да китми,—
Җегетләр! бездә көч юк,— ахры, булмас!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>hm7d4oolioy0lff4w5o3bal7qxncuvq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Бот</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3032</id>
    <redirect title="Калып:Bot" />
    <revision>
      <id>5713</id>
      <timestamp>2011-07-09T17:12:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Үрнәк:Bot]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>5713</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" sha1="6thbgfgna6su4oav1f6saf6oj26f1il" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Үрнәк:Bot]]</text>
      <sha1>6thbgfgna6su4oav1f6saf6oj26f1il</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Ботлар</title>
    <ns>4</ns>
    <id>3033</id>
    <revision>
      <id>5714</id>
      <timestamp>2011-07-09T17:13:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MalTsilna</username>
        <id>392</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Бот''' («робот» сүзеннән кыскартылган) — [[w:tt:Википедия|Википедия]]дә һәм Викикитапта гади операц...»</comment>
      <origin>5714</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="535" sha1="lfrli8zt675eslno3t5k6rf6fmbjahk" xml:space="preserve">'''Бот''' («робот» сүзеннән кыскартылган) — [[w:tt:Википедия|Википедия]]дә һәм Викикитапта гади операцияләрне эшләү өчен кулланылган махсус программа.

==Үрнәк==
Бот статусы алганнан соң куелучы үрнәк:
{{tl|Бот}}
== Бот статусын алу ==
*

== Ботка эш кушу ==
#

[[Төркем:Викикитап роботлары]][[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>lfrli8zt675eslno3t5k6rf6fmbjahk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Автор/Һади Такташ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3034</id>
    <revision>
      <id>6844</id>
      <parentid>5717</parentid>
      <timestamp>2018-02-03T02:31:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Һади_Такташ.jpg|Һади_Такташ.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Jcb|Jcb]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by Zahidulla|]].</comment>
      <origin>6844</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="469" sha1="anbsa1bhm93mashg232f8iy74gcgdbf" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Һади Такташ|Һади Такташ]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Мөхәммәтһади Хәйрулла улы Такташев
| һөнәр = шагыйрь, драматург
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}</text>
      <sha1>anbsa1bhm93mashg232f8iy74gcgdbf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Бүген радио безгә хәбәр итте...» (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3038</id>
    <revision>
      <id>5781</id>
      <parentid>5780</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:21:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5781</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2114" sha1="rvxj8597467crqb0t6qutqbi0o2h1df" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = «Бүген радио безгә хәбәр итте...» 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|«Бүген радио безгә хәбәр итте...» }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Бүген радио безгә хәбәр итте:
Германиянең сатлык палачлары
Соңгы чиккә килеп җиттеләр;
Урбанусны ун ел каты төрмә,
Каторгага хөкем иттеләр.

Урбанусның кансыз хакимнәре!
Бүген сездә,
Төрмәдә кан,
Ләкин,
Белегез:
Кан тудырган
Көрәш күләгәсе һаман да
Инәлүсез каты кулы белән
Чикләр сызып канлы яланда,
Зур көрәшкә чакыра!
Озак түгел,
Шул ук хөкем сараенда
Үзегездән хисап алыныр,
Байракларыгыз пычрак гәүдәгезгә
Оят кәфене булып ябылыр!
Бүген СССРның ирекле гаскәрләре
Жиде еллык данлы бәйрәмен
Иткән чакта,
Урбануслар исме белән бизәп,
Урамнарга кадый байрагын!

''Урбанус — Гамбург восстаниесенең башында торган кеше. (Һ. Такташ искәрмәсе. )''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>rvxj8597467crqb0t6qutqbi0o2h1df</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Инде бу кырларда...» (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3039</id>
    <revision>
      <id>5782</id>
      <parentid>5736</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:21:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5782</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3327" sha1="04lgngtivq5x4n5gzxls48fhjclu5jp" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = «Инде бу кырларда...» 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|«Инде бу кырларда...» }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Тамбов урманнарын ташлап китәм,
Нишлим? —
Шау-шуларга күңел чыныккан,
Давылларда туып канатланган
Бунтарь йөрәк кача тынлыктан...

Инде бу кырларда
Чикләнәлми минем теләгем,
Мәңгелеккә, беләм, мине моннан
Алып китә бунтарь йөрәгем!..
Сау булыгыз, кырлар,
Хәзер инде
Минем күңлем шәһәр кулында;
Бәлки, соңгы  кабат  шул урында,
Авылым! —
Уйлыйм синең киләчәгең,
Бәхетле көннәрең турында...
— Киләчәктә синең урманыңны
Яман куллар урлап кисмәсләр,
Малайларың синең, безнең кебек,
Кыяр, шалкан урлап үсмәсләр...
Киләчәктә синең кәҗәләрең
Кеше бакчасына кермәсләр,
Тәүфыйкланыр инде этләрең дә,
Чалбар төбен кабып өзмәсләр...
'Парча' суларың да куермыйча,
Уймакланып ишелеп аксыннар,
Уңган киленнәрең бер-бер артлы
Алма кебек уллар тапсыннар!..
Авылым!
Инде синең урамыңда
Чикләнәлми минем теләгем,
Мәңгелеккә, беләм, синнән мине
Алып китәр бунтарь йөрәгем...

Соңгы сәлам сезгә, дус карчыклар,
Тиздән  үләр  сезнең күбегез,
Үлгән чакта миңа тәүфыйк теләп,
Җан азабы күрми үлегез!..
Сау булыгыз инде,
Сау булыгыз,
Күрешмәбез, шаян этләрем,
Инде моннан соң сез, туры килсә,
Таламагыз шәһәр кешеләрен!..
Чөнки,
Хәзер инде безнең законнарда
Андый эшләр бер дә ярамый,
Шәһәр этләре дә гакылланды,
Борынгыдай,
Авыл халкын күрсә таламый...

Комсомоллар!
Минем күз карашым
Соң мәртәбә сезгә тегелгән,
Авылыбызны Ленин юлы белән
Чыгарыгыз тормыш төбеннән...

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>04lgngtivq5x4n5gzxls48fhjclu5jp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Ояты юк сатлык юлбасарның...» (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3040</id>
    <revision>
      <id>5783</id>
      <parentid>5761</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:21:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5783</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1514" sha1="qf01y70cyogolhjwxr4jvjmhnejgotc" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = «Ояты юк сатлык юлбасарның...» 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|«Ояты юк сатлык юлбасарның...» }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
'Милли армиянең баш командиры
Чан Кай-ши революциягә хыянәт итте'.
''(Хәбәрләрдән. )''

Ояты юк сатлык юлбасарның,
Бүген менә йөзе ачылды.
Бәясез мал — түбән, пычрак хайван
Кытай байларына сатылды.
Ләкин... килер бер көн, ирексез Кытай йорты
Совет иле булып әйләнер;
Кара бандит, сатлык Чан Кай-шилар
Үлем дарларына бәйләнер.

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>qf01y70cyogolhjwxr4jvjmhnejgotc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>«Пи-би-би-бип...» (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3041</id>
    <revision>
      <id>5784</id>
      <parentid>5738</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:21:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5784</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4259" sha1="lq86b4plfyczix7qkgv30o9mlllp7fx" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = «Пи-би-би-бип...» 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|«Пи-би-би-бип...» }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Әй, җырлыйсы килә шушы җырны,
Бу җыр шундый якын күңелгә,
Җырланган җыр кебек яшьлек таңы
Шаулап үтте,
Шаулап үтте инде гомергә!

— Пи-би-би-бип... —
Ди дә каз бәбкәсе,
Яхшатланып килгән, сөйләнә...
Каз бәбкәсе, белмим телеңне,
Шуңа бүлешә алмыйм сереңне...
Белсәм   иде, мин дә   тыңлап   сине,
Аунап ятыр идем чирәмдә.          
Син дә, ашый-ашый, теләгәнчә
Сайрап йөрер идең тирәмдә...
Каз бәбкәсе, җаным, телең белмим,
Кем өйрәтте болай сөйләргә?
Гаҗәп матур сөйли беләсең...
Анаң уңган каздыр, күрәсең...

Казлар көтеп үткән малай чагым
Күмлеп калды шушы урында...
Их!
Теләсәгез менә сүгенегез,
Тагын җырлыйм казлар турында...
— Каз канатлары ак була,
Ир канатлары ат була.
Малайларның төкреп йөргән чагы
Кыяр урлап йөргән чак була...

Кит лә, кояш!
Уйнап йөрмә монда,
Болай да бик кызу йөрәктә.
Тыңла әнә язгы сандугачны,
Ул да көлеп утра тирәктә...

Алдадылар мине шәһәр халкы:
Эштән аерып алып киттеләр,
Анда баргач, шагыйрь иттеләр...
Хәзер...
Әгәр
Баскан эзем җирнең күкрәгендә
Югалмаслык уелып калса иде,
Җырлаган җырларым һаваларда
Утлар булып язылып барса иде,
Язып китәр идем киләчәктә
Шунда гомер итәр кешеләргә:
— Шагыйрь булмагыз сез,
Өйрәнегез
Җирне машинада эшләргә!..

Их!
Авыл кырын тутрып бодай үсә,
Дулкынлатып аны җил исә,
Ташлап шагыйрьлеген җил иркенә,
Калыйм   мәллә   монда   югыйсә...

Гайшә кызы килә казлар куып,
Артта кала аксак бәбкәсе,
Бөглеп алган чакта бәбкәсен ул,
Шалтырап китә талир тәңкәсе...

Миңлениса чыккан, утын кисә,
Толымнарын селкеп җил исә,
Ташлап шагыйрьлеген җил иркенә,
Калыйм мәллә монда югыйсә?
Инде монда мине хәзер
Тик бер генә нәрсә шатландыра,
Ул да:
Киләчәктә шушы кырларга
Тракторлар килер җырларга...
Тик бер генә нәрсә мине шатландыра:
Киләчәктә шушы урында
Нәни коммунарлар ат көткәндә
Җырлар җырлар минем турымда...

Бүген урам буйлап үткән чакта
Очраттым мин аның бересен,
Ал галстук таккан, янар күзле,
Киләчәкнең тимер кешесен!..

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>lq86b4plfyczix7qkgv30o9mlllp7fx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>21 гыйнвар (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3042</id>
    <revision>
      <id>5785</id>
      <parentid>5739</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:22:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5785</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9892" sha1="ilgt8gwb1q9lm1k5i96amwbl3or0q5n" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = 21 гыйнвар 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|21 гыйнвар }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Сәүдәгәр Сәйфетдинов
Төнлә бүген
Зур урамнан карт аю төсле йөри,
Совзнаклар, червонецларны тотып,
Рестораннан ресторанга өстери.
— Дайте пиво!
Ул эчә,
Ялгыз түгел,
Бик күп алар, —
Гайниләр,
Сәйфелмөлекләр, башкалар...
Туктамый   эчә,
Бөек шатлык бүген (?),
Ак сыра ташып йөриләр
Ресторанда  марҗалар!
Туктагыз, торгаш,
Сифилитик  марҗалар!..
Туктагыз!—
Еллар,
Гасырлар,
Дөньялар!
Бер минут —
   үлде.
Икенче бер минут
Шундый бер җимрү белән килде...
Кинәт
Радио,
Радио:
— Ленин үлде...

Комклуб;
Обком бүген доклад бирә.
Чү!
Кинәт докладчыбыз ник туктады?

Зал көтә.
Шомландылар,
Рәис торып башын иде;
Һәм
Радио:
— Ленин  үлгән! —
Диде.
Бер секунд...
Шуннан? —
Зал елый, үкси иде...
'Сез корбан булдыгыз 
   авыр  сугышта... '

Кино, —
'Тарзан';
Джунгли маймыллары,
Американың адашкан уллары,
Юлбарыслар,
Әллә нәрсәләр тагы!
Чү!
Кинәт лента өзелде.
Залда ут сүнде.
Берәү:
— Радио
Ленин үлгән! —
Диде...
Туңды зал —
Күз яшь,
Елаулар...
Экранда ут янды тагын,
Тик бу юлы күрделәр анда
Кайгылы рәсмен аның...
Зал таралды,
Тын урамнарга таралды бар халык,
Канлы яшь, хәсрәт белән зур
Кайгылы хәбәр алып...

Төн.
Завод.
Мастер Иванов                                     
Бер үзе сүзсез генә                          
Нәрсәдер бора,                                    
Тагын тиз-тиз генә                            
Яшьләрен сөртә.                               
Ул, ишетсә дә хәбәрне,
Үз постын ташламады.
Иртәгә
22 нче гыйнвар...
Радио,
Радио,
Радиолар...
Җир шарын сүзләр болыты чормады;
Электроннар,
Болытлар барсы да
Җырлады:
Ленин!
Ленин!
Ленин!
Ленин!
Баррикадаларда,
Сарайларны җимергәндә,
Бомбалар,
Утлар эчендә,
Төрмәләрдә,
Шахталарда
Син идең безнең белән.
Канлы кырларда сугышканда,
Синең шәүләң һаман
Безгә ак юллар сызып торды
Азатлыкка табан!

Безне коллыктан азат иткән
Бөек юлбашчыбыз,
Безгә ирекле сарай төзгән
Беренче ташчыбыз!
Син бүген бездән киттең...
Ленин,
Ленин,
Ленин, хуш!
Ленин был,
Ленин умер,
Прощай, Ильич!
Прощай, вождь!

Радиолар:
Лондон, Париждан,
Даниядән:
—  Ленин үлмәде,
Ул һаман юлбашчыбыз!
Испаниядән:
—  Без аның сызган юлы белән
Тәхетләрне ватып,
Таҗларын,
Корольләрен,
Бароннарын утка атып
Яндырырбыз.
Италиядән
Шундый ук радио;
Бөтен җирдән —
Төрек, Германиядән!..

Зур сарай;
Керзон, сараен актарып,
Эзләде рәсмен Ленинның.
Тапты да,
Кулына алып, туктады.
Нигә ул:
—  Үлде, —
Диеп шатлана  алмады?
Чөнки:                                                        
Зур сарайның читендә бүлмәдә           
Йорт караучысы һаман да сөйләнә:
Ленин!                                                 
Ленин!                                                
Ленин!..

Ул менә шунда ята,
Ул, ул — кеше,
Кайсы өчен бүген
Бөтен җир яшь түгә,
Кайсының рәсмен бүген бездән ерак
Африканецлар табып елап үбә.
Ул менә шунда ята,
Нинди тыныч,
Баш очында дуслары сакта тора.
Ул ята —
Бәйнәлмиләлнең мәркәзе, —
Тын гына,
Тып-тын гына...

27 гыйнвар

Без бүген тордык караңгы төн белән
Мәңгегә саубуллашырга.
— Кем белән? —
Дустыбыз,
Юлбашчыбыз Ильич белән!
Без бүген билге кададык
СССР сахрасына,
Таш урамнарга,
Авылларга,
Урал, Донбассына.
Кайгылы билге, —
Бөтен дөнья тулы
Ул кара билге белән.
Миллион йөрәкләр берьюлы
Тын гына тибә:
Ленин!
Ленин!
Ленин!

Без, бөтен дөнья, урамда:
Франция,
Испания,
Дания,
Германия...
Анда ораторлар сөйли,
Монда пионерлар:
—  Ул үлмәде,
Ленин мәңге бар!
Ленин — без ул!
Ә без?
—  Бөтен дөнья!
—  Без бар!
Без — миллионнар,
Көчле ленинчылар!
—  Кузгал, уян, ләгънәт ителгән..
Ораторлар!
Сәгать дүртне сукты!
Эш дөньясы кинәт туктады.
Башлар түбән таба иелделәр,
Машиналар шымды,
Тын калды.


Рур иле...
Зур шахталар...
Мәйданында меңнәр туктаган,
Серле бер тынлык эчендә, әкрен-әкрен уртадан
Күтәрелә бер рәсем,
Күзләр тегелә,
Соңгы кат саубуллашып,
Ул рәсемгә табан...
Зур Париж.
Шау-шу.
Урамнар.
Тротуарларда халык
Бер-берен таптый,
Кызу сәүдә бара,
Сатып алып,
Шаулыйлар;
Зур урамнан
Автомобильдә барон йоклап килә
Йоклый ул, исрек, яланбаш,
Йөзтүбән яткан көйгә.
Чаттагы йорттан шофер
Күрде сәгать тулганлыгын, —
Туктады.
Артындагы исрек барон
Сизмәде
Ник?
Нәрсә?
Ни
Булганлыгын...

Ул менә шунда ята,
Ул, ул — кеше!
Кайсын гасырлар тудырды,
Минутлар үтерде.
Ул ята,
Иске тормышны күмәргә килгән бөек каберче
Биш минут,
Шуннан:
'Сез корбан булдыгыз авыр сугышта... '
Син, кояш!
Аны тудырдың,
Син аны назлап сөйдең,
Син аны һәр көн чыгып:
— Ул бармы? —
Дип карый идең...
Ул хәзер юк,
Ул кабердә...
'Сез корбан булдыгыз авыр сугышта... '

Ник елыйсыз сез, урамнар,
Ник елыйсыз? Туктагыз!
Атыгыз, туплар, бароннарга каратып атыгыз!
Бу булыр Ильичка биргән
Иң ахыргы антыбыз...

Ә Совнаркомдагы Ленинның бүлмәсе
Бик озак көтте хуҗасын, —
Килмәде...
Таш дивар,
Ятим диваннар белмәде...
Юк!
Ул үлмәде!
Ул җибәргән көчле янгын
Зурая, үсә һаман,
Станоклардан киләбез ант белән
ВКП сафына табан.
Бер заявление,
Мастер Иван яза.
Кемнәр тагын?
Мең вә миллионнар!
Күгәргән Җир шарын
Селкетеп антлар итәбез без бүген
Яндырырга мәңгегә коллык йөген!

Ул үлмәде.
Җир шары өстендә Ленин
Шәүләсе көн-төн йөри,
Уң кулында канлы байрак,
Сул белән
Куркыныч елларны алга өстери.
Ул, кояш нуры кебек нурлар сибеп,
Төрмәләр, подвал, заводларга керә,
Йә, коточкыч байрагын тоткан килеш,
Ул кинәт килеп чыга зур
Парламентлар өстенә!..

''Бәйнәлмиләл — Интернационал.''
''Мәркәз — узәк.''

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>ilgt8gwb1q9lm1k5i96amwbl3or0q5n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Авызлары, борынныры җимерелгән сүзләрне яклап (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3043</id>
    <revision>
      <id>5786</id>
      <parentid>5765</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:22:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5786</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2516" sha1="ttxcdisjkij2x3tg2h2uv3jsomyk8cq" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Авызлары, борынныры җимерелгән сүзләрне яклап 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Авызлары, борынныры җимерелгән сүзләрне яклап }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кабыргасыз, йомшак урыс теле,
Ничек борсаң шулай борыла,
(Башка чарасы юк)
Безнең агай-эне
Эләккән һәр урыс сүзенең
Кабыргасын тотып сындыра!
Сүз юк —
Урыс телен белү кирәк нәрсә.
Ләкин
Кирәклеген аның бутыйлар,
Татарларга татар була торып,
Урысчалап доклад укыйлар.
Ответработниклар!
Бәлки,
Урыс теле шәп тел икәнлекне
Күрсәтүдер сезнең уегыз,
Яхшы эш ул,
Тик шулай да зинһар куегыз!
Ответ дигән сүзнең 'в' сын ашап,
'Әтбит' дигән булып йөрисез,
'Моя' белән 'мой'ның муенын борып,
Үтерергә, ахры, телисез.
'Совсем' сүзен 'чәпчим' чәпчеттегез,
Урыс аңламаслык иттегез,
Бу ни хәл бу, 'әтбит работниклар',

Бу нинди юл белән киттегез?!
Татар газетына урысчалап
Мәкаләләр язып бирәсез
(Секретарьга кушып яздыруны
Сизмиләр дип, ахры, беләсез...).

Урыс теле инде урыс белән
Сөйләшергә, әйтик, яраса,
Татар теле ул бит татар белән
Аңлашырга ярый лабаса...

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>ttxcdisjkij2x3tg2h2uv3jsomyk8cq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Айның нурлары арасында (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3044</id>
    <revision>
      <id>5787</id>
      <parentid>5741</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:22:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5787</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1904" sha1="5ph12ancl1esuvjkitx4fnxuuumjk3r" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Айның нурлары арасында 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Айның нурлары арасында }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Күңелем дә, җаным да, иманым да, бергә
Кушылып айның нурлары белән,
Дулкынлы караңгылык өстеннән
Очтылар, офык буйлап, ераклашып җиргә,
Очтылар сахралар, урманнар өстеннән,
Куе калын томаннар эченнән
Кызыл гаскәрләр өстенә —
Мактарга каһарманлыклары белән.
Менә канатларын җәеп,
Кундылар кызыл байрак өстенә.
Сәламләделәр аны
Ялкынлы сәламнәре белән,
Яңгыратып тынлыкта яткан гаскәр илен,
Мактап көйләделәр аңа хөрлек көен...
Башларын иеп, кабер ташларын үбеп,
Шәһит каһарманнарның рухларына:
Илнең сәламен ирештереп
Кайттылар аларның барына.

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>5ph12ancl1esuvjkitx4fnxuuumjk3r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алсу (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3045</id>
    <revision>
      <id>5788</id>
      <parentid>5767</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:22:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5788</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6588" sha1="1uj9717vvqysa6mbjb6dutjl630xdn7" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Алсу 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Алсу }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Урам ташларына карлар ява,
Кар томалый чана юлларын,
Карда шуа-шуа Алсу килә,
Җиң эченә тыккан кулларын...
Җилгә каршы җылы сулышлары
Туңып бөдрә чәчен ак ясый,
Юл буена аны тирги-тирги,
Сүгнә-сүгнә кайта Газзәсе:
—'Алсу, тукта инде, акыллым,
Абау,
Тагын карга батырдың!.. '—
Ул үпкәләп читкә китә. Аны
Алсу тагын ялынып чакыра:
—'Кил, уйнамыйм, бетте...
Кил инде!'
Үзе—килсә, карга батыра.

Салкын карга басып Алсу килә,
Үзе көлә,
Үзе сөйкемле,
Үзе усал,
Үзе болай бер дә
Усал түгел кебек шикелле...

Урам шаулый-шаулый төн уздыра,
Кемнең монда кемдә эше бар,
Һәрбер җылы тунлы кешеләрнең
Җылы бүрке, торыр төше бар...
Тик чаттагы бабай—'барабыз'ның
Бик үк әйбәт түгел тормышы,
һәр көн таңнан алып кичкә кадәр
Салкын урам — торган урнысы.
—'Җанкисәгем, бабай, 'барабыз'!
Атың белән сатып алабыз,
Студентта акча бик күп була,
Әй,
Ун тиенгә илтсәң, барабыз!.. '

Алсу бүлмәсенә керү белән
Өске киемен алып ташлады,
Ватык көзгесенә карый-карый,
Карлы чәчен сүтә башлады...
—'Газзә, кара, ничек минем чәчләр
Бер-берсенә ябшып туңганнар... '
—'Карлы чәчләр сиңа килешә, Алсу,
Үз чәчеңнән матур булганнар... '
Алсу күзен алмый үзен карый, —
Үзе матур,
Үзе сөйкемле,
Үзе усал,
Үзе болай бер дә
Усал түгел кебек шикелле...

Аңа бүген әллә нәрсә булган,
Бер җырлыйсы килә, бер көлә,
Бер онтылып, кинәт керфекләре
Бер ноктага килеп төртелә...
—'Ташта әле, Газзә, зачетыңны,
Их, үбәсем килә үзеңне,
Ну, үбәсем килә үзеңне,
Тыңла инде бер кат сүземне?.. '
Газзә, ирексездән эшен ташлап,
Сүгнә-сүгнә килә янына:
- -'Тфү, каһәр суккан!
Ачуың килмәгәе,
Тоз саласын, инде каныма!
Син шул, кызый, үзен, зачетыңны
Бик соң хәзерләргә башлыйсың,
Үзең бездән алда биреп ташлыйсың,
Ә без... '
Ул Алсуга ачу белән карый,
Тик ачуы бик тиз басыла,
Алсу бала кебек елмая да
Иңнәренә килеп асыла...
Газзә түзми, аның сүзен көтә,
Үзе уйлый зачет бирәсен,
Алсу көлә-көлә күзенә карый,
Соң ул аңа нәрсә сөйләсен...
Сөйләсенме матур яшьлегенең
Зур елларга туры килүен,
Сөйләсенме җирне, бүгенгене,
Бар нәрсәне өзелеп сөюен...
Һәр кояшлы иртә аның өчен
Яна уйлар алып китерсә,
Бүгенгенең һәрбер матурлыгы
Үзе белән аны исертә...

Шуның өчен бүген ул төн белән
Бер хат язды карты исменә,
(Карты кемдер... )
Кәкре юллар ясап,
Сызып-сызып алды тиз генә.
Хатның соңгы юлы:
—'Бик сагынсаң,
Хатым бассын күңлен ярсуын,
Бик бәхетле синең Алсуың... '
Хаты белән бергә яңа төшкән
Рәсмен салды үзенең картына,
Кулына соңгы кабат рәсмен алып,
Шул сүзләрне язды артына:
'Бу — Алсуың синең,
Күрәсеңме,
Нинди матур булып утырган.
Кара, башкаларга мине алмаштырма,
Кадрем белеп яшә, чукынган!.. '
Коридордан басып Алсу килә,
Үзе матур,
Үзе сөйкемле,
Үзе усал,
Үзе болай бер дә
Усал түгел кебек шикелле...

Ул дәрескә бүген бик соң килде,
Әллә кайда йөреп кичеккән.
Үзе соңга калган,
Үзе әле
Көлә-көлә керә ишектән...
Үзе дәрес тыңлый,
Үзе бер дә
Тыңламаган кебек итенә,
Үзе профессорның дәрсен яза,
Үзе аның борнын кәкре итеп
Төшреп куя дәфтәр читенә...
Үзе зачетларын хәзерләргә
Барыннан да соңрак тотына,
Үзе зачетларын башкалардан
Алдан бирә, алдан котыла...

Һәрбер нәрсә аңа, күп көч куймый,
Әллә ничек җиңел бирелә,
Янар яшьлегенең алсу таңы
Үтмәс төсле булып күренә.
Ул үзенә үзе хуҗа бүген,
Үзе акыллы, үзе сөйкемле,
Үзе усал,
Үзе болай бер дә
Усал түгел кебек шикелле...
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>1uj9717vvqysa6mbjb6dutjl630xdn7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Антым (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3046</id>
    <revision>
      <id>5789</id>
      <parentid>5769</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:22:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5789</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2112" sha1="hox4q2poh9fd9ui4drroe1hnork6afi" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Антым 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Антым }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кычкырам:
Килегез, әй, адашкан,
Канга баткан мәзлум ил халкым!
Түзә алмый канга, вәхшәткә
Мәхәббәт байрагын алдым. —
(Алып каннан сәгадәткә
Чыгарырмын эшчеләр халкын!)
Язып куегыз, кирамән
Кятибиннәр, бер бөек антым:
'Хакыйкать' мин басам; баскан
Эземдә тетриләр таулар!..
Өзелә бер генә кул селтәвемнән
Мәңгелек баулар...
Еланнар! Сезгә юк тормыш,
Куып юлдан, буып сезне,
Ачам юллар сәгадәткә!
Җуям җирдән фәхеш эзне...
Күрәмсез бу байракны: бар мәзлумнең
Яшен җыйган...
Ул байрак күз яшь белән
Каннын койган...

Кирамән кятибин — намуслы язучылар (дини мифология буенча,
    кешенең барлык яхшы, яман эшләрен язып торучы фәреш тәләр).
Хакыйкать — газета, басма сүз мәгънәсендә
    кулланылган дип уйланыла

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>hox4q2poh9fd9ui4drroe1hnork6afi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атлы сугышчыга (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3047</id>
    <revision>
      <id>5790</id>
      <parentid>5744</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:23:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5790</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1706" sha1="8tqlgzizlq9c9834p46ffoi3731gw0v" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Атлы сугышчыга 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Атлы сугышчыга }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Батыр егет, атың җилкәсендә
Көннәр буе инде киләсең,
Тиргә баткан атың, арып беткән,
Сакла үзен, салкын тимәсен!..
Үз вактында аны ашаттыңмы,
Эчерттеңме кирәк чагында,
Оныттыңмы әллә, батыр егет,
Ашатырга аны тагын да?
Ял иткәчтен, тагын бергәләшеп
Җырлар җырлый-җырлый китәрсез,
Туры атың синең исән булса,
Тагын бик күп җирләр үтәрсез.
Кызыл көрәшче, син ат өстендә,
Очкын коштай синең туры атың, —
Көрәш кырларында җан юлдашың,
Хыянәтсез дустың, канатың...

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>8tqlgzizlq9c9834p46ffoi3731gw0v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ачлык патша (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3048</id>
    <revision>
      <id>5805</id>
      <parentid>5791</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:25:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/MinnemullinBulatBot|MinnemullinBulatBot]] кулланучысының ([[User talk:MinnemullinBulatBot|бәхәс]]) 5791 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>5805</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2161" sha1="87sf9q2phlrpo4c6lb6q6hxezst9fzx" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ачлык патша 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Ачлык патша }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Уйганам дәһшәтле бушлык,
Ташландык бер җирнең өстендә.
Тирә-ягым караңгы төн. Авыр, җансыз...
Кычкырам... Юк, юк беркем дә.
Беркем дә...
Исә җил, авыр, кайгылы;
Куркыныч көйләрне көйли ул,
Дәһшәтле серләрен — тарихын,
Бу җирнең кайгысын сөйли ул.
Тыңлыйлар йолдызлар, болытлар;
Ач үлем, коточкыч күзләрен
Юнәлтеп сөякләр өстенә,
Тик тора; кан алган йөзләрен;
Чәчләре таралган; агарган
Сакалы җир белән тиң аның.
Килмешәк баһадир, ялгыз ул —
Патшасы ташландык дөньяның.
Кулында — бар золым, җәбернең
Шаһите, коточкыч-куркыныч,
Кан белән бизәлгән, тутыккан,
Мәһабәт, ялангач  зур кылыч.
Хөр илнең бәһадир уллары
Аягы астына егылган:
«Нан!» диеп тилмереп, калтырап,
Куллары асманга сузылган.

''Нан — икмәк.''
''Асман — күк.''


&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>87sf9q2phlrpo4c6lb6q6hxezst9fzx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әйдә, энем! (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3049</id>
    <revision>
      <id>5812</id>
      <parentid>5792</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:26:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Миннемуллин Булат</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/MinnemullinBulatBot|MinnemullinBulatBot]] кулланучысының ([[User talk:MinnemullinBulatBot|бәхәс]]) 5792 үзгәртүеннән баш тарту</comment>
      <origin>5812</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4003" sha1="mqrxb2abdcxo0xbm3hz4ibyovbnq0rg" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Әйдә, энем! 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Әйдә, энем! }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Үләрмен дә,
   онтырлар, дип,
Юкка гына, йөрәк, янасың,
Тамбов урманнары сагныр әле-
Үзе үстергән бунтарь баласын!

Әйдә, энем, ташла фуражкаңны,
Төкер пиджагының өстенә,
Галстугы белән билең бу да
Бишмәтеңне киен өстеңә, —
Киттек!

Бүген бүлмәм өчен акча сорап,
Коммунхоздан килеп керделәр,
Акча таба алмагач, усал кешеләр
Квартирдан тотып сөрделәр...
Шулай, энем!
Монда акча кирәк,
Юкка гына йорттан кузгалдык,
Юкка гына шәһәр урамына
Чабатадан кереп югалдык.
Әйдә,
Егет, чишен аягыңны,
Төкер сандалына! —
Яланаяк кына кайтырбыз,
Авылыбызга кайткач:
— Шәһәрләрен яратмадык! —
Диеп әйтербез...

Их!
Шәһәр гудоклары безне чакрып,
Көрәш таушы белән үкерсә,
Очкын атлар безгә ВКПның
Чакру әмрен тагын китерсә,
Без шәһәргә кире кайтырбыз!
Еллар!..
Авыр еллар,
Сезнең кулыгызда
Күрәчәкне бик күп күрдек без,
Буржуй халкы белән сугышып алдык,
Ертык чалбар киеп йөрдек без!
Әй, сез,
Килер кешеләр! —
Әле безнең хатыннарның
Каннарында аккан «түрәләр»,
Менә
Сезгә бабай булыр кешеләр
Шулай итеп газап күрәләр!
Белегез!
Сыйнфый көрәш тарихында беренче кат
Җиңүчеләр булып чыктык без,
Үзебез өчен дүрт кат чүкеч суксак,
Сезнең өчен биш кат суктык без!
Еллар үтәр,
Безнең аркабызда
Иркен, рәхәт көннәр күрерсез,
Бәлки, көнгә дүрт-биш сәгать эшләп,
Сигаралар тартып йөрерсез.
Ә без,
Һаман ертык чалбар киеп,
«Трезвон» тартып, постта калабыз!
Онытмагыз безне, карагыз!
Сезгә бәхет белән тәүфыйк теләп,
Сәлам яза Такташ бабагыз!..

Их!
Илебезнең чиге тар әле,
Анда соңгы көрәш бар әле!

Әйдә, энем,
Ташла фуражкаңны,
Төкер сандалыңның өстенә,
Галстугы белән билең бу да
Бишмәтеңне киен өстеңә, —
Киттек!
Җәен үсәр зәңгәр чәчәкләрнең
Җырын иштәм инде —
Яз килер,
Карлар эрер,
Бозлар китәрләр;
Тау битләре ачылыр,
Безнең кырда
Зәңгәр гөлләр күкрәп үсәрләр.


&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>mqrxb2abdcxo0xbm3hz4ibyovbnq0rg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әүхәди (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3050</id>
    <revision>
      <id>5793</id>
      <parentid>5747</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:23:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5793</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1552" sha1="iesq1nwz6p3ruxebiy16u1c1rd0rjp0" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Әүхәди 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Әүхәди }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Җил бүген төн, кулларын артка салып,
Йорт саен, эшле кешедәй, тукталып,
Тикшереп йөри:
Әүхәдинең йорт түбәсе япмаган,
Әүхәди кирәк дип тә тапмаган...
Кыш килер дә,
Җил еракларга барып,
Зур болытларны авылга өстерәр,
Ул тишекләрне күмәр,
Тик,
Мич башында тун киеп яткан килеш,
Әүхәди:
— Ай-яй, малай, салкын!.. —
Дияр.
Әүхәдигә әйтегез:
Түшәмгә төкереп ятмасын,
Иртәгә үк йорт түбәсен капласын!

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>iesq1nwz6p3ruxebiy16u1c1rd0rjp0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байрак тегәбез (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3051</id>
    <revision>
      <id>5794</id>
      <parentid>5748</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:23:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5794</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2936" sha1="jo6br5qgjw2fjomd9f4r2ggne3on7l4" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Байрак тегәбез 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Байрак тегәбез }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''Казан университеты рабфагындагы комсомолкаларга багышлыйм.''

Иртәгесе көнгә
Каршы төндә
Без утырып байрак тегәбез,
Байрак битләренә бронзадан
Ялкынланган сүзләр тезәбез:
— 'Октябрьның биргән бүләкләрен
Тимер куллар белән саклыйбыз,
Чүкеч тавышлары уртасында,
Ленин юлы белән
Тугызынчы елга атлыйбыз!'

Ә иртәгә безнең чиккән байрак
Комсомоллар белән уралыр,
Кояш безгә карап ялкынланыр,
Кояш безнең типкән йөрәкләрдән,
Кирәк булса, үзенә ут алыр.

Иртәгесе көнгә каршы төндә
Без утырып байрак тегәбез,
Читләренә асылмалар асып,
Ука белән читен бөгәбез.
Без беләбез:
Шушы ал байракның
Подвалларда яшрен ятканын,
Без беләбез:
Аның көрәшләрдә
Алгы сафта канга батканын.
Без беләбез
Аның киләчәген:
Соңгы байрак җирдә ал булыр!
Аның белән җирдә соңгы сугыш,
Соңгы кырылыш,
Соңгы кан булыр!
Шуның өчен дә без Бүген төндә..
Аны матур итеп тегәбез,
Читләренә асылмалар асып,
Ука белән читен бөгәбез!

Бәйрәм диеп, мещан кызларыдай,
Ашгып-ашгып күлмәк текмибез,
Безнең бәйрәм башка, —
Бәйрәмне без
Пудра ягыныр өчен көтмибез!
Бәйрәм көнгә
Каршы төндә
Без утырып байрак тегәбез.
Бронзадан байрак битләренә
Ялкынланган сүзләр тезәбез!
 
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>jo6br5qgjw2fjomd9f4r2ggne3on7l4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бакчачылар (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3052</id>
    <revision>
      <id>5795</id>
      <parentid>5749</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:23:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5795</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4135" sha1="rtyoghryaheiatkgutzd0vwvxxiui01" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Бакчачылар 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Бакчачылар }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Тынлык... Шундый авыр тынлык...
Гүрләр өелеп ята тирәмдә;
Үләннәре сары, кояш күрми
Кара гөлләр үскән чирәмдә
Тик утырам.
Кайгы шәлен ябынып, әй, кем,
Нигә һәр көн киләсең?
Киләсең дә
Төпсез күзләреңне
Еракларга табан тегәсең.
Ни көтәсең аннан?
Син җавапсыз?
Сары гөлләр синең кулыңда,
Үлем йоклап ята юлында.
Мин   гыйсъянчы   менә уңыңда
Карап торам.
Тынлык.
'Әбәд' үзенең тирән серен саклый:
Кемнәр килер аннан, билгесез;
Әйе, аннан кемнәр килер, белмим.
Әмма монда шундый авыр,
Шундый   күңелсез...
Сүнгән күзле минем төнге дустым,
Әйт син миңа, җырлый беләмсең?
Җырлыйсы иде, шашып җырлыйсы иде,

Юкса, нинди хәсрәт, күрәмсең?
Әйе, кара төндә ерак зур урманда
Син җырладың.
Ялгыз җырладың,
Мин ишеттем;
Ләкин кайгылы иде,
Сагышлы иде синең җырларың.
Тукта! Мин дә җырлыйм:
'Бу төн мәңге булмас;
Кояш чыгар, дөнья ямьләнер,
Сары каберлекләр яшелләнер,
Кара гөлләр утка әйләнер;
Әйләнер дә —
Килер бакчачылар,
Каберләрне ватар, сүтәрләр,
Гүрләр өстен бизәп гөлләр белән,
Илаһи бер бакча итәрләр.
Шуннан —
Алар, көчле бакчачылар,
Шундый-шундый бер көй җырларлар,
Бар үлекләр чыгып каберләрдән
Таңга калып көйне тыңларлар'.
Син дә, дустым, җырла, ләкин хәят җырын!
Син  ул җырны җырлый беләмсең?
Яки бер көл, шундый матур итеп!
Йә көл инде!
Келәмсең?

II

Бакчачылар!
Нигә соңладыгыз?
Юлыгызны җеннәр кистеме?
Яки өстегездән җәһәннәмнән
Чыккан сәмум җиле истеме?
Истеме?..

Бик күп инде, бик күп юлаучылар
Бу җирләргә килеп киттеләр;
Алар:
'Аннан, безнең арттан
Бакчачылар килә!'
Диеп хәбәр иттеләр.
Бакчачылар!
Нигә соңладыгыз?
Юлыгызны җеннәр кистеме?
Яки өстегездән ком бураны,
Көчле сәмум җиле истеме?
Истеме?..
Айлар, еллар үтә. Һаман әле
Гүрләр уелып ята тирәмдә;
Үләннәре сары; кояш күрми
Кара гөлләр үскән чирәмдә
Мин утырам.

''Әбәд—мәңгелек (Һ. Такташ искәрмәсе.)''
''Сәмум җиле — эссе вакытларда чүлдә исә торган җил.''

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>rtyoghryaheiatkgutzd0vwvxxiui01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Без сыныйбыз көчебезне (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3053</id>
    <revision>
      <id>5796</id>
      <parentid>5750</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:24:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5796</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3307" sha1="4vhufw0mp7m7lh9h2wxk64kjeb8k1dr" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Без сыныйбыз көчебезне 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Без сыныйбыз көчебезне }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кызыл көрәшчеләр, сәлам белән
Мин хатымны сезгә башлыймын;
Зур бурычлар тора алгы көндә,
Шул турыда язып ташлыймын.

Совет иле — җирдә бердәнбер ил;
Башка җирдә
Теге зур корсак кешеләр торалар,
Алар көне-төне безнең илне
Җимерү өчен план коралар.

'Коминтерн-фәлән язган, диеп,
Әллә кайдан хатлар табалар,
Колак ишетмәгән, күз күрмәгән
Ялганнарны безгә тагалар.

Буржуйларга безне бетерү кирәк,
Сугыш кирәк буржуй халкына,
Базар кирәк,
Безнең ирекле илне
Алу кирәк тырнак астына.

Ансы булмас!
Без сугышны үзебез теләмибез,
Була икән —
Каршы тору юлын белербез,
Фронтларга көчле — җимрелмәслек
Корыч колонналар бирербез.

Ләкин дошман көчсез түгел,
Бүрек белән
Егып булмас аның көчләрен,
Күзне йомып аткан ядрә белән
Коеп булмас аның тешләрен.

Дөрес,
Буржуйларда булган танклар
Бездә дә бар-барын; шулай да
Эшкә салкын карап, өйрәнмәсәк —
Эшләр барып чыкмас уңайга.

Без сугышны үзебез теләмибез,
Без тынычлык җирдә телибез,
Без беренче, җирдә
Бөек, тигез
Социализм илен төзибез.

Шушы илне тыныч саклау өчен,
Авырлыкка-нигә карамый,
Өйрәнергә кирәк.
— Әй, без болай да
Җиңәрбез! — дип тору ярамый.

Сез, дусларым, менә маневрда
Көчегезне инде сынагыз,
Без үзебез сездән,
Бурычларын
Үтәрләр, дип көтеп торабыз.

Авыр булыр,
Төннәр йокламагыз,
Ләкин сынатмагыз, карагыз!
Сезгә уңыш теләп, иптәшләрчә
Сәлам яза
Такташ агагыз.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>4vhufw0mp7m7lh9h2wxk64kjeb8k1dr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бүгенге матурлык (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3054</id>
    <revision>
      <id>5797</id>
      <parentid>5751</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:24:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5797</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3296" sha1="5cd0wykq3puny4wnsvmizmdnhoc92cv" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Бүгенге матурлык 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Бүгенге матурлык }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Дөнья матур,
Шуның өчен дә шул
Сүгнә-сүгнә кайтам салкыннан;
Ә җил, сыбызгыны, ни өчендер
Ияргән дә килә артымнан...
Тфү!
Кышкы җилләр тиде теңкәгә!..
Яз янгыны җиргә кабынганчы,
Җил иркендә калды урамнар;
Ә җил, морҗа сандугачы,
Эче пошкан саен,
Алып килер салкын бураннар...
Буран алып килер,
Карлар ташыр,
Аннан тотыныр карлар өяргә.
Да,
Бу дөньяның салкын кышында да
Кызык табыла 'безнең юләргә'...

'Барабыз'га утрып, теләгән җиргә
Кошлар кебек очып барабыз,
Кояш — безгә иптәш,
Җил — дус кеше,
Ә җир инде — безнең анабыз...

Рәхмәт, әнкәй, сиңа:
Ярый әле мине тапкансың,
Җырлар җырлый-җырлый —
Иркәм! диеп,
Төннәр йокламыйча баккансың...
Синең авыр кара тормышыңда
Ярдәмчең булмадым булуын,
Ләкин
Авыр көрәш, бөек еллар өчен
Кирәк булган минем тууым! —
Кан исләре исеп килгән саен,
Мәгърур бер уй уйный йөрәктә.
Солдат булырмын, дим, бәлки, тиздән
Ил чигендә булып көрәштә...

Дөнья матур,
Шушы дөньяның мин —
Ирке чикләнмәгән юлчысы,
Давыллы елларның, зур көрәшнең
Матурлыгын җырлар җырчысы...
Кичәге матурлык бүген үлсә,
Иртән туа аның яңасы;
Безнең тупас куллар — киләчәктә
Туар матурлыкның анасы...
Бүгенге матурлык тупас, ертык
Көрәш киеме белән ябынган;
Бүгенгенең данлы матурлыгын
Безнең йөрәк эзли давылдан...
Кан исләре исеп килгән саен,
Мәгърур бер уй уйный йөрәктә:
Солдат булырбыз без, бәлки, тиздән
Ил чигендә булып көрәштә!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>5cd0wykq3puny4wnsvmizmdnhoc92cv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гайбәт теле (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3055</id>
    <revision>
      <id>5798</id>
      <parentid>5752</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:24:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5798</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2609" sha1="mqau56ipsi22de9x54gcn3htycs9xt1" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Гайбәт теле 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Гайбәт теле }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Безгә дошман кешеләр шатлык белән
Пычрак бер сүз йөри күтәреп:
—   'Планнары бетми үтәлеп!.. '
Алар һәр очраган җирләрендә
Теш ыржайтып бездән көләләр:
—  'Болар нәрсә төзи беләләр?'
—  'Прорыв бара бөтен фронтта!'
—  'Промфинплан китәр курортка!'
—  'Ә бишьеллык инде гробка!'

һәрбер безгә дошман кеше теле
Пычрак бер сүз йөри күтәреп:
—  'Планнары бетми үтәлеп!.. '

Бүген газета буйлап, күзем йөртеп,
Процент цифрларын санадым,
Уңышларны үлчәп карадым;
Күп заводлар безнең күптән инде
Планнарын тутырып ташлады,
Алгы өчен эшли башлады!
Кызыл байрак алып җиңеп чыккан
Эшче полклар һаман арталар
(Артып тора   кызыл  такталар).
Планнарын үти алмый калган
Заводлар да бездә күренә,
Алар гына менә оялмыйча
Гайбәт бирә дошман теленә.

Дошман теле:
—  Иха
   ха-ха... 
      килә,
Пычрак бер сүз йөри күтәреп:
—  'Планнары!..
—  Ха-ха-ха!..
—  Планнары бетми үтәлеп!.. '
Өзеклек ул җиңелү түгел,
Ләкин
Ул туктата җиңү үсешен,
Һәрбер эшче менә бу нәрсәне
Хурлык диеп белсен үзе өчен!.
 

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>mqau56ipsi22de9x54gcn3htycs9xt1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гасырлар һәм минутлар (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3056</id>
    <revision>
      <id>5799</id>
      <parentid>5753</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:24:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5799</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4082" sha1="r1yceijzgfyr1x4tbcfx7rg69wy0sjs" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Гасырлар һәм минутлар 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Гасырлар һәм минутлар }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Таш  урамнар...
Атлы сакчы тиз генә
Бер урамнан бер урамнарга чаба...
— Кем җинаятьче? —
Атын ул камчылап,
Атлыга тагын караңгы,
Тын урамнарга таба...

Таш урамнар!..
Шундагы зур төрмәдә
Без богауларда озак яткан идек
Һәм,
Тилергән юлбарыслардай, авыр
Зур ишекләрен бәреп ваткан идек.
Ул, —
Чабып киткән кылычлы сакчы да
Зур җиңүдән соң куелган сакчыбыз;
—  Кемнәр, әй?— Узгынчылар!
Ник сакчыга
Сез болай нәфрәт белән күз аттыгыз?!
Төн.
Тирән тынлык.
Шулай мин таш урамнарга карап
Утырам.
Мең кат санап,
Мин саташтым:
Бер, ике... дүрт — адаштым...
Ун... егерме... ах, тагын
Мин югалттым шомлы көннәрнең,
Гасырларның санын...

Төн карасын яндырып таңнар туа;
Таңны көн,
Көнне
Гасыр, еллар   куа.
Бер минут — үлде,
Шулай ук туктамый,
Картаеп, эштән чыгып көннәр үлә,
Ак сакаллы канлы еллар тын гына
Җан бирә.
Туа,
Тагын да җимерелә...
Көн килер  дә,
Бер матур таңда кинәт
Карт тарих башын түбән табан ияр
Һәм:
'Бүген көн Октябрьга
Илле ел тулды, — дияр.
Яңгырар завод, урамнар;
Тротуарлар буйлатып
Җир балалары йөрерләр,
Шул урамнарга тулып,
Зур факелларга ягылган
Көчле утлар уйнатып.
Ә хәзер
Күзләр тегәлгән
Канлы мәйданга табан.

Без беләбез!
Иң каты һәм
Зур көрәшнең соңгысы
Үтмәгән, —
Алда һаман!..

Ул көрәшкә хәтле илнең
Чикләрендә атлылар
Туктамый чабып йөрер,
Мәгърур ирекле сакчылар
Ил чигендә һәр күренгән
Шомлы шәүләгә табан
Сөнгесен очлар —
Көрәшнең соңгысы
Алда Һаман!..

Таш диварлар...
Зур завод әкрен генә
Күз төшерде бер кызыл йорт өстенә,
Анда кем, төндә агач мылтык тотып,
Туктамый гел арлы-бирле селкенә?
— Ул пионер,
Бер чигә, бер тиз генә
Мылтыгын очлап суза  алга таба.
Ул белә:
Канлы көрәшнең соңгысы
Үтмәгән —
Алда һаман!..

Москва.
Коминтерн Москва эченнән торып
Сигнал бирә:
Төн үтә...
... Тиздән кызыл таң...
Соңгы кан...
Җир шары сулдан...
Азатлыкка табан!!.
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>r1yceijzgfyr1x4tbcfx7rg69wy0sjs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гыйсъян (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3057</id>
    <revision>
      <id>5800</id>
      <parentid>5754</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:25:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5800</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5298" sha1="fpj9du5l1erdobid8wylu1kiaxka3tc" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Гыйсъян 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Гыйсъян }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Бар да исрек, бармы бер аек сорарга?
Әйтегез!
Кем кабакның патшасы?!
Йә, кайсыгыз, —
Бу фахиш йортны төзегән?!.

I

Йорт караңгы, бар да исрек,
Зур кабак дөньясының
Мәйданында — муллалар, поплар,
Түрендә — зур санәм.
Тантана, мәҗлес  кабакта,
Тук   аюлардай булып,
Джентльменнар, мадмуазельләр
Гөр килеп, җырлап, дулап,
Зур кабакның уртасында
Туйлыйлар...
Ул философлар,
Әдипләр
Ниндидер сер уйлыйлар,
Уйлыйлар:
- У-у-у...
'Дин' диләр,
'Әхлак' диләр,
'Сәнгать' диләр —
Саф гакылларны агулап,
Зур хыянәткә, һәлакәткә
Халыкны димлиләр.

II

Кайгылы гыйсъянчы мин,
Мең кат аларның йортына
Ут җибәрдем, ут җибәрдем, —
Зур кара йорт янмады;
Ах! Минем тик бер генә ут та
Янып кала алмады.
Сизде тиз мәлгунь — кара йортның
Убырлы сакчысы,
Сүнде ут, илгә күренми
Утларымның яктысы...

III

Йорт караңгы, бар да исрек;
Зур кабак дөньясының
Мәйданында — патшалар, лордлар,
Түрендә — зур санәм,
Зур санәм... Ул аузын ачкан...
Канлы бәйрәм.;:
Шау-шулар...
Тантана...
Төн...
Зур санәмнең аузына
Ниндидер ят кап-кара җаннарны
Ыргый, ташлыйлар...
Ташлыйлар ул зур санәмнән
Мәңгелек бәйрәм теләп.
Мәңгелек бәйрәм...
Сәгадәт...

IV

Кимсетелгән ул кара халыкнын
Явыз гыйсъянчысы —
Мин киләм...
Әй, төнге албасты,
Убырлар сакчысы!
Иштәсеңме?
Мин киләм!
Мин киләм шул йортка, кайда
Зур сәгадәтләр өчен
Корбан иттеләр илемне,
Әйе, аларның зур үчен
Мин киләм алмак өчен.
Кычкырам. А... Иштәсезме?
Әй, тилеләр, мин менә
Куркыныч утлар ягып
Чыктым тагын җир өстенә.
Шыңшый-шыңшый гүрләр өстендә
Иман-коръән укып;
Илнең исрек гәүдәсеннән
Калҗа-калҗа ит чукып,
Шакшы исләрдән исергән,
Әй, үләксә кортлары!
Мин менә чыктым ягып
Җиргә җәһәннәм утлары!
Мин бүген Коръәнне утка яктым
Иртә таң белән —
Тәүратыңны, Инҗилеңне,
Әй, гарепнең поплары!
Мәңгегә себереп түгәм
Һәм —
Тез чүгәм;
Ул килә — шәп атка атланган гасыр,
Әйе, беләм,
Ул килә.
А... ни оят! А... ни оят
Каршыларга   ул   гасырны
Мулла, поп исме белән!

VI

Гыйсъян итеп сезгә каршы,
Сорыкортлар, мин менә
Куркыныч утлар ягып
Чыктым  янар тау өстенә.
Аллагызны,
Дөньягызны
Утка ташлыйм, яндырам,
Җирдә тик эшне илаһ дип калдырам.
Иштәсезме?!
Әй, тилеләр!
Нинди шау-шу иштелә?
Ул килә —
Капланга   атланган  гасыр.
Зур чор килә —
Дәһшәтеннән бар хорафат селкенә.
Ул килә — корыч гасыр,
А... ни оят,
Каршыларга  ул  гасырны
Шул килеш — исрек кәйгә!!

''Санәм — идол, пот.''
''Тәүрат (Талмуд) — Муса пәйгамбәргә нисбәт ителгән дини китап.''
''Инҗил (Библия) — христиан диненә нигез салучы дип исәпләнгән фантастик пәйгамбәр  
Гайсага (Иисус Христоска) нисбәт ителгән Дини китап.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>fpj9du5l1erdobid8wylu1kiaxka3tc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Еллар таңында (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3058</id>
    <revision>
      <id>5801</id>
      <parentid>5755</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:25:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5801</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5598" sha1="7fgap9giso0y4ziraajlful47ttyjsa" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Еллар таңында 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Еллар таңында }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Эшсез булсаң, айга мен дә утыр,
Шуннан кара җирнең төн ягын:
Менә Азия,
Менә Европасы,
Ә бу җирдә менә атаулар,
Зур диңгезләр,
Күлләр...
Урманнар да
Күкрәп торган тимер, таш таулар..

Шәһәрләрнең түбәләрен күтәр.
Йорт башларын алып ташла.
Әкрен!
Йоклыйлар...

Төнге закон
Матур сарайларга саклар куйган,
Саклан 'яман' уйдан!
— Закон!

Европада
Төндә йөргән 'шикле' кешеләрне
Полициягә тотып озаталар,
Күп тә үтми, аңа
—  Коммунист, —
 дип хөкем була.
Шуннан:
Аталар...
Үсәр ачу таңы ерак диләр,
Шуның, өчен алар тынычлар,
Ишекләре бикле,
Ялан кылычлар
Ышанычлы.
Әкрен!
Йоклыйлар...
Сарайларга саклар куелган.
Саклан 'яман' уйдан!
—  Закон!

Кинәт, гасырларның күз яшеннән
Бомба ясап ыргытсаң да,
Шушы йоклап яткан Европаны
Уятсаң да,
Әйтсәң әгәр:
— Ленин тере! —
 дип?..
Тынлык.
СССРнын чиге.
Менә сакчылар.
Тагын тынлык.
Тынлык өзелә.

Москва урамыннан
Шаулап үтә төнге атлылар...
Иртән беренче гыйнвар.

Урам.
Урамда
'Барабыз'лар йөри буранда.

Алгы көннәр безгә җиңү алып килә.
Шуның өчен Бүген без кичен
Декабрьның соңгы көнге битен
Календарьдан ертып ташлыйбыз.
Һәм
Үткән көннәр кире кайтмасыннар,
Үткән көннәр үлсен!
Үткәннәрне сагнып бик кирәксә,
'Тиздән үләчәкләр' тилерсен!

(Үткән көннәр безнең якты түгел,
Ләкин шәүкәт белән  алар үтелгән,
Җиде елда безгә каршы булган
Бик күп көчләр тар-мар ителгән.)
Тарих адымнары — туар еллар
Безне алып бара.
Беләбез!
Үсәр ачу таңы ерак түгел.
Шуның өчен көлә-көлә без
Иске елның канлы зур пәрдәсен
Үлем маршы белән ябабыз
Һәм
Яңа елга пәрдә ачкан чакта
Кычкырабыз:
— Долой аренадан фиргавеннар! —
Үлем каргалары, Бароннар!
Долой фашистларга маневрлар,
Зур корсаклар,
Алтын погоннар
Аренадан китсен!
Тормыш аренасы
Трибунага бу ел әйләнсен.

Катакомбаларның,
Төрмәләрнең
Канлы диварлары эчендә
Богау тавышлары шалтырый.
Һиндия, Әфган, Кытай кырларында
Кылыч шәүләләре ялтырый.
Мисыр чикләрендә шашкын туплар
Корбаннарын чәйнәп улыйлар,
Миллион коллар әкрен,
Ләкин   йөрәк   өзгеч
Моңлы тавыш белән елыйлар:
—  Ай-й-й-й...
—  Ай-й-й-й...

Европаның канлы кырларында
Окоп канаулары һаман да
Күккә карый.
Ә анда
Сынып калган куллар,
Җимерек башлар
Яңа елның таңы атканда
Аренага безне күтәрәләр!..

А, Германия!
Синең Гамбургта
Пычракка салып тапталган
Байрагыңда:
— 'Без туабыз,
Алар бетәләр!'
Дигән сүзләр
Бу ел үч алырга
Аренага сезне көтәләр...

Тарих адымнары — туар еллар
Шунда алып бара.
Беләбез.
Үсәр ачу таңы ерак түгел —
Шуның өчен көлә-көлә без
Иске елның канлы зур пәрдәсен
Үлем маршы белән ябабыз,
Һәм
Яңа елга пәрдә ачкан чакта
Кычкырабыз:
— Долой
Аренадан зур корсаклар!
Тормыш аренасы
Трибунага быел әйләнсен,
Гарәптәге палач сволочьлар
Үлем дарларына бәйләнсен!!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>7fgap9giso0y4ziraajlful47ttyjsa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ертык бүрек(Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3059</id>
    <revision>
      <id>5802</id>
      <parentid>5756</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:25:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5802</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2066" sha1="gfwrq11og026sy2dkrvqx9w932bma8s" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ертык бүрек
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Ертык бүрек}}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Үзгәртеп)''

Дөнья матур,
Шуның өчен дә шул
Сүгнә-сүгнә кайтам салкыннан.
Ә җил, сыбызгыны,
Ни өчендер
Ияргән дә килә артымнан.
Тфү!
Көзге җилләр тиде теңкәгә.
Яз янгыны җиргә кабынганчы,
Җил иркендә калды урамнар,
Ә җил — морҗа сандугачы,
Эче пошкан саен,
Алып килер салкын бураннар...
Кышны ямьсез диләр,
Ялганлыйлар,
Матур була шәпләп киенгәч;
Ә мин бу ел кышын үләрмен үк,
Сезнең өчен
Бик күңелсез калыр мин үлгәч...
Беренче кар, белмим, кайчан явар,
Тик
Үләрмен мин ул көнне.
Бүген әле, тиздән кыш килә, дип,
Ямап куйдым ертык бүркемне...
Беләм,
Ертык бүрек кыштан саклый алмас,
Үләрмен мин, бу ел кыш килгәч;
Дөнья матур,
Ләкин...
Сезнен өчен
Ни кызыгы калыр мин үлгәч?
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>gfwrq11og026sy2dkrvqx9w932bma8s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җавап (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3060</id>
    <revision>
      <id>5803</id>
      <parentid>5757</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:25:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5803</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3015" sha1="0rx9ydvrgr0bgigbil1w5fzhe9fta9r" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Җавап 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Җавап }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''Урамнардан күпме эзләсәм дә,''
''Такташ баскан эзләр табылмас;''
''Шашкын йөрәкләрнең шат җырчысын''
''Минем кебек беркем сагынмас...''
''Ник язмый ул?''
''(Ә. Г.)''

 
Һәрбер фронт безгә зур көрәштә
Яна җиңү алып килгәндә,
Һәрбер җиңү алып килгән шатлык
Зур ашкыну безгә биргәндә,
Әллә күңлем артык ашкынудан,
Яшем яшькә җитми ардыммы,
Бүгенгенең бөек борылышында
Ыргытылып читтә калдыммы?..

Бүгенгенең чиксез ашкынуы
Авызлыклап тормыш агымын,
Алгы көрәшләрне күздә тотып,
Кызулатты корыч адымын.
Терәк булып безнең теләкләргә,
Урам саен,
Бетоннардан йортлар коела,
Һәр йорт балаң булып,
Һәрбер фасад
Җырың кебек якын тоела...
Хыял безнең өчен чит бер нәрсә,
Һәрбер теләк — якын киләчәк,
Һәрбер совхоз,
Һәрбер гигант колхоз
Яшәү көче безгә бирәчәк!..
Бишьеллыкның бөек гигантлары
Һаман үсә,
Һаман күккә таба үрелә,
Башларыннан инде бөтен дөнья
Республика кыры күренә...
Ә мин җырлый алмый бүгенгене,
Шулай ярты юлда ардыммы,
Зур елларның бөек борылышында
Ыргытылып читтә калдыммы?..
А, юк!
Бу тик болай,
Бу тик әле
Алга бару өчен тукталу,
Күтәренке тавыш алган чакта,
Бераз гына' туктап тын алу...
Мин биш елда үземә бурыч итеп куям
Пушкиннарны узып китәргә,
Республикам миңа әмер итә
Тулы килеш шуны үтәргә!..
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>0rx9ydvrgr0bgigbil1w5fzhe9fta9r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җирдән серәбез (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3061</id>
    <revision>
      <id>5804</id>
      <parentid>5758</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:25:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5804</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1928" sha1="o4h7nwpp51ojpcf76utni30e669r3wo" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Җирдән серәбез 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Җирдән серәбез }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Мең өч йөз еллар шәрекъ күген
Каплап торган тәрәт чүпрәген
Яндырабыз бүген! Кемнәр каршы?
— Мөәзиннәр, ишан, муллалар.
Тагын кемнәр? — Сана!
Кулак, нэпман, мещан чурбаннар!
Әй, сез, ботка караклары!
Бәлеш бүкәннәре!
Яңа хәбәр сезгә — тыңлагыз!
Гасырларча миллиард йөрәкләрне
Чертеп килгән диннәр төрмәсен
Яндырабыз! Тупка тотабыз!
Елыйсызмы?
Әй, сез мәсҗед бандитлары!
Чебен телләр,
Кабер корты — йонлы колаклар!
Әй, сез, чиркәү күселәре!
Базар бакалары! Кулаклар!
Бүген сезгә үзегез мактап йөргән
Җәннәтләргә билет бирәбез!
Юнәлегез!
Марш, аллагызга!
Җир өстеннән сезне сөрәбез!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>o4h7nwpp51ojpcf76utni30e669r3wo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җырланачак җырлар турында (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3062</id>
    <revision>
      <id>5806</id>
      <parentid>5759</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:25:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5806</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5195" sha1="qadbc2e2rxbwukouoygy1shnxwiy58f" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Җырланачак җырлар турында 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Җырланачак җырлар турында }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Авыл... җырчың синнән
Бөтенләйгә китәм, ди... ...
Кырларыңда, авыл, большевикча
Хисләр үссә дә,
Кем урыр соң, бар да шулай
Ташлап китсәләр?

... Арт урамда берәү
Авыр башын салган цементка,
Ул эчмәгән үзе, ләкин аны
Җырланмаган хисләр исерткән...

X. Туфан, 'Җырланмаган җырлар
турында' ('Безнең юл', № 11—12).

Туфан!
Таш урамда башын салган егет
Синең тиргәвеңне ишетте.
Әйе,
Аны әле җырланмаган,
Җырланачак хисләр исертте!..
Бөек җиңү алып килгән хисләр
Сыеша алмый таша күңелдә;
Әйтче:
Кайсын шунда җырлап бетереп була
Безгә тигән кыска гомердә?
Һәрбер фронт безгә зур көрәштә
Тиңсез җиңү алып китерсә,
Һәрбер җиңү алып килгән хисләр
Үзе белән безне исертә...
Ә җырлаучы кайда шул хисләрне?
'Җырчы' урыны көтә иясен.
Бөек еллар җырда үз Ленинын
Тудыралмый калды, күрәсең...
Маңгай бөдрәләрем туздырып, мин
'Мазут' суы аккан урында
Уйлыйм, Туфан,
Әле җырланмаган,
Җырланачак
Хисләр турында...
Ташлап киттем Тамбов урманнарын,
Нишлим?
Шау-шуларга йөрәк чыныккан,
Давылларда туып канатланган
Бунтарь йөрәк качты тынлыктан.
Хәзер инде Тамбов урманнары
Төшкә генә минем керерләр,
Ләкин
Дус агайлар минем җырларымда
Мәңге шәүлә булып йөрерләр...
'Әүхәди'не минем җырларымда
Әле, Туфан, бик күп күрерсез,
Минем белән әле киң кырларда
Бик күп атлар көтеп йөрерсез...
Ләкин бүген менә 'арт урамнан'
'Мазут' суы аккан урында
Уйлыйм
Җырланмаган,
Киләчәктә
Бер җырланыр җырлар турында.
Әйе,
Аны әле җырланмаган,
Җырланачак хисләр исертте!..
Бөек җиңү алып килгән хисләр
Сыешалмый таша күңелдә;
Әйтче:
Кайсын шунда җырлап бетреп була
Безгә тигән кыска гомердә?
Һәрбер фронт безгә зур көрәштә
Тиңсез җиңү алып китерсә,
Һәрбер җиңү алып килгән хисләр
Үзе белән безне исертә...
Ә җырлаучы кайда шул хисләрне?
'Җырчы' урыны көтә иясен.
Бөек еллар җырда үз Ленинын
Тудыралмый калды, күрәсең...
Маңгай бөдрәләрем туздырып, мин
'Мазут' суы аккан урында
Уйлыйм, Туфан,
Әле җырланмаган,
Җырланачак
Хисләр турында.
Ташлап киттем Тамбов урманнарын,
Нишлим?
Шау-шуларга йөрәк чыныккан,
Давылларда туып канатланган
Бунтарь йөрәк качты тынлыктан.
Хәзер инде Тамбов урманнары
Төшкә генә минем керерләр,
Ләкин
Дус агайлар минем җырларымда
Мәңге шәүлә булып йөрерләр...
'Әүхәди'не минем җырларымда
Әле, Туфан, бик күп күрерсез,
Минем белән әле киң кырларда
Бик күп атлар көтеп йөрерсез...
Ләкин бүген менә 'арт урамнан'
'Мазут' суы аккан урында
Уйлыйм
Җырланмаган,
Киләчәктә
Бер җырланыр җырлар турында.

&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>qadbc2e2rxbwukouoygy1shnxwiy58f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җырым сиңа булсын (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3063</id>
    <revision>
      <id>5807</id>
      <parentid>5760</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:25:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5807</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3984" sha1="rv4sq463hwb4tta7un22adliakzclla" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Җырым сиңа булсын 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Җырым сиңа булсын }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Анаң мескен сине тудырганда
Яхшы ният белән тудырган,
Ләкин
Үкенгәндер үзе соңыннан...
Әйтче, кызый!
Болай киенергә
Нинди шайтан сине өйрәтте?
Инде
Тездән узган күлмәк итәкләрен
Ертык ясау нигә кирәкте?
Сез, хатыннар, үзегез 'иптәш' дисез,
Үзегез
Иптәшлектән качасыз;
Кызлыгыгыз күрнеп торсын өчен
Күлмәгегезне
Тезегездән ашып ачасыз.
Алай булгач, инде бер башлагач,
Ярты юлда туктап калмагыз,
Кызык булыр безгә карар өчең
Күлмәк дигәнен дә салсагыз!
Их сез,
'Иптәш' кешеләр!
Ә соң ничек булыр
Теге — сезнең
'Ирләр көчли' дигән сүзегез?
Көлеп әйтмим,
Болай киенеп,
Бик күп шулай гүләйт иттеләр,
Әз-мәз генә биллиард уйнадылар,
Бик күп трест башына җиттеләр...
Булган эшләр булды,
Ярый инде,
Ул турыда башка җырымда;
Бүген менә җырлыйм Европага
Озатылган казлар турында.

'Бәбкә ак казларның канатларын
Көзге җилләр исеп каера;
Адәмне генә түгел, казларны да
Еллар үз иленнән аера'...

Их!
Еллар сезне, дуслар, мәңгелеккә
Совет илләреннән аера...
Яшь чагында бабай казларыгыз
Дошман күрде мине күрүен,
Кайда эләксәм, шунда сезнең нәсел
Кирәгемне бирде бирүен;
Ләкин...
Еллар үтте,
Бар да онтылдылар.
Еллар алар шулай үтәләр,
Бүген менә сезне, гүя дусларымны,
Чит илләргә алып китәләр.
Сау булыгыз!
Сезне усал илгә,
Буржуйларга алып баралар,
Ләкин кайгырмагыз, —
Игелеген күрер ирекле илдә
Сездән калган бәбкә-балалар!..
Сезне сату белән, чит илләрдән
Тракторлар алып кайтырбыз,
Сезнең туып-үскән ирекле илне
Тары, ясмыкларга баетырбыз!
Сездән калган бәбкә-балалар да
Майларына түзми биерләр,
— Рәхмәт төшсен безнен бабайларга,
Пибибибип,
Совет яклы булган, диерләр.
Сау булыгыз, яшьлек иптәшләрем,
Сезне инде
Буржуйларга алып баралар;
Ләкин кайгырмагыз, —
Игелеген күрер ирекле илдә
Сездән калган бәбкә-балалар!..
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>rv4sq463hwb4tta7un22adliakzclla</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ике тегермән (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3064</id>
    <revision>
      <id>5808</id>
      <parentid>5762</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:26:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5808</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1327" sha1="e40eqg7b66svfxo0pgd51zvqixaco20" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Ике тегермән 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Ике тегермән }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''Салагыш районы 'Кызыл Октябрь'''
''колхозының ике су тегермәне тик ята.''
''Тик ятуларына ел тулды инде''
''Әйләнеп караучы юк.''

''Гаптул.''

Колхоз тегермәне әйләнмәгән,
Он тартмыйчы яткан урында
Кулак тегермәне бертуктаусыз
Гайбәт тарта колхоз турында...
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>e40eqg7b66svfxo0pgd51zvqixaco20</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иптәшләр (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3065</id>
    <revision>
      <id>5809</id>
      <parentid>5763</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:26:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5809</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2345" sha1="23gp0tptcmca4cg17s25vumipwggi3t" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Иптәшләр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Иптәшләр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Беребезгә бербез нинди охшаганбыз —
Икебез дә соры шинельле,
Икебез дә шундый күңелле...
Син көләсең, миңа карыйсың да,
Ә мин, тиле,
Кочакларга әзер үзеңне,
Танышлар да түгел үзебез,
Ләкин синнән
Ала алмый карыйм күземне.

Нинди охшаганбыз,
Ничек охшаганбыз,
Бертуганнар дисәң,
Мин Тамбовтан, ә син —
Казан артыннан;
Мин бер мишәр улы, кыргый үскән,
Ә син
Күрше чуваш халкыннан...

Нинди охшаганбыз бер-беребезгә, —
Икебез дә соры шинельле,
Киемнәр дә бер үк, теләкләр дә,
Бер үк хисләр чолгый күңелне.
Аерылганда миннән,
Туганыңнан
Аерылган күк моңсу калырсың;
Илне саклау өчен чакру килсә,
Беләм,
Мин беренче барсам,
Син миннән дә элек барырсың.
Терсборлар беткәч, өйгә кайтсам,
Мин әнкәйне рәнҗеп үбәрмен:
— Ялганладың, әнкәй, улым өч кенә дип,
Мин гаскәрдә
Миллионнарны күрдем, диярмен.

''Терсбор — территориальный сбор.''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>23gp0tptcmca4cg17s25vumipwggi3t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Йомшак башалар (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3066</id>
    <revision>
      <id>5810</id>
      <parentid>5764</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:26:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5810</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3270" sha1="klvg1ut1eyef9sloij9x9czo64c1jbd" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Йомшак башалар 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Йомшак башалар }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Сыйнфый сизгерлеге аяк табанында йөргән
Кайбер йомшак башлы түрәләр
Кулак зур корсаклы, коточкыч бер
Хайван була диеп беләләр...
Авылларга барып чыккан чакта
Очратырга аны телиләр,
Шундый билгеләре булган кулакларны
Авыл буйлап эзләп йөриләр...
Пилмән ашап, корсак шәрифенә
Катарр булган нечкә кулакны
Күрмәмешкә салынып үтәләр:
— Ул средняк, — диеп китәләр...
Шундый нечкәләрдән берәрсе
Налог эше белән килсәләр,
Йомшак башлар андый кешеләрне—
Элек
Баштанаяк карап үтәләр:
Нечкә булса үзе, ике күзе
Коточыргыч дәһшәт булмаса,
Йөзе елмаюлы булып, бит тирәсе
Таудай булып өелеп тормаса,
Налогын да аның киметәләр,
Хокукын да кире бирәләр...
Кулак өчен гаҗәп кул кеше инде
Шундый бөкре башлы түрәләр...
Алар: 'Авылларда сыйнфый көрәш
Юк, — дип аңлатырга телиләр.

'Сыйнфый көрәш — туплар, пулеметлар белән генә
Була ала, — диеп йөриләр...
Кулак шырпысыннан авылларда
Һәлак булган колхоз йортларын,
Игеннәрне, —
Теге йомры башлы түрәләр
Хулиганнар эше диеп күрәләр...
Алар авыл активлары үтрелүдән
Сыйнфый көрәш эзен тапмыйлар:
— 'Бу бер уголовный эш, — дип, суд залында
Кулак агайларны яклыйлар...
Кулакларның икмәк яшрүләрен
Бәрәңге күмә, дип карыйлар,
Кулак белән гуләйт итүләрне
Зарарсыз әйбер дип саныйлар...
Кулак үзен яклаучыны
'Уң' яктан да таба, 'сул'дан да,
Үсә алыр иде, эш башында
Шундый яклаучылар торганда..
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>klvg1ut1eyef9sloij9x9czo64c1jbd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казан (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3067</id>
    <revision>
      <id>5811</id>
      <parentid>5766</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T18:26:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5811</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3143" sha1="f7do6x30myu5jtqpqccba6yhmv2ym4f" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Казан 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Казан }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''('Казан' драмасыннан шагыйрь Рөстәм монологы)''

''Рөстәм (көзге алдында):''

Күзләремә ничек ачык итеп
Кайгы нуры төшкән.
Аларда
Үз-үземә нәфрәт хисе яна.
Оялам да,
Куркамын да хәзер карарга...
Ә кайчандыр алар көн килерен
Хәбәр иткән язгы таңдагы
Кояш нуры кебек якты иде,
Өмитле иде;
Хәзер андагы
Ул сихерле нурлар сүнгәннәр...
А, тагы
Алар шулай итеп янармы?..

Казан!
Фахиш шәһәр,
Синең урамыңа
Мин, гыйсъянчы, кереп адаштым.
Череп беткән мещан баткагында
Иркен уйларымнан саташтым.
Казан!
Фахиш шәһәр,
Синең урамыңда
Җанга җылы юктан туңам мин,
Череп беткән мещан мунчасында
Көзге чәчәк кебек сулам мин.
Казан!
Шагыйрьләрең бардак җырлый синең,
Әдипләрең эчеп тилергән,
Нэпманнарың чуар дуңгыз кебек
Кеше каны эчеп симергән.
Казан!
Фахиш шәһәр,
Синең урамыңа
Көчле дуслар эзләп килдем мин,
Тик ялгыштым,
Синдә Дон-Кихотлар —
Милләтчеләр туе күрдем мин...

Киләчәктә юкса минедәме
Шушы ваклык басар, күмәрме?
Күкрәгемдә янган җәһәннәмнәр
Шулай әкрен генә сүнәрме?
Әгәр алай булса,
Ул вакытта...
Үләргә? —
Ачу итеп тормыш чүпләренә,
Үз-үземне җиргә күмәргә? —
А, юк!
Әгәр алай итсәм, алар өчен
Бик зур корбан булыр идем мин.
Шул тормышның астын өскә китереп
Җимерергә, тар-мар итәргә!!
Әйе,
Бу тормышны җимрер, ватар өчен
Алар килә,
Ишетәм:
Яшь көчләрнең
Аяк тавышлары иштелә!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>f7do6x30myu5jtqpqccba6yhmv2ym4f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Караңгы төннәрдә (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3072</id>
    <revision>
      <id>5831</id>
      <parentid>5816</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:49:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5831</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1810" sha1="eozcpu522s7e836lr2ajb16m0mre0q2" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Караңгы төннәрдә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Караңгы төннәрдә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Уем зәкъкум булып агыла
Коры, кансыз тамырлардан;
Хыялым бер тирән сахра,—
Суык җилләр исә анда.

Йөрәгем мәңгегә сүнде
Кылыч, уклар ярасыннан;
Үләм мин дә китәм инде
Явыз «җеннәр» арасыннан.

Калыгыз инде иркендә...
Китәм мин, ташлыймын җирне.
Фәхеш җир! Куеныңа шомлы
Еланнар ояласын инде!

Очам күккә — кайда пакьлек,
Керәм анда җуеп эзне,
Йөрермен анда мин ялгыз
Ләгънәтләп мәңгегә сезне.

Китәм, юк, төшми калмас бу
Минем каргыш, сагышларым,
Тыныч бирмәс, ерактан
Иштелер ямьсез тавышларым.

''Зәкъкум — агу''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>eozcpu522s7e836lr2ajb16m0mre0q2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карт артист (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3073</id>
    <revision>
      <id>5832</id>
      <parentid>5817</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:49:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5832</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3464" sha1="szqf8dcngrgww6hyufhkje9zzeeyflx" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Карт артист 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Карт артист }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
 (Кари кичәсенә багышлап)

Менә карагыз минем йөзләремә, —
Анда нинди юллар сызылган,
Зур күзләрем эчкә кереп баткан,
Ак чәчләрем ничек тузылган...
Мин — карт артист;
Татар сәхнәсендә
Ач-ялангач килеш күп еллар
Хезмәт итәм. Менә шушы юллар —
Минем хезмәтемнең шаһите.

Салкын сәхнә минем йортым иде,
Ертык пальто, тузган киемдә
Бөтен гомрем буе хезмәт итәм.
— Кемгә?
Анысын белмим үзем дә...
Караучылар: байлар, байбәтчәләр,
Пудраларга чумган курчаклар
Көлә иделәр миннән;
Бармак төртеп көлә иделәр алар ул чаклар.
Әрәм хезмәт,
Ачлык, ялангачлык
Тормыш төбенә мине ташлады,
Зур теләкләр тулган күкрәгемне
Үлем микроблары каплады...
Менә карагызмы минем йөзләремә, —
Анда нинди юллар сызылган.
Зур күзләрем эчкә кереп баткан,
Ак чәчләрем ничек тузылган...

Бәхетле сез. иркен яшь артистлар;
Иркен сәхнә сезнең йортыгыз,
Шул сәхнәдә ярлы эшчеләргә
Хезмәт итү сезнең бурычыгыз!

Бирегез миңа шушы «Эшче картны»*!
Мин ул картны шулай уйнармын, —
Чәчләрегез сезнең үрә торыр,
Яшьләрегез агар,
Мин дә ул карт булып зур сәхнәдә
Тыела алмый үкреп елармын...
Чөнки мин дә шушы эшче карттай
Бөтен авырлыкны күрдем мин;
Аның кебек байга хезмәт иттем,
Аның кебек сөрелеп йөрдем мин...
Бирегез миңа шушы эшче картны,
Шулай матур итеп уйнармын.
А, юк!..
Карагызчы минем күзләремә, —
Анда нинди юллар сызылган,
Күзләремнән үлем карый хәзер,
Ак чәчләрем ничек тузылган...

''Шул кичәдә уйналачак «Чабатаңны кемгә тукыйсың?» картын. (Һ. Такташ искәрмәсе. )'' 
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>szqf8dcngrgww6hyufhkje9zzeeyflx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Картайдым шул (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3074</id>
    <revision>
      <id>5833</id>
      <parentid>5818</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:49:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5833</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4753" sha1="5ugyx0gn2buh7vlz5l3fts6428qurz5" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Картайдым шул 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Картайдым шул }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''Яшьлек — Зәңгәр урман,''
''Барып чыгар идем сиңа,''
''Кайтып китсәм килгән''
''юлымнан..''

Картайдым шул, —
Еллар шулай итте,
Маңгай бөдрәләрен аклады,
Ләкин бунтарь йөрәк һаман әле
Яшьлектәге рухын саклады...
Күлдә йөзеп йөргән бакаларга
Хәзер дә әле ташлар ыргытам,
Үрдәк малайларын сөя-сөя,
Әле дә эшләремне онытам...

Их!
Ташла, мәзин дустым, манараңны,
Әйдә, киттек балык тотарга,
Йомгакланып сулар агалар,
«Ком-корсаклар» анда кабалар...
Күңелсездер монда берүзеңә,
Мужикларың әнә килмиләр,
Килсәләр дә шунда буш кул белән,
Намазны да рәтләп белмиләр...
Шулай инде,
Тормыш башка эздән ага...
Теге, ничек әле?

«Хисамилар» яши дөньяда?
Ә менә, бабай, — тар елгада гаҗәп балык каба.
Киттек мәллә икәү елгага?..

Авыл —
Һаман шулай катык ашый,
Һаман шулай —
Күлләрендә йөзә балыклар;
Дөнья җимреп эл дә җырлап йөри
Әтәч хатыны биби тавыклар...
Әнә кәкре аяклы япь-яшь бала
Тәпи йөреп чыга урамга,
Кулындагы нечкә чыбык белән
Казлар куган була урамда...
Бәбкәләрен саклап ак ана каз
Аңа таба килә, җилкенә,                                            
Күп тә үтми, аунап җир өстенә,
Кала усал казның иркенә...

Их!
Минем дә бар иде шуның кебек
Күмер ашап үскән чакларым,
Тик кайтсам да хәзер монда тагын —
Яшьлек эзләремне тапмадым...
Яшьлек үткән инде...
Әйдә үтсен,
Сакал-мыек белән йөрербез,
Ләкин барбер әле картайганчы
Яңа авылларны күрербез!
Агач сука йөргән яланнарда
Тимер тракторлар юргалар,
Елга буйларында балык эзләп,
Чабып йөрер мәзин, муллалар...

Авыл,
Шул авылның мәчет тәрәзәсен
Яшьтә бәреп ваткан идем мин,
Әнкәйне елатып, иман шартын
Тәмәкегә тарткан идем мин...
Хәзер
Зур үстем шул,
Урамнардан
Бик гакыллы булып үтәм мин,
Авыл картларына зурлар кебек
Сәлам биреп кенә китәм мин...
Карчыклар да мактый:
—  Хәйрүк улы
Динле булып хәзер кайткан, ди,
Мәчет картларына:
—  «Алла сүзе — безнең сүз ул!» —
Диеп әйткән, ди...
Ашыкмагыз әле мактарга сез,
Алла хакы өчен, көтегез:
Ячейкада  бүген  доклад   укыр
Динле булып кайткан кешегез.

Авылым!
Җырлыйм синең күкрәгеңдә,
Гаҗәпләнмә минем җырыма,
Кырын карап, кашың җыермачы
Шәһәр киеме кигән улыңа...
Шәһәр җырын җырлыйм, тыңлачы,
Улың белән кушылып җырлачы:
—  «Кузгал, уян, ләгънәт ителгән
Коллар һәм ачлар дөньясы... » 
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>5ugyx0gn2buh7vlz5l3fts6428qurz5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кояш күктә шулай мәңге йөзәр (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3075</id>
    <revision>
      <id>5834</id>
      <parentid>5819</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:49:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5834</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6007" sha1="ojh26otvsm0g0yq3817dmq94eoagla6" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кояш күктә шулай мәңге йөзәр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Кояш күктә шулай мәңге йөзәр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(«Зәңгәр күзләр»  шигыреннән)''

Аһ, ул чаклар шундый ерак калып,
Күм-күк томаннарга төрелгән,
Төштә күргән пәри сараедай
Күренеп тора күм-күк сөремнән.

Бакча ясыйм,
Менә карагызчы!
Бакча ясыйм нәфис гөлләрдән;
«Зәңгәр күзләр» көен көйли-көйли,
Сулар агызам тирән күлләрдән.
Айны каплап ап-ак болыт белән,
Йолдызларын сибеп күгенә,
Болыт үтә төшкән ай шәүләсен
Төшереп куям күлнең төбенә.
Тын калыгыз!
Менә кинәт кенә
Йоклап яткан күлнең төбеннән
Ашыгып бер кыз чыгар,
Сирень гөленнән
Күлмәк кигән,
Шундый, шундый матур итеп киенгән.
Алай тугел —
Пәрдә ачам,
Менә карагызчы!
... Май айлары,
Бөтен дөнья яшел киемнәргә киенгән;
Гөл түгелгән бөтен сахраларга,
Урманнарга сирень гөленнән
Исләр аңкып тора.
Алай түгел —
Менә үткәннәрнең тимер ишеген ачам,
Сез көтегез!
Аннан колынга
Атланып бер кыз чыгар,
Аның кулында
Хәят гөле булыр.
Алай түгел —
Ничек, ничек башлыйм соң
«Зәңгәр күзләр» дигән җырымны,
Ничек кенә матур итеп сөйлим
Туып үскән урман-кырымны?
Аһ, әгәр мин бер зур рәссам булсам,
Тәрсим итеп ул кыз баланы
Бүләк итәр идем сезгә,
Бүләк итәр идем мин аны.

Җир йөзенең бөек рәссамнары!
Килегез дә миңа сөйләгез!
Аның тузган чәчен буяганда,
Нинди буяу белән буйыйм да,
Зәңгәр күзкәйләрен, җанлы итеп,
Ничек кенә буяп куйыйм да,
Ничек тәрсим итим мин аны?!

Иркә җир кызларын буяу белән
Җанлы итеп буяп буламы?
Булса,
Ничек буйыйм, ничек кенә буйыйм мин аны?

Аһ, әгәр мин даһи рәссам булсам,
Тәрсим итеп ул кыз баланы
Бүләк итәр идем сезгә,
Бүләк итәр идем мин аны.

Килсеннәр дә сорасыннар иде:
«Ник кайгылы болай, ник кайгылы болай син?»
диеп,
Мин дә, башым җиргә табан иеп,
Сөйләр идем:
Яшьлек көннәремдә мине сөйгән,
Мин ул кызның — матур Мариянең —
Оныттым мин, мине табындырган
Күз карашын, әйе, мин аның, —
Оныттым.
Нинди кайгы!
Гомеремдә мине бер кыз сөйде,
Аның да
Күз карашын яшреп хыялымда
Җәүһәр итеп саклый алмадым.

Мария!
Мине синнән дин исменнән аердылар,
Тартып алдылар,
Милләтләр белән, диннәр белән
Арабызга киртә салдылар.

Бик күп еллар үтте...

Без «ул» диннәр, кануннарны тар-мар иттек.
Ял итәм мин хәзер киң далада,
Гыйсъянчылар белән бергә мин;
Минем белән бергә ял итәргә
Минем дустым, Мария !
Кайда син?

Мин «ул» безне аерган дингә, кануннарга
Каршы көрәшкәндә,
Атым арды, кулым талды инде,
Яраларга, канга баттым мин.
Яраларым юып юатучы
Минем   дустым, Мария!
Кайда син?
Хәзер инде безнең арабызда
Безне аерган һичбер дин дә юк,
Канун да юк,
Шулай ук бит, Мария!
Шулай ук бит, шулай ук бит
Җир өстендә хәзер син дә юк.

Кояш күктә шулай мәңге йөзәр,
Көлә-көлә йөзәр, йөзәр дә...
Бер көн килер: көчле тимер канун —
Мәңгелекнең җебен өзәр дә,
Бер-берсенә бәрелеп бар йолдызлар,
Бөтен дөнья утка әйләнер,
Әйләнер дә,
Бик күп еллар үтәр, атомнарга атом бәйләнер.
Тагын хәят каплар күк йөзен.
Тик ул чакта, тик ул чакта безне аерган
Бу кануннар булмас, йолдызым!

''Тәрсим итү — рәсемен төшерү.'' 
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>ojh26otvsm0g0yq3817dmq94eoagla6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күктән сөрелгәннәр (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3076</id>
    <revision>
      <id>5835</id>
      <parentid>5820</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:50:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5835</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6828" sha1="gxg0bomauetpzyqhgexjqn9xn0knbtn" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Күктән сөрелгәннәр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Күктән сөрелгәннәр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Таш тауларны эретердәй шәфкать нуры
Балкый төпсез күзләренең карашында,
Фәрештә ул; сөйгән өчен адәм халкын
Ята шунда дүрт диварның арасында.
Кара болыт чәчкәйләре тәнен япкан;
Озаеп, дулкынланып җиргә яткан;
Ак тәннәре зифа аның; зур күзләре
Тегәлеп бер ноктага уйга баткан.
Тулган айның, ак нурлары бары бергә
Җыелып, төшкән шәүләсе ак йөзләренә.
Тәрәзәсе ачык аның; күк дөньясы
Онытылып карый серле күзләренә.

Ул да шулай кайчандыр бер күк кызы иде,
Янып торган күкнең шәфкать йолдызы иде.
Түзалмагач җир өстендә аккан канга,
Килеп күкнең патшасына башын иде;
Иде дә ул, сорады күк алласыннан:
«Бетсен, — диеп, — җирдә коллык, күз яшь һәм кан!»
Нәрсә диде аңар каршы күк алласы?
— «Хаинә — син! Синең урның — суык зиндан!»
Әйе, ул бер сөрелгән; шунда күптән инде
Онытылган. Сөрелеп ул күктән инде
Газапланыр өчен җиргә, тар зинданга.
Үтә еллар... Хәятыннан бизгән инде...

Чү, Газраил  канатларын   селкеп   алды,
Таратты бар болытларны офыкларга;
Киң күк йөзе шыр ялангач булып калды;
Мәһабәт ул килеп басты биек «дар»га,
Канатының очларыннан каннар тама;

Канга баткан зур күзләре уттай яна.
«Әҗәл җитте бу кызга!» дип, тәңре хөкмен
Укыды ул галибанә бар дөньяга.
Барып, зиндан ишекләрен ачып керде.
Нәрсә күрде?!—Зәһре бетте йөзләрендә,
Иң беренче, канатлары хәлсез калып,
Рәхим, шәфкать ишетелде сүзләрендә.
Иң беренче, таш йөрәге каннар сыгып,
Күз яшьләрдән битләрендә күренде юл;
Онытты да тәңре хөкмен, белештерми,
Күк кызының аягына ташланды ул.
Ташланды, ах! Мискинәнең ак йөзләре
Агард  куркудан йомылды күзләре.
Күп тә үтми газраилнең колагына
Ишетелде күк кызының шул сүзләре:
«Килмә якын зәһәрләнеп өсләремә!
Ерткычлык чыккан синең йөзләреңә!
Канатларың канлы синең, килмә! Куркам;
Кан  йөгергән, агу, зәһәр күзләреңә.
Кай җирләрдән кан агызып  килдең, әйтче,
Нинди шомлы сер сөйләргә минем янга?
Кем син үзең?
Юл кисүче?
Иблис мәллә?
Буялган, әйт, канатларың нинди канга?»
— Адәм каны тама канат очларымнан —
Җан алучы фәрештә мин!

Кинәт нәрсә?
Шәфкать кызы, бер селкенеп, шул  минуттук
Керфекләрен йомды, мәңге күтәрмәскә...
Ак  тәннәре  кара  ташка  әүрелделәр

Газраилнең каты тимер кулларында.
«Ант бозучы бөек хаин — газраил!» дип,
Уттан сүзләр язылды күк юлларында.
Чү, Газраил ачу белән сикреп торып,
Зур кылычын кара җиргә ташлады ул;
Ташлады да, канлы кулын күккә сузып,
Дәһшәт, ачу белән сөйли башлады ул:
«Оҗмахларың минем өчен булсын хәрам;
Кайтмыйм, явыз, хаин алла, күкләреңә!
Үкенәмен моңа кадәр алданып күп,
Хаксызга адәм каны түккәнемә!
Кимсенәмен, басмыйм аяк моннан ары
Мәлганәтләр тулган фахирле гаршеңә!
Куйма юкка хур кызларың, җәннәтләрең,
Зур сәнгатең белән нәкышләп, каршыма!
Мин беләмен, бар күкләрең, гаршең синең
Энҗеләнгән җирдәге күз яшь, кан белән!
Хәзер белдем, бар фәрманың, хөкмең синең
Тулган алдау, канлы үлем, ялган белән!
Моңа кадәр алданып, күп каннар түктем;
Шуның өчен, белдем, урным күкләр иттең,
Бер минутлык шәфкатемә түзалмадың;
Бар биргәнең тартып алдың да кимсеттең.
Китәм хәзер канлы үлем кырларына!
Сөйлим хаклык мәзлум адәм улларына!
Биреп канлы кызыл байрак кулларына,
Ачам сугыш, салам киртә юлларыңа!

''Галибанә — җиңгән   сыман   булып.''
''Зәһре — зәһәре.''
''Мәлганәт — бозыклык.''
''Фахирле — мактаучы.''
''Гареш — дини мифология буенча күкнең иң югары, алла тәхете урнашкан тугызынчы каты.''
''Мәзлум — җәберләнгән.'' 
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>gxg0bomauetpzyqhgexjqn9xn0knbtn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күләгәләр (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3077</id>
    <revision>
      <id>5836</id>
      <parentid>5821</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:50:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5836</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7826" sha1="a6vem8le5nqpfdpeywttd3f3kqq2cez" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Күләгәләр 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Күләгәләр }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
I

Йокы бирми һаман... һаман...
Төн буенча ишек кага, кем ул килгән?
Нигә шулай, тыныч бирми, газаплыйлар,
Ни кирәк хаиннәргә инде миннән?
Барып ачам, берәү керә. Кулын сузган.
Матур бер сын, кәфенле һәм озын, тузган
Чәче, каплап   зифа  буен, күкрәкләрен,
Кочаклап билләреннән, тезен узган.
Мин ашыгып барам да: син кем?!—дим.
Ул кинәт йөзен каплый,
Сөрлегеп, әкрен генә читкә атлый,
Башын тотып ике кулы белән, кинәт
Тиз-тиз генә минем яннан китә башлый.

II

— Буй кыз! Тукта, китмә! Аһ! Син нигә
Капладың да йөзләреңне, күзләреңне
Җиргә тегеп уйга талдың? Әллә сине
Рәнҗетте минем ачы сүзләремме?
Мин уйлаучан, шулай бик күп төннәр буе
Газаплый мине, буй кыз, тамуг уе;
Ә шунда, үч иткәндәй, чүмеч кагып,
Өй алдымнан җырлап үтә шайтан туе;
Уйларымны бүлдерәләр. Мин сине дә
Шуларның берсе диеп белгән идем;

Әмма синдә кайгы күрәм: син елыйсың?
Әй, гафиф кыз! Нигә миңа килгән идең?
Кайгың булса, күз яшьләрем белән юып,
Югалтырга тырышырмын күкрәгеңнән.
Чәчләреңнән сөя-сөя юатырмын,
Ач йөзеңне, зифа буй кыз! Качма миннән!—
Дим дә мин тезләнәм.

Ул тиз-тиз генә
Килеп минем кулларымнан кысып ала:
—  «Абыем! — ди. — Синең зәңгәр күзләреңдә
Әле һаман шул ук шәфкать уты яна,
«Күзең ач!» ди миңа, амиранә:
—  Тәрәзәңнән күрәсеңме: еракта, әнә
Ачлык патша,
Җансыз ирләр;
Минем дә, — ди, —
Җанымны ул тартып алды хаинанә;
Таныймсың, ди, мине менә?»
Кинәт —
Йөзеннән ак пәрдәсен ертып ала...
—  Фәйрүзәм?!
Ул, кулын җәеп күкрәгемә,
Шыр  сөяктән   үле гәүдә, сынын сала.
Күкрәгемә кысам аның гәүдәсен... Чү!
Сөякләре кулларымнан коелып китә.
Фәйрүзәм!.. Фәйрүзәм!..
Ул ераклардан... Әллә кайдан:
«Мин үлдем бит, мин үлдем... »
Дип тәкрар итә.

III

Мин бишектә уяу ятам. Әнкәм минем
Ашгып-ашгып көйли миңа бәллү көен;
Әнә анда, тәсбих тартып, карт әбиләр
Сырып алган әткәемнең тирә-юнен.
Йоклый җаным-әткәм... Мин дә күзем йомам;
Еламыйм, дим, тынычсызлап, тынган булам,
Ләкин һаман йоклый алмыйм. Гүя минем
Баш астымда йоклап ята кара елан.
Сикреп торам: әнә анда әткәемә
Карт әбиләр ап-ак бүздән күлмәк тегә;
Әткәемнең йөзен ачып, тагын ябып,
Тагын ачып, нидер эшли әнкәем дә.
Менә мулла, тагын кемнәрдер керәләр;
Карт әбиләр аларга юл бирәләр;
Догалыклар укый-укый, әллә кемнәр
Әткәемә ап-ак күлмәк кидерәләр.
Кидерәләр,
Җөйлиләр.
Шуннан —
Нәрсә ишетәм?
Әткәй, әткәй, сине үлгән диләр...

IV

Төн җилләре, ерак илдә йоклап яткан
Фәйрүзәмнең чәчләреннән сөегез дә,
Абыең бүген өзлеп елый диегез дә...


V

Кулларымны болгый-болгый, бүлмәм буйлап
Ашгып-ашгып йөрим, белмим, нидер уйлап:
Ачлык патша сизгән минем уйларымны,
Әнә килгән, тәрәзәмнән карый туктап.
Кем ул аның күкрәгендә? Бер яшь бала.
Ул яшь бала тәрәзәдән күзен сала:
—  Абыем!—ди. — Мине  коткар, мин үләм, —ди;
Үзе суза ике кулын миңа таба.
—  Ачлык патша! Хаин патша! Ник урладың
Минем сөйгән энемне син?..
Ул югала...
Ташланам мин тәрәзәгә. Тәрәзә уала,
Хыялда коточкыч бер шәүлә кала...

VI

Әнә тагын... Тагын ишек ачылып,
Берәү... икәү... Күләгәләр керә качынып.
Керәләр дә алар мине сырып ала,
Берсе килеп иңнәремә кулын сала.
Сала да,
Канлы яшен сөртә-сөртә:
—  Оныттың, — ди, — безне син!
Әй, бала... бала...

VII

Бирегез ат миңа! Кем, әй?! Мин атланыйм!
Могҗиз көчләр бармы? Бирегез, канатланыйм!
Ташлап фәхеш, сатлык илен, канга баткан,
Каберлеккә әйләнгән үз илемә барыйм.

VIII

Уйганам мин... Кинәт таң алдында
Сөякләрдән сарай тора күз алдымда.
Сарае зур, нәкышләнгән, энҗеләнгән;
Кискен нурлар сибелеп тора энҗеләрдән.
Кемнәр монда? Берәү дарга менеп баскан,
Җепкә тезеп, күкрәгенә күзләр аскан.
Кем ул?— кара көч?
Чү!.. Әмер бирә —
Ауру ирләр тыңлап ята тирә-яктан.
Ә сарайның тыш ягында бертуктаусыз
Әллә кемнәр әрле-бирле йөренәләр;
Йөренәләр... Туктыйлар да илерәләр,
Шуннан: ап-ак кәфеннәргә төренәләр...
Кемнәр алар?

IX

—  Тукта? Кем син? Синең кулда кискен хәнҗәр?
—  Ташла!
— Бу ни бу?
—  Ата... Ата...
— Син ни эшләдең, син ни эшләдең?
—  Тик торасың?
—  Бу кем, бу кем канга батып җирдә ята?!

''Гафиф — саф, пакь.''
''Амираиә — әмер итеп, боерып.'' 
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>a6vem8le5nqpfdpeywttd3f3kqq2cez</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыр казлары (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3078</id>
    <revision>
      <id>5837</id>
      <parentid>5822</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:50:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5837</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1690" sha1="mccs0fvf95t8blgu17ux2jzb7o8wd0o" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Кыр казлары 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Кыр казлары }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Кыр казлары бүген җылы яктан
Һава ярып, тезлеп үттеләр.
Алар миңа карап киттеләр...
— Кыр казлары, безнең урмандагы
Җылы күлгә барып төшегез,
Җәйгә анда мине көтегез...
Кайтсам, тирән күлнең ярларына,
Камышлыкка капкын куярмын,
Эләксәгез, тотып суярмын!..
Кыр казлары, зинһар, мактанмагыз,
Ерак түгел безнең арабыз,
Сез очсагыз, без дә калышмабыз,
Әле
Сезне узып оча алабыз.
Еллар үтәр — менә күрерсез:
Фәнне эшкә җигә белербез,
Күктә гүләйт итеп йөрербез!.. 
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>mccs0fvf95t8blgu17ux2jzb7o8wd0o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лорд Чемберленга СССР крестьяны Һади Такташ җавап нотасы (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3079</id>
    <revision>
      <id>5838</id>
      <parentid>5823</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:50:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5838</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3549" sha1="dgjktuqxa6q1x0izcjc6nv2xzwi65oe" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Лорд Чемберленга СССР крестьяны Һади Такташ җавап нотасы 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Лорд Чемберленга СССР крестьяны Һади Такташ җавап нотасы }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Син, Чемберлен агай, карап торам,
Безнең ишене ишкә куймыйсың,
Аркосны да кереп карап чыктың,
Үзең болай,
Куркытканмын диеп уйлыйсың.
Карап-карап сиңа торамын да
Тагын карап алам үзеңә:
Килеш-килбәтең дә әйбәт бугай,
Монокль дә килешә күзеңә,
Ләкин...
Менә «ләкин» сүзе белән
Күп вакытта башны җуялар,
Матур гына мактап киләләр дә,
Иң ахырда
«Ләкин»...
Сүзен кыстырып куялар.
Синең дә әле менә ноталарны
Һәр кояшлы көнне алабыз;
Ләкин...
Ләкин дибез дә шул,
Башны гына селкеп калабыз.
Әйтче, зинһар, кайдан шулкадәрле
Төрле хатлар кулга эләсең?
Коминтерн дигән нәрсәсе дә
Тыныч бирми үзеңә, күрәсең.
Мин нотамны сиңа «җәнаб гали»,
Фәлән-төгән диеп башламыйм,
Мужик булып язам,
Йөрәктә дә
Англиягә ачу сакламыйм.
Шулай булгач, инде дус кешеләрчә
Турыдан-туры эшкә күчиек:
«Нота» бик күп яздың,
Инде
Ультиматум дигәнеңне кайчан көтиек?
Их, син, шайтан борын,
Кызып киттең соңгы көннәрдә;
Йокың качкан бугай,
Шулайдыр шул,
Бөркү була кайбер төннәрдә.
Үзем теләп, унбер тәңкә биреп
«Чемберленга җавап» фондына,
Нота язам янган йөрәк белән
Англиянең мәгърур лордына.
«Сиңа җавап фонды» — миллионнарның
Берәр тиененнән җыелыр,
Сиңа каршы булган аэропланнар
Гади алюминнан коелыр.
Ләкин...
Шул тиеннәр биргән миллионнарны,
Сугыш ачсаң, —
 Сугыш сафында
Очратырсың әле тагын да!
Гаскәрләрең көчле, Тик шулай да
Ул гаскәрләр безне җиңәлмәс!
Сөнгеләрең үткен,
Ләкин бел син:
Алар безгә каршы юнәлмәс!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>dgjktuqxa6q1x0izcjc6nv2xzwi65oe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәңгелек әкият (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3080</id>
    <revision>
      <id>5839</id>
      <parentid>5824</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:50:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5839</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3816" sha1="esa547ji772n5a7n562w8iyx3ilimf8" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мәңгелек әкият 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Мәңгелек әкият }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Әкият сөйлим сезгә, таң җилләре!
Туктагыз да менә тыңлагыз!
Шул урманда булган бер әкиятне
Илдән илгә күчеп җырлагыз!
Менә урман, чиксез кара урман,
Мәңге шомлы, мәңге караңгы;
Җилләр белән ишелеп һаман,
һаман Улап торган үткән заманны.
Шул урманда яшрен бер урында
Ялгыз кабер тора.
Кем анда?
Нигә ялгыз анда адашкан да,
Нигә яшрен җирдә урманда?
Ул бер егет кабре,
Ул егетнең
Кайгы белән үткән көннәре
Озын булган, мәңге газап белән
Йоклый алмый үткән төннәре.
Ул күп, бик күп уйлап йөргән:
«Адәм кайдан килгән?— тагын да
Кайда китәр?» Ләкин моңа җавап
Табалмаган үзенең аңында.
Табалмагач, килеп тезләнгән дә
Мәңгелектән җавап сораган.
Озак көткән —
Җавап алалмагач,
Болай диеп егет җырлаган:

«Нәләт төшсен сезгә, нәләт төшсен!
Әй, урманнар, кырлар, далалар!
Мәңге телсез каты ташка әйләнгән
Җирләр, күкләр, фәннәр, аллалар!
Җавап көттем сездән, бирмәдегез;
Инде эзләп китәм — табармын,
Көчле кулым белән мәңгелекнең
Тимер ишекләрен ватармын.
Ватармын да илгә яшрен булган
Барлык серне чишәр, ачармын».
Шуннан соң ул яшрен урын сайлап,
Кабер казып җиргә күмелгән;
Мескен егет, кайтам, диеп киткән
Кайтмас җирдән — упкын төбеннән...
Мин әле дә аның кабрен эзлим
Урманнардан, яшрен җирләрдән,
Мин тавышын иштәм, һәр көн иштәм
Таң алдында искән җилләрдән.
Ул киләчәк...
Мин дә кабрен табып,
Гөлне үпкән кебек үбәрмен,
Зәңгәр күзләремнән, аямыйча,
Кайнар яшьләремне түгәрмен.

Зәңгәр күзле егет кабрең үбәр,
Яшьләр түгәр кабрең өстенә!
Гөлләр сибәр һәр көн таң алдында,
Җырлар җырлар синең исмеңә.
Син эзләгән яшрен, зур серләрне
Мин дә эзлим, егет, —
Тыныч бул!
Син күзләгән төпсез упкыннарны
Мин дә күзлим, егет, —
Тыныч бул!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>esa547ji772n5a7n562w8iyx3ilimf8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәскәү-Лондон сөйләшә (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3081</id>
    <revision>
      <id>5840</id>
      <parentid>5825</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:50:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5840</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1373" sha1="94cw8z4iw88yttwqhhmdj9ygpcnxyre" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мәскәү-Лондон сөйләшә 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Мәскәү-Лондон сөйләшә }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(Демьяннан)''

Лондон:
Нинди хәбәрләр бар анда сездә,
Карлар эреп, җирләр киптеме?
Бессарабия шулай кулыгыздан
Бөтенләйгә инде киттеме?

Мәскәү:
Бездә, мистер, эшләр әйбәт хәзер,
Матурланып килә һавалар!
Ә сон сездә?
Шанхай тирәсеннән
Ни дип әле сезгә язалар?..
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>94cw8z4iw88yttwqhhmdj9ygpcnxyre</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәхәббәт тәүбәсе (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3082</id>
    <revision>
      <id>5841</id>
      <parentid>5826</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:51:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5841</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16153" sha1="0c42v7ad237dkkf2h50bmyrvc1xiijy" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мәхәббәт тәүбәсе 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Мәхәббәт тәүбәсе }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Яшьлек,
Гомрең кыска синең,
Шундый кыска булып тоела,
Кичен чәчәк аткан була,
Ә таңында инде коела...
Мәхәббәт
Ул үзе иске нәрсә,
Ләкин
Һәрбер йөрәк аны яңарта,
Тиле яшьлек ярты гомрен бирә
Аның хисе белән янарга...
Янган яшьлек,
Үткән мәхәббәтләр,
Алар мәңге миндә терелмәс,
Күзләрем дә хәзер беркемгә дә
Гыйшык уты эзләп тегелмәс.
Инде...
Тәүбә иттем ул эшләрдән,
Азгын күңел күпкә басылды,
Ирке чикләнмәгән йөрәгемә
Башлык итеп куйдым гакылны.
Гакыл башлык булган көннән алып,
Көн-төн елый мескен йөрәгем,
Һәр көн ызгыш, һәр көн йөрәгемә
Гакыл-башлык бирә кирәген...
Их син, яшьлек,
Их син, тиле яшьлек!
Шундый кыска булып тоелдың,
Кичен чәчәк аткан булдың,
Ә таңында...
Ә таңында инде коелдың...
Язгы сандугачлы яшьлек таңым
Үтте инде...
Онтылдылар бик күп исемнәр,
Инде яшьләр хәзер яратсыннар,
Инде яшьләр хәзер сөйсеннәр...
Ә мин...
Ә мин үзем бөтенләйгә
Тәүбә иттем андый эшләрдән,
Читтән генә хәзер көлеп йөрим:
— Гыйшык! —
Диеп йөргән кешеләрдән...
Шулай да әле, кызлар,
Алла хакы өчен,
Миннән бераз читтә йөрегез,
Йә тәүбәне шунда боздырырсыз,
«Гыйшык» итеп куеп берегез!..
Юк шул,
Гыйшкым хәзер иясенә
Кире алынмаска бирелгән,
«Аның» рәсмен беркем, бервакытта
Ала алмас минем күңелдән...
Шуның өчен тыныч күңел белән
Туктап менә шушы урында,
Җырлыйм Зөбәйдәнең наборщикка
Булган көчле гыйшкы турында...

I. Зөбәйдәнең рәсме

Кайчак шулай бер-бер иптәшеңдә
Утрып, сөйләшер сүз тапмыйсың,
Өстәленнән альбом кебеген алып,
Рәсемнәрен мактый башлыйсың...
Шулай ялкау гына сөйләнгәндә,
Күзләр бер рәсемгә туктала,
Кара болыт кебек тузган чәчләр
Хыялыңа кереп чормала...
— Бу кем? —дисең,
Ә ул көлеп кенә:
— Бу, ди, хәзер бала анасы,
Матур иде, яшьли иргә чыкты,
Хәзер инде алты баласы...
Ди ул,
Ә син алданганың
Белдермәскә теләп тынасың.
Ә бераздан:
— Алай икән...
Дигән булып,
Альбом битен ябып куясың.
Матурлык ул шулай: «
Кызда булса,
Җыерчыклы йөзгә әйләнә,
Ирдә булса,
Аның матурлыгы
Сакал, мыек белән бәйләнә...
Мәхәббәт тә —
Нәфис матур чәчәк,
Ләкин
Үзе гаҗәп гомерсез,
Кайчак загс белән соңы бетә,
Ә кайчакта...
Яхшук- күңелсез...
Зөбәйдәнең рәсме —
Альбомымның
Күзгә бәрелеп торган урнында,
Альбомымны карап чыккан кешеләр
һаман сорый аның турында:
— Бу кем? — диләр,
Ә мин җавап бирәм:
— Матур кыз, дим,
Булган комсомолка,
Бөтен кешене үзенә карата,
Ә син, егет,
Бераз кичектең шул —
Ул бер наборщикны ярата...

II. Зөбәйдәнең гыйшкы

Сандугачлы таңнар,
Зур урманнар
Аның гыйшкын бизи алмады,
Язгы зәңгәр күкнең йолдызлары
Матурланып күктә янмады...
Аның гыйшкы көзен чәчәк атты
Эштә,
Собраниедә,
Урамда.
Күңел язы шаулап үтте аның
Тәңкә карлар яуган буранда...

Әй, җырлыйсы килә шушы җырны,
Шундый якын бу җыр күңелгә,
Җырланган җыр кебек яшьлек таңым
Шаулап үтте...
Шаулап үтте инде гомергә...

Их!
— Зөбәйдә, бар бүген собраниегә,
Анда аның бүген доклады;
Ул елмаер сиңа тагын да,
Затып килер кайткан чагыңда...
— Зөбәйдә, бар бүген театрга,
Бәлки, анда аны күрерсең,
Аның белән залда йөрерсең...
— Зөбәйдә, син барма театрга,
Йөрмә, бәгърем, аның артыннан...
Саклана күр егет халкыннан...
Ашкынулы көннәр шулай үткән,
Минутлардан эзләр калмаган,
Яшьлек үзенең җылы кочагында
Зөбәйдәне һаман алдаган...
Ә беркөнне...
Аны наборщигы
Кунак итеп үзенә китергән,
Алар бергә утырганнар...
Соңыннан
Бүлмә уты сүнгән,
Алар икәү
Төнге караңгыда калганнар...
Төн караңгы булган...
Төн буенча
Ап-ак карлар җиргә яуганнар...
Ул төнне ай күктә эш тапмыйчы,
Эче пошып сүгенеп йөрегән,
Ул төнне Әүхәди юлга чыгып,
Кире кайткан куркып бүредән...
Шушы төнне Гыймади, эт өрсә дә,
Тәмле йокысыннан тормаган,
Шәкүр карак аның абзарыннан
Күк айгырын кереп урлаган...
Ләкин
Шушы төнне Зөбәйдәнең
Кайдалыгын беркем белмәгән,
Карт анасы ярты төнгә кадәр
Ни өчендер аны-эзләгән...
Тик,
Мәхмүт торган йортта
Бер студент
Ябылмыйча калган ишектән
Зөбәйдәнең:
— «Мәхмүт, бәгърем, җибәр!» дигән
Ярты елау таушын ишеткән...

Айлар үткән...
Тәңкә карлар ява,
Ап-ак карлар;
Ә Зөбәйдә эшкә бармады,
Керфекләре җиргә карый аның,
Наборщигы аны алдады...

III. Зөбәйдәнең хаты

«.. Алдарсың дип сине белмәдем;
Вәгъдә бирдең,
Өзелеп көттем сине...
Ә син?..
Нигә инде шулай килмәдең?
Тагын язам,
Сиңа бер сүзем бар,
Бик кирәкле... кичкә кил әйдә.
Килерсеңме?
Көтәм.
Ком. сәламе белән: Зөбәйдә... »

Ләкин ул килмәде.
Аңа нәрсә,
Эшлисе эш күптән эшләнгән,
Алма кебек матур Зөбәйдәбез
Үзе сөйгән, үзе...
Көчләнгән...

IV. Хатынсыз ай

Ә ай күктә һаман сүгнеп йөри
Җил йоклады исә төн белән;
Айның хатыны да юк,
Ай ялгыз ул,
Төн үткәрсен соң ул кем белән...
Җил, хәерсез, ятып йокламаса,
Җирдә алай-болай иткәли,
Төндә йөргән кайбер кешеләрнең
Бүрекләрен урлап киткәли...
Ә ай көлә,
Айга кызык була,
Ай ялгыз ул картлык көнендә,
Өйләнәлми калган,
Шуның өчен
Кайгы нуры күренә йөзендә...
Зөбәйдәнең әние күлмәк тегә,
Чәнчеп-чәнчеп ала инәсен;
Зөбәйдәнең сеңле уйнап йөри,
Абау матур!
Күзем тимәсен...

V. Зөбәйдә һәм ай

Ай да ялгыз,
Безнең Зөбәйдә дә...
Ул тын гына
Айга карап килеп утырды,
Һаман көлеп йөргән зур күзләрен
Канлы яшьләр белән тутырды...
— Их, син, яшьлек,
Их, син, тиле яшьлек!
Шундый кыска булып тоелдың,
Кичен чәчәк аткан булдың,
Ә таңында...
Ә таңында инде коелдың...

Зөбәйдә...
Ул тиздән ана булыр,
Доктор шулай дигән аңарга...
— Йөрәк,
Ян син, ян син, йөрәк,
Кан бирелгән сиңа янарга!..
Ә син кайда, ата булыр кеше?
Шулмы булды синең сөюең,
Шулмы инде синең:
Ирекле сөю,
Яна тормыш диеп йөрүең?..
Кичтә янган утлар таңда сүнсә,
Кичен тагын алар кабына,
Зөбәйдәбез бүген бала көтә,
Үзе наборщигын сагына...
Менә баласына күлмәк тегә,
Чәнчеп-чәнчеп ала инәсен...
Зөбәйдә!
Әйт, кемне болай,
Кемне болай сагнып көтәсең?

VI. Ачулы җил

Урам буйлап җил бер исрек белән
Гуләйт итеп кайтып килә иде...
Ә Ибәй карт,
Юньсез,
Көрәк тотып,
Йорт алдында карлар өя иде.
— Бу ни хәл бу?— диде җил күрде дә, —
Нәрсә дисең инде кешеләргә,
Ачу килә,
Шундый эшне күреп,
Кулым күтәрелми эшләргә!—
Мин тау өеп китәм,
Ә кешеләр
Чыгалар да шуны көриләр,
Мин матурлыйм,
Алар чыгып таптап йөриләр...
Тфу!-
Диде,
Үзе зур урамнан
Эре-эре кырга атлады,
Ачу итеп кырдан карлар ташып,
Бөтен урамнарны каплады...
Таң булуга урам көрәүчеләр
Җилнең бабаларын сүктеләр,
Ә шул төнне безнең Зөбәйдәне
Больницага алып киттеләр...
Кайда син, әй, ата булыр кеше,
Шулмы инде синең сөюең?
Шулмы инде синең Зөбәйдәгә:
— Комсомолкам, бәгърем!—диюең?

VII. Мәхәббәтнең соңы

Кан эчендә яткан Зөбәйдәне
Ак мендәргә китреп салганнар,
Күз төпләре күм-күк,
Иреннәре —
Кара күмер булып янганнар...
Ул селкенми ята,
Аны әллә нәрсә
Басып торган кебек сизелә...
—«Тукта, елау таушы килә,
Бала елый...
Кемнең баласы?
Ник ул елый... Ә ник мендәреннән
Башын күтәралмый анасы?..
Тукта...
Нигә авыр болай?
Әллә нәрсә...
Күз аллары шундый караңгы... »
Ул кузгалды,
Кинәт авыр гына:
— «Күрсәтегез, — диде, — баламны!»

Ана —
Бөек исем,
Нәрсә җитә ана булуга;
Хатыннарның бөтен матурлыгы,
Бөтен күрке ана булуда...

Бала елый,
Матур йорт эчендә
Яшь бер бала елый, —
Кемнең баласы?
Ник ул елый?
Ә ник күрер өчен
Килми аның сөйгән атасы?..
Тышта соңгы карлар ява,
Алар инде
Кышкы карлар кебек туңмыйлар.
Тышта язгы җилләр исә,
Алар инде салкын булмыйлар...
Карлар эрер,
Җылы тиргә батып,
Кар астыннан чыгар май ае;
Ә урамда, язның килерен белми,
Елап утыра песи малае...
— Елама юкка, Дөнья матур нәрсә,
Әйдә, миндә кунак булырсың,
Дуслыгымны аңлап, алдашмасаң,
Урлашмасаң, миндә торырсың...
Анаң, тәүфыйксызны, ташлап киткән,
Атаң, явыз, сине белми дә.
Кардәшләрең дә юк,
Шәһәр шул бу,
Белмисеңдер монда кемне дә?
Шулай, дустым!
Сезнең песи халкы
Балаларын ташлап китәләр;
Песи халкы гына түгел,
Этләр, аюлар да,
Кешеләр дә шулай итәләр...
Ярый әле сезнең песи малайлары
Ни булса да тере туалар,
Ә кешеләрнең күбесе,
Бала табудан куркып,
Корсакта чакта ук буалар.
Әйдә, киттек!
Минем яшь чагымда
Песиләрдән дуслар күп иде,
Син дә шулай кунак булырсың,
Язга кадәр миндә торырсың.

Бала елый,
Матур йорт эчендә
Яшь бер бала елый...
Кемнең баласы?
Ник ул елый?
Ә ник күрер өчен
Килми аның сөйгән атасы?..
— Атасы аның, бәлки, мәңге килмәс,
Улын, бәлки, мәңге күралмас...
Улы үсәр, җитез, матур булыр,
А, юк!
Ата күңле күрми түзалмас!
Тукта!
Ишек ачлып берәү әкрен генә
Зөбәйдәгә таба атлады;
Күз яшьләре җинде аны,
Кинәт борылды да
Йөзен кулы белән каплады:
— Зөбәйдә, син кичер мине!— диде,
Үзе Зөбәйдәнең
Күкрәгенә килеп ташланды...
Алар килештеләр...
Ә биш көннән
Загс белән тормыш башланды...
Ә ай күктә һаман сүгнеп йөри
Җил йоклады исә төн белән;
Айның хатыны да юк, улы да юк,
Төн үткәрсен соң ул кем белән?..
Җил, хәерсез, ятып йокламаса,
Җирдә алай-болай иткәли,
Төнлә йөргән кайбер кешеләрнең
Бүрекләрен урлап киткәли.
Ә ай көлә,
Айга кызык була,
Ай ялгыз ул картлык көнендә;
Өйләнәлми калган, шуның өчен
Кайгы нуры күрнә йөзендә...
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>0c42v7ad237dkkf2h50bmyrvc1xiijy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Милиционер (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3083</id>
    <revision>
      <id>5842</id>
      <parentid>5827</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:51:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5842</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2289" sha1="mmejeaequoe6a9avjvrl1vr4jwgn41u" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Милиционер 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Милиционер }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Урам шундый матур...
Эх син, милиционер!
Ап-ак карлар ява башыңа,
Мылтыгыңны тотып, әкрен генә,
Кар каплаган урам ташына
Басып йөрисең син...
Тәңкә карлар,
Төнге аксу карлар,
Маңгаеңа кунып үбәләр...
Еллар,
Матур еллар, шаулый-шаулый,
Урамнардан ашыгып үтәләр.
Мин дә урамнардан йөрим.
Болай
Эч пошканнан
Карап йөрим шәһәр кешеләрен,
Марҗалары этләр тагып йөри, —
Ә беләсең, иптәш милиционер, —
Яратмыйм мин шәһәр этләрен...
Ничек уйлыйсың син,
Ул этләрнең барсын, барсын да,
Таяк алып тотып, кычкырттырып,
Кыйнап йөрсәм синең каршыңда...
Ябып куярсың шул,
Ансын беләм, —
Син урамда тәртип саклыйсың,
Кыйнаучыны түгел,
Һәрбер кыйналганны яклыйсың...
Газетка да берәр милиционер кую кирәк иде,
Югыйсә,
Безне артыгырак сыйлыйлар,
Тәнкыйтьчеләр дигән сукбайлар бар,
Көн аралаш тотып кыйныйлар...
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>mmejeaequoe6a9avjvrl1vr4jwgn41u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин дизертир бугай, командир! (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3084</id>
    <revision>
      <id>5843</id>
      <parentid>5828</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:51:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5843</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3173" sha1="jjan3suze32qxvwynpvg33gsin2mtoe" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мин дизертир бугай, командир! 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Мин дизертир бугай, командир! }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''(N нче укчы татар полкына багышлыйм)''

Чакруыңны көтмим,
Мин үземне
Мобилизовать иттем, командир!
Бүген сезнең белән бер аякка
Басып йөрер өчен рөхсәт бир!
Күптән инде шулай бер аякка
Йөргән юк, —
Бүген беләсең...
Тфү!
Тагын, ялгыш качкан суккин сынны
Тотып алып килгән шикелле,
Йөрәгем бүген мине
Сезнең янга
Арестовать итеп китерде...
Мин дезертир бугай...
Командир!
Җырчы исемен тагып йөрсәм дә,
Сезгә җыр кирәген белсәм дә,
Бүгенгәчә,
Алдыбызда торган бурычларның
Онтылмаска тиеш җирләрен,
Окопларда җырлап искә алырга
Җырга салып язып бирмәдем!..
Безнең халык шулай, —
Күп сөйлибез,
Пролет-шагыйрь исме даулыйбыз,
Ә үзебез эшкә килгән чакта,
Әллә кая китә алмыйбыз!
Бүген иртүк торып,
Мин үземне
Мобилизовать иттем, командир!
Сезнең белән бергә,
Бер аякка
Басып барыр өчен рөхсәт бир!
Дөрес,
Киемнәрем минем шинель кебек
Матур булып өскә ятмыйлар,
Аяклар да әнә!
Күз алдында,
Адым саен ялгыш атлыйлар!
Кулга мылтык алсам
Әле,
Пулялар да
Кеше хуры итеп бетәрләр;
Кирәк җиргә барып эләкмиче,
«Сөт эзләргә» очып китәрләр...
Ә бит
Көрәш якын,
Канлы Европада
Зур хәзерлек моңа сизелә,
Шуның өчен бүген арагызга
Урын эзләп килдем үземә!
Әле
Сугыш башланмаган,
Әле
Тыныч тора сезнең сафыгыз;
Ә шулай да
Мине бүгеннән үк
Доброволец итеп алыгыз!
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>jjan3suze32qxvwynpvg33gsin2mtoe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мокамай (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3085</id>
    <revision>
      <id>5844</id>
      <parentid>5829</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:51:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5844</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6958" sha1="7d9i6i3vxv76qwwrwnskb7d3nlirb15" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мокамай 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Мокамай }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
Белмим,
Әллә күпкә,
Әллә бик озакка,
Ахры, мәңге онта алмамын
Тамбов урманнары уртасында
Усак яфраклары шаулавын...
Алар мәңге минем хыялымда
Шаулый-шаулый яфрак ярырлар,
Карт имәннәр, калмый минем арттан,
Кая барсам, озатып барырлар...
Бер җирдә юк андый урманнар,
Бер җирдә юк камыш сабаклары –
Андагыдай шаулый торганнар...

Әкияттәге ике бала кебек,
Каен башларына үрмәләп,
Ике штансыз малай дөнья белән
Танышып йөргән идек бергәләп...
Беребез сары чәчле, беребез – кара:
Сары чәчлесе – ул мин идем;
Кара чәчле, коңгырт кара күзле,
Кәкре аяклы дустым, җанкисәгем,
Ул, Мокамай бәгърем, син идең...
Ак каенга аслып менгән кебек,
Мин тормышта һаман яктыга,
Югарыга табан юл алдым;
Менгән саен җирнең матурлыгын,
Яктылыгын күбрәк күралдым...
Ә син менәдмәдең,
Калдың,
Югалдың...

Әкияттәге ике бала кебек –
Икебез дә кара борынлы,
Зурлар кебек, кулны артка куеп,
Йөри идек таптап болынны...
Һәрбер нәрсә безгә яңа иде,
Һәрнәрсәгә исебез китә иде,
Бернәрсә дә бездән качмый иде,
Бар нәрсәгә кулыбыз җитә иде...
Күпме кыен күрдек шуның өчен,
Күпме тал чыбыгы ашадык;
Әкияттәге ике бала кебек,
Күпме “җафа чигеп” яшәдек...
Кем уйлаган шушы шаярулар
Синдә кәсеп булып калыр дип,
Уйнап башланган эш тормышыңны
Һәлакәткә алып барыр дип...
Хат язсам да хәзер соңга калдым,
Укымассың минем хатымны,
Ләкин минем бурчым, Мөхәммәтҗан,
Йөлу синең яман атыңны!
Син гомереңне усал исем белән,
Канлы пычак белән чикләдең...
Әллә ничек булды синең гомер,
Син, Мокамай, әллә нишләдең!..
Әкияттәге ике бала кебек,
Каен башларына үрмәләп,
Ике штансыз малай дөнья белән
Танышып йөргән идек бергәләп...
Ак каенга аслып менгән кебек,
Мин тормышта һаман яктыга,
Югарыга табан юл алдым;
Менгән саен җирнең матурлыгын,
Яктылыгын күбрәк күралдым...
Ә син менәлмәдең...
Калдың, югалдың...
Үткәннәрем авыр әкият минем, -
Ул әкиятне әгәр сөйләгәндә,
Чаглып китсә синең күләгәң,
Юк, юк,
Мин ант итәм: һичбер вакытта да
Сине карак итеп сөйләмәм...
Син яшәргә хаклы кеше идең,
Син яшәргә җирдә теләдең.
Тик син ачлык тырнагыннан,
Түбәнлектән
Чыгу юлын гына белмәдең...
Ә бит
Бергә чабаталар үреп йөргән чакта,
Син остарак миннән үрәйдең,
Минем матур итеп үрәлмәүне
Булдыксызлыгымнан күрәйдең...
Ник соң бу болай булды әле,
Ничек һәлакәтең күрмәдең,
Ник, Мокамай, соң син тормышыңны
Чабатаңдай матур үрмәдең!!.
Син гомереңне усал исем белән,
Канлы пычак белән чикләдең;
Әллә ничек булды синең гомер,
Син, Мокамай, әллә нишләдең!..
Ә бит безнең гомер матур урманнарда
Май аедай матур башланды;
Әкияттәге ике бала кебек,
Икебез ике якка ташланды...
Синең тормыш авыр әкият булды,
Ул әкиятең соңгы битләрен
Син зур исем, мәңге онытылмаслык
Эшләр белән бизәп китмәдең...
Син адаштың,
Ләкин син яхшы идең,
Синең яхшы иде күңелең,
Тик белмәдең тормыш баткагыннан
Ялгыз чыгу мөмкин түгелен...
Син белмәдең,
Кешеләр җирдә тормыш баткагыннан
Чыгу юлын бергә эзлиләр;
Ялгыз калып, ачтан үлмәс өчен
Күмәк тормыш җирдә төзиләр...
Үткәнемне әкият итеп сөйләгәндә,
Чаглып китсә синең күләгәң,
Юк, Мокамай, һичбер вакытта да
Сине усал итеп сөйләмәм...
Син ярлы идең, ләкин эш сөя идең,
Синең яхшы иде күңелең, -
Син белмәдең сыйнфый бөлгенлектән
Алай чыгу мөмкин түгелен...

''Мокамай – кушамат. Дөресе – Мөхәммәтҗан.''
''Ул Сыркыды авылының Бәкер исемле иң ярлы бер кешенең баласы иде.''
''Соңгы елларда авылда, арба тәгәрмәче урлауда гаепләнеп, җыенда''
''кыйналган һәм идән астына ябылып, шунда үзен-үзе суеп үтергән.'' '''''– Һ. Такташ искәрмәсе.'''''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>7d9i6i3vxv76qwwrwnskb7d3nlirb15</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мулла Чемберлен (Такташ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3086</id>
    <revision>
      <id>5845</id>
      <parentid>5830</parentid>
      <timestamp>2011-08-18T19:51:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MinnemullinBulatBot</username>
        <id>585</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>5845</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1774" sha1="69mes2i5j558cbwpo3k48ke253m6btw" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          = Мулла Чемберлен 
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Һади Такташ
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     =
| КИЛӘСЕ      =
}}
{{Автор/Һади Такташ}}
{{Шигырь-баш|Мулла Чемберлен }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;
''Инглизләр, әфган муллаларын сатып''
''алып, Әфганстанның берничә өлкәсен''
''аерып, уз кулларына кертергә маташалар.''
''(Телеграф хәбәре.)''

«Азгын хан кулында һәлак була
Ислам кебек туры, хак бер дин,
Коткарырга кирәк, җәмәгать!» — дип,
Вәгазь сөйли мулла Чемберлен! —
«Бөтен көчне куеп маташыгыз,
Дин-шәригать җирдән бетмәсен,
Ичмасам, ди, аерып алу кирәк,
Җәләлабад дигән өлкәсен!
Ул өлкәне генә булса да сез
Динсезлектән саклап калыгыз,
Менә юллык сезгә, изге сәфәр,
Әфган илләренә барыгыз».
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|?}}

[[Category:Һади Такташ]]</text>
      <sha1>69mes2i5j558cbwpo3k48ke253m6btw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карак песи әкияте</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3133</id>
    <revision>
      <id>5920</id>
      <timestamp>2012-01-24T11:14:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.26.232.200</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Тату гаилә. (Муса Җәлилнең “Карак песи” шигырен сәхнәләштерү)  Алсу Зиннурова бакай урта мәктәб...»</comment>
      <origin>5920</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13664" sha1="nhdsf2rjf5tbyneotkn0i5sv2mescdd" xml:space="preserve">Тату гаилә.
(Муса Җәлилнең “Карак песи” шигырен сәхнәләштерү)

Алсу Зиннурова бакай урта мәктәбенең укучысы)
Җиңүнең 65 еллыгына әзерләнү көннәрендә сугышчы-язучылар иҗатына тукталу урынлы булыр. Герой шагыйребез Муса Җәлилнең балалар өчен иҗат иткән “Карак песи” шигыренә нигезләнеп язылган инценировканы сезгә тәкъдим итәм.  

Катнашалар: әби, бабай, песи, песи балалары, күселәр.

Автор: 
 - Борын-борын  заманда бер авылда бер  карт белән  карчык торган. Аларның балалары булмаган.  Шушы йортта бик матур песи баласы яшәгән. Әби белән  бабай аны бик тә яратканнар.

Песи:                         
- Мияу, мияу!

Автор: 
- Бу песи мамыктай йомшак  тунлы, бик акыллы,   тыйнак,   сүз тыңлаучан булган икән.

Әби.                             Безнең	песи гаҗәп хыянәтсез,
                           Мулла кебек тәүфикъ иясе.
  Каймак куясыңмы, ни  куйсаң да                                   
  Һич кенә юк инде тиясе.

Автор:
- Бервакыт әби белән бабай кунакка барырга җыенганнар. Әби песине чакырып әйткән:

Әби җырлый.               Чоландагы ак майга
                                      Ияләшкән күселәр.
                                      Мин чоланны сакларга
                                      Куштым ала песигә:
 
                                      Мияу, мияу пескәем!
                                      Барчы, зинһар, чоланга,
                                      Майны сакла күседән,
                                      Оясыннан чыгарма!

Бабай.                           Кара аны, пескәем,
                                      Тыңла әбиең сүзен.
                                      Тыңласаң аның сүзен
                                      Урының түрдә булыр.

                                      Мияу, мияу пескәем!
                                      Барчы, зинһар, чоланга.
                                      Майны сакла күседән,
                                      Оясыннан чыгарма!
Песи.                            Мияу, мияу, ярый әби, бабай,
                                      Күңелегез тыныч булсын, саклармын!
                                       
Әби.                              Мияу, мияу пескәем!
                                      Колак салдың сүземә!
                                      Каравылдан бушагач,
                                      Сөт бирермен үзеңә.

Автор: 
- Әби белән бабай киткәннәр. Песекәебез бик рәхәтләнеп чоланга кереп яткан. Кереп яткан да рәхәтләнеп йокыга киткән.

Хор.                              Песи күргәч күселәр,
                                      Койрыкларын кыстылар.
                                      Йөрмәделәр чабышып,
                                      Ярыкларга постылар.

                                      Мияу, мияу, пескәем,
                                      Рәхмәт яусын үзеңә.
                                      Монда чоланга килгәч,
                                      Тынлык бетте күсегә.

Бала.                              “Пескәем”.    (Мәхмүт Хөсәен).
                                       Бар кечкенә пескәем,
                                       Бик акыллы дускаем.
                                       Ап-ак йонлач күлмәге
                                       Бизи безнең бүлмәне.
                                       Күзләре ялт-йолт итә,
                                       Мыегы җиргә җитә.
                                       Үзен бик яратам мин,
                                       Аннан алда ятам мин.
                                       Тик ул бик алда тора,
                                       Битен юып утыра.
                                       “Мияу,мияу,мияу!- ди,-
                                       Мин бик күптән уяу ,-ди.
Автор:                           Бер мәлне ди, күселәр
                                       Посканнар да идән астына,
                                       Зур җыелыш ачканнар.
                                         Җыелыш көчәйгәннән-көчәйгән.
Зур күсе.                         Ничек котылырга песидән!
                                         Әле бармагына элсенме,
                                         Әле тырнагына чәлсенме?
                                         Кыра бит ул безнең нәселне.
                                         ( “Эх, күңел ачабыз” көенә күселәр биюе)

Хор.                                 Әйдә, әйдә катырак бас, 
                                         Биегәнне күрсеннәр.
                                         Баскан җирдән ут чыгара
                                         Без, күселәр, дисеннәр.
                                               Эх, күңел ачабыз,
                                               Ничек шома басабыз!
                                        Мактаныгыз, әй, күселәр,   
                                        Песи йоклаган чакта.
                                        Онытырсыз биюләрне  
                                        Песи йокыдан торгач. 
                                               Эх, күңел ачабыз,
                                               Аннан ничек качарсыз?

Автор. Бу тавышка песи башын әкрен генә күтәрде, киерелде, алга карады, артка карады.

Песи.                              Ә мин, әби җаным, син килгәнгә
                                       Менеп төшим чүлмәк янына.
                                       Песи өчен нәрсә, еракмыни
                                       Өстәл белән бүкән арасы.
                                       Азапланып бер дә менәсе юк,
                                       Тик бер генә сикереп аласы.
                                               Каймак тәмле әйбер, каймак эчеп
                                               Җанын җуя бик күп песиләр.
                                               Тик уңайсыз шунысы,  каймакларын 
                                               Тар чүлмәккә сала кешеләр.
                                                    (Чүлмәктән каймак эчә)
                                               Менә хәзер шәп булып китте.
                                                      (Песи бии)

Хор.                              Уйнат , уйнат гармуныңны, 
                                      Биесеннәр песиләр.
                                      Безнең мәктәп песиләре
                                      Бигрәк уңган дисеннәр.
                                              Эх, күңел ачабыз,
                                               Биеп күңел ачасың.
                                      Каймак саклау җиңел түгел,
                                      Кирәк күп көч куярга.
                                      Күзне йомып өлгермисең –
                                      Күсе килә яларга. 
                                               Эх, күңел ачабыз,
                                                Биеп яшәп ятабыз!
 Песи:
-	Тагын бер тапкыр каймак эчеп алыйм әле. (Эчә) Шәп булып китте!

Автор. Менә әби белән бабай өйгә кайталар. Әби чоланга майга чыгып китә.

Әби:
-	Чәй эчик әле тәмләп, чоланнан май да алып керим. (Чыгып китә, куркып бик тиз әйләнеп керә) 
                                           Әби җырлый.
                                Иртә белән майга дип
                                Керсәм, күзем акайды.
                                Явыз песи берүзе 
                                Ялт иттергән ак майны.
                                           Мияу, мияу пескәем,
                                            Хыянәтче икәнсең.
                                           Саклый торган маеңны,
                                           Үзең ашап киткәнсең.
                                  (Әби песине күреп ала)

Әби.                             Әһә, менә кем икән ул яваз карак,
                                Сөт-каймакның башына җитүче,
                                Менә кем икән ул ышандырып,
                                “Саклыем” дип алып калучы.
                                     (Әби песигә кул күтәрә башлый)

Әби.                             Менә сиңа, менә йөзең кара,
                                Менә сиңа, муеның сынгыры!
                                Югал күз алдымнан, оятсыз нәрсә,
                                Кит хәзер үк, үләк кыргыры!
 
Автор.                         И песием минем, җан кисәгем,
                                     Мулла кебек тәүфикъ иясе.
                                     Каймак куясыңмы, ни куйсаң да,
                                     Һич кенә юк инде тиясе.
                                     Бабайга да ул кызганыч булды,
                                     Ничек итеп аны кыйнасын.
                                     Һәрбер ялгыш эш эшләгән өчен,
                                     Ничек аны өйдән куасың.

Бабай.                          Мин сине бик ярата идем,
                                     Ничек болай килеп чыкты бу.
                                     Песикәем сиңа ышанамын, 
                                     Башка алай хыянәт итмәссең!

Песи.                            Ышаныгыз, әби һәм дә бабай,
                                      Һәм дә тагын башка дусларым.
                                      Гомеремдә башка хыянәт итмәм,
                                      Ышанычны сезнең аклармын.

Автор.                          Менә шулай, дуслар, бу булган хәл,
                                      Ялгышлыклар була тормышта.
                                      Әгәр ялгышлыкны аңласалар,
                                      Кирәк ,дуслар, гафу итәргә.
 
(Барысы да бергә чыгып басалар һәм “Матур булсын” җырын башкаралар)
                                      Син дә җырла, матур егет,
                                      Син дә җырла, матур кыз!
                                      Матур булсын, матур булсын,
                                      Матур булсын бу тормыш!
                                                Илебезнең халыклары 
                                                Тыныч тормыш коралар.</text>
      <sha1>nhdsf2rjf5tbyneotkn0i5sv2mescdd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ярдәм:Рәсемнәр</title>
    <ns>12</ns>
    <id>3236</id>
    <revision>
      <id>6098</id>
      <timestamp>2012-11-22T18:54:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.75.12.234</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «татар»</comment>
      <origin>6098</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10" sha1="j8uathtriostdavurjwnixn3rzzwlxr" xml:space="preserve">татар</text>
      <sha1>j8uathtriostdavurjwnixn3rzzwlxr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ярдәм:Викикитапны ничек кулланырга</title>
    <ns>12</ns>
    <id>3238</id>
    <revision>
      <id>6102</id>
      <timestamp>2012-11-27T16:36:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.206.33.95</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Мәхәббәт_тәүбәсе_(Такташ)»</comment>
      <origin>6102</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" sha1="4celxlrmqe9dejrej3bpw93ynyoj67t" xml:space="preserve">Мәхәббәт_тәүбәсе_(Такташ)</text>
      <sha1>4celxlrmqe9dejrej3bpw93ynyoj67t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыйтга (&quot;Хәзрәти Пушкин вә Лермонтов...&quot;)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3260</id>
    <revision>
      <id>6138</id>
      <parentid>6137</parentid>
      <timestamp>2013-03-10T14:43:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Daida</username>
        <id>889</id>
      </contributor>
      <origin>6138</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1854" sha1="lum811ko15n70aspehkdpj9gdf5a44d" xml:space="preserve">{{Текст турында
| ИСЕМ          =  Кыйтга (&quot;Хәзрәти Пушкин вә Лермонтов...&quot;)
| АСТИСЕМ   =
| КИСӘК        =
| АВТОР          =
| АВТОРСЫЗ     =
| АВТОРЛАР        =
| АВТОР1         =Габдулла Тукай
| ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =
| ОРИГИНАЛДА ИСЕМ=
| ОРИГИНАЛДА АСТИСЕМ=
| ТӘРҖЕМӘЧЕ     =
| ЭЧТӘЛЕК         =
| ЦИКЛДАН        =
| ҖЫЕНТЫКТАН   =
| ЯЗЫЛУ ДАТАСЫ =
| НӘШЕР ИТҮ ДАТАСЫ =
| ЧЫГАНАК        =
| ВИКИПЕДИЯ    =
| БАШКА           =
| ФАЙЛ     =
| ФАЙЛ АСТЫ ЯЗУЫ =
| АЛДАГЫ     = [[Кызыклы шәкерт (Тукай) |Кызыклы шәкерт ]]
| КИЛӘСЕ      = [[Кыйтга (Тукай) |Кыйтга ]]
}}
{{Шигырь-баш|Кыйтга }}&lt;poem style='margin-left:5ex'&gt;

Хәзрәти Пушкин вә Лермонтов әгәр булса кояш, 
Ай кебек, нурны алардан икътибас иткән бу баш.
 
*
Булмый Пушкин шигърене һич хаинанә үз итеп, 
Булса да «Әлхәм» уку ул өр-яңа бер сүз итеп.
 
*

Аузын эт япмас, фәкать уйнар гариб сазым минем, 
Мокътәбислектә Жуковский — зур остазым минем.

''Кыйтга — өзек, кисәк, өлеш.''
''Икътибас — файдаланып язу.''
''Хаинанә — хыянәтчеләрчә.''
''Гариб сазым — «шигъриятем» мәгънәсендә.''
''Мокътәбислектә — файдаланып, ияреп язуда''
&lt;/poem&gt;{{шигырь-азак|1913}}

[[Category:Габдулла Тукай шигырьләре]]</text>
      <sha1>lum811ko15n70aspehkdpj9gdf5a44d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Гадел Кутуй повестьләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3337</id>
    <revision>
      <id>6260</id>
      <timestamp>2013-12-22T10:55:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>84.18.126.217</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «  Гафу итегез1 Миңа Г кутуйның  &quot;Вөҗдан газабы&quot;повесты кирәк иде. Бер җирдән дә таба алмыйм. Ярдәм…»</comment>
      <origin>6260</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="191" sha1="mwfq44koe64n2h6dkg8vg00g7xm80x3" xml:space="preserve">  Гафу итегез1 Миңа Г кутуйның  &quot;Вөҗдан газабы&quot;повесты кирәк иде. Бер җирдән дә таба алмыйм. Ярдәм итегез!!!!</text>
      <sha1>mwfq44koe64n2h6dkg8vg00g7xm80x3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туңдырма (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3338</id>
    <revision>
      <id>6309</id>
      <parentid>6277</parentid>
      <timestamp>2014-01-23T21:46:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.36.41</ip>
      </contributor>
      <origin>6309</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1143" sha1="a1l6a3q96nd78lgvhutkh6iq52ah54g" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==ТУҢДЫРМА==
''(Шигъри башваткыч)''


Бик тәмле булса да катык,

Яратам туңдырманы. 

Булсын гына - йөздән артык 

Ашый алам мин аны.


Әбием пошаманлана:

- Салкын тияр, улым, - ди.

- Кызу-кызу ашаганда

Салкын тими ул, әби!


...Туңдырманы бер-бер артлы

Кабып йоту килешми -

Берсе беткәч, иң кимендә

Өч минут ял тиешле.


Туңдырмам эри башлады, 

Әйтеп бир әле тизрәк:

Йөз эскимо ашаганда

Ничә минут ял кирәк?
 
[[File:Magnum (Ice cream).jpg|Magnum (Ice cream)|210x210px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.


[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>a1l6a3q96nd78lgvhutkh6iq52ah54g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җиде туган-тумача (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3339</id>
    <revision>
      <id>6363</id>
      <parentid>6278</parentid>
      <timestamp>2014-02-02T20:56:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.24.31</ip>
      </contributor>
      <origin>6363</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1506" sha1="7b1hhi3fqppnw5cv5h0w3dl5ia39zjw" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ҖИДЕ ТУГАН-ТУМАЧА ==
''(Такмак-табышмак)''


Атнада җиде туган -

Берсеннән-берсе уңган.


Базга төшеп, Дүшәмбе

Алып менгән бәрәңге.


Урап кайтып чишмәне,

Су китергән Сишәмбе.


Тырышкан Чәршәмбе дә:

Бәрәңгене әрчегән.


Пәнҗешәмбе табага

Аны ваклап тураган.


Чыралар телеп, Җомга

Ут кабызган утынга.


Кыздырып майда, Шимбә

Бәрәңгене пешергән.


Таба төбен кырдылар,

Мине дә чакырдылар.


Истән чыккан Якшәмбе,

Ә ул нәрсә эшләде?


Әзерләгән Якшәмбе

Табышмакның иң шәбен.


- Исемнәребездән, - ди, -

Уртак хәреф эзлә, - ди.


Ишеткәнемне сезгә

Түкми-чәчми җиткезәм.


Шул хәрефне табыгыз,

Миңа хатлар языгыз.


[[Файл:Eagle.owl.arp.750pix.jpg|210x210px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.


[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>7b1hhi3fqppnw5cv5h0w3dl5ia39zjw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Ринат Нуруллин</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3340</id>
    <revision>
      <id>6270</id>
      <timestamp>2014-01-07T20:34:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.34</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем =[[w:Ринат Нуруллин|Ринат Нуруллин]] | рәсем = | рәсем_зурлыгы = | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны…»</comment>
      <origin>6270</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="594" sha1="ivynp00t7iep4be0cy1x5g5bigqv74h" xml:space="preserve">{{Автор
| исем =[[w:Ринат Нуруллин|Ринат Нуруллин]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =Ринат Гали улы Нуруллин
| һөнәр = шагыйрь
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

{{Википедия|Ринат Нуруллин}}
[[Төркем:Авторлар]]
[[Төркем:Авторлар-Р]]
[[Төркем:Авторлар-Н]]</text>
      <sha1>ivynp00t7iep4be0cy1x5g5bigqv74h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Исемем искитәрлек! (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3341</id>
    <revision>
      <id>6279</id>
      <parentid>6275</parentid>
      <timestamp>2014-01-11T13:57:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.24.48</ip>
      </contributor>
      <origin>6279</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="936" sha1="q4d4lvyvspfhnxju8acu7ky7g8odzjx" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==ИСЕМЕМ ИСКИТӘРЛЕК!==
''(Шигъри табышмак)''


Гәрчә мин кош булмасам да,

Оча беләм кош сыман.

Исемемдә бер иҗекле

Өч сүз бергә кушылган.


Беренче сүз - елгаларның,

Күлләрнең текә чиге.

Йөрәк куа икенчесен,

Тамырлардан күчереп.


Өченчесе, кешни-кешни, 

Чаба иркен даладан.

Йә, кайсыгыз исемемне

Әйтеп бирер иң алдан?


==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>q4d4lvyvspfhnxju8acu7ky7g8odzjx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чабышмак табышмаклар (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3353</id>
    <revision>
      <id>6306</id>
      <parentid>6295</parentid>
      <timestamp>2014-01-23T21:20:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.36.41</ip>
      </contributor>
      <origin>6306</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2450" sha1="pfrg37i4aptzo9yk6slg4v5dacik9lq" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==ЧАБЫШМАК ТАБЫШМАКЛАР==
''(Шигъри табышмаклар)''


1

Мыеклы да койрыклы,

Мендәр өстендә йоклый.


2

Кәләпүштән зур түгел,

Чәнечкеле сюртугы.


3

Су астында сытык баш,

Баш белән гәүдә тоташ.


4

Кешнәп-пошкырып чапкан,

Тимер туганын тапкан.


5

Ат кадәрле килендә

Сөт заводы билендә.


6

Безелдәвек мушкетёр

Биш килер һәм биш китәр.


7

Мөгезле йонлач шайтан

Яр буен урап кайткан.


8

Таң патшасы таҗ кигән,

Иртән: «Күкри күк!» - дигән.


9

Ике канатлы комган

Мамык шәлен ябынган.


10

Булмаса да ул аксак,

Бара суга аксаклап.


11

Нәни поезд шуыша

Үзе тишкән куыштан.


12

Гәүдәсе гуя сорау,

Томшыгы очлы борау.


13

Кәнфит кәгазе оча -

Чәчәкләргә кодача.


14

Урманда мең пәһлеван

Чүмәлә өеп куйган.


15

Бәйләнмәгән оеклар

Болында ятып йоклар.


16

Юлга чыккан иртән үк

Дүрт канатлы вертолёт.


17

Сөтле хайван - яртысы,

Яртысы - таң тамчысы.


18

Куак астында, абау,

Аунап ята тере бау!


19

Һәрвакыт алдан чабар

Иң сәләтле эзтабар.


20

Ширбәт-балга күргәзмә

Оештырган кәрәздә.


21

Сигез күзле Шәкүрә

Ефәк парашют үрә.


22

Артка таба тота юл

Ишкәк койрык, келәшчә кул.


23

Кочып камыш камылын,

Бакылдый су маймылы.


24

Дүрт аяклы себерке

Аучылардан элдертте.

[[File:Animhorse.gif]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>pfrg37i4aptzo9yk6slg4v5dacik9lq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тәлинкәле әкәмәт (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3354</id>
    <revision>
      <id>6358</id>
      <parentid>6296</parentid>
      <timestamp>2014-01-29T16:28:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.24.22</ip>
      </contributor>
      <origin>6358</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1311" sha1="29v224icj9dq7cuxsshtqli3854u6kq" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ТӘЛИНКӘЛЕ ӘКӘМӘТ ==
''(Шигъри табышмак)''


«Ноль»не белә, «бер»не белә -

Белә бары ике сан,

Әмма хисаплауга калса,

Җиңә сине - ярышсаң.


Аннан башка математик,

Тапса да бер хәйләсен,

Чишә алмый заман куйган

Катлаулы мәсьәләсен.


Химикның ярдәмчесе ул,

Физикның булышчысы.

Раслап аның уңганлыгын,

Кораблар айга очты.


Тәлинкәле үлчәү түгел,

Ләкин тәлинкәсе бар.

Тәлинкәсенә төялгән

Төрле-төрле уеннар.


Күп сөйләдем, соравымны

Җиткерергә дә вакыт:

Нәрсә турында сүз бара -

Бирегезче аңлатып?!


[[File:Sciences exactes.svg|100x100px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>29v224icj9dq7cuxsshtqli3854u6kq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Район исеме (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3355</id>
    <revision>
      <id>6298</id>
      <parentid>6297</parentid>
      <timestamp>2014-01-21T17:55:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.24.10</ip>
      </contributor>
      <origin>6298</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1021" sha1="p1hqy2y2txp53vaxkiga57t6ostz6jz" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==РАЙОН ИСЕМЕ==
''(Шигъри табышмак)''


Айкап йөрсәң тел диңгезен
 
Фикер ятьмәсе белән,

Могҗизалы сүзләр чыга

Тел диңгезе төбеннән!

Төскә кушсаң сыекчаның

Чәй кайната торганын,

Шулар янына өстәсәң

Мал-мөлкәт күп җыйганны,

Татарстандагы районның

Атамасын табарсың.

Ул районның исемен әйт,

Даны илгә таралсын.

[[File:Flag of Aksubayevsky rayon (Tatarstan).png|Flag of Aksubayevsky rayon (Tatarstan)]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>p1hqy2y2txp53vaxkiga57t6ostz6jz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүз боткасы (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3356</id>
    <revision>
      <id>6441</id>
      <parentid>6439</parentid>
      <timestamp>2014-10-13T03:16:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Matsievsky</username>
        <id>1143</id>
      </contributor>
      <comment>/* СҮЗ БОТКАСЫ */</comment>
      <origin>6441</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1083" sha1="tphpdac3nqqz8txm3fwtyxv7hul87vb" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==СҮЗ БОТКАСЫ==
''(Шигъри табышмак)''


Озын сүзнең кыскасы -

Авыз ит сүз боткасын.

Ботканың тәмле сүзе

Дүрт сүздән тора үзе.


Беренче сүз сыртына

Су сибә хортумыннан,

Ә икенчесе җиргә

Дагасы белән тибә.


Өченче сүз ишелгән

Өч йөз алтмыш биш көннән.

Дүртенче сүзме?.. Ансы

Әйбернең төп хуҗасы.


Сыймас димә кашыкка,

Серле сүзне ачыкла.

Булмаса, сора ярдәм

Марка сөючеләрдән.


[[File:1961 CPA 2610.jpg|210x210px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>tphpdac3nqqz8txm3fwtyxv7hul87vb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бүрәнкә бәясе (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3358</id>
    <revision>
      <id>6315</id>
      <parentid>6311</parentid>
      <timestamp>2014-01-24T18:06:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.24.35</ip>
      </contributor>
      <origin>6315</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="945" sha1="91bh3o65t4qqbyc3anqxqu8euo2njub" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==БҮРӘНКӘ БӘЯСЕ==
''(Шигъри башваткыч)''


Бүре бөгә бүрәнкә,

Берсе тора дүрт тәңкә.

Бишәр бүрәнкә ясаткан

Бүрегә ике тәкә.


Һәр тәкәгә бүләккә

Бүре биргән бүрәнкә,

Бүтән бүрәнкәләр өчен

Хезмәт хакын түләткән.


Утыр әле түмгәккә,

Бер генә әйт, биш әйтмә:

Бүрегә ничә сум акча

Биргән икән һәр тәкә?..


[[File:SheepsAtMyvatn.jpg|210x210px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>91bh3o65t4qqbyc3anqxqu8euo2njub</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шөгыль (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3359</id>
    <revision>
      <id>6308</id>
      <parentid>6307</parentid>
      <timestamp>2014-01-23T21:45:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.36.41</ip>
      </contributor>
      <origin>6308</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1817" sha1="i65326vw7uhywt091dyzcxhza8i0tez" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==ШӨГЫЛЬ==
''(Шигъри табышмак)''


Бездә хәлләр җәйдәгечә,

Сездә ничектер хәлләр?

Ишеткәннәремне сөйлим -

Телем очында Хәйдәр.


Әлсерәп печән чапмый ул,

Болында җыймый җиләк,

Авыр капчыклар ташымый,

Тегермәндә он иләп.


Камыр әвәләми Хәйдәр,

Пәрәмәч тә пешерми,
 
Ләкин тирәдәгеләргә:

- Җитди минем эшем, - ди.


Челтәр ятьмә тотып, Хәйдәр
 
Күбәләк кумый кырда,

Әмма вакыты һич калмый

Әкиятләр укырга.


Әлбәттә, сәгатьләрне ул

Әрәм итми зерәгә:

Әй көч түгә, әй тырыша -

Ярышка әзерләнә.


Хәрәкәттә - бәрәкәт, дип,
 
Һәрчак ул хәрәкәттә,

Күнеккәндә тәнәфес тә

Ясап тормый ул хәтта...


Әйтә алмассыңмы икән,

Җәй көннәрендә Хәйдәр

Нәрсә белән шөгыльләнә

Иртәдән кичкә кадәр?


Әгәр биргән соравыма
 
Җавап таба алмасаң,

Шигырьдәге булган барлык

«Ә» хәрефләрен сана.


[[Файл:Татар балалар уеннары.jpg|300x300px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>i65326vw7uhywt091dyzcxhza8i0tez</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Җәйнең кибән очы (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3360</id>
    <revision>
      <id>6319</id>
      <parentid>6316</parentid>
      <timestamp>2014-01-24T19:11:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.24.35</ip>
      </contributor>
      <origin>6319</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1506" sha1="q3i7hwpczfgikq690jj0lhz3zraqtpt" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==ҖӘЙНЕҢ КИБӘН ОЧЫ==
''(Шигъри башваткыч)''


Җитте җәйнең кибән очы -

Утыз беренче июль.

Кибән очы гына түгел,

Кошлар сайраган көй ул.


Юмарт җәйнең июль ае -

Бүләкләргә иң бай ай.

Көнләшер бу бүләкләргә 

Хәтта үзе Кыш бабай.


Кыш бабайның Кар кызы бар -

Кабул ителгән шулай.

Әгәр Җәй әби табылса,

Булырмын Кояш малай.


Кояш малай урынында

Кар кызыннан калышмам,

Тәүге тапкыр әйтер идем

Сезгә мондый табышмак:


Бары тик бер хәреф кенә

Үзгәртеп һәр адымда,

Ничек итеп «КЫШ» сүзеннән

«ҖӘЙ» сүзен ясап була?..


Әйлән-бәйлән йөргән чакта

Алмагачлар тирәли,

Пешкән алма бирер иде

Җиңүчегә Җәй әби.


[[File:Jachère apicole Holtzheim Alsace 2009.jpg|420x420px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>q3i7hwpczfgikq690jj0lhz3zraqtpt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әти кызы (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3361</id>
    <revision>
      <id>6314</id>
      <timestamp>2014-01-24T16:23:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.24.35</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==ӘТИ КЫЗЫ== ''(Шигъри табышмак)''   Апам түгел ул миңа,  Сеңлем түгел ул миңа -  Уни…»</comment>
      <origin>6314</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="882" sha1="2qevfk7vk72x4weegfhjpgeeqz1wqrh" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==ӘТИ КЫЗЫ==
''(Шигъри табышмак)''


Апам түгел ул миңа,

Сеңлем түгел ул миңа -

Унике яшь тулды бүген

Әтиемнең кызына.


Алмадылар инә дә,

Алмадылар дөя дә:

Туган көнгә иң шәп бүләк
 
Ул - энциклопедия.


Сезне сыныйсым килә,

Сездән сорыйсым килә:

Кем шул китапка шатлана,

Кем бу бүләккә ия?!


==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>2qevfk7vk72x4weegfhjpgeeqz1wqrh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Альпинист үрмәкүчләр (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3362</id>
    <revision>
      <id>6317</id>
      <timestamp>2014-01-24T18:18:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.24.35</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==АЛЬПИНИСТ ҮРМӘКҮЧЛӘР== ''(Шигъри башваткыч)''   Эльбрусларга тиң тауларны  Яула…»</comment>
      <origin>6317</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1285" sha1="2ud3n7llz0lxnihusp3kqqq14myprkr" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==АЛЬПИНИСТ ҮРМӘКҮЧЛӘР==
''(Шигъри башваткыч)''


Эльбрусларга тиң тауларны

Яулаган үрмәкүчкә

Күп катлы биек йортларга

Менеп төшү ул пүчтәк!..


Сузып җебен, менде бүген

Җиденче катка кадәр

Үрмәкүчләрнең җитезе,

Әйтерсең лә каскадёр.


Ә артыннан үргә таба 

Үрмәкүчнең малае

Үрмәләде, әй тырышты -

Тирләп чыкты маңгае.


Өченче катка җиткәч, ул

Туктады ял итәргә...

Шуннан нәрсәләр булганын

Сөйләрмен тик иртәгә.


Җиде үлчәп, бер кат кисеп,

Әйтеп бирмәссең микән:

Үрмәкүч малае җепнең

Күпме өлешен үткән?


==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>2ud3n7llz0lxnihusp3kqqq14myprkr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Борча һәм борыч (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3363</id>
    <revision>
      <id>6318</id>
      <timestamp>2014-01-24T18:35:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.24.35</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==БОРЧА ҺӘМ БОРЫЧ== ''(Шигъри башваткыч)''   Борча борыч сатып алган,  Бер исни, бер…»</comment>
      <origin>6318</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1277" sha1="1c0hanrm2pidd6ma2ooio3vmoixy3ro" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==БОРЧА ҺӘМ БОРЫЧ==
''(Шигъри башваткыч)''


Борча борыч сатып алган,

Бер исни, бер төчкерә.

Төчкергәне ишетелми,

Чөнки борча кечкенә.


Төчкермәс иде дә, бәлки,

Борчаның борын сизгер -

Чирләр китә, гадәт китми

Хет сикермә, хет сикер.


Бер төчкергәндә борчаның

Оча ярты борычы.

Борча, борыч оча диеп,

Томалый борын очын.


Серне күпме сакласаң да,

Барыбер ул ачыла -

Борча борычы оча дип,

Барча борча борчыла...


Борча биш тапкыр төчкерсә,

Шуны әйт син чамалап:

Сигез килограмм борычтан

Күпме борычы кала?


==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>1c0hanrm2pidd6ma2ooio3vmoixy3ro</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бакалар кала сала (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3364</id>
    <revision>
      <id>7312</id>
      <parentid>6343</parentid>
      <timestamp>2023-02-25T21:40:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Kopfschuettel.gif|Kopfschuettel.gif]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Pi.1415926535|Pi.1415926535]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files in Category:Animated smilies|]].</comment>
      <origin>7312</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1626" sha1="b3l2czwgg8cyqi4nrapu08n48ychdob" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== БАКАЛАР КАЛА САЛА ==
''(Шигъри башваткыч)''


Билгеле ки, камыштан

Бакалар текми ыштан.

Камыштан бака халкы

Кора йорт hәм каралты,

Ясый читән коймасын,

Гаражын hәм башкасын.


...Бервакыт җыелышта

Хәл итеп бертавыштан,

Карар кылды бакалар
 
Салырга Бакакала,

Сайлап куйдылар урын -

Күлнең камышлы кырын.


Бакалар аксакалы

Болай дип бакылдады:

«Сызганып куйсаң җиңне,

Кала төзү бик җиңел, -

Булсын гына тактасы,

Пычкысы hәм балтасы!


Бездә дәрт бар, көч-кодрәт -
 
Эш кораллары кирәк!

Иртәгә таң атуга

Йөз бака чумсын суга,

Тәүге чиратта алар

Алып кайтсын балталар!..»


Җикән җыеп кочакка,

Уйлан әле шул хакта:

Биш сәгатьтә биш бака

Таба алса биш балта,

Йөз бака йөз сәгатьтә

Ничә балта юнәтә?


== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>b3l2czwgg8cyqi4nrapu08n48ychdob</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ташны кая ташларга? (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3365</id>
    <revision>
      <id>6321</id>
      <timestamp>2014-01-25T07:35:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.31</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==ТАШНЫ КАЯ ТАШЛАРГА?== ''(Шигъри башваткыч)''   Тар тыкрыкта сукмакта  Галәмәт зу…»</comment>
      <origin>6321</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1165" sha1="piottu81vvxaa5598vm34k76m1aeh9t" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==ТАШНЫ КАЯ ТАШЛАРГА?==
''(Шигъри башваткыч)''


Тар тыкрыкта сукмакта

Галәмәт зур таш ята.

Һәркемгә бу таш киртә,

Комачаулый, әлбәттә.


Әй хафалана халык:

«Булмый шул ташны алып,

Кәйлә белән дә ватып

Булмый - өслеге каты.


Тыкрык тар булганлыктан,

Сыймый анда автокран.

Ташны йолкып алырга

Керә алмый трактор да...»


...Кирәкми монда кәйлә,

Табыгыз берәр хәйлә.

Таш түгел, баш ватыгыз,

Сукмакны бушатыгыз.


[[File:Two-parts stone nikogda takih ne videl vot.JPG|210x210px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>piottu81vvxaa5598vm34k76m1aeh9t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алма аша, алмашып (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3366</id>
    <revision>
      <id>6322</id>
      <timestamp>2014-01-25T07:41:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.31</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==АЛМА АША, АЛМАШЫП== ''(Шигъри башваткыч)''   Өч дус кызның һәрберсендә  Өчәр алма…»</comment>
      <origin>6322</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="827" sha1="d3t9f3jism334hbbz2u0dpgb3lkiexp" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==АЛМА АША, АЛМАШЫП==
''(Шигъри башваткыч)''


Өч дус кызның һәрберсендә

Өчәр алмасы булган.

Алмалары - тел йотарлык,
 
Бал-ширбәт белән тулган!


Һәр кыз, берәр алма биреп,
 
Дус кызларын сыйлаган.

Барлыгы кызларның тагын

Ничә алмасы калган?


[[File:Red Apple.jpg|140x140px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>d3t9f3jism334hbbz2u0dpgb3lkiexp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татлы йөк (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3367</id>
    <revision>
      <id>6339</id>
      <parentid>6323</parentid>
      <timestamp>2014-01-27T16:44:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.32.30</ip>
      </contributor>
      <origin>6339</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1289" sha1="46duapmlapiozisg09ou8mfxmqgtxiu" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ТАТЛЫ ЙӨК ==
''(Шигъри башваткыч)''


Чикләвек безнең якта

Бик күп була куакта.

Бар ризыкка карата

Чикләвекне ярата

Бала-чага да, карт та...


Әнә бүген дә Гата

Атланып ак юртакка,

Урманнан кире кайта.

Чикләвек җыеп байтак,

Тутырган дәү рюкзакка.


Мактыйсың килсә, макта,

Мактарлык булган чакта:

Йөк кимесен дип атка,

Авыр рюкзакны Гата

Үз җилкәсенә таккан.


Урман урап арсак та,

Файдаланып форсаттан,

Сорап калыйм шул хакта:

Күрсәтелгән очракта

Җиңеләерме атка?


[[File:Museum of lace 61.jpg|300x300px]]

[[File:Hazelnuts.jpg|200x200px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>46duapmlapiozisg09ou8mfxmqgtxiu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эт төше (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3368</id>
    <revision>
      <id>6324</id>
      <timestamp>2014-01-25T08:50:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.31</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==ЭТ ТӨШЕ== ''(Шигъри башваткыч)''   Төш күрми димәгез этне,  Этләр дә төш еш күрә.…»</comment>
      <origin>6324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="909" sha1="bochxmk0f62yg2b57oiz3yabs02ojow" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==ЭТ ТӨШЕ==
''(Шигъри башваткыч)''


Төш күрми димәгез этне,

Этләр дә төш еш күрә.

Авызына сөяк кабып,

Эт төшендә йөгерә.


Мондый сөякне моңарчы

Тапканы юк берәүнең:

Дөньяда иң һуш ислесе,

Дөньяда ул иң тәмле!..


Өч минут йокы саен эт

Күргән икешәр сөяк.

Төшкә йөз сөяк керсен дип,

Күпме йокларга кирәк?


==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>bochxmk0f62yg2b57oiz3yabs02ojow</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Озынборын оныклары (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3369</id>
    <revision>
      <id>6325</id>
      <timestamp>2014-01-25T08:56:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.31</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==ОЗЫНБОРЫН ОНЫКЛАРЫ== ''(Шигъри башваткыч)''   - Кая болай, Озынборын,  Ашыгасың к…»</comment>
      <origin>6325</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1106" sha1="bvh3edhqyg0axths1mt7lcorgpn41t9" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==ОЗЫНБОРЫН ОНЫКЛАРЫ==
''(Шигъри башваткыч)''


- Кая болай, Озынборын,

Ашыгасың кичкырын?

Әллә инде эшсезлектән

Таба алмыйсың урын?


Бәллүр Канат бирде җавап,

Борын очын боргалап:

- Оныкларымны сыйларга

Алып кайтамын салат.


Туксаннан ук артмаса да,

Җитмештән артык алар -

Балаларым саны хәтле

Һәр баламда бар бала!


...Шулай дигәч, Бәллүр Канат

Ашыгып очты кабат...

Аның ничә оныгы бар,

Әйтеп бир әле санап?!


==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>bvh3edhqyg0axths1mt7lcorgpn41t9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Робот ясыйм дисәң... (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3370</id>
    <revision>
      <id>6900</id>
      <parentid>6342</parentid>
      <timestamp>2019-08-21T04:24:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:R2-D2_(7271128422).jpg|R2-D2_(7271128422).jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:1989|1989]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files in Category:R2-D2|]].</comment>
      <origin>6900</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1107" sha1="icf4hxf7wv159tmmj5p3s8she6v8oml" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''


== РОБОТ ЯСЫЙМ ДИСӘҢ... [[File:Animation2.gif]] == 
''(Шигъри башваткыч)''


Бар металлар арасыннан

Иң кулае - әлүмин,

Әлүминнән генә робот

Ясар идем әле мин.


Чакы-чокы итеп басып

Ул идән паркетыннан

Йөрер иде Айдан төшкән

Гуманоидлар сыман...


Физиканы яхшы белсәң,

Хыяллар чынга аша!

Син дә робот ясыйм дисәң

Yзеңне күрсәт башта.


Йә, әлүмин тыгызлыгын

Белеп, санап бир әйдә:

Ике потлы робот өчен

Ул кирәк ни күләмдә?


== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>icf4hxf7wv159tmmj5p3s8she6v8oml</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Профессор чәүкә (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3371</id>
    <revision>
      <id>6327</id>
      <timestamp>2014-01-25T13:28:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.31</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==ПРОФЕССОР ЧӘҮКӘ== ''(Шигъри башваткыч)''   Ике өергә бүленеп,  Ун чәүкә очкан тал…»</comment>
      <origin>6327</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1149" sha1="3ezr9y27xt22gew1ravxxrd69c5zpqf" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==ПРОФЕССОР ЧӘҮКӘ==
''(Шигъри башваткыч)''


Ике өергә бүленеп,

Ун чәүкә очкан талдан.

Унберенчесе - профессор -

Болай уйланып калган:


«Ашыкмыйча ачыклыймчы,

Була аламы мөмкин -

Төркемнәрдәге кошларның

Аермасы бишкә тиң?»


...Галим чәүкә нидер яза,

Каләм очлап каурыйдан.

Аның нәрсәләр язганын

Күреп булмый кырыйдан.


Бәлки, син дә ак кәгазьне

Саннар белән бизәрсең,

Мөгаен, әйтеп бирерсең

Эзләнү нәтиҗәсен.


[[File:Corvus.Monedula.jpg|210x210px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>3ezr9y27xt22gew1ravxxrd69c5zpqf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ухалыкмы балык? (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3372</id>
    <revision>
      <id>6328</id>
      <timestamp>2014-01-25T13:39:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.31</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==УХАЛЫКМЫ БАЛЫК?== ''(Шигъри башваткыч)''   Су буеннан, арып-талып,  Балыктан кайт…»</comment>
      <origin>6328</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1156" sha1="tjlujkpqaveqy15ergedo5q37rarhth" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==УХАЛЫКМЫ БАЛЫК?==
''(Шигъри башваткыч)''


Су буеннан, арып-талып,

Балыктан кайта Талип.

Нәни көчеге йөгерә

Талиптан бераз калып.


- Ничә балык капты? - диеп

Кызыксындым тукталып. -

Эләктеме чуртан белән

Алабуга ухалык?!


Әйтеп бирәмени анык,

Балыкчы - сабыр халык:

- Тотканымның дүрттән өче

Һәм тагын тугыз балык!


...Балык санын саный-саный

Беттем инде буталып.

Саныйм дисәң, син дә сана,

Күнегүдән - осталык!


[[File:Carassius gibelio 2008 G1.jpg|210x210px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>tjlujkpqaveqy15ergedo5q37rarhth</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ни бәядә? (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3373</id>
    <revision>
      <id>6329</id>
      <timestamp>2014-01-25T13:50:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.31</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==НИ БӘЯДӘ?== ''(Шигъри башваткыч)''   Хәниф килгән кибеткә,  Мөниф килгән кибеткә.…»</comment>
      <origin>6329</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="953" sha1="syyg8e3w7vypbxuquu9hqmpkwvx9xhq" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==НИ БӘЯДӘ?==
''(Шигъри башваткыч)''


Хәниф килгән кибеткә,

Мөниф килгән кибеткә.

Компьютер өчен алмакчы

Алар CD-тәлинкә.


Хәнифнең - йөз сум җитми,

Мөнифнең - бер сум җитми,

«Капитал»ларын кушу да

Мәсьәләне хәл итми.


Башваткычның хәйләсен

Килә иде беләсем.

Кайсыгыз әйтә алыр соң

Тәлинкәнең бәясен?


[[File:Interference-colors.jpg|100x100px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>syyg8e3w7vypbxuquu9hqmpkwvx9xhq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кашык бушмы? (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3374</id>
    <revision>
      <id>6341</id>
      <parentid>6330</parentid>
      <timestamp>2014-01-27T19:29:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.32.30</ip>
      </contributor>
      <origin>6341</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="825" sha1="m8liwesmp1xrgi2xew8m7ywzg8l31mz" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== КАШЫК БУШМЫ? ==
''(Шигъри табышмак)''


«Буран»нан «бура» бурыйлар,

«Карама»да «кар» ята.

«Бүрек»тә «бүре» утыра,

«Ат» сүзе бар «нарат»та.


«Тубал» тулы «бал» булганда,

Кашыклап аша балны.

Бал беткәнче, әйтеп бирче,

Буш кашыкта аш бармы?


[[File:Animated boy.gif]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>m8liwesmp1xrgi2xew8m7ywzg8l31mz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бер айга ел сыямы? (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3375</id>
    <revision>
      <id>6331</id>
      <timestamp>2014-01-25T14:24:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.31</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' ==БЕР АЙГА ЕЛ СЫЯМЫ?== ''(Шигъри табышмак)''   «Теләк сүзенә «тел» кергән,  «Кояш» с…»</comment>
      <origin>6331</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="649" sha1="lyynhyq8lodn3cz0gwrryn5kyb5vdi3" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
==БЕР АЙГА ЕЛ СЫЯМЫ?==
''(Шигъри табышмак)''


«Теләк сүзенә «тел» кергән,

«Кояш» сүзенә – «оя».

Нинди ай эченә, әйтче,

Тулаем бер ел сыя?


[[File:Amselnest lokilech.jpg|210x210px]]

==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>lyynhyq8lodn3cz0gwrryn5kyb5vdi3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бер олау сорау (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3376</id>
    <revision>
      <id>6340</id>
      <parentid>6332</parentid>
      <timestamp>2014-01-27T19:26:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.32.30</ip>
      </contributor>
      <origin>6340</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1950" sha1="dw4tw7qwugjv2qixrqays9a6a8ieypa" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== БЕР ОЛАУ СОРАУ ==
''(Шигъри башваткыч)''


Син текә дә, мин текә -

Атка печән кем кертә,

Кем малларны ашата

Без текә булган чакта?!


Әйдә яшәмик әле,

Текәлеккә текәлеп!

Кемдер эшләргә тиеш

Маңгай тирләгән килеш!


Хайван тормый бензин ашап -

Ашый печән, күши башак.

Кайрак тап, болынга чап,

Чалгы кайрап печән чап!

[[File:Grey horse 1567.jpg|210x210px]]

☆  ☆  ☆


...Хисабетдин абзый иртән

Алып кайтты бер йөк печән.

Yзе атын тугара,

Yзе болай уйлана:


«Шушы печән акбүземә

Җитәр иде берүзенә

Атна буе ашарга,

Ач йөрмәс ич бичара.


Танабыз да hава белән

Туенырга өйрәнмәгән,

Бер йөк печән танага

Җитә ике атнага.


Сарыгыма атап тотсам,

Yзе генә ашап торса,

Бу печән дүрт атнадан

Бетәр иде, фаразан.


Ашасалар барсы бергә,

Малларыма ничә көнгә

Олаудагы бар печән

Күшәргә җитәр икән?»


Җавап эзләп, такыр башын

Хисабетдин абзый кашый.

Әйдә, күрсәт текәлек -

Абзыйга булыш әле!


[[File:Animated cow.gif]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>dw4tw7qwugjv2qixrqays9a6a8ieypa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хат ташучы көнгерә (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3377</id>
    <revision>
      <id>6334</id>
      <parentid>6333</parentid>
      <timestamp>2014-01-27T14:52:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.32.30</ip>
      </contributor>
      <origin>6334</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1398" sha1="jc6c81504l1lz3kp4ofhojoheflr8bt" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ХАТ ТАШУЧЫ КӨНГЕРӘ ==
''(Шигъри башваткыч)''


Сикергәләп көнгерә

Җилдән җитез йөгерә -

Почта ташып көн күрә.


Бар хатларны көнгерә,

Калдырмыйча төнгегә,

Таратырга өлгерә.


Ял иткән вакытында

Сорадым аннан:

- Кода!

Ничә хат бар сумкаңда?


Болай диде көнгерә:

- Хатлар саны бүленә

Төгәл итеп җидегә.


Ансат юлны сайласак

Һәм дүртәрләп санасак,

Бер хат артып калачак.


Башка төрле барласак,

Бишәрләп чутлап барсак

Шулай ук арта бер хат.


Әгәр дә инде кабат

Санасак алтышарлап,

Сыңар хат артып кала.


...Китеп барды көнгерә,

Хатлар санын тик менә

Әйтеп бирер кем генә?


==Кулланылган әдәбият==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>jc6c81504l1lz3kp4ofhojoheflr8bt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ӘҮ! (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3378</id>
    <revision>
      <id>6401</id>
      <parentid>6335</parentid>
      <timestamp>2014-06-10T12:52:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>The file [[:Image:Alien.png]] has been removed, as it has been deleted by [[:commons:User:Fastily]]: ''No source since 2 June 2014: you may [[commons:Special:Upload|re-upload]] the file, but please cite the file's source''. ''[[m:User:CommonsDelinker|T…</comment>
      <origin>6401</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="923" sha1="b7xp1307tauoqvo1ml37xt6w68wgtha" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ӘҮ! ==
''(Шигъри башваткыч)''


Дүшәмбе бер гуманоид

Чит планетадан килгән.

Җирдәге хәлләрне күреп,

Кунагыбыз «Ә» дигән.


Сишәмбе көн гуманоид

Гөман иткән «ӘҮ» диеп,

Ә чәршәмбе «ӘҮҮӘ» әйтеп

Алган үзенчә биеп.


Пәнҗешәмбе гуманоид

«ӘҮҮӘҮӘӘҮ» дип көйләгән...

Шимбә көнне әфәндебез

Нинди сүзләр сөйләгән?


== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>b7xp1307tauoqvo1ml37xt6w68wgtha</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Суперребус (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3379</id>
    <revision>
      <id>6336</id>
      <timestamp>2014-01-27T15:21:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.32.30</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == СУПЕРРЕБУС == ''(Шигъри башваткыч)''   Якуб бирде бер ребус,  Чишә алмый йөрибез.…»</comment>
      <origin>6336</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1066" sha1="k4r3mgmfe661ztetf60y4cjq1qq1lit" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== СУПЕРРЕБУС ==
''(Шигъри башваткыч)''


Якуб бирде бер ребус,

Чишә алмый йөрибез.

Дәфтәрдән куш бит йолкып,

Карандаш белән Якуб

Язды: Я³ = КУБ.


- Монда һәр хәреф саен

Куегыз, - ди, - үз санын...

Ташладык футбол тубын,

Саныйбыз саннар кубын.

Ә нишли соң Якубың?!


Ә Якуб җиргә ятып

Хихылдый эче катып.

...Өметләр синдә, дустым! -

Бездә дә бәйрәм булсын,

Чиш Якубның ребусын.


[[File:Hexahedron.gif|210x210px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>k4r3mgmfe661ztetf60y4cjq1qq1lit</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иләк, чиләк һәм көянтә (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3380</id>
    <revision>
      <id>6337</id>
      <timestamp>2014-01-27T15:36:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.32.30</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == ИЛӘК, ЧИЛӘК ҺӘМ КӨЯНТӘ == ''(Шигъри башваткыч)''   Ике иләк ал кулыңа,  Чиләк тапм…»</comment>
      <origin>6337</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1018" sha1="cvoscni7p0vxd427e0v5dvqemcebqcv" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ИЛӘК, ЧИЛӘК ҺӘМ КӨЯНТӘ ==
''(Шигъри башваткыч)''


Ике иләк ал кулыңа,

Чиләк тапмасаң әгәр.

Атың булмаса, суга бар,

Атланып көянтәгә.


Суны тутыра алмасаң,

Сәнәк белән төяп тә,

Чишеп кара мондый ребус:

&quot;ИЛӘК + ЧИЛӘК = КӨЯНТӘ&quot;.


Ребуска кергән сүзләрне

Алыштыр саннар белән,

Шул арада бер кашык су

Үзем кайтарып бирәм.


[[File:Романова Девушка-с-коромыслом.jpg|210x210px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>cvoscni7p0vxd427e0v5dvqemcebqcv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кая очасыз, казлар? (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3381</id>
    <revision>
      <id>6357</id>
      <parentid>6356</parentid>
      <timestamp>2014-01-29T16:21:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.24.22</ip>
      </contributor>
      <origin>6357</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1021" sha1="bhkl4cjanadhxrakod2p7w65b8ctvis" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== КАЯ ОЧАСЫЗ, КАЗЛАР? [[File:Crystal Clear app starthere.png]] == 
''(Шигъри башваткыч)''


Киек казлар каңгылдашып

Кайталар җылы яктан.

Иң өлкән каз тәпиенә

Компаслы сәгать таккан.


Компас угына карый ул,

Сәгатькә күз салгалый:

- Сайлаган бер юнәлештә

Очыйк әле алга, - ди.


Кошлар төньяк-көнбатышка

Гел юл тотсалар әгәр,

Каз көтүе Җир шарының

Кай төшенә эләгер?


[[File:Brujula.jpg|300x300px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>bhkl4cjanadhxrakod2p7w65b8ctvis</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эшлекле булсаң... (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3382</id>
    <revision>
      <id>6344</id>
      <timestamp>2014-01-28T15:25:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.4.45</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == ЭШЛЕКЛЕ БУЛСАҢ... == ''(Шигъри башваткыч)''   Сездә борчак нихәтледер,  Бездә бор…»</comment>
      <origin>6344</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="996" sha1="s773cdfp503lheifx145707r1on51t7" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ЭШЛЕКЛЕ БУЛСАҢ... ==
''(Шигъри башваткыч)''


Сездә борчак нихәтледер,

Бездә борчак бер кесә.

Башваткычтан баш ватылмый,

Авырта баш, бәрелсә.


...Колаклар шиңәрлек итеп,

Мактанчык чәчсен борчак.

Эшлекле булсаң, болай яз:

УТ² = УЧАК.


Язмадагы хәрефләрне,

Уздырып иләк аша,

Алыштырсаң цифрларга,

Менә булыр тамаша!


[[File:Doperwt rijserwt peulen Pisum sativum.jpg|300x300px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>s773cdfp503lheifx145707r1on51t7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ребусларны ничек төзиләр? (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3383</id>
    <revision>
      <id>6346</id>
      <parentid>6345</parentid>
      <timestamp>2014-01-28T15:46:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.11</ip>
      </contributor>
      <comment>/* РЕБУСЛАРНЫ НИЧЕК ТӨЗИЛӘР? */</comment>
      <origin>6346</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1893" sha1="pb34xr6zd9394gxuxl105vt5kmvq84m" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== РЕБУСЛАРНЫ НИЧЕК ТӨЗИЛӘР? ==
''(Шигъри башваткыч)''


Бәйнә-бәйнә сөйләп бирәм

Ничек ребус төзергә?

Моның өчен алдан кирәк

Бераз уйлап йөрергә.


Баш миендә фикер тугач,

Максатка бару ансат:

Ниятеңә керешәсең,

«Т» хәрефеннән башлап.


Шуның янына өстисең

Бер кыска сүз, әйтик, «АТ».

«ШАТ» сүзен теркәп куясың,

Бу сүз үзе табышмак.


Монда шундый сорау туа:

Кем шат? Билгеле, шат ат!

Солыңны гына жәлләмә,

Туйганчы аны АШАТ.


Дәвам итеп булмый диеп,

Калмаска кирәк каушап. -

Атның хуҗасын искә ал,

Аның исеме - РАШАТ.


Бу сүзләрне бергә кушып,

Утыз меңгә тиң ясап,

Язып куясың ребусны:

         Т
       А Т
   + Ш А Т
   А Ш А Т
 Р А Ш А Т
 __________
 3 0 0 0 0.

Шуннан аңлатып китәсең

Төп шартын ребусларның -

Эзләп табарга кирәк дип

Һәр хәрефнең үз санын.


...Солысын ат ашый торсын,

Ихахай-михахайлап.

Шул арада ребусыңа

Үзең дә эзлә җавап.


[[File:Friesian Stallion.jpg|300x300px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>pb34xr6zd9394gxuxl105vt5kmvq84m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Конструктор карга (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3384</id>
    <revision>
      <id>6347</id>
      <timestamp>2014-01-28T16:15:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.11</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == КОНСТРУКТОР КАРГА == ''(Шигъри башваткыч)''   Кара тактада  Рәсем ясалган:  Чаба…»</comment>
      <origin>6347</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1292" sha1="adjlo51mevpfs0vrf0hp2xojhsw0f2n" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== КОНСТРУКТОР КАРГА ==
''(Шигъри башваткыч)''


Кара тактада

Рәсем ясалган:

Чаба ак карга

Асма басмадан.


Чаба ашыгып

Озын басмадан,

Канат астына

Дәфтәр кыстырган.


...Карале, кара!

Мондый язма бар

Дәфтәр тышында:

&quot;ЧАБА х АК = КАРГА&quot;.


Чаба ак карга,

Үзе уйлана:

- Кирәк язмага

Саннар куярга.


&quot;КАРГА&quot; сүзендә

Яткан санда болт

Ясарга тиеш

Бүген үк завод.


Ныгытыр идек

Асма басманы,

Шул болтлар белән

Боргычлап аны...


...Йә, күрсәт, энем,

Син дә тырышлык,

Табып бир әле

Тапкырчыгышны.


[[File:Corvus cornix -perching-8.jpg|300x300px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>adjlo51mevpfs0vrf0hp2xojhsw0f2n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бас, кызым Әпипә! (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3385</id>
    <revision>
      <id>6348</id>
      <timestamp>2014-01-28T16:28:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.60.11</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == БАС, КЫЗЫМ ӘПИПӘ == ''(Такмак-табышмак)''   Бас, кызым Әпипә,  Син басмасаң, мин ба…»</comment>
      <origin>6348</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1084" sha1="8qs204wi0cnt1v2i5onhbu8b45e5uja" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== БАС, КЫЗЫМ ӘПИПӘ ==
''(Такмак-табышмак)''


Бас, кызым Әпипә,

Син басмасаң, мин басам.

Әпипәнең табышмагын

Чишеп кара, ичмасам.


Бас, кызым Әпипә,

Ребусларга ни җитә!

Математик күнегүләр

Нейроннарны биетә.


«БАС + КЫЗЫМ = ӘПИПӘ»

Дип язылган ребуста.

Хәрефләрнең артларына

Өифрлар кереп поскан.


Бас, кызым Әпипә,

Санак төймәләренә.

Табышмакка җавабыңнан

Зирәклегең күренә.


[[File:Puppe Göre.JPG|300x300px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>8qs204wi0cnt1v2i5onhbu8b45e5uja</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кырык карак әкияте (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3386</id>
    <revision>
      <id>6349</id>
      <timestamp>2014-01-28T18:56:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.180.200.60</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == КЫРЫК КАРАК ӘКИЯТЕ == ''(Шигъри башваткыч)''   Кырык карак әкиятен  Кайсыгыз укы…»</comment>
      <origin>6349</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1457" sha1="smiwjquej9escds6rcrxv3kbmksl1wp" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== КЫРЫК КАРАК ӘКИЯТЕ ==
''(Шигъри башваткыч)''


Кырык карак әкиятен

Кайсыгыз укымаган,

Телевизордан кайсыгыз

Мультигын карамаган!


Хәзинәләр читтә торсын,

Ял итсен кырык карак,

Табышмагым әкияттән

Тагын да кызыклырак.


Җавабын таба алмассың

«Сим-Сим, ачыл!» дип кенә,

Чөнки яңа код куелган

Мәгарә ишегенә.


«КЫРЫК + КАРАК = ӘКИЯТЕ»

Тигезлегендә ята

Һәр хәрефкә туры килгән

Цифрлар яңа кодта.


Табышмакны әзерләдем

Бары тик сиңа атап,

Белем дөньясына илткән

Капканың ачкычын тап.


Мәгарәдәге җәүһәрләр

Тиң булса иде әгәр

Баш эшләтеп, хезмәт түгеп

Яуланган хәзинәгә!!!


[[File:White pearl necklace.jpg|140x140px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>smiwjquej9escds6rcrxv3kbmksl1wp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чәүкә кунган түбәгә (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3387</id>
    <revision>
      <id>6350</id>
      <timestamp>2014-01-28T19:13:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.180.200.60</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == ЧӘҮКӘ КУНГАН ТҮБӘГӘ == ''(Шигъри башваткыч)''   Чәүкә кунган түбәгә,  Калаена чү…»</comment>
      <origin>6350</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1479" sha1="aavxgnn7l7p3nmzlixnhvqpnopo5fho" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ЧӘҮКӘ КУНГАН ТҮБӘГӘ ==
''(Шигъри башваткыч)''


Чәүкә кунган түбәгә,

Калаена чүгәләп.

Утырмас иде чүгәләп -

Дөньялары түгәрәк.


Чәүкә кунган түбәгә,

Күз төшергән түбәнгә.

Асфальтка язып куелган:

«ЧӘҮКӘ + КУНГАН = ТҮБӘГӘ».


Текә безнең чәүкә дә -

Шалтыраткан Мәскәүгә

Кәрәзле телефоныннан

Икенче бер чәүкәгә.


- Менә шундый язмада

Кирәк, - ди, - цифрларга

Хәрефләрне мач китереп,

Тигезлекне расларга...


Тегесе бу чәүкәгә

Җибәргән рәсми кәгазь.

Ул кәгазьнең эчтәлеген

Әйтә алмыйм, күрмәгәч.


Чәүкәдән белешегез,

Йә үзегез чишегез -

Әйтегез, нинди саннарга

«ТҮБӘГӘ» сүзе тигез?


[[File:Moscow Kremlin from Kamenny bridge.jpg|300x300px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>aavxgnn7l7p3nmzlixnhvqpnopo5fho</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маймыл ярата банан (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3388</id>
    <revision>
      <id>6351</id>
      <timestamp>2014-01-28T19:25:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.180.200.60</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == МАЙМЫЛ ЯРАТА БАНАН == ''(Шигъри башваткыч)''   Маймыл ярата банан.  Мин дә ким тү…»</comment>
      <origin>6351</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1294" sha1="3a9uvtcdnfsugsnd4mxafealm727zud" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== МАЙМЫЛ ЯРАТА БАНАН ==
''(Шигъри башваткыч)''


Маймыл ярата банан.

Мин дә ким түгел аннан,

Мин дә яратам банан.

Һич тә сөйләмим ялган -

Яратмас идем банан,

Тәмлерәк ул суганнан.


Әйе! Сөйләмим ялган,

Маймыл тезгән бананнан:

«МАЙМЫЛ -  ЯРАТА = БАНАН».

Укымышлы ул булган -

Хәрефләр цифрлардан

Торганын әйткән алдан.


...Иң шәбен ребуслардан

Чишеп кара, юраман.

Җавап тапсаң, берзаман,

Бәлки, бирермен суган.

Юк! Суган түгел - банан!..

Банан түгел - барабан!!!


[[File:Macaca fascicularis in Lopburi.JPG|300x300px]]

[[File:Bananas white background.jpg|300x300px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>3a9uvtcdnfsugsnd4mxafealm727zud</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чатан пират (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3389</id>
    <revision>
      <id>7328</id>
      <parentid>6352</parentid>
      <timestamp>2023-05-21T15:58:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing Piratey,_vector_version.svg with [[File:Piratey.svg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless or ambiguous name) · This is the vector version of [[:c::File:P</comment>
      <origin>7328</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="952" sha1="4f7pbi1wclo5edtjgzd0rr705ly2bq2" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ЧАТАН ПИРАТ ==
''(Шигъри башваткыч)''


Әллә инде тимер казык,

Әллә чатан атаман,

Әллә пират бер аяклы

Басып тора тактада.


Хисмәт чүкеч белән бәрә

Аның эшләпәсенә,

Суккан саен чатан пират

Һаман тирәнрәк сеңә...


Нинди эш башкара Хисмәт,

Нәрсә икән ул пират? -

Әйтеп бир әле шуларны,

Әгәр булсаң син ир-ат!


[[File:Piratey.svg|300x300px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>4f7pbi1wclo5edtjgzd0rr705ly2bq2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ертык юрган (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3390</id>
    <revision>
      <id>6353</id>
      <timestamp>2014-01-28T19:41:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.180.200.60</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == ЕРТЫК ЮРГАН == ''(Шигъри табышмак)''   Ак юрганда ике такта,  Һәр аяк һәр тактада.…»</comment>
      <origin>6353</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="795" sha1="10juis8zutf1d3byacv0f7p7kaaugyx" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ЕРТЫК ЮРГАН ==
''(Шигъри табышмак)''


Ак юрганда ике такта,

Һәр аяк һәр тактада.

Хисмәт, ике таяк болгап,

Юрганны ертып чаба.


Ямаучы ямый юрганны,

Яңа тукыма өстәп...

Шушы чорда агачдарда

Яфраклар нинди төстә?


[[File:Monet dejeunersurlherbe.jpg|300x300px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>10juis8zutf1d3byacv0f7p7kaaugyx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яшел бүкән (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3391</id>
    <revision>
      <id>6354</id>
      <timestamp>2014-01-28T19:46:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.180.200.60</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == ЯШЕЛ БҮКӘН == ''(Шигъри табышмак)''   Иптәше бүләк иткән  Хисмәткә яшел бүкән.   Я…»</comment>
      <origin>6354</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="863" sha1="t8n5iak1u5cp34m7v4o29l8vbn6z90y" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ЯШЕЛ БҮКӘН ==
''(Шигъри табышмак)''


Иптәше бүләк иткән

Хисмәткә яшел бүкән.


Яшел бүкән кечкенә,

Сыртында чәнечкеләр.


Су сипсәң бүкән үсә,

Су сипмәсәң дә түзә.


Уйлама бу керпе дип,

Керпе яшел булмый бит.


Алай да яшел бүкән

Нинди гөл булыр икән?


[[File:Špalek na štípání.jpg|300x300px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>t8n5iak1u5cp34m7v4o29l8vbn6z90y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Карбыз кыры (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3392</id>
    <revision>
      <id>6768</id>
      <parentid>6355</parentid>
      <timestamp>2017-06-19T17:21:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Nenartovich-Anatoly-Still-life-with-water-mellon-per21bw.jpg|Nenartovich-Anatoly-Still-life-with-water-mellon-per21bw.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Jcb|Jcb]] because: Copyright violation; see [[:c:COM:Licensing|Co</comment>
      <origin>6768</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="744" sha1="p4vbwrbs73887jb42sxpwuflxx1j60c" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== КАРБЫЗ КЫРЫ ==
''(Шигъри табышмак)''


Ике төркем малайлар

Кырда уңыш җыялар.

Чабыша алар тыз-быз,

Тәгәрәтәләр карбыз.


Хисмәт кенә йөгерми,

Капка алдында йөри...

Күн карбызны ятьмәгә

Нигә Хисмәт кертмәгән?


== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Р.Г. Альпинист үрмәкүчләр: шигъри башваткычлар / Ринат Нуруллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2008. — 88 б. – 5000 д. – ISBN 978-5-298-01656-8.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>p4vbwrbs73887jb42sxpwuflxx1j60c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ринат Нуруллин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3393</id>
    <redirect title="Төркем:Ринат Нуруллин" />
    <revision>
      <id>6362</id>
      <timestamp>2014-02-02T14:09:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>188.234.36.16</ip>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Ринат Нуруллин]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>6362</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53" sha1="mj5k3fwhqq7qi45g0gxnh9ut6c2dx2q" xml:space="preserve">#REDIRECT[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>mj5k3fwhqq7qi45g0gxnh9ut6c2dx2q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Могҗиза бар бездә дә (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3394</id>
    <revision>
      <id>6718</id>
      <parentid>6366</parentid>
      <timestamp>2016-12-15T09:39:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>124.120.120.120</ip>
      </contributor>
      <origin>6718</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1071" sha1="75sod10e3levqhdho751km5asd3inid" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== МОГҖИЗА БАР БЕЗДӘ ДӘ ==
''(Шигъри табышмак)''


Кыска итеп әйткәндә,&lt;br /&gt;
Арыш үсми чәкәндә.&lt;br /&gt;
Ул үсә безнең якта&lt;br /&gt;
Басудагы башакта.&lt;br /&gt;

Безнең якта кыяр да&lt;br /&gt;
Yсми биек кыяда.&lt;br /&gt;
Кыяр үсә, hәрхәлдә,&lt;br /&gt;
Бакчадагы түтәлдә...&lt;br /&gt;

...Ә менә бер әйбердә&lt;br /&gt;
Барсы да була бергә:&lt;br /&gt; M.mnn JHk
– Нәрсәдә? – дип сорасаң,io&lt;br kk
Kkl/&gt;
Бары тик шуны ачам:&lt;br /&gt;k
No. 
Сорауга әзлә җавап&lt;br /&gt;
Үзең көзгегә карап.&lt;br /&gt;kk

[[Рәсем:Mirror baby.jpg|210x210px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Ринат. Өч бүре һәм өч сарык: Шигъри башваткычлар. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2004. — 79 б. – 5000 д. – ISBN 5-298-01326-0.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>75sod10e3levqhdho751km5asd3inid</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Имән бармак бармак саный (Ринат Нуруллин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3397</id>
    <revision>
      <id>6369</id>
      <timestamp>2014-02-08T12:20:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>NRG</username>
        <id>1050</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Ринат Нуруллин''' == ИМӘН БАРМАК БАРМАК САНЫЙ == ''(Шигъри башваткыч)''   Чәнти бармак чәчү чәчә,&lt;br /&gt;…»</comment>
      <origin>6369</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2154" sha1="4uqq73due4zqug9oz0dhv3blmft4al1" xml:space="preserve">'''Ринат Нуруллин'''
== ИМӘН БАРМАК БАРМАК САНЫЙ ==
''(Шигъри башваткыч)''


Чәнти бармак чәчү чәчә,&lt;br /&gt;
Атсызы иген игә.&lt;br /&gt;
Урта бармак чигү чигә,&lt;br /&gt;
Баш бармак бишмәт тегә.&lt;br /&gt;

Имән бармакны син нигә&lt;br /&gt;
Искә алмадың? - димә.&lt;br /&gt;
Аны күрдем кичә генә,&lt;br /&gt;
Трамвайда кайттык бергә.&lt;br /&gt;

Килеп чыккан иде Имән&lt;br /&gt;
Бияләй тишегеннән.&lt;br /&gt;
Аның ихлас сәламенә&lt;br /&gt;
Мин дә кайтардым сәлам.&lt;br /&gt;

Хәл-әхвәлләрне сорашып,&lt;br /&gt;
Корып бардык әңгәмә.&lt;br /&gt;
Алдык хәттә бәхәсләшеп&lt;br /&gt;
Бер кыен мәсьәләдә.&lt;br /&gt;

- Беләсеңме, - диде, - нигә&lt;br /&gt;
Без саныйбыз унарлап?&lt;br /&gt;
Чөнки бөтен кешенең бар&lt;br /&gt;
Ике кулда ун бармак.&lt;br /&gt;

Ә хәзер мондый сорауга&lt;br /&gt;
Тәфсилләп бир син җавап:&lt;br /&gt;
Аяк-тоякларда түгел,&lt;br /&gt;
Ун кулда ничә бармак?&lt;br /&gt;

- Унны унга тапкырласаң,&lt;br /&gt;
Йөз бармак була, - дидем.&lt;br /&gt;
Килешмәде Имән бармак:&lt;br /&gt;
- Бармаклар саны илле!&lt;br /&gt;

Бәхәстә мин бик түземле - &lt;br /&gt;
Бирәммени сүземне!&lt;br /&gt;
Юлдашым да катгый торды&lt;br /&gt;
Карашында үзенең.&lt;br /&gt;

...Күпне күрә, күпне белә&lt;br /&gt;
Карап торучы читтән.&lt;br /&gt;
Әйтеп бирмәссеңме безгә,&lt;br /&gt;
Кайсыбыз хаклы икән?!&lt;br /&gt;


[[Рәсем:0416071543.jpg|210x210px]]

== Кулланылган әдәбият ==
1.Нуруллин Ринат. Өч бүре һәм өч сарык: Шигъри башваткычлар. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2004. — 79 б. – 5000 д. – ISBN 5-298-01326-0.

[[Төркем:Ринат Нуруллин]]</text>
      <sha1>4uqq73due4zqug9oz0dhv3blmft4al1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ярдәм:Китаплар</title>
    <ns>12</ns>
    <id>3418</id>
    <revision>
      <id>6396</id>
      <timestamp>2014-04-11T16:18:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>178.207.187.99</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Менә инде күптәннән көткән языбыз да килеп җитте. Апрелҗ уртасы. Әле җирдә кар эреп бетмәгән. Коя…»</comment>
      <origin>6396</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="593" sha1="csljgz6aaa7sggne8ktqzv8ie9k5pde" xml:space="preserve">Менә инде күптәннән көткән языбыз да килеп җитте. Апрелҗ уртасы. Әле җирдә кар эреп бетмәгән. Кояш инде бик күптәннән бар җирне ялтыратып, кырытып , чистартып куясы килгән хуҗабикә сыман тырышып  биеккәрәк үрли, озак итеп яктырта, ләкин усал, салкын җилләр аңа комачаулый иделәр. Ә бүген ниһаят бар доня җылынды, шундый рәхәт...</text>
      <sha1>csljgz6aaa7sggne8ktqzv8ie9k5pde</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Licenses</title>
    <ns>8</ns>
    <id>3420</id>
    <revision>
      <id>6403</id>
      <timestamp>2014-06-30T21:46:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>SPQRobin</username>
        <id>113</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Placeholder text to enable uploading after [[gerrit:136520]].  Please put license options here as explained on [[mw:Manual:Image administration#Licensing|MediaWiki.org]] (see […»</comment>
      <origin>6403</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="229" sha1="8jf978rhcclur4am416hwuy5u3z7set" xml:space="preserve">Placeholder text to enable uploading after [[gerrit:136520]].

Please put license options here as explained on [[mw:Manual:Image administration#Licensing|MediaWiki.org]] (see [[commons:MediaWiki:Licenses|Commons]] as an example).</text>
      <sha1>8jf978rhcclur4am416hwuy5u3z7set</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шурэле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3486</id>
    <revision>
      <id>6575</id>
      <parentid>6574</parentid>
      <timestamp>2015-04-25T18:32:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>84.18.116.1</ip>
      </contributor>
      <origin>6575</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10745" sha1="d9j8hgai4g2y5i10rtgmx0b6p0o4imd" xml:space="preserve">ШУРӘЛЕ

I
Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл —
«Кырлай» диләр;

Җырлаганда көй өчен, «тавыклары җырлай», диләр.
Гәрчә анда тугъмасам да, мин бераз торган идем;
Җирне әз-мәз тырмалап, чәчкән идем, урган идем.
Ул авылның, һич онытмыйм, һәрьягы урман иде,
Ул болын, яшел үләннәр хәтфәдән юрган иде.
Зурмы, дисәң, зур түгелдер, бу авыл бик кечкенә;
Халкының эчкән суы бик кечкенә — инеш кенә.
Анда бик салкын вә бик эссе түгел, урта һава;
Җил дә вактында исеп, яңгыр да вактында ява.
Урманында кып-кызыл кура җиләк тә җир җиләк;
Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк.
Бик хозур! Рәт-рәт тора, гаскәр кеби, чыршы, нарат;
Төпләрендә ятканым бар, хәл җыеп, күккә карап.
Юкә, каеннар төбендә кузгалаклар, гөмбәләр
Берлә бергә үсә аллы-гөлле гөлләр, гонҗәләр.
Ак, кызыл, ал, сап-сары, зәңгәр, яшелдән чәчкәләр;
һәр тарафка тәмле исләр чәчкәли бу чәчкәләр.
Үпкәлиләр чәчкәләрне төрле төсле күбәләк- 
ләр килеп, киткән булып, тагын да шунда чүгәләп.
Бервакыт чут-чут итеп сайрый Ходайның кошлары;
Китә җаннарны кисеп, ярып садаи хушлары.
Монда бульварлар, клуб һәм танцевальня, цирк та шул;
Монда оркестр, театрлар да шул, концерт та шул.
Зур бу урман: читләре күренмидер, диңгез кеби,
Биниһая, бихисаптыр, гаскәри Чыңгыз кеби.
Кылт итеп искә төшәдер намнары, дәүләтләре
Карт бабайларның, моны күрсәң, бөтен Сауләтләре.
Ачыла алдында тарихтан театр пәрдәсе:
Аһ! дисең, без ник болай соң? без дә Хакның бәндәсе.

II

Җәй көнен яздым бераз; язмыйм әле кыш, көзләрен,
Алсу йөзле, кара кашлы, кара күзле кызларын.
Бу авылның мин җыен, мәйдан, сабаны туйларын
Язмыймын куркып, еракларга китәр дип уйларым...
Тукта, мин юлдин адашканмын икән бит, күр әле,
Әллә ник истән дә чыккан, сүз башым бит «Шүрәле».
Аз гына сабрит әле, әй кариэм! хәзер язам;
Уйласам аулымны, гакълымнан да мин хәзер язам.

III

Билгеле, бу кап-кара урманда һәр ерткыч та бар,
Юк түгел аю, бүре; төлке — җиһан корткыч та бар.
һәм дә бар монда куян, әрлән, тиен, йомран, поши,
Очрата аучы булып урманда күп йөргән кеше.
Бик куе булганга, монда җен-пәриләр бар, диләр,
Төрле албасты, убырлар, шүрәлеләр бар, диләр,
һич гаҗәп юк, булса булыр,— бик калын, бик күп бит ул;
Күктә ни булмас дисең,— очсыз-кырыйсыз күк бит ул!

IV

Шул турыдан аз гына — биш-алты сүз сөйлим әле,
Гадәтемчә аз гына җырлыйм әле, көйлим әле.
Бик матур бер айлы кичтә бу авылның бер Җегет
Киткән урманга утынга, ялгызы бер ат җигеп.
Тиз барып җиткән Җегет, эшкә тотынган баргач ук,
Кисә башлаган утынны балта берлән «тук» та «тук»!
Җәйге төннең гадәтенчә, төн бераз салкын икән;
Барча кош-корт йоклаган булганга, урман тын икән.
Шундый тын, яхшы һавада безнең утынчы исә,
Алны-артны, уңны-сулны белмичә, утын кисә.
Балтасы кулда, Җегет эштән бераз туктап тора;
Тукта, чү! Ямьсез тавышлы әллә нәрсә кычкыра.
Сискәнеп, безнең Җегет катып кала аягүрә,
Аңламастан, каршысында әллә нинди «ят» күрә.

Нәрсә бу? Качкынмы, җенме? Йә өрәкме, нәрсә бу?
Кот очарлык, бик килешсез, әллә нинди нәрсә бу!
Борыны кәп-кәкре — бөгелгәндер тәмам кармак кеби;
Төз түгел куллар, аяклар да — ботак-тармак кеби.
Ялтырый, ялт-йолт киләдер эчкә баткан күзләре,
Кот очар, күрсәң әгәр, төнлә түгел — көндезләре.
Яп-ялангач, нәп-нәзек, ләкин кеше төсле үзе;
Урта бармак буйлыгы бар маңлаенда мөгезе.
Кәкре түгелдер моның бармаклары — бик төз төзен,
Тик килешсез — һәрбере дә ярты аршыннан озын.

Шүрәле тыккан кулын — селкенмидер, кузгалмыйдыр;
Белми инсан хәйләсен — һич балтага күз салмыйдыр.
Суккалый торгач, ахырда чөй чыгып, бушап китеп,
Шүрәленең бармагы калды — кысылды шап итеп.
Сизде эшне Шүрәле дә: кычкыра да бакыра,
Сызлана һәм ярдәменә шүрәлеләр чакыра.
Хәзер инде Шүрәле безнең Җегеткә ялына,
Тәүбә итә эшләреннән, изгелеккә салына:

— Син бераз кызган мине, коткарчы, и адәмгенәм;
Мондин ары үзеңә, угълыңа, нәслеңгә тимәм.
Башкалардан да тидермәм, ул минем дустым, диеп,
Аңар урманда йөрергә мин үзем куштым, диеп.
Бик авырта кулларым, дустым, җибәр, зинһар, җибәр;
Шүрәлене рәнҗетүдән нәрсә бар сиңа, ни бар?
Тибрәнә дә йолкына, бичара гакълыннан шаша;
Шул арада яшь Җегет өйгә китәргә маташа.

Ат башыннан тоткан ул, бу Шүрәлене белми дә;
Ул моның фөрьядларын асла колакка элми дә.

— И Җегет, һич юк икәндер мәрхәмәт хиссең синең;
Әйтче, зинһар, мәрхәмәтсез! Кем син? Исмең кем синең?
Иртәгә килгәнче дустлар, тәндә җаным торса гәр,
Шул фәлән атлы кеше кысты диермен сорсалар.

— Әйтсәм әйтим, син белеп кал:
чын атым «Былтыр» минем.

Бу Җегет абзаң булыр бу, бик белеп тор син, энем!
Шүрәле фөрьяд итәдер; аудан ычкынмак була,
һәм дә ычкынгач, Җегеткә бер-бер эш кылмак була.
Кычкыра: «Кысты, харап итте явыз «Былтыр» мине,
Аһ, үләм бит, бу бәладән кем килеп йолкыр мине?»
Иртәгесен шүрәлеләр бу фәкыйрьне тиргиләр:

— Син җүләрсең, син котырган, син тилергәнсең,—
диләр.

Әйтәләр: «Кычкырма син, тиз яхшылык берлән тыел!
И җүләр! Кысканга былтыр, кычкыралармы быел!»

Бик озак торгач карашып, күзне күзгә нык терәп,
Эндәшә батыр утынчы: «Сиңа миннән ни кирәк?»

— Бер дә шикләнмә, Җегет, син;
мин карак-угъры түгел,

Юл да кисмимен, шулай да мин бигүк тугьры түгел.
Гадәтем: ялгыз кешеләрне кытыклап үтерәм;
Мин әле, күргәч сине, шатланганымнан үкерәм.
Тик кытыкларга яралгандыр минем бармакларым;
Булгалыйдыр көлдереп адәм үтергән чакларым.
Кил әле, син дә бераз бармакларыңны селкет, и
Яшь Җегет! Килче икәү уйныйк бераз кети-кети.

— Яхшы, яхшы, сүз дә юктыр,

мин карышмый уйныймын,
Тик сине шартыма күнмәссең диеп мин уйлыймын.

— Нәрсә шартың, сөйлә, и бичара адәмчеккенәм?
Тик тизүк уйныйкчы, зинһар, нәрсә кушсаң да күнәм.

— Сөйлием шартымны сиңа, яхшы тыңлап тор: әнә
Шунда бар ич бик озын һәм бик юан бер бүрәнә.
Мин дә көч-ярдәм бирермен: әйдә, иптәш, кузгалыйк,
Шул агачны бергә-бергә ушбу арбага салыйк.
Бүрәнәнең бер очында бар эчелгән ярыгы,

Шул җиреннән нык кына син тот, и урман сарыгы!
Бу киңәшкә Шүрәле дә күнде, килмичә кире,
Китте кушкан җиргә, атлап адымын ире-ире;
Куйды илтеп аузын эчкән бүрәнәгә бармагын,—
Кариэм, күрдеңме инде яшь Җегетнең кармагын!
Суккалыйдыр балта берлән кыстырылган чөйгә бу,
Хәйләсене әкрен-әкрен китерәдер көйгә бу.''</text>
      <sha1>d9j8hgai4g2y5i10rtgmx0b6p0o4imd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:FlowMention</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3490</id>
    <revision>
      <id>6588</id>
      <timestamp>2015-08-03T23:39:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1288</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6588</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" sha1="spnagkh5zkd49jh6kxc5zda1wjjd9m6" xml:space="preserve">@[[Кулланучы:{{{1|Example}}}|{{{2|{{{1|Example}}}}}}]]</text>
      <sha1>spnagkh5zkd49jh6kxc5zda1wjjd9m6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Татар ризыклары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3491</id>
    <revision>
      <id>6592</id>
      <timestamp>2015-08-21T20:38:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cekli829</username>
        <id>271</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Татар халык иҗаты]]»</comment>
      <origin>6592</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" sha1="ht8osa779qjrtn92890jkpkd746191k" xml:space="preserve">[[Төркем:Татар халык иҗаты]]</text>
      <sha1>ht8osa779qjrtn92890jkpkd746191k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Пинг</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3524</id>
    <revision>
      <id>6632</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:14:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1288</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6632</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" sha1="spnagkh5zkd49jh6kxc5zda1wjjd9m6" xml:space="preserve">@[[Кулланучы:{{{1|Example}}}|{{{2|{{{1|Example}}}}}}]]</text>
      <sha1>spnagkh5zkd49jh6kxc5zda1wjjd9m6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:LQT Moved thread stub преобразован в Поток</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3525</id>
    <revision>
      <id>6633</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:14:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1288</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6633</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86" sha1="e5j16chw2130kmdotptl65jvxa6lw5w" xml:space="preserve">This post by {{{author}}} was moved on {{{date}}}. You can find it at [[{{{title}}}]].</text>
      <sha1>e5j16chw2130kmdotptl65jvxa6lw5w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:LQT-страница преобразована в Поток</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3526</id>
    <revision>
      <id>6634</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:14:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1288</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6634</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="241" sha1="dwapzn5rxe7zftzg6wyac3eepytz46r" xml:space="preserve">Предыдущая страница истории была архивирования в целях резервного копирования в &lt;span class='flow-link-to-archive'&gt;[[{{{archive}}}]]&lt;/span&gt; on {{#time: Y-m-d|{{{date}}}}}.</text>
      <sha1>dwapzn5rxe7zftzg6wyac3eepytz46r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Архив преобразованной LQT-страницы</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3527</id>
    <revision>
      <id>6635</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:14:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1288</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6635</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="168" sha1="nigyidinm7czjt0s9dq851dwhckapia" xml:space="preserve">This page is an archived LiquidThreads page. '''Do not edit the contents of this page'''. Please direct any additional comments to the [[{{{from}}}|current talk page]].</text>
      <sha1>nigyidinm7czjt0s9dq851dwhckapia</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:LQT-публикация, импортированная с подавленным пользователем</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3528</id>
    <revision>
      <id>6636</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:14:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1288</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6636</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="113" sha1="1pswkbcu7hauadd98nklgf3pku080ee" xml:space="preserve">This revision was imported from LiquidThreads with a suppressed user. It has been reassigned to the current user.</text>
      <sha1>1pswkbcu7hauadd98nklgf3pku080ee</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:LQT post imported with different signature user</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3529</id>
    <revision>
      <id>6637</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:14:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1288</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6637</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="135" sha1="gr9xg2oo9p9alcaf8usi587bcmsi65s" xml:space="preserve">''This post was posted by [[User:{{{authorUser}}}|{{{authorUser}}}]], but signed as [[User:{{{signatureUser}}}|{{{signatureUser}}}]].''</text>
      <sha1>gr9xg2oo9p9alcaf8usi587bcmsi65s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Вики-текст страницы обсуждения преобразован в Поток</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3530</id>
    <revision>
      <id>6638</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:14:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1288</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6638</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="170" sha1="nb5brxtthxuj26fiy0cgy1j1ol6zhpf" xml:space="preserve">Предыдущее обсуждение было архивировано в &lt;span class='flow-link-to-archive'&gt;[[{{{archive}}}]]&lt;/span&gt; on {{#time: Y-m-d|{{{date}}}}}.</text>
      <sha1>nb5brxtthxuj26fiy0cgy1j1ol6zhpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Архив преобразованного вики-текста страницы обсуждения</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3531</id>
    <revision>
      <id>6639</id>
      <timestamp>2015-10-02T20:14:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Flow talk page manager</username>
        <id>1288</id>
      </contributor>
      <comment>/* Automatically created by Flow */</comment>
      <origin>6639</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="179" sha1="hd1xxik7k0u7gcb9oq9ddgh20zmhpy4" xml:space="preserve">This page is an archive. '''Do not edit the contents of this page'''. Please direct any additional comments to the [[{{{from|{{TALKSPACE}}:{{BASEPAGENAME}}}}}|current talk page]].</text>
      <sha1>hd1xxik7k0u7gcb9oq9ddgh20zmhpy4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тамырны нечкәртеп йә калынайтып ясалган сүзләр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3533</id>
    <revision>
      <id>6722</id>
      <parentid>6721</parentid>
      <timestamp>2016-12-26T10:30:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Qdinar</username>
        <id>807</id>
      </contributor>
      <comment>/* тамырда а-и, ы-э, у-ү, о-ө парлашуы: */</comment>
      <origin>6722</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23889" sha1="bgy0axslme4mhp4bxspq3gc1ota81dq" xml:space="preserve">[https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%83%D1%87%D1%8B_%D0%B1%D3%99%D1%85%D3%99%D1%81%D0%B5:Qdinar#.D0.BC.D0.B8.D2.A3.D0.B0_.D1.85.D3.99.D0.B7.D0.B5.D1.80.D0.B3.D0.B5_.D1.80.D3.99.D1.81.D0.BC.D0.B8_.D0.BA.D0.B0.D0.B1.D1.83.D0.BB_.D0.B8.D1.82.D0.B5.D0.BB.D0.B3.D3.99.D0.BD_.D1.82.D0.B0.D1.82.D0.B0.D1.80_.D0.BB.D0.B0.D1.82.D0.B8.D0.BD.D0.B8.D1.86.D0.B0.D1.81.D1.8B_.D0.BE.D1.88.D0.B0.D0.BC.D1.8B.D0.B9 tt.wikipedia.org/wiki/Кулланучы_бәхәсе:Qdinar#миңа хәзерге рәсми кабул ителгән татар латиницасы ошамый] дан [https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%83%D1%87%D1%8B_%D0%B1%D3%99%D1%85%D3%99%D1%81%D0%B5:Qdinar&amp;diff=2082878&amp;oldid=2082731&amp;diffonly=1 күчердем] --[[Кулланучы:Qdinar|Qdinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 12 ноя 2015, 18:38 (UTC) :
==тамырда а-и, ы-э, у-ү, о-ө парлашуы:==
&quot;кушымчалардагысы ни өчендер татар телендә ә гә күчә, ә тамырдагысы, ни өчендер, и гә күчә бугай&quot; - ни өчен соң безнең як халкы шулай төрлечә моны үзгәрткән? алар диваналык эшләгәнме - юк, мин моны әле генә аңладым: кушымчада парлашкан авазлар мәгънәне үзгәртми, шуңа күрә, алар охшаш булса яхшырак, шуңа күрә а га пар булган Е Ә гә күчкән, ул, Ә хәтта Е караганда А авазына яхшырак туры килә бугай. ә менә сүз тамырларында аваз үзгәрүе мәгънәне үзгәртү өчен кулланылган, һәм яңа мәгънә элекке мәгънәдән нык аерылганга күрә, аның авазы да элекке сүзнең авазыннан ныграк аерылса яхшырак була, шуңа күрә, а ның пары Е ны И га күчереп, ул сүзләрнең тышкы кыяфәтен тагы да ерагайтканнар, чөнки алар бары тик ничек тә булса яңа сүз ясау өчен кулланылганнар, аларның мәгънәләре шул чаклы ерак, алар охшаш булырга лаек түгел. мисал өчен:
*кич- фигыле һәм кач- фигыле - мәгънәләре охшаш, әмма шактый үзгә, алар башта кЕч һәм кач булганнар, башка телләрдә шулай калган, ә татар телендә кич белән кач ка әйләнгән;

башка парларда кызык мәгънә бәйләнешләре күренә, әмма бәлки чынлыкта алар алай бәйләнешмәгән дә булгандыр:
*бил - бал - мәгънә бәйләнешен күрмим... ;
*җил - җал - бер аз гына җылы җил исеп торганда ял итүе рәхәт ич? ;
*кил- - кал- - бу якын төшкә килү һәм килгәннән соң бу якын төштә калу - чынлап та монда нык семантик бәйләнеш дип уйлыйм, әмма шул ук вакытта шактый ерак, алар фонетик яктан якын булырга лаек түгел;
*тир - тар - тар урында кеше тирли.

ә менә ы-е парланышының парланыш икәне аермачык күренеп тора, аларның сүзләре дә шактый охшаш:
*пеш- фигыле - һәм &quot;пыш&quot; дигән тавыш белгертү (ымлык), &quot;пышлыгу&quot; сүзе (кием эчендә тирләүгә якынлашу),
*ә менә теш белән тышның нинди дә булса мәгънә бәйләнешен сизмим бугай, бәлки, теш - тышта, тыштагы сөяк - бу очракта да, алар фонетик яктан да охшап тормаса , монда логика булыр иде;
*кер- - кыр- фигыльләре - мәгънә бәйләнешен күрмим бугай, әмма, кыручы әйбер, кыргыч, кырган вакытта әйбернең эченә, тышкы катлавы астына керә - шулай ук бәйләнеш бик ерак.

шулай итеп, әйткәнемчә, менә шуңа күрә, бәйләнеш ерак булганга күрә, тамырдагы &quot;Е&quot; не &quot;и&quot; гә күчергәннәр дип уйлыйм. әмма ы-э парланышы очрагында киресенчә, ы белән и гә караганда, мин уйлыйм, ы белән э берсенә берсе ныграк пар килеп тора, бу очракта киресенчә, сүзләр фонетик яктан тагын да якынайган. шулай булгач, безнең як халкы, татар белән башкорт бабай-әбиләре, бәлки бу авазларны мәгънә ераклыгын күрсәтү өчен күчермәгәндер, ә бары тик ничектер ниндидер мода үзгәрүе шикелле процесс белән ул күчкәндер. әмма , чынлап та, кушымчадагы Е һәм тамырдагы Е га караганда, монда андый логика бар. --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 24 окт 2015, 19:10 (UTC)

тагын берничә мисал таптым, сузыклар парлаша һәм мәгънә бәйләнеше бар:
*чар - чир,
*яр - җир,
*бар- - бир-,
*туз- - түз-,
*карак - кирәк,
*сал- фигыле һәм чиләк сүзенең тамыры чил- дер, әмма бәлки ул тамыр чилә- дер,
*сык- - сек-,
*ор- - өр-,
*йорт сүзенең тамыры йор- дыр һәм йөр-, әмма йөр- формасы үзе бәлки бик үк дөрес түгелдер, һәм чынлыкта ул йөре- дер, һәм &quot;йорт&quot;ның да тамыры бәлки йоры- дыр, һәм &quot;йөр&quot; &quot;йөгер&quot; дән килеп чыккан дигән фикер дә күргәнем бар, һәм ул дәлилләнгән дә иде бугай, алай булса, &quot;йөр-&quot; &quot;йөре-&quot;гә караганда дөресрәк, беренчелрәк булып чыга...
*ә менә тор- һәм төр- парлашуында мин бернинди дә мәгънә бәйләнеше күрмим... әмма бәлки, торучы кеше ул йөрмәүче кешедер, һәм ул кайбер әйберләрен төреп куядыр... йә, төреп куйган әйбер озак сакланып торсын өчен төрелә, шуңадыр...

ә кайбер сүзләрнең парлары юк. парсыз сүз мисаллары:
*мин. син белән сан арасында да мәгънә бәйләнеше күрмим...

парсыз сүзләр дальше... күп инде алар...
*уз- фигыле бар, үз- фигыле юк...
*кар бар, кир юк,
*тал бар, тил юк,
*сал бар, сил юк...

ә менә нечкәсе булып калыны булмаганнары тагын бармы икән.
*чит - чат - калыны бар, әмма мәгънә бәйләнешен күрмим...

калыны булмаганнар дальше ...
*&quot;бик&quot; бар - &quot;бак&quot; юк, әмма &quot;бау&quot; бар, һәм &quot;бакча&quot; мәгънәсендәге сүз бардыр, һәм баг дигән сүз &quot;бәйләнеш&quot;не аңлата бугай, (чынлап та: багланыш) анысы бәйле мәгънә, чөнки бик бәйләп куя,
*ир бар, ар - халык(милләт) исеме(атамасы),
*ким бар, ә кам - бер сүзлектә шаман, мәгънә бәйләнешен күрмим, дальше искә төшереп карыйм...

и ле төрки тамырлар әз бугай...
*чик - чак - мәгънә бәйләнеше бар,
*тик - так - әз генә бәйләнеш бар - так калган көрәшче көрәшми, тик тора, санаганда ахыргы булып, так калган әйбернең пары юк, ул тик тора, парлашмый,
*күр- - пары юк, &quot;кур-&quot; фигыле юк... --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 25 окт 2015, 03:21 (UTC)

*тагы бер а-и парлашуы мисалы: бай - би (чынлыкта бий). --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 6 ноя 2015, 19:52 (UTC)
*тагы: май-мий,
*той- - төй- ,
*баз-биз. --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 8 ноя 2015, 20:40 (UTC)
*тагы: сук- - сүк,
*чак- - чик- - икесе дә инә белән эшләнә,
*кайызла- сүзендәге &quot;кайыз&quot; бәлки кайрыны аңлатадыр - кийез,
*кун- - күн- - бәлки, кыстауга күнү?,
*бер тапшыруда батулла әйткән иде бугай, &quot;ташы-&quot; ялгыш, ул &quot;таш-&quot; булырга тиеш(тер) дип, алай булса, тиш- фигыле белән әз генә бәйләнеш бар - тишектән су ага, ташыганда да су ага,
*чиш- - чаш- (шаш-) - аңгырайган кешенең акылы таралган, чишелгән шикелле бугай, тагын, коръәндә 16:92 дә бәйләгән әйберсен сүтеп аткан хатын мисалга китерелә,
*биш - баш - 2 аяк, 2 кул, 5 нчесе - баш,
*бөре сүзендәге &quot;бөр&quot; бәлки &quot;бор-&quot; белән бәйләнешледер, чөнки бөре камыр шикелле материалны борып, бөтереп ясалган формада,
*тай- - тий- - әйбер әз генә тийеп торса, ул шул тигән җиреннән шуып китә ала, ә шуу ул почти тайу, тайу сүзен кулланыр өчен, ул стенага тийеп торырга тиеш түгел, ә җиргә, изәнгә, аска басып яки терәлеп яки тийеп торырга тиеш,
*бөл- һәм болыт, болга- сүзләрендәге &quot;бол&quot; - ул бол бәлки пычрану, буталуны аңлатадыр, ә буталган кеше бөлергә мөмкин,
*корт-көрт - көрт кар бөртекләреннән оеша, ә менә корт өеме нәрсә дип атала, бәлки ул да корт дип әйтеләрдер, ул кортлардан оеша, һәм болар кор- фигыле белән һәм көрә- фигыле белән бәйләнешледер,
*диалекталь кенә - көнләшү хисе дигән сүз бугай - бәлки кын белән бәйләнешледер, чөнки элекке заманда , киноларда күрсәтелүенчә, кеше ачуын белгертү өчен кынына тыгылган кылыч сабына кагыла, көнләшү дә ачулы, ләкин бу бик көчсез гипотеза,
*кач- - кич- - елга яки тау арткылы кичкән кеше шуның белән качып котыла ала.

тагын берничә мәгънә бәйләнеше булмаган яки әз булган парлар:
*кол - көл,
*таз - тиз, гомумән, [http://gabdullatukay.ru/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=2812&amp;Itemid=169 таз] - нәрсә ул? пеләш дигән сүзме әллә ул? - http://suzlek.tazbash.ru/ru/suzlek?word=%D1%82%D0%B0%D0%B7 ( [[Кулланучы:Qdinar|Qdinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 4 дек 2015, 14:23 (UTC) ),
*кул-күл,
*бойык-бөйек --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 9 ноя 2015, 11:51 (UTC)
*тагы:
*тимер - тамыр. җир эчендә тимер рудасы урнашуы тамыр, җеп формасында булырга мөмкиндер,
*к белән башлана торган ир-егет тән әгъзасы сүзе, 4 хәрефле фигыльдән ясалган булса, аның тамыры - 3 хәрефле сүз, күт сүзе белән парлаша. --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 10 ноя 2015, 14:33 (UTC) &quot;күт&quot; сүзе әдәби телдәге мәгънәсеннән башка сөйләм телендә урысча &quot;гениталии&quot; мәгънәсендә дә кулланыла, бу диалект кынамы, ягъни, безнең якта гынамы, юкмы - төгәл белмим, әмма диалект кына түгел бугай. --[[Кулланучы:Qdinar|Qdinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 26 дек 2016, 10:24 (UTC) һәм бу ике әйберне берләштереп бер сүз белән атау - электән килгән әйбер микән, әмма бары тик сүзлекләрдә ялгыш мәгълүмат булды микән, әллә, бу мин әле әйткән мәгънәсе соңрак кына барлыкка килгән эвфемизм микән. теге калын пары барлыгын исәпкә алганда, ул борынгы мәгънә булырга тиеш, ә сүзлекләр дөрес булмаган булып чыга. --[[Кулланучы:Qdinar|Qdinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 26 дек 2016, 10:30 (UTC)
*җиз-яз - мәгънә бәйләнешен күрмим.
*сыпыр- - себер-.
*колак-көләк? .
*балык белән билек бәйләнешле '''түгел''', чөнки ул бийлек , пары байлык.
*тарак-тирәк, тирәк тоткалы таракка охшаган.
*куп- - күп- ,күп- - күбек сүзенең тамыры, күбек барлыкка килгәндә матдәнең өске катлавы кубып күтәрелә.
*кыр - кер - кырда йөргән кеше керләнәдер. --[[Кулланучы:Qdinar|Qdinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 14 ноя 2015, 12:07 (UTC)

==тамырда а-ә парлашуы:==
&quot;шулай итеп, татар телендәге нечкә и авазы ул, сүз тамырларында, а хәрефенең пары булып чыга!&quot; - ә менә тамырда а белән ә дә парлаша бит! болары минем бу теориягә каршы килә. минем теория дөрес түгел ме ? - мин уйлыйм, моның болары шул чаклы әз генә, бу очраклар, татар телендәгеләре, бары тик яңарак килеп чыккан сүзләрдер: мин белгәннәре 2 генә бугай:
*аз-әз парлашуы,
*һәм арча диалектында &quot;ал-&quot; фигыленең &quot;әл-&quot; диеп әйтелеше: &quot;киләлмәдем&quot; (килә алмадым).

болар ни өчен шулай парлашкан соң? мин уйлыйм, чөнки а белән ә һаман да фонетик яктан да пар булып калган, һәм кушымчаларда а белән ә хәтта мәгънәне дә аермый, шуңа күрә, аларның мәгънәне үзгәртмичә генә парлашып куллану үзенчәлеге тамыр өлешендә дә кулланыладыр. мәгънәне аермагач, бу әле генә өстәгерәк постта язганым, мәгънә ераклыгын күрсәтү функциясе теориясенә дә каршы килми. гарәп теленнән кергән тамыр өлешләрдә дә а белән ә шулай ук мәгънәне аермыйча гына берсе урынына берсе кулланыла ала, әмма гадәттә алар билгеле бер рәвештә татар теленә күчәләр, гарәп телендәге калын һәм нечкә тартыклар белән янәшә торуларына карап, озын йә нечкә сузык булуларына карап (сәләм-сәлам, ҡаләм-ҡәләм). --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 24 окт 2015, 19:33 (UTC) гарәп телендәгеләре мәгънәне үзгәртергә дә мөмкин, чөнки гарәп телендә калын һәм нечкә тартык мәгънәне үзгәртә һәм озын һәм нечкә сузык мәгънәнен үзгәртә, әмма, моның белән шулай ук &quot;и ул а ның пары&quot; дигән теориямә каршылык булмый, чөнки мин &quot;а белән и парлаша&quot; дип бары тик башка төрки телләрдә булган тамырлар турында әйттем, ә бу гарәп сүзләре инде аннан соңрак, аерым агым булып, татар теленә кергәндер. --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 24 окт 2015, 19:39 (UTC) татар тамырлары арасында тагын бер а-ә парлашуы -
*балакай - бәләкәй - монысында инде мәгънә дә үзгәргән.

шуңа күрә, мин уйлыйм, а белән ә парлашуы һәм аларның яңа сүзләр ясау функциясе сакланып калган, ә менә борын-борын заманда ә авазы булмагандыр, аның урынына Е булган, алары шул көе Е булып торган-торган, ә а авазы ә белән парлаша башлагач, Е булганнары инде А лы сүзләрнең пары итеп кабул ителми башлаганнардыр. һәм шул ук вакытта, тамырларда и авазы бушап калган булгандыр, чөнки алар җыенысы &quot;э&quot; гә күчеп беткән булгандыр. бу хәл, &quot;и&quot; нең &quot;э&quot; гә күчүе татар белән башкорт телендә генә түгел, казак телендә дә бар, шунысы да аның тагы да борынгырак күчеш булуын күрсәтә. ягъни, Е авазының &quot;бозылуы&quot; казак телендә юк, анысы соңрак, татар белән башкортларда гына булган хәлдер. шулай итеп, и авазлы фонетик тышчалар электән инде &quot;бушап&quot; калганлыкны кулланып, татар-башкорт &quot;бабай-әбиләре&quot; электән килгән җыен &quot;Е&quot; лы тамырларны &quot;иләштер&quot;еп, &quot;архивлаштыр&quot;ып куйган, һәм инде шулай ук &quot;Е&quot; авазы да татар теленнән төшеп калган, чит телдән кергән берсе &quot;иләш&quot;еп бара - иликтрон, һ. б., ә а авазына ә авазы пар булып тора башлаган, һәм, шуңа күрә, бәләкәй сүзе чагыштырмача яңа сүз булырга тиеш. ә касыйм сөйләшендә, хәтерләвемчә, хәтта &quot;ә&quot; авазларын да &quot;иләштер&quot;әләр, ягъни аларын да &quot;Е&quot; янына җибәргәннәр, ягъни, аларның диалектында &quot;бәләкәй&quot; урынына &quot;биликий&quot; ме икән ни ... пәрәмәч - пиримич? бик сәер... алай түгелдер ул... алла бирса, диалектологик сүзлектән карармын. --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 25 окт 2015, 03:47 (UTC) - татар сөйләшләре дигән китаптан карадым, - алай түгел. --[[Кулланучы:Qdinar|Qdinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 4 гый 2016, 08:19 (UTC)
*тагы берничә а-ә парлашуы: җай - җәй,
*бар - бәр (бар-бир не дә язган идем, өстә, боларның икесендә дә мәгънә бәйләнеше әз)--[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 9 ноя 2015, 12:08 (UTC)
*тагы: б белән башлана торган хатын-кыз тән әгъзасы сүзенең тамыры, 3 хәрефле фигыль булса, бат- фигыле белән парлаша. --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 10 ноя 2015, 14:33 (UTC)

==тамырда ы-и парлашуы:==
&quot;төрек телендәге и ул бездәге э&quot; - ләкин, төрек телендә &quot;й&quot; алдыннан тора торган &quot;и&quot; татар телендә &quot;э&quot;гә күчми бугай, мисал:
*sidik-сидек, аның тамыры siy-сий, шуңа күрә ул э гә күчмәгән, ягъни татарчасы сей түгел. --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 3 ноя 2015, 11:28 (UTC)
*сый- фигыле сий- фигыленең пары булып чыга, ләкин бу очракта мәгънә бәйләнеше күрмим... юк, бар икән: озак симәгән, сидеге күп җыелган кеше кеше сигәч үзен нормально хис итә башлый, һәм нечкәрә дә, чөнки буш идек куыгына басып була, ә тулы сидек куыгына каты басу ярамый, һәм каядыр сыя ала, сигәнче сыймаган җиренә. --[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 6 ноя 2015, 19:52 (UTC)
*сыйыр - сийер . --[[Кулланучы:Qdinar|Qdinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 14 ноя 2015, 12:09 (UTC)
:ләкин татар телендәге барча &quot;ий&quot; ле тамырлардагы и ы белән парлашмый, чөнки аларның, ий ле тамырларның, кайберләрендә и төрки &quot;Е&quot; дан килеп чыккан, андый бер генә надёжный мисал таптым : бий, аның и се а белән парлаша: бий - бай. ә бий нең төрекчә пары bey була.--[[Кулланучы:Qdinar|QDinar]] ([[Кулланучы бәхәсе:Qdinar|бәхәс]]) 6 ноя 2015, 19:52 (UTC)</text>
      <sha1>bgy0axslme4mhp4bxspq3gc1ota81dq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Törek-Tatar añlaşlığı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3545</id>
    <revision>
      <id>6849</id>
      <parentid>6848</parentid>
      <timestamp>2018-04-29T17:29:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Milli</username>
        <id>1252</id>
      </contributor>
      <comment>/* Özür dilemek / Ğafu ütenü */</comment>
      <origin>6849</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13349" sha1="jw7i0ldhvri69mvqvlez0d44i3qjfl9" xml:space="preserve">Bu qısqa [[Törek tele|Türkçe]]—[[Tatar tele|Tatarça]] añlağlıq. [[Törek-Tatar söyläşü ayırması]] şaqtí mantíqlı, wä anı öyränü/añlaw bik faydalı bulır.

== Sayılar / İsäp ==

=== Kaç? / Niçä, küpme? ===
{|
|1           ||bir           ||ber
|-
|2           ||iki           ||ike
|-
|3           ||üç            ||öç
|-
|4           ||dört          ||dürt
|-
|5           ||beş           ||biş
|-
|6           ||altı          ||altı
|-
|7           ||yedi          ||cide
|-
|8           ||sekiz         ||sigez
|-
|9           ||dokuz         ||tuğız
|-
|10          ||on            ||un
|-
|11          ||onbir         ||unber
|-
|12          ||oniki         ||unike
|-
|13          ||onüç          ||unöç
|-
|14          ||ondört        ||undürt
|-
|15          ||onbeş         ||unbiş
|-
|16          ||onaltı        ||unaltı
|-
|17          ||onyedi        ||uncide
|-
|18          ||onsekiz       ||unsigez
|-
|19          ||ondokuz       ||untuğız
|-
|20          ||yirmi         ||yegerme
|-
|21          ||yirmibir      ||yegerme ber
|-
|30          ||otuz          ||utız
|-
|40          ||kırk          ||qırıq
|-
|50          ||elli          ||ille
|-
|60          ||altmış        ||altmış
|-
|70          ||yetmiş        ||citmeş
|-
|80          ||seksen        ||siksän
|-
|90          ||doksan        ||tuqsan
|-
|100         ||yüz           ||yöz
|-
|200         ||ikiyüz        ||ike yöz
|-
|1000        ||bin           ||meñ
|-
|10000       ||onbin         ||un meñ
|-
|1000000     ||milyon       ||million
|-
|37          ||otuzyedi      ||utız cide
|-
|125         ||yüzyirmibeş   ||yöz yegerme biş
|-
|1.5         ||birbuçuk      ||ber yarım
|-
|2/3         ||üçte iki      ||öçtän ike
|-
|1/2         ||yarım         ||yartı, yarım
|-
|1%          ||yüzde bir     ||ber prosınt, yözdä ber
|-
|1+1         ||bir çift      ||ber par
|-
|(1+1)+(1+1) ||iki çift      ||ike par
|}

=== Kaçıncı? (Hangisi?) / Niçänçe? (Qaysı?) ===
{|
|1           ||birinci       ||berençe
|-
|2           ||ikinci        ||ikençe
|-
|3           ||üçüncü        ||öçençe
|-
|4           ||dördüncü      ||dürtençe
|-
|5           ||beşinci       ||bişençe
|-
|6           ||altıncı       ||altınçı
|-
|7           ||yedinci       ||cidençe
|-
|8           ||sekizinci     ||sigezençe
|-
|9           ||dokuzuncu     ||tuğızınçı
|-
|10          ||onuncu        ||unınçı
|-
|11          ||onbirinci     ||unberençe
|-
|20          ||yirminci      ||yegermençe
|-
|31          ||otuzbirinci   ||utız berençe
|}

== Renkler / Töslär ==
{|
|beyaz, ak                 ||aq
|-
|lacivert                  ||zäñgär
|-
|mavi    (gök)             ||kük
|-
|yeşil                     ||yäşel
|-
|sarı                      ||sarı
|-
|kırmızı, kızıl            ||qızıl
|-
|kahverengi                ||körän
|-
|turuncu                   ||qızğılt-sarı
|-
|alacalı (alaca bulaca)    ||çuar
|-
|pembe                     ||al, alsu
|-
|gümüş                     ||kömeş
|-
|gri, boz                  ||sorı
|-
|mor                       ||miläwşä
|-
|açık                      ||aqsıl
|-
|koyu                      ||qarañğı
|-
|parlak                    ||yap-yaqtı, açıq
|-
|açık mavi                 ||aqsıl-zäñgär
|-
|parlak kırmızı            ||cete qızıl
|-
|koyu sarı                 ||bik sarı
|-
|siyah, kara               ||qara
|-
|leylak, eflatun           ||miläwşä, şämäxä
|}

== Sıfatlar / Sífatlar ==
{|
|büyük                     ||böyek
|-
|yüce (ulu)                ||olı, zur
|-
|yüksek, üstün             ||biek, yuğarı
|-
|sicak, kaynar             ||esse, qaynar
|-
|kirli, pis                ||pıçraq, şaqşı
|-
|koyu, yogun               ||quyı
|-
|ucuz                      ||arzan
|-
|sert, katı                ||qatı
|-
|canlı, diri               ||canlı, tere
|-
|sıvık, açık (çay için)    ||sıyıq (çay öçen)
|-
|yağlı(semiz)              ||simez, maylı
|-
|ekşi                      ||äçe
|-
|kısa                      ||qısqa
|-
|güzel                     ||matur, çibär, güzäl
|-
|yuvarlak                  ||tügäräk
|-
|hafif                     ||ciñel
|-
|küçük                     ||keçkenä, bäläkäy
|-
|genç                      ||yäş
|-
|sulu                      ||yüeş, sulı
|-
|karanlak, bulutlu         ||qarañğı, yamansu
|-
|yumuşak                   ||yomşaq
|-
|aşağı, alçak              ||tübän, tebenek
|-
|yeni                      ||yaña
|-
|keskin, sivri             ||ütken
|-
|kötü, çaresiz             ||naçar
|-
|dolu                      ||tulı
|-
|boş                       ||buş
|-
|taze                      ||saf, yaña
|-
|zayıf, güçsüz             ||zäğif, köçsez
|-
|tatlı                     ||tatlı, ballı
|-
|yaşli, kart               ||qart, olı
|-
|eski                      ||iske
|-
|kuru, susuz               ||qorı, susız
|-
|tuzlu                     ||tozlı
|-
|gülünç, komik             ||kölkele, qızıq, komik
|-
|çiğ, pişmemiş             ||yüeş, dımlı, peşmägän
|-
| yürekli, bahadır         ||qíu, batır
|-
|karanlık                  ||qarañğı
|-
|ılık                      ||cılı
|-
|ağır                      ||awır
|-
|iyi                       ||yaxşı, äybät
|-
|soğuk, serin              ||suıq, salqın
|-
|temiz, pak                ||çista, päq
|-
|saf                       ||saf
|-
|geniş                     ||kiñ
|-
|ışık, aydın               ||yaqtı, açıq
|}

== Zamirler / Almaşlıqlar ==
{|
|Ben                             ||Min
|-
|Sen                             ||Sin
|-
|O                               ||Ul
|-
|Biz                             ||Bez
|-
|Siz                             ||Sez
|-
|Onlar                           ||Alar
|-
|Benim, benimki                  ||Minem, mineke
|-
|Senin, seninki                  ||Sineñ, sineke
|-
|Onun, onunku                    ||Anıñ, anıqı
|-
|Bizim, bizimki                  ||Bezneñ, bezneke
|-
|Sizin, sizinki                  ||Sezneñ, sezneke
|-
|Onların, onlarınki              ||Alarnıñ, alarnıqı
|-
|Kendimi /özüme                  ||Üzemne
|-
|Kendini/ özüne                  ||Üzeñne
|-
|Kendi/özü                       ||Üzen
|-
|Kendimizi                       ||Üzebezne
|-
|Kendinizi                       ||Üzegezne
|-
|Kendileri/ özleri               ||Üzlären
|-
|en                              ||iñ
|-
|bütün, tam                      ||böten, barlıq, barça
|-
|her                             ||här, törle
|-
|Türlü kişiler var               ||Törle keşelär bar
|-
|o                               ||tege
|-
|bu değil                        ||bu tügel
|-
|hiçkimse                        ||berkem dä, hiçkem
|-
|Burada hiçkimse yok             ||monda berkem dä yuq
|-
|hiçbirşey                       ||hiçnärsä, hiçbernärsä
|-
|hiçkimseye söyleme              ||Berkemgä dä äytmä (söylämä)
|-
|o hiçbirşey bilmiyor            ||ul bernärsä dä belmi
|-
|onun hiçbirşeyi yok             ||anıñ bernärsäse dä yuq
|-
|o bugün boş                     ||Ul bügen buş
|-
|Ben hiçbirşeye hayret etmiyorum ||Min bernärsägä dä ğäcäplänmim
|-
|hiçkimseninki, hiç birininki    ||berkemneke dä
|-
|sorulacak kimse yok             ||soraşırğa berkem dä yuq
|-
|onu düşünmeye gerek yok         ||bu turıda uylap torası da yuq
|-
|mazaret yok                     ||aqlanası yuq
|-
|kimdir                          ||kemder
|-
|kim olursa                      ||kem dä bulsa
|-
|bir kimse                       ||berär kem
|-
|ne olursa                       ||närsä dä bulsa
|-
|birkaç                          ||berniçä
|-
|kaç? ne kadar?                  ||niçä? ni qädär? niçäw?
|}

== Dil / Tel ==
{|
|konuş /söyle                                   ||söyläş
|-
|Maalesef ben tatarca bilmiyorum                ||Qızğanıç, min Tatarça belmim (söyläşmim)
|-
|Ben tatarca sözleşmeyi öğrenmek istiyorum      ||Min Tatarça söyläşergä öyränergä telim
|-
|Lütfen(zinhar) ağır konuşunuz                  ||Aqrınraq söyläşegezçe, zínhar
|-
|O ne söyledi?                                  ||Ul ni söyläde? (Ul närsä äytte?)
|-
|anla                                           ||añla
|-
|Siz beni anlıyormusunuz?                       ||Sez mine añlísızmı?
|-
|Ben sizi anladım (anlamadım)                   ||Min sezne añladım (añlamadım)
|-
|Ben sizin söylediklerinizin hepsini anladım.   ||Min sez äytkännärneñ häresen (barısın) da añladım.
|-
|Lütfen, tekrar ediniz!                         ||Zínhar, qabat äytep itegez.
|-
|söyleyiş                                       ||äyteleş
|-
|Bana tatarcanın söyleyişi zor geliyor.         ||Miña Tatarça äyteleş qíın kilä (birelä).
|-
|söz, kelime                                    ||süz
|-
|Bu kelimenin tatarcası nedir?                  ||Bu süzneñ Tatarçası niçek?
|-
|Siz Başkırtça biliyor musunuz?                 ||Sez Başqortça beläsezme?
|}

== Selâmlaşma / Sälâmläşü ==
{|
|Selâm!                                        ||Sälâm!
|-
|Merhaba!                                      ||İsänme(sez)!
|-
|Hayırlı günler (sabahlar, akşamlar)!          ||Xäyerle kön (irtä, kiç)!
|-
|Hoşgeldiniz, değerli dostlar (arkadaşlar)!    ||Räxim itegez (Xuş kildegez), qäderle duslar (arqadaşlar)!
|-
|Sizi gördüğüme memnunum(şad oldum).           ||Sezne kürüemä şatmın.
|-
|Hakkınızda çok şey işittim/duydum.            ||Xaqığız (Sezneñ turında) bik küp işettem.
|-
|Haliniz niçe? / Nasılsın(ız)?                 ||Xällär(egez) niçek?
|-
|İyiyim.                                       ||Äybät.
|-
|Akrabalarınız nasıl?                          ||Tuğannarığız niçek yäşi?
|-
|Hepsi iyiler.                                 ||Härese (barısı) isän-saw.
|}

== Tanışmak / Tanışu ==
{|
|Sizninizle tanışabilir miyiz?         ||Sezneñ belän tanışırğa röxsät itegez.
|-
|Sizinle tanıştığımıza çok memnunum.  ||Sezneñ belän tanışuğa bik şatmın
|-
|Ben sizi bir yerde görmüş gibiyiym.  ||Min sezne qaydadır kürgän kebek.
|-
|ad, isim                             ||isem, at
|-
|soyad, soyisim                       ||näsel (iseme), famili
|-
|İsminiz nedir/nicedir?               ||İsemegez niçek?
|-
|İsmim...                             ||İsemem...
|-
|Siz nerede yaşıyorsunuz?             ||Sez qayda yäşisez?
|-
|Ben Kazan şehrinde yaşıyourum.       ||Min Qazan şähärendä yäşim.
|-
|Siz nereden geldiniz?                ||Sez qaydan kildegez?
|-
|İstanbul'dan geldim.                 ||Ístanbuldan kildem.
|}

== Teşekkür / Räxmät ==
{|
|-
|Teşekkür ederim, teşekkürler!        ||Räxmät!
|-
|İlginiz için teşekkürler!            ||İğtibarığız öçen räxmät!
|-
|Çok teşekkürler!                     ||Bik zur räxmät!
|-
|Ben size çok borçluyum.              ||Min sezgä bik burıçlımın.
|-
|Rica ederim.                         ||Räxmät äytmäsägez dä bula.
|-
|Çok memnunum.                        ||Bik qänäğätmen.
|}

== Vedalaşma, dilek bildirme / Xuşlaşu, teläk belderü ==
{|
|Hoşçakal(ınız)!          ||Xuş, saw bul(ığız)! İsän-saw qalığız!
|-
|Yeniden görüşmek üzere!  ||Yaña oçraşularğa qädär!
|-
|Hayırlı geceler!         ||Tınıç yoqı!
|-
|Hayırlı yolculuklar!     ||Xäyerle yul!
|-
|Selam söyle(yiniz)!      ||Säläm äyt(egez), tapşır(ığız)!
|-
|Görüşürüz!               ||Kureşerbez!
|-
|Yarına kadar!/Irağa kadar||İrtägägä qädär!
|}

== Vücut organları / Tän öleşläre (organnarı) ==
{|
|saç              ||çäç
|-
|saç tara         ||çäçne tara
|-
|göz              ||küz
|-
|kara gözler      ||qara küzlär
|-
|diş              ||teş
|-
|diş fırçalamak   ||teşlärne tazartu
|-
|ayak             ||ayaq
|-
|ayağa giy        ||ayaqqa ki
|-
|baş              ||baş
|-
|başım ağrıyor    ||başım awırta
|-
|burun            ||borın
|-
|ağız             ||awız
|-
|parmaq           ||barmak
|-
|el               ||qul
|-
|tokalaşalım      ||qullarnı qısíq
|-
|kulak            ||qolaq
|-
|bıyık            ||míıq
|-
|bıyığı traş et   ||míıqnı qır
|-
|dil              ||tel
|}

== İç organlar / Eç orğannar ==
{|
|ciğer         ||bawır
|-
|böbrek        ||böyer
|-
|bağırsaklar   ||eçäklär
|-
|kalp(yürek)   ||yöräk
|-
|mide          ||aşqazan
|}

== Özür dilemek / Ğafu ütenü ==
{|
|Lütfen affediniz                         ||Zínhar öçen ğafu itegez
|-
|Sona kaldığım için özür dilerim          ||Soñğa qalğanım öçen ğafu itegez
|-
|Çok üzgünüm                              ||Bik qızğanıç
|-
|Affedersiniz, ben farklı düşünüyorum      ||Ğafu itegez. min ikençe törle uylím
|-
|Affedersiniz, ben size mani oluyor muyum?  ||Ğafu itegez, min sezgä qomaçawlímmı?
|}

== Monı da qara ==
*[[:w:Törek tele]]
*[[:w:Tatar tele]]

[[Төркем:Уку әсбабы]]</text>
      <sha1>jw7i0ldhvri69mvqvlez0d44i3qjfl9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бэхет</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3548</id>
    <revision>
      <id>7067</id>
      <parentid>6710</parentid>
      <timestamp>2020-05-28T09:37:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Samuele2002</username>
        <id>1732</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>+ delete</comment>
      <origin>7067</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="174" sha1="h6matiuuzz00vzhzl0o3ke6o6g5j028" xml:space="preserve">{{delete|test/off-topic --[[Кулланучы:Samuele2002|Samuele2002]] ([[Кулланучы бәхәсе:Samuele2002|бәхәс]]) 28 май 2020, 09:37 (UTC)}}
бэхет</text>
      <sha1>h6matiuuzz00vzhzl0o3ke6o6g5j028</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Busy desk.svg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>3555</id>
    <revision>
      <id>6739</id>
      <parentid>6734</parentid>
      <timestamp>2017-03-11T19:50:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marat-avgust</username>
        <id>818</id>
      </contributor>
      <comment>Полностью удалено содержимое страницы</comment>
      <origin>6739</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вики-мохит мөмкинлекләре белән танышу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3556</id>
    <revision>
      <id>6814</id>
      <parentid>6804</parentid>
      <timestamp>2017-11-23T11:31:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Шулай ук кара */ * ''[[Белем икътисады чоры мәгарифе]]''</comment>
      <origin>6814</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9337" sha1="hibhlgx9497fr242zxs8ptwetdrbz5m" xml:space="preserve">[[File:2014 D1212 MiticWikipediaPrincipal2.png|thumb|left|Дәрес вакытында [[w:Француз Википедиясе|Француз Википедиясенә]] үзгәртүләр кертүче балалар сыйныфы ([[outreach:Education/Newsletter/June 2014/Geneva education department produces two films on Wikipedia editing by students|Швейцария]]).]][[File:Presentation at Holy Cross Harboyan High School 02.jpg|300px|thumb|[[:outreach:Education/Newsletter/April 2017/Western Armenian WikiCamper promotes Wikiprojects in his school|Әрмән Вики-аланнар эшчәнлеге турында]] мәктәп презентациясе.]]

Бу викикитап '''[[w:Википедия:Вики-белем|Вики-белем]]''' проекты буенча алып барылган практик эшчәнлекләр дәвамында тупланыла торган тәҗрибәне тасвирлау, киләчәк цикллар һәм башка проектлар эчендә куллану өчен булдырылган.

== Язылачак бүлекләр == 
[[File:How Wikipedia contributes to free knowledge.webm|200px|thumb|left|«Википедиянең гыйлем иреклелегенә кертеме», видео, (2:16)]]
[[Файл:Wikipedia Science Conference 2015 summary video.webm|200px|thumb|right|[[:wmuk:Wikipedia Science Conference|Беренче Wikipedia Science конференциясе]] &lt;small&gt;(2015, Лондон)&lt;/small&gt; нәтиҗәләре буенча видеоязма]]
[[w:Википедия:Вики-белем|Вики-белем проектының]] түбәндәге өлешләрен тирәнрәк ачыклау урынлы кебек: 
* ''[[w:Википедия:Сәләт викимәктәбе|Сәләт викимәктәбе]]''
** ''[[w:Википедия:Вики-белем/Бүлекләр|Викимедиа викилары белән танышу программасы]]''
* ''[[w:Википедия:Сәләт викиклублары|Сәләт викиклублары]]''
* ''[[w:Википедия:Вики-белем/Wikipedia Education|Белем бирү оешмаларының тәҗрибәләр уртаклашу үзәге]]''
* ''[[w:Википедия:Вики-белем/GLAM|Галереяләр, китапханәләр, архивлар һәм музейлар белән хезмәттәшлек]]''
** [[w:БМО системасы|БМО системасы]] оешмалары белән ''[[m:WikiProject:United Nations|хезмәттәшлек проекты]]'' 
* ''[[w:Википедия:Вики-белем/Wikipedia Science|Фән максатлары өчен Википедия]]''

== Кереш ==
[[Файл:GroupWiki2016 2.jpg|1000px|center|thumb|&lt;center&gt;[[n:ru:Викиданным обучают в ПетрГУ|«Текстларны эшкәртү» предметы чикләрендә Викимәгълүмат алгоритмларын кулланырга өйрәнгән 3 курс Петрозаводск дәүләт университеты студентлары, 2017 елның язгы семестры.]]&lt;/center&gt;]]
[[File:Framework for 21st Century Learning.jpg|thumbnail|300px|[[:w:tt:ЮНЕСКО|ЮНЕСКО]] экспертлары уздырган Mobile Learning Week 2017 чарасыннан [[:outreach:Education/Newsletter/April 2017/Mobile Learning Week 2017|XXI гасыр сәләтләре турында]] гыйбрәт алып була.]]

'''Вики-мохит''' дип [[w:бөтендөнья пәрәвезе|бөтендөнья пәрәвезендә]] урнаштырылган берәр текст яки мультимедиа эчтәлеккә тәртипле һәм уңайлы рәвештә бергәләп үзгәртүләр кертә алу өчен уйлап чыгарылган математик метод, аны [[w:веб-сайт|веб-сайт]]ларда куллану өчен язылган [[w:программалау теле|программалау ысуллары]] һәм уртак эшчәнлек алып баручы [[w:Википедия:Википедиячеләр|катнашучылар җәмгыятьләре]] атала.

Социаль челтәрләрдә, форумнарда, мультимедиа туплагычларында, күп блог һәм яңалыклар бастыручы оешмаларның сәхифәләрендә урнаштырылган эчтәлек турында берәү үз фикерен белдерә ала. [[w:Wiki|Вики]] ысулын кулланучы проектларда исә һәрбер катнашучы ''([[w:Викимедиа проектлары|Викимедиа Фонды карамагындагыларда]] - хәттә аноним IP)'' [[w:Википедия:Үзгәртүләр кертү|үзгәртүләр кертә]] ала. Берәр вики-битнең бар версияләре сакланылганы аркасында, ара-тура күзәтелгән [[w:Википедия:Вандализм|вандаллык очракларын]] төзәтү һәм элекке хәлгә кайтару бик җиңел.

Нәтиҗәдә, зур такымнар реаль вакытта алып барган мәгълүмати проектлар өчен иң актив кулланылган ысул буларак вики-технологиясе булып тора. Аны куллану нәтиҗәсендә халык язган [[w:Википедия|Википедия]] дөньяның иң популяр веб-сайтлар һәм иң абруйлы энциклопедик ресурслар дәрәҗәсенә җитте. 

Бу [[w:Викикитап|викикитап]]ны укып чыгуга яки монда аңлатылган эшчәнлекләр ясауга берәүнең Вики-мохит ярдәмендә үзенә әһәмиятле темалар тирәсендә проектлар турындагы мәгълүматны дөньяга иң нәтиҗәле килеш тарата алуы өчен нишләргә кирәклеген аңлавы көтелә.

[[File:Senioři píší Wikipedii, KMO Ostrava-Michálkovice 2 (cropped).jpg|thumb|left|upright=2|Вики-клубларга [[:outreach:Education/Newsletter/April 2017/Key to recruiting seniors as Wikipedians is long-term work|олы яшьтәгеләр дә йөри]]!]]
[[File:Бөрйәндә вики-семинар 01.jpg|thumb|[[m:Wikimedians_of_Bashkortostan_User_Group/tt|Башкортстан викимедистлары]] катнашучылар төркеме [[w:Бөрҗән районы|Бөрҗән районы]] [[w:ba:Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)|Иске Собханкул]] халкы өчен уздырган [[wmru:вики-семинар|вики-семинар]] катнашучылары.]]
&lt;blockquote&gt;Интернетның тарафлылыгына һәм дә турыдан-туры начарлыгына зарлану җиңел, ләкин [[w:Википедия|Википедия]] онлайн-мохит киләчәге өчен оптимизм сәбәбе булып тора. Бу веб-сайт миллионлап аноним катнашучы тарафыннан үстерелүенә карамастан, [http://www.nber.org/papers/w22744.pdf яңа тикшеренүләр] аның кешеләрнең идеологик мәсьәләләр нигезендә аерым җәмгыятьләргә сегрегацияләнүләрен азайта һәм хәттә иң авыр мәсьәләләр буенча [[w:Википедия:Нейтраль караш|нейтраль карашны]] табу эшендә уңышларга ирешә алганын күрсәтә...&lt;ref&gt;'''[[w:en:The Washington Post|The Washington Post]]'''.  [https://www.washingtonpost.com/news/in-theory/wp/2016/10/19/science-shows-wikipedia-is-the-best-part-of-the-internet/?utm_term=.decd73a31635 ''Science shows Wikipedia is the best part of the Internet'' by Robert Gebelhoff]: &quot;It’s easy to bemoan the partisanship and downright nastiness of the Internet, but Wikipedia offers some much-needed optimism online. Despite the fact that the website is constructed by millions of anonymous contributors, [http://www.nber.org/papers/w22744.pdf new research] shows that it reduces ideological segregation and is remarkably good at finding neutrality, even on the most contentious topics..&quot;&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

== Шулай ук кара ==
[[File:Gamifying Wikimedia - Learning Through Play.pdf|thumb|right|[[w:en:Wikipedia:The_Wikipedia_Adventure|Викимедиа мохите белән уен аркылы танышу]] презентациясе ([https://mako.cc/copyrighteous/the-wikipedia-adventure мәкалә] * [http://dl.acm.org/citation.cfm?doid=2998181.2998307 тикшеренү])]]
* [[:ru:Вики]]
* [[:en:Wikimedia]]
* [[:en:Category:Wikimedia]]
* ''[[Белем икътисады чоры мәгарифе]]''

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

[[Төркем:Уку әсбабы]]</text>
      <sha1>hibhlgx9497fr242zxs8ptwetdrbz5m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Белем икътисады чоры мәгарифе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3575</id>
    <revision>
      <id>6829</id>
      <parentid>6828</parentid>
      <timestamp>2017-11-26T11:53:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Көтелгән нәтиҗәләр */</comment>
      <origin>6829</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5323" sha1="2qjlb1924c1ncao6l2p873r5ju2jn10" xml:space="preserve">'''Белем икътисады чоры [[w:tt:мәгариф|мәгарифе]]''' — [[w:tt:Белем икътисады|белем икътисады]] чоры [[w:tt:Глобальләшү|глобальләшкән]] дөньяда көндәлек тормышының күпчелек кирәкләрен [[w:tt:Ясалма интеллект|ясалма интеллекты]] нигезендә эшләүче [[w:tt:Робот|роботлар]] башкарган яшәү шартларында мәктәп укучыларга үз тормышлары белән канәгәть булырлык дәрәҗәдә яши алулары өчен кирәк булган сәләтләр һәм [[w:tt:Белем алу|белемне үзләштерергә]] ярдәм итүче система. 

== Максатлары ==
* 100% укучыларны белем икътисады шартларында [[w:tt:Акыллы кеше#Ислам буенча акыллы кеше урыны|үз тормыш хуҗасы була алырга]] өйрәтү

== Көтелгән нәтиҗәләр ==
Урта мәктәпне бетергән һәрбер бала: 
* Башка кешеләр белән уртак тел таба ала ([[w:tt:ВП:Консенсус|консенсус]])
* Кирәкле темалар буенча мәгълүматны үзеннән таба ала ([[w:tt:Википедия:Тикшереп булучанлык|тикшереп булучанлык]])
* Табылган мәгълүматның ышанычлы булу-булмавын ачыклый ала ([[w:tt:ВП:АЧ|абруйлы чыганаклар]])
* [[w:tt:Өстәлгән кыйммәт|Өстәлгән кыйммәт]]е югары булган контентны тудыра ала
** Вакытын [[w:tt:Википедия:Әһәмиятлелек|әһәмиятле әйберләргә куллану]]
** Һәрбер эштә [[w:tt:Википедия:Нейтраль караш|салкын акыл белән эш итә алу ]]
** Белдергәннең ышанычлы икәнен башкаларның [[w:tt:Википедия:Тикшереп булучанлык|тикшереп алуларына әзер булу]]
** [[w:tt:Википедия:Авторлык хокуклары|Плагиат белән шөгыйльләнмәү]]
* Милли чыгышларына карамастан, кимендә өч телдә иркенләп сөйләшә, укый һәм яза, төрле имтиханнарны уза ала
** Татарстан очрагында боларның табигый өчлеге инглизчә, русча һәм татарча
** Чечня өчен соңгысы чеченча, Саха-Якутия өчен — сахача, Башкортстан өчен — башкортча, һ.б.
** Пьемонт өчен соңгы икесе итальянча һәм пьемонтча, Прованс өчен — французча һәм окситанча, Шеңҗан өчен — кытайча һәм уйгырча, һ.б.

== Уңышлылык күрсәткечләре ==
* Укучылар мәктәпкә бару мөмкинлеген [[w:tt:бәйрәм|бәйрәм]] буларак күрә
* Укытучы янында булганда укучы игътибары үзеннән-үзе белем алуга юнәлә ''&lt;small&gt;([[w:tt:смартфон|смартфон]]да уйнаудан популяррак булуы)&lt;/small&gt;''

== Шартлар ==
* Укытучы балаларга юл күрсәтүче һәм киңәшләр бирүче остаз ролен башкара
* Укучы һәрбер адымны ничек һәм нинди күләмдә кылачагын үзе билгели
* Укучылар бер-берсенең эшләрен бәяли

== Ирешү юллары ==
===Вики-мөмкинлекләре===
Укучылар үз мөстәкыйль яки төркем эшләрен Вики-мохиттә эшләгәндә алдагы максатларга ирешү автоматик килеш булдырыла. Укытучы нәкъ дөрес сорауларны куерга, максатларны билгеләргә һәм аларга таба шәхси белем алу сәфәрендә ярдәм итүче ролен башкара. 
* [[w:tt:Википедия:Вики-белем|Википедия:Вики-белем]]
** [[w:tt:Википедия:Мәгариф|«Мәгариф өчен Википедия»]] методик үзәге: ''[[w:tt:Википедия:Белем бирү оешмалары проектлары|Белем бирү оешмалары проектлары]]''
** [[w:tt:Википедия:Сәләт викиклублары|Сәләт викиклублары]]
* «[[w:tt:Кулланучы:Frhdkazan/Wiki4RegionalDevt|Акыллы регион]]» проекты
* [[m:Wikipedias in the languages of Russia/ActionPlan/Linguistic-cultural identity/tt|Цифрлы эрада мәдәни ягымлылык]]

== Шулай ук карагыз ==
* [[Вики-мохит мөмкинлекләре белән танышу]]
[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>2qjlb1924c1ncao6l2p873r5ju2jn10</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Башкорт теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3582</id>
    <revision>
      <id>6861</id>
      <parentid>6860</parentid>
      <timestamp>2018-12-30T06:06:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Qdinar</username>
        <id>807</id>
      </contributor>
      <origin>6861</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1218" sha1="lqot2fpha4zw3pu9a2gbwbnkkejte2t" xml:space="preserve">Башкорт теленең татар теленнән аермалары

== с - һ ==

татар телендәге с фонемасы урынына башкорт телендә һ.

=== мисаллар ===

сан - һан

сандугач - һандуғас

=== чыгармалар ===

== ч - с ==

татар телендәге ч фонемасы урынына башкорт телендә с.

=== мисаллар ===

чакыру - саҡырыу

челтәр - селтәр

=== чыгармалар ===

== лексика ==

лексикадагы аермалар

чыпчык - турғай

тургай - һабан турғайы

черки - серәкәй

шәһәр - ҡала

тулай торак - ятаҡ

== язудагы аермалар ==

сөйләмдә булмыйча, язуда гына булган аермалар

=== ы - о ===

==== мисаллар ====

болын - болон

===  гарәп-фарсы сүзләрендә а - ә ===

==== мисаллар ====

сәлам - сәләм

бәла - бәлә

=== г - ғ ===

==== мисаллар ====

тугай - туғай

=== к - ҡ ===

==== мисаллар ====

кала - ҡала</text>
      <sha1>lqot2fpha4zw3pu9a2gbwbnkkejte2t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Затон мәктәбе тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3584</id>
    <revision>
      <id>6868</id>
      <parentid>6865</parentid>
      <timestamp>2019-03-31T12:05:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[w:User:Затон мәктәбе|Кулланучы:Затон мәктәбе]] керткән бу материал Татарча Википедиянең [[w:Затон мәктәбе|Затон мәктәбе]] битеннән күчерелде.</comment>
      <origin>6868</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4225" sha1="4bwi1i50cw67haqnkd794n8f8ha0chw" xml:space="preserve">{{Википедия|Затон мәктәбе}}

Мәктәпкә 1850 елда нигез салынган. 1917 елда ул башлангыч мәктәп була, 1920 елда - тулы булмаган урта мәктәп, 1935 елда гына урта мәктәп булып оеша. Ул чорда мәктәп директоры '''Муравьев Василий Петрович''' (1934-1991 еллар) була, ә аның хатыны '''Муравьева Екатерина Федор кызы''' башлангыч сыйныфларда укыта. Әнә шулай, 35 ел кулга кул тотынып, Затон мәктәбендә эшли алар. Алар белән бергә мәктәптә озак еллар  '''Астафьева Елизавета Степановна''' директор урынбасары  вазифасын башкара.

1956 елда Куйбышев ГЭСын төзүгә бәйле рәвештә, заводны һәм эшчеләр бистәсен үзгәртеп кору зарурлыгы барлыкка килә, чөнки алар Куйбышев сусаклагычының су басу зонасына эләгә, « ... судно ремонтлау базасын – Куйбышев исемендәге затонны, базаның атамасын саклап, Идел елгасының уң ярына, Кама Тамагы районына күчерергә ... » (''МКФ боерыгы №330, май, 1954 нче ел'').

Бистәдә яшәүчеләр мәктәп бинасын бик сак тоталар һәм яңа урында төзиләр. Мәктәптә 36 сыйныф-комплект булдырыла, аларда 1200 укучы белем ала. 

60 нчы еллар ахырында 536 урынга исәпләнгән яңа мәктәп бинасы төзелә башлый. Параллель рәвештә ерак авыллардан килеп укучылар өчен 120 урынга исәпләнгән интернат төзелә. Мәктәп яны участогы, спорт һәм уен мәйданчыгы да була. 1970 елда мәктәпнең яңа бинасы төзелә. 1972-1973 елларда мәктәпне '''Воробьев Николай Георгиевич''' җитәкли. 

1973 елда директор урынын перспективалы һәм энергияле математика укытучысы '''Солягин Юрий Николаевич''' (1973-1988 ел) ала, аның алыштыргысыз ярдәмчеләре '''Сәгъдиева Ирания Шиһап кызы''' һәм '''Низаметдинова Софья Шаһи кызы''' була. Мәктәпнең девизы – «...Ныклы белем, Хезмәт һәм патриотик тәрбия бирү ... ».

1988 елдан 1992 елга кадәр '''Павлов Андрей Викторович''', физика укытучысы, директор урынбасары '''Сорокина Ольга Андреевна'''  белән бергә алдагы директорларның башлаган эшен уңышлы дәвам итә.

Авыр үзгәртеп кору елларында мәктәп белән '''Менгулова Роза Саяровна''' (1992-2000 еллар), директор урынбасары - '''Кулагина Марина Владиславовна''' җитәкчелек итә. 2000-2002 елларда мәктәпне Лаврухин Виктор Николаевич җитәкли.

2002-2011 елларда мәктәп директоры булып '''Колсанова Елена Валерьевна''',  уку-укыту эшләре буенча директор урынбасары '''Җиһаншина Венера Сәфәргалеевна''', '''Артемьева Елена Юрьевна''' сайлана. 


2011 елдан мәктәп директоры итеп '''Сорокин Александр Иванович''' билгеләнә.


[[Төркем:Мәктәпләр]][[Төркем:Елъязмалар]]</text>
      <sha1>4bwi1i50cw67haqnkd794n8f8ha0chw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Мәктәпләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3585</id>
    <revision>
      <id>6866</id>
      <timestamp>2019-03-31T08:26:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>6866</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Елъязмалар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3586</id>
    <revision>
      <id>6867</id>
      <timestamp>2019-03-31T08:27:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>6867</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түбән Каманың 29 нчы мәктәп тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3587</id>
    <revision>
      <id>6875</id>
      <parentid>6871</parentid>
      <timestamp>2019-04-19T08:32:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>== Мәктәпнең уңышлары == &lt;blockquote&gt;Мәктәп коллективы шәһәр тарафыннан үткәрелгән бәйге һәм чаралардан да читтә калмый. Мәктәпнең «Творческая панорама» хор коллективы берничә ел дәвамында призлы урыннар гына яулап килә: * 2008-2009 нче уку елы – 3 урын; * 2009-2010 нче уку елы – 2 урын; 2010-2011 нче уку елы –  «Сәнгатьле башкару»  номинациясендә җиңүче; 2011-2012 нче уку елы – «Классик әсәрләрне профессиональ баш-каручы» номинациясе. Мәктәпнең спорт – сәламәтләндерү эшчәнлеге  «Сәламәт укытучы</comment>
      <origin>6875</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34327" sha1="9hz8dv9o7wm99gp224jz93kjqt1s0nx" xml:space="preserve">{{Википедия|29 нчы мәктәп (Түбән Кама)}}

== Ачылу чоры ==
29 нчы номерлы гомуми урта белем бирү йорты Түбән Кама шәһәренең Тынычлык, 79 адресы буенча урнашкан.&lt;ref&gt;school29n-kamsk@mail.ru; S29.Nk@tatar.ru&lt;/ref&gt; 1991 нче елның 2 нче сентябре 30 нчы микрорайон халкы өчен зур тантана булып тарихка кереп калган. Бу көнне мөгаллимнәр, әти-әниләр, укучылар яңа мәктәп ачылу митингына җыелганнар. Төзелеш махсус проект буенча расланып, шәһәребездә “беренче карлыгачлар” ыннан саналган. Уку йортының ачылу тантанасы Түбән Каманың 25 еллык юбилее белән туры килүе, сөенеч өстенә сөенеч булган. Кешелек өчен-яшьлек чоры булса, калабыз өчен-тарихи вакыйга.  Тантаналы линейканы мәктәбебезнең беренче директоры Фазылҗанов Мөхтәр Абдулла улы башлаган.&lt;ref&gt;https://nk-times.ru/index.php?newsid=4195&lt;/ref&gt; Ул, барлык катнашучыларны җылы сәламләп, яңа уку елы белән тәбрикләгән, яңадан-яңа уңышлар теләгән. 1503 укучы өчен 29 нчы белем бирү йорты үзенең ишекләрен ачкан. Шәһәр Советы идарәсе җитәкчесе В.В.Камелин да тантанада катнашып, халыкны мәктәп проекты белән таныштырган. Спорт-сәламәтләндерү үзәге профилендә расланып, мәктәбебез үз эченә 3 спорт залы, 2 бассейн, сауна, кышкы бакча, китапханә, медицина кабинеты, тамашалар залы һәм башка корылмаларны үз эченә алган.«Жилстрой» трестының җитәкчесе  И. Г. Гарифуллин мәктәпнең символик ачкычын тапшырган.  Лентаны кисү бәхете тантананың мөхтәрәм кунаклары  В.В.Камелинга, И.Г.Гарифуллинга, мәгариф идарәсе башлыгы   Г. М. Толстогузовка, мәктәп директоры М. А. Фазылҗановка елмайган. Укучыларны 90 кешелек педагогик коллектив каршылаган. Коллективның төп хезмәткәрләре-яшь укытучылар булган. Бу көн тарихка чисталык, яңа җиһаз, бәхетле елмаюлар, чәчәкләрнең хуш исе белән кереп калган.  Әйтерсең, бу бинада бербөтен тату гаилә оя корган.

== Үзгәртеп кору чоры һәм җитәкчелек ==
1991 - 1992 нчы уку елы мәктәп тарихына “чыныгу” чоры булып кереп калган. Уку әсбаплары, лаборотория кирәк-яраклары җитмәү, тормыш мәшәкатьләре бер генә хезмәткәрне дә эшкә кул селтәргә этәрмәгән, ә киресенчә, тырышып-тырмашып, тагын да канатланып эшләргә өндәгән. Бу уку елларында барлык методик эшчәнлек теориядән-практикага нигезенә корылган булган. Үткәрелгән педагогик киңәшмәләр, семинар һәм практикумнар мөгаллимнәрнең үзбелемен күтәрүгә багышланган булган.  Спорт һәм актлар залы кулланышка тапшырылмау сәбәпле, барлык сыйныфтан тыш чаралар кабинетларда үткәрелгән. Шуңа да карамастан, «Көзге бал», «Кызыл йолдызчык», Җиңү бәйрәмнәре киң күләмдә билгеләп үтелгән. Техник модельләштерү, фотосурәт, юл йөрү кагыйдәләре, курчак театры түгәрәкләре дә гөрләп эшләгән. 1993 нче елдан 1998 нче елга кадәр мәктәбебез ТР 279 нчы номерлы боерыгы нигезендә комлекс статусында эшләп килгән.  Безнең 29 нчы мәктәбебез барлык белем алучыларның  сәламәтлеген, күпкырлы сәләтен үстерүгә нигезләнгән белем бирү йорты булып саналган. Укыту-тәрбия комплексы башлангыч белем бирү, эстетик һәм спорт-сәламәтләндерү үзәкләрен үз эченә алган. Тәҗрибә буларак, балаларның шәхси мөмкинлекләрен исәпкә алып, уку планы һәм программаларына өч дәрәҗәле итеп  төзелгән. Мондый ачыш укучыларга төрле өлкәләрдә үз сәләтләрен күрсәтергә  мөмкинлек биргән. Уку планына этика, ритмика, сәламәтләндерү физик тәрбиясе, информатика һәм тарих кебек фәннәр кертелгән булган. Беренче уку елында бу тәҗрибәдә өч 1 нче һәм өч 7 нче сыйныф укучылары катнашкан.  Спорт-сәламәтләндерү комплексында өстәл теннисы, нәфис гимнастика, волейбол, футбол, бокс, туризм һәм җиңел атлетика түгәрәкләре эшләп килгән. Беренче уку елында “Иң яхшы спорт-сәламәтләндерү эшчәнлеге” бәйгесендә 29 нчы мәктәп 4 нче урынны алса, чаңгы эстафетасында 2 нче урынга лаек була, ә баскетбол ярышларында мәктәбебез командасы җиңүче дип таныла. 1994 нче елның сентябрендә мәктәп базасында эстетик бүлек үз эшен башлап җибәргән. Музыка, театр, хореография һәм сынлы сәнгать буенча түгәрәкләргә йөрүчеләр саны көннән-көн арта барган. Айга бер тапкыр түгәрәккә йөрүчеләр ачык чаралар тәкъдим иткәннәр. Шул елларда рус һәм татар костюмнары, эстрада биюләре өчен күлмәкләр, вокал төркемнәре өчен жилетлар тегелгән. 3.8 кабинеты мини-кафе рәвешендә зәвык белән җиһазландырылган. 1995 нче елда милли мәгарифне үстерү бүлеге оештырылган. Татар телендә түгәрәкләр гөрләп эшләгән, мәктәбебез сәхнәсе төрле халык чыгышларыннан гөр итеп торган. 1996 нчы елда шәһәребезнең 30 еллыгына багышланган иҗади  фестивальдә комиссия тарафыннан мәктәбебез иң югары бәягә ия була. Авыр хәлле гаиләләрдән булган  укучылар белән эш тә тиешле дәрәҗәдә оештырылган булган. Социаль педагог штаты булдырылу үзенең уңай нәтиҗәләрен бирә: һәр укучы аерым исәпкә алына һәм алар  белән шәхсән эш алып барыла.   Фазылҗанов Мөхтәр Абдулла улы мәктәп ачылу көненнән башлап, армый-талмый идарә итә. Аның кул астында Әхмәтгәрәева Раидә Флорид кызы, Киреева Ольга Вячеслав кызы,  Шафеева Ләйлә Салихҗан кызы, Хәсәнова Фирзания Хәйдәрҗан кызы,  Зартдинова Рәидә Зәйдулла кызы, Садриева Әнисә Хөсәен кызы,  Пахомова Гөлшат Әсхат укыту-тәрбия эшләре буенча директор урынбасары вазифаларын башкаралар. Бу чорда мәктәптә яңа технологик тәҗрибәләр үткәрелә, рус теле, әдәбият, математика, химия, география һәм чит телләр буенча яңа дәреслекләр сынау үтә. Мәктәптә инновацион, дифференциаль һәм берничә баскычтан торган укыту алымнары кулланыла.   Бу елларда уку йортыбыз Мәскәү гуманитар институты белән тыгыз бәйләнештә була. Күпсанлы укучыларыбыз югары уку йортларына укырга керәләр, 6 укучы 11нче сыйныфны көмеш медальгә тәмамлый. Укучыларның үзидарә советы үз министрлыкларын булдырып, мәктәп тормышын җанландыра. 

Мәктәп - туган җир җылысын бирүче, балачак һәм үсмер еллар истәлеген саклаучы, еллар дәвамында үзенә чакырып, олылап каршы алучы изге йорт ул. &quot;Үз мәктәбенең тарихын белмәгән каланың киләчәге өметсез&quot;, - дибез без. Шуңа күрә дә без туган мәктәбебезнең тарихын белергә тиеш. 2007 нче елдан 2011 нче елдан мәктәп директоры –Фәретдинов Айдар Рәфис улы. Татарстан Республикасында 2006 нчы елдан “Мәгариф” милли проекты старт ала. Инновацион  технологияләрне тормышка ашыру бурычы яшь һәм талантлы директор Фәретдинов Айдар Рәфис улына тапшырыла.   Уку-укыту эшчәнлегенә электрон журнал һәм көндәлекләр кертелә,  кабинетларны заманча технологияләр белән җиһазландыру чоры башлана. Һәр укытучыга ноутбук бүленеп бирелә, уку кабинетлары интерактив такталар, мультимедия проекто-ры, дистанцион җайланмалар белән баетыла.   Шулай ук бу елларда «Рекорд» программасы белән укучы сыйныфлар югары күрсәткечләргә ирешәләр.мәктәп МГЭИ белән тыгыз элемтәдә була: укучылар хокук һәм икътисад фәннәрен тирәнтен өйрәнәләр.

== Мәктәпнең уңышлары ==
&lt;blockquote&gt;Мәктәп коллективы шәһәр тарафыннан үткәрелгән бәйге һәм чаралардан да читтә калмый. Мәктәпнең «Творческая панорама» хор коллективы берничә ел дәвамында призлы урыннар гына яулап килә:
* 2008-2009 нче уку елы – 3 урын;
* 2009-2010 нче уку елы – 2 урын;
2010-2011 нче уку елы –  «Сәнгатьле башкару»  номинациясендә җиңүче;
2011-2012 нче уку елы – «Классик әсәрләрне профессиональ баш-каручы» номинациясе.
Мәктәпнең спорт – сәламәтләндерү эшчәнлеге  «Сәламәт укытучы-сәламәт укучы» девизы астында алып барыла. 2007 нче елдан башлап атна саен сәламәтлек көннәре үткәрелә. Хезмәткәрләр үз теләкләре белән волейбол, йөзү, теннис, җиңел атлетика, чаңгы һәм шахмат белән шөгыльләнәләр.
Мәктәп коллективы мәгариф идарәсе тарафыннан үткәрелгән шәһәр спартакиадасында катнашып, призлы урыннарга лаек дип  табыла: 2009-2010 нче уку елы– 3 урын, 2010-2011 нче уку елы– 2 урын,   2011-2012 нче уку елы – 3 урын.
“Кем ничек эшли-шулай ял итә” принцибына тугры калып, мәктәп коллективы табигатьтә рәхәтләнеп ял итә, Алабуга, Раиф һәм Казан кебек истәлекле урыннарга сәяхәт кыла. Халыкларның милли гореф-гадәтләрен, дини йолаларын ихтирам итү йөзеннән, мәктәп коллективы  Пасха һәм Корбан-бәйрәмнәрне дә билгеләп үтә. 2012 нче елдан башланган мәктәп тарихы.
2012 нче елдан 29 нчы мәктәтә Шакиров Равис Мөҗәһит улы җитәкчелек итә башлый. 15 ел дәвамында Түбән Кама шәһәренең мәгариф идарәсе башлыгы вазифасын башкарган Равис Мөҗәһит улы мәктәпкә яңалыклар кертү буенча алдынгы урыннарны яулый. Директорлык эшчәнлеген Равис Мөҗәһит улы 19 яшендә башлап җибәрә. “Татарстан Республикасының атказанган укытучысы”, “Халык мәгарифе отличнигы”,    2007 нче елда Бөтенрәсәй бәйгесенең җиңүчесе, 2004 нче елда “Иң яхшы муниципаль хезмәткәре” исемлегенә кертелгән. Аның исеме 2011 нче елда Халыкара энциклопедиясенә кертелгән.  2016 нчы елда Равис Мөҗәһит улы “Татарстан Республикасының иң яхшы директоры” бәйгесендә җиңү яулый. 
2012 нче елда мәктәбебез яңа юнәлештә эшли башлый: “Әтиләр коллективы” үз эшен җәелдереп җибәрә, ата-аналар комитететы белән берлектә төрле чаралар үткәрелә. Бу оешмалар үз эшчәнлекләрен “Балалар чит була алмый!” девизы астында алып баралар. Шулай ук укучыларның үзидарә советы да актив эш алып бара. Мәктәпнең лидеры булып Президент сайлана. Бу эшне Елисеева Анастасия һәм Конюкова Алинә башлап җибәрәләр. Бу проект нигезендә, укытучылар, укучылар һәм ата-аналар тыгыз бәйләнештә торалар. 
2013 нче елда республикада тиңдәше булмаган “Мин-ир-егет!” проекты эшли башлый. Бу проект гаиләдә әти тәрбиясеннән мәхрүм малайлар өчен бигрәк тә зур әһәмияткә ия. 2015 нче елда социаль тикшеренүләр күрсәткәнчә, мәктәптә 17% (250 укучы), шәһәр буенча 30% балалар тулы булмаган гаиләләрдә тәрбияләнәләр. Шул сәбәпле, үз эшләренең чын осталары булган ир-ат укытучылар үз тәҗрибәләрен укучы малай һәм егетләргә мирас итеп җиткерәләр.  Бу проект үз эченә 3 этапны ала:
1 этап - 1-4 нче сыйныфлар (кәгазь белән эш итә белү, агач белән эш);
2 этап – 5-8 нче сыйныфлар (электротехник эшләр, робототехника, сәүдәгә башлангыч продукцияне тәкъдим итү);
3 этап – 9-11 нче сыйныфлар (һөнәр сайлауга әзерлек).
Укучылар эш кораллары белән кулланырга өйрәнәләр, макетлар ясарга өйрәнәләр, эретеп-ябыштыру эшенең башлангыч этапларын үзләштерәләр. 3 ел дәвамында 1-11 нче сыйныфлар арасында 671 укучы техник юнәлеш алды. Әти-әниләр тарафыннан бу изге эш югары бәяләмә алды. Шулай ук 3 еллык эш тәҗрибәсе республика һәм  шәһәребез җитәкчелеге тарафыннан югары бәягә лаек дип табылды. Түбән Кама шәһәрендә бу проектны тормышка ашыру мәйданчыгы булып безнең мәктәп сайланылды. Малайлар һәм егетләр өчен “Мин - ир-егет!” проекты эшләсә, яшүсмер кызлар өчен “Үз өемнең хуҗабикәсе» дип исемләнгән проект үз эшен башлап җибәрде.  Кызлар бу проект нигезендә, кул эшенә, аш-су әзерләү серләренә өйрәнәләр. Бу проект кызларда хуҗабикәләргә хас осталык һәм нәфислек хисләре тәрбияли. Сәламәт гаилә төзү өчен кирәк булган төп сыйфатларны кызларыбыз нәкъ менә шундый проектлар нигезендә 
Шәһәребездәге экология мәсьәләләре актуаль булган чорда, 29 нчы мәктәп тә читтә кала алмый, билгеле. “Минем чәчәк атучы мәктәбем” проекты нәкъ вакытында эшли башлады. Бу проектның төп мәсьәләләре булып,
-мәктәптә белем алучыларның сәламәтлеге турында кайгырту;
-укучыларда экологиягә, табигатькә сак караш тәрбияләү;
-мәктәп территориясен яшельләндерү;
-коллективта бердәмлек, татулык сыйфатлары тәрбияләү.
Бу проект микрорайон халкын, әти-әниләрне, мәктәп коллективын һәм укучыларны берләштерде. Мәктәбебезнең һәр почмагында “Гөлләр патшалыгы” барлыкка килде, Бөек Җиңүнең 70 еллыгы хөрмәтенә фонтан-водопад ачылды.  3 ел дәвамында шәһәр буенча үткәрелгән экологик бәйгеләрдә призлы урыннарга лаеклы дип табылдык. 
Белем алучыларның уку сыйфатын күтәрү максатыннан, зачет системасы кертелде. Ниндидер сәбәпләр буенча дәрес калдырган укучылар, шәхсән укытучылар белән берлектә, зачет тапшырып, белемнәрен тулыландыралар. Шулай ук сәләтле укучылар белән актив эш алып барылды. Олимпиада хәрәкәте нигезендә, безнең мәктәп түбәндәге нәтиҗәләргә иреште:
2012– 12 җиңүче һәм призер;
2013 нче ел – 28 җиңүче һәм призер;
2014 нче ел – 31 җиңүче һәм призер; 2015 нче ел – 37 җиңүче һәм призер.  Педагогик коллективның тырышлыгы, төрле спартакиадаларда, иҗади бәйгеләрдә актив катнашу  нәтиҗәсендә, яңа укытучы-иҗади мөгаллим образы барлыкка килде. Яңадан-яңа иҗади үрләр яулаучы укытучыларыбыз соңгы 4 ел эчендә түбәндәге укытучылар  мактаулы исемнәргә лаек дип табылдылар. Равис Мөҗәһит җирле газеталарга биргән интервьюсында болай дигән иде: “Минем уемча, укытучы - иң хөрмәткә лаек һөнәрләрнең берсе. Чөнки җәмгыятьнең киләчәген без - укытучылар формалаштырабыз. Бу безгә зур җаваплылык та йөкли. Шушы ышанычны аклагансың икән, димәк, бу дөньяда юкка яшәмәгәнсең. Укытучыны күзләренә карап та танырга мөмкиндер, мөгаен: аларда бөек эш башкаруны тоюдан һәрчак тыныч шатлык бөркелә!”  29 нчы мәктәп укытучылары - чын талант ияләре.   Белем корабының капитаны итеп Гәбдуллахатов Илдар Ансар улы сайланылды. Беренче очрашуда ук үзенең гадилеге, эчкерсезлеге белән  безнең күңелләргә ачкыч таба белгән тәҗрибәле директорыбызга бары тик сәламәтлек, иҗади үсешләр, гаилә бәхете телибез! Киләчәктә дә мәктәбебез даны еракларга таралыр дигән теләктә калам.&lt;/blockquote&gt;

== ''Эшең калсын мең яшәрлек имән булып...'' ==
&lt;blockquote&gt;Мәктәп ачылу елыннан алып армый-талмый көч куйган, милли мәгарифне үстерүгә үзләреннән зур өлеш керткән директорның милли эшләр буенча урынбасарлары  Садыйков Рифат Мулланур улы, Низамова Гөлфия Лотфулла кызы, Зартдинова Рәидә Зәйдулла кызы, Сәгъдиева Әнисә Хөсәен кызының исемнәре мәктәп тарихы сәхифәсенә алтын хәрефләр белән язылырлык. 2005 нче елдан бу җаваплы вазифаны Пахомова Гөлшат Әсхат кызы әйдәп бара. Ул - гадел, тырыш, булдыклы һәм компетентлы, максатчан оештыручы. 
   “Бәхетле кеше генә бәхетле шәхес тәрбияли ала”. Бу сүзләр тулысынча безнең татар теле һәм әдәбияты укытучыларына туры килә. Алар тәрбияләгән меңәрләгән укучылар, тормышта үз юлларын табып, ил байлыгын арттыруда, милләтебезнең үзаңын үстерүдә, телебезнең камиллеген саклауда армый-талмый хезмәт итәләр.  Мәктәбебездә татар телен һәм әдәбиятын укытып, халык арасында абруй казанган мөгаллимнәребез бүген дә безгә якты маяк булып, юл күрсәтеп торалар: Муллина Ләлә Нәҗип кызы, Мансурова Ленуза Хәким кызы, Абдуллина  Наҗия Закир кызы, Сибгатова Фәүзия Фәхретдин кызы, Сәлахова Зәйнәп Фәиз кызы, Хөснуллина Рәсимә Хәбибулла кызы, Әхмәтова Луиза Тәбрис кызы, Исмәгыйлова  Фагия Гали кызы, Шәйхиева Тәнзилә Исхак кызы , Нуриәхмәтова Наилә Нәби кызы, Хәертдинова Энҗе Гали кызы, Журавлева Гөлнур Гариф кызы, Хәйруллина Зөлфия Зөфәр кызы, Әхмәдуллина Әлфия Рәдиф кызы , Латыйпова Раилә Хаҗип кызы, Хуҗина Фидания Яхъя кызы, Нурлыева Венера Фоат кызы. 
Татар теле һәм әдәбияты укытучылары укучыларга белем бирү генә түгел, ә аларның табигать тарафыннан бирелгән сәләтләрнең үстерүне дә максат итеп куя. Шуларның күрсәткече  булып фән олимпиадалары,  төрле конференцияләр тора.
25  ел вакыт эчендә мәктәп күләмендә фән олимпиадаларында иң күп нәтиҗәне татар теле һәм әдәбияты укытучылары бирде. 25  укучыбыз муниципаль олимпиада, 5се республика олимпиадасы җиңүчеләре һәм призерлары булды. Укучыларның фән олимпадаларында нәтиҗәле күрсәткечләргә ирешүенә Әхмәдҗанова И.Ә., Габдуллина Р.С.,  Гурьева Л.С.,  Евсеева Ф.Н., Нургатина Р.Р., Пахомова Г.Ә.,  Рәхмәтуллина М.Х., Чевачина Р.В., Якупова В.Б. зур өлеш керттеләр. 
2013-2014 нче уку елында татар теле һәм әдәбияты буенча бәйгедә югары күрсәткечләргә түбәндәге укучылар лаек дип табылды: Меркулова Дарина, Яхина Әдилә, Хәлилов Самир, Марданова Севиль, Седельников Алексей, Сперанская Елизавета, Әмирханова Әдилә, Җиһангирова Ләйсән, Козырёва Анна, Ямашева Наталья, Гарифуллина Аделина, Төхвәтуллина Ралинә, Хәлиуллина Азалия, Ефимова Елизавета, Бочкарев Владислав, Пономарёва Злата, Перфилова Анна, Леонтьева Надежда, Газизуллина Эльвина. 2014-2015 нче елларда муниципаль олимпиадада җиңү яулаган  һәм призлы урыннарга лаек булган укучыларыбыз: Хәкимханова Алия, Гафурова Самира, Ермолаева Ксения, Жильченко Ульяна,  Гыйләҗева Ильвина, Замилов Алмаз, Муллина Вероника, Мөхәммәтҗанова Зәринә, Вәлиәхмәтова Диләрә, Халилов Самир Зелепугина Арина, Мәрдәнова Севиль, Әмирханова Әдилә, Кәримова Эльвира Гарифуллина Аделина, Ямашева Наталья, Төхвәтуллина Ралинә, Цыганцов Никита, Бочкарев Владислав, Понамарева Ангелина, Пономарёва Злата. 2015-2016 нчы уку елында Гайнуллина Камилә, Ермолаева Ксения, Марданова Севиль, Гарифуллина Аделина һәм Бабурина Олесялар уңышка ирештеләр. Фән дөньясына беренче адымнарны ясауның тәүге баскычы булып, гамәли конференцияләр тора. Мәктәбебез данын  Рәсәй күләмендә Җиһаншин Айрат (укытучысы:  Гурьева Л.С.), республика күләмендә Әхмәтова Азалия (укытучысы:  Шәймөхәммәтова Л.З.), Гарипова Алия (укытучысы:  Әхмәдҗанова И.Ә.), Хафизов Алмаз, Григорьева Диана, Әхмәтвәлиев Илназ,  Нуруллин Айнур, Әмирханов Булат (укытучылары: Чевачина Р.В.), Гыйләҗева Ильвина (укытучысы: Галиева Э.И.), Имамиева Алинә (укытучысы:  Садриева Ә.Х.), Леонтьева Надежда, Сәйфетдинов Айнур, Шәвәлиева Гөлназ (укытучысы: Якупова В.Б.),  Хәнәфиева Самира (укытучысы: Хәнәфиева Л.Ф.), Шакиров Илдус (укытучысы: Габдуллина Р.С.) күтәрделәр.
       Әлеге яуланган җиңүләр көч биреп, алдагы елларда да балаларның сәләтләрен ачып, уңышларына сөенеп бергә-бергә яшәргә һәм эшләргә язсын!&lt;/blockquote&gt;

== Иҗат җимешләре ==
&lt;blockquote&gt;Шәһәребездә күп еллар дәвамында төрле оешмалар, студентлар, мәктәп укучылары арасында “Чибәркәй” бәйгесе үткәрелә.  Безнең мәктәп сылулары да  бу бәйгедән читтә калмый. 2008-2015 нче елларда Ситдыйкова Эльмира (укытучысы -Габдуллина Р.С.), Газизуллина Эльвина, Фәттахова Лидия (укытучысы -Якупова В.Б.) уңышлы гына чыгыш ясап, финалга үттеләр һәм татар кызы исеме өчен ярыштылар. “Актёрлык осталыгы өчен”, “Сандугач” номинацияләрен яулап, мәктәбебез данын якладылар.
           Егетләребез дә сынатмый. 2008 нче елда Җиһаншин Айрат, 2014 нче елда Хафизов Илнар  “Татар егете” бәйгесенең финалында катнашу бәхетенә ирештеләр, диплом һәм истәлекле бүләкләргә лаек булдылар. Якташыбыз – күренекле шагыйрь, язучы, Татарстан һәм Рәсәйнең атказанган мәдәният хезмәткәре Разил Вәлиев премиясен алу өчен шәһәребез һәм районыбыз мәктәпләрендә укучылар хикәяләр, шигырьләр, әкиятләр иҗат итә, газетага мәкаләләр яза...
    17 ел эчендә  бу бәйгедә  мәктәбебездән  14 укучы катнашты. Татар теле һәм әдәбияты укытучылары Әхмәдҗанова И.Ә., Якупова В.Б., Чевачина Р.В., Нургатина Р.Р. балаларны мавыктыргыч  иҗат дөньясына тарту, алар күңелендә иҗат уты кабызу, укучыларның талантын ачу өстендә  бүгенге көнгә кадәр армый-талмый хезмәт итәләр. Гаҗәеп тәэсирле әдәби иҗат ярышында катнашкан укучыларыбыз әле дә үзләренең иҗат җимешләре белән безне сөендерәләр. Татар халкының милли традицияләрен торгызу, рухи хәзинәләребезне саклау һәм киләчәк буыннарга тапшыру өчен мәктәбебезнең татар теле һәм әдәбияты укытучылары күп еллар    дәвамында зур эш алып баралар. Шәһәребезнең  микрорайон халкы өчен Сөмбелә, Нардуган, Сабантуй, Нәүрүз кебек бәйрәмнәр үткәрелә, Түбән Камабызның төрле 
милләт вәкилләре “Туган тел” көнендә актив катнаша. Бу чаралар һәрвакыт халык күңелендә тирән эз калдырырлык югары дәрәҗәдә уза.  
Милли гореф-гадәтләребез – татар халкының зур байлыгы. Гасырлар буена буыннан-буынга күчеп килгән изге йолаларыбызны онытмыйк, ул мирас тарих чылбыры булып үрелеп барсын!&lt;br /&gt;&lt;/blockquote&gt;

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

[[Төркем:Түбән Кама]][[Төркем:Мәктәпләр]][[Төркем:Елъязмалар]]</text>
      <sha1>9hz8dv9o7wm99gp224jz93kjqt1s0nx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Түбән Кама</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3588</id>
    <revision>
      <id>6870</id>
      <timestamp>2019-03-31T15:06:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>6870</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киров исемендәге совхоз авылы тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3589</id>
    <revision>
      <id>6873</id>
      <parentid>6872</parentid>
      <timestamp>2019-03-31T19:22:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Искәрмәләр */ == Тышкы сылтамалар == * http://kirovschool.ucoz.ru/index/aktanysh_rajonyna_80_el/0-61</comment>
      <origin>6873</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24289" sha1="j69gwdw2jrt8t3zg9s0ye0dqot2zc30" xml:space="preserve">{{Википедия|Киров исемендәге совхоз бистәсе}}
== Беренче бүлек ==
=== Киров исемендәге совхоз авылының оештырылуы ===
Актаныш төбәгендә “Киров исемендәге совхоз” дип аталган авыл җирлеге бар. Торак пукт төре буенча, әлеге җирлек – бистә (поселек) статусына ия. Авыл тарихы, аның оештырылу кыйссасы  ил сәясәтенә нигезләнә. 

Тарихи сәхифәләрдән күренгәнчә, 1926нчы ел Совет иле тормышында яңа чор – социалистик үзгәртеп кору чоры буларак тарихка кереп калды. Социалистик икътисадка нигез салырга, социалистик җәмгыятьнең  матди-техник базасын төзергә кирәк иде. Әмма, авыл шәһәрләрне азык-төлек белән, шәһәр авылны тормыш кирәк-яраклары белән   тиешенчә тәэмин итә алмады. Ил сәясәте шул җитешсезлекләрне бетерү өчен колхозлар оештыруга юнәлтелде. Колхозлар оештыруда 1929нчы ел хәлиткеч булып санала. ВКП(б) ҮК  пленумы карары нигезендә колхозларны оештыру кампаниясе тагын да көчәя. Колхоз төре генә түгел, авылларны кушып, “совхоз” дип атап, эреләндерү очраклары да күп була [4]. 

1931нче елның ноябрендә Татарстан АССР Халык Комиссарлары Советы карары белән Яңа Әлем авылы янында  “201 номерлы Актаныш итчелек-сөтчелек совхозы” оештырыла. Берничә айдан, ул Иске Сәфәргә күчерелә. Бу чорда “Сәфәр совхозы” дип йөртелә. Тагын берничә айдан совхоз хәзерге урынына китерелә. 

1935нче елда совхозга С.М.Киров исеме бирелә. 1934нче елда революционер, хөкүмәт эшлеклесе, Сталинның кул астында актив эшчәнлек алып баручы шәхес  С.М.Кировны, тарихи чыганакларда бәяләнгәнчә, “халык дошманнары” вәкиле атып үтерә. Берничә атнадан аның исемен мәңгеләштерү башлана.  СССРның төрле почмакларында С.М.Киров исемен йөрткән торак пунктлар, урамнар, шәһәрләр барлыкка килә [4.211.].  Бу эштә Татарстан АССР да актив була, чөнки С.М.Киров һөнәри белемне Казанда алган, аның яшүсмерлек, шәхес булып формалашкан яшьлек чоры Казанда үткән. Башта Актаныш, икенче вариантта Сәфәр авылы исеме белән бәйләнешле булган топонимга С.М.Киров исеме бирелгәч тә, халык телендә “Сәфәр совхозы” сүзтезмәсе  еш кулланылган. Хәзер исә, бу фактны бик өлкән яшьтәгеләр генә телгә ала [2. 3]. 
1931нче  елда совхозга бер йөк машинасы,  АКШтан кайтарылган  “фардзан” маркалы  6 трактор бирелә. Совхозның оешу елларында сабан, тырма, чәчү эшләренең 50%ы гына техника ярдәмендә башкарыла. Атлар белән эшләү дәвам итә. Ә уру эше бөтен килеш атлы ургычлар – лабогрейкалар һәм кул урагы белән башкарыла. Эшкә тирә-як авыллардан киләләр. Илнең төрле почмакларыннан яшәргә күчеп килүчеләр күбәя. Алар өчен тулай тораклар булдыралар. Игенчелек тармагы сугыштан соңгы елларда ныгый. Ачлык чоры уза, халык икмәкле булып яши башлый. Совхозда пекарня оештырыла. 

Совхозның терлекчелек тармагын торгызу өчен 50 баш сыер, 10 баш дуңгыз бирелә. Терлекчелек тармагы бик киңәя. Сөт комплекслары эшли башлый. 1945нче елдан соң фермалар күпләп төзелә [2. 4]. Совхоз тарихында куянчылык тармагы да булган, куян фермалары эшләгән. Итчелек тармагы алга киткән. Нәселле дуңгызлар, нәселле үгезләр  комплекслары булдырылган. 1957нче елда атлар фермасы төзелә.“Киров исемендәге совхоз” дип аталган авыл кешеләренең тормышы эш-хезмәт  белән үрелеп барган. Авыл хуҗалыгы тармагын үстерү сәясәте йогынтысында  махсус булдырылган авыл үз максатын аклый. Үрнәк хуҗалык буларак, биредә республика күләмендәге семинарлар үткән, социалистик ярыш мәйданнары оештырылган, тәҗрибә уртаклашу өчен илнең  төрле почмакларыннан килгәннәр.   

=== Алма-ата авылы тарихы ===
Революциядән соң  Актаныш ягына  урта Азия кешеләре килеп туплана. Алма-Ата авылы революциядән соң оешкан  авылларның берсе. Иң беренче бу авылга Казахстанның Алма-Ата шәһәреннән казахлар, үзбәкләр күчеп килә. Авыл шуңа күрә Алма-Ата исемен алган. Дүрбаев, Карабаев фамилияле казах гаиләләре авылга нигез салучылар булган. Акрынлап бирегә башкалар да күченә, татар гаиләләре  дә килеп кушыла. Авыл  шулай яңа  тормыш корып яши башлый. Киров исемендәге совхоз төзелгәч, Алма-ата кешеләре шул совхозга эшкә йөриләр. Сугыштан соңгы елларда совхоз зурая, киңәя. Авылга латышлар, керәшеннәр күчеп килә.

1945 елны авылда фермалар, тулай тораклар төзелә. Шул елларда Киров совхозыннан да кешеләр күчеп киләләр. Бишкүмәчтән килгән Шәйгәрдән бабай иң беренче булып агачтан йорт сала. Авылның табигате бик матур: урманы җиләк-җимешкә, гөмбәгә бай, умарта асрарга, бакча үстеререгә уңайлы була. 1957 елда атлар фермасы төзелә.

1960 елда иске йортлардан мәктәп төзелә. Ул елларда мәктәптә Солтанов Нурулла абый укыта. Илһамия исемле яшь кыз, Мирсалихова Разия Касыймовна да укучыларга белем бирә. Ул чорда мәктәптә 25 укучы белем ала. 1967-1968 елларда мәктәп бетерелә. Балалар күрше авылларга барып укый башлый. Авылның мәдәният йорты була. Төрле-концерт кичәләр, спектакльләр куела. Атнага бер тапкыр тавышсыз кино күрсәтелә. Күчмә китапханә бик җанлы оешкан була. Җитәкчесе Шәйхелмәрдәнова Роза апа авыл халкын китаплар белән тәэмин итеп тора [2.5].

Сугыштан соңгы еларда авылда тормыш авыр була, ашарга булмый. Әмма 1948 елларда, Алма-аталы Җамал апа сүзләренә караганда, икмәк салып ашый башлаганнар. Тормыш җиңеләйде дигәндә, илдә кече авылларны берләштерү башлана. 60-70нче елларда Советлар иле торак пунктларны эреләндерү сәясәтен көчәйтә. Алма-атада 1965нче елда авылда  28 хуҗалыкта  146 кеше яшәгән була[2.5]. Шул чорда Алма-ата торак берәмлеге бетерелеп,  совхозга кушалар. Әлеге хәлне авыл кешеләре бик авыр кабул итә. 1968 елларда авылны күчереп утырту вакытында читтән килгән казахлар, керәшеннәр күченеп китәләр. 

Күпләр Киров совхозына күчеп, үзләре бер урам булып утыралар. Алма-ата авылы кешеләре бүгенге көнгә кадәр үз тарихларын саклый, алар туганнар кебек аралашалар. Казах милләтеннән булганнарның татарлашу процессы бик көчле бара. Топонимик атамаларда Алма-Ата, Казахстан дигән исемнәр саклана.  Кировның яңа урамы бүгенге көндә дә Алма-Ата исемен йөртә.

Гүзәл табигатьле, матурлы, чисталыгы белән башка авыллардан аерылып торган Алма-Ата авылы  шул рәвешчә юкка чыгарыла. Бу авыл Татарстанның юкка чыгарылган авыллар исемлегенә кертелгән. 

== Икенче бүлек ==
=== Җирле төбәк топонимикасы ===
Гидронимнар. Авыл  сулыкларга бай түгел. Эчәр сулар колонкага тоташтырылган. Аерым шәхес исеме белән йөртелгән чишмәләр юк. Терпеле елгасы да авылдан шактый ерак. Бу кечкенә генә елга урау юллар узып Сөн елгасына килеп кушыла.Терпеле елгасы атамасын З.Ф.Әхәтова башкорт диалектындагы “терпе” ( татарчасы – керпе) сүзенә нигезләнеп кулланышка кергән дип саный [1.14]. Терпеле елгасы белән бәйле топонимик берәмлек бар. Ул – Терпеле сызасы дип йөртелә. 
Агроонимнар – топонимикада тигез урыннар атамасы [3.62]. Киров исемендәге совхоз авылы агроонимнарга бай. Аларның үз тарихлары бар. &quot;Куян яланы”. Ялан авылдан ерак түгел, урман эчендә урнашкан. Бу яланда элек куян фермасы урнашкан, куян асраганнар. Еллар уза. Заманалар үзгәрә. Куян фермасы бетерелә. Күбрәк табыш китерүче – дуңгызчылык тармагын ачып җибәрәләр. &quot;Мурзин әрәмәсе”. Әрәмәлек Олыймән авылына барганда уң якта урнашкан. Аның атамасы Илик Мурзин исеме белән бәйле. Табигатьнең иң матур җиренә урнашкан бу әрәмәлектә сыерлар өчен җәйге лагерь булган. Бу җәйләүдәге эшнең торышын, сөт җитештерүнең күләмен тикшерә, өйрәнә торган булганнар. Авылга вәкил булып район газетасы хәбәрчесе Илик Мурзин җибәрелә. Ул һәрвакыт яратып шул җәйләүгә килгән, андагы булган хәбәрләрне район газетасында яктыртып бара. Авылда төпләнеп кала. Авыл халкы белән дус, тату яши. Ә бер көнне җәйләүдәге маллар басуга кереп, ямь-яшел уҗым ашап, күбенәләр. Күп мал һәлак була. Шушы хәлдән соң, Илик Мурзин бик борчыла, авырый башлый һәм әрәмәлеккә кереп асылынып үлә. Шуннан соң бу әрәмәлек – Мурзин әрәмәсе дип йөртелә башлый. &quot;Терпеле сызасы”. Мурзин әрәмәсе яныннан Терпеле елгасы ага. Елга Кадермәт, Терпеле авыллары аша узганга, ул җирне – Терпеле сызасы дип атыйлар.  Дәүләт чокыры. Бикчәнтәй, Апач авыллары белән чиктәш булган Түбәләс тавының бер чокырын Дәүләт чокыры дип атыйлар. Моның да үзенә күрә бер тарихы бар. Дәүләт исемле бер кешесе районга җыелышка бара. Юлда кайтканда моңа бер таныш түгел кеше дә иярә. Ул кеше – Мөслим районыныкы була. Болар нәрсәгәдер, бәхәсләшеп, кызып китәләр. Сугыш үлем белән төгәлләнә. Дәүләт бу вакыйгадан соң авылга кайтмый, шушы чокырга кереп яшеренә. Бер атнадан соң Дәүләтне эзләп табалар, кулга алалар.  Мансур лапасы. Усы авылы белән чиктәш булган бер урынны “Мансур лапасы” дип атыйлар. Бу урында элек Мансур исемле бер бай яшәгән. Ул бик атлар яраткан, күп итеп атлар тоткан. Хәзер инде бу җирләрдә бер нәрсә дә сакланмаган, ә &quot;Мансур лапасы” дигән исем генә сакланып калган.

Оронимнар – тау, калкулык атамалары [3.111]. Авыл янәшәсендәге калку җирләрне Түбәләс тавы дип йөртәләр. Тау яки калкулык башы башкорт һәм татар телләрендә “түбә” дип әйтелә. “Түбәле” сүзе башкорт әйтелеше белән “түбәләс” яңгырашын һәм язылышын алган [5.18]. Киров исемендәге совхоз авылы оронимикасы әлеге тау-калкулык  урынчылыгы белән бәйле. &quot;Таш тау” - Түбәләс тавының иң биек, иң матур тауларының берсе. Җәй көннәре бу тауда дару үләннәре, кып-кызыл сусыл җиләкләр бик күп була. Кыш көне Таш тау чаңгы шуучы балаларны, өлкәннәрне көтеп ала. Таш тауның бер серле ягы да бар әле. Җәйнең иң кызу көннәрендә дә аның итәкләрендә кар өемнәрен күрергә була. &quot;Ыштан балагы”. Түбәләс тавының бер өлешендә &quot;Ыштан балагы” исемле бер җир бар. Әгәр дә бу җирне ерактан җентекләп карасаң, борынгы әбиләребез киеп йөргән ыштанны хәтерләтә. Шуңа бу тирәгә Ыштан балагы дигән исем бирелгән.

=== “Киров исемендәге совхоз” авылының  гореф-гадәтләре, милли йолалар ===
Киров исемендәге совхоз авылы – татар авылы. Биредә татарларга хас барлык  гореф-гадәтләр, милли йолалар саклана. Казахлар һәм керәшеннәрнең,  килеп урнашучы башка халыкларның йогынтысы бик тоемланмый. Авыл китапханәчесе Л.Х.Сабирова туплаган материаллардан күренгәнчә, электән  иң популяр, иң күңелле бәйрәм балалар өчен үткәрелгән  “Карга боткасы” булган. Кешеләре язны каргалар алып килә дип уйлаганнар. Һәр урам карга боткасын үзе оештырган. Балалар урам буйлап чиләк тотып йомырка җыя торган булганнар. Ул йомыркаларны суган суына манып, кызыл-сары төскә буяганнар. Бу эштә балаларга Хатимова Фәймә апа булыша торган булган. Балалар йомыркаларны, ярмаларны алып олы яланга чыгып урда ясап, казан асып карга боткасы пешергәннәр. Шул урамның әбиләре Нурия, Рәйсә, Хәнифә, Мәрдия чыгып ярдәм итә торган булганнар. Балалар сукыр тычкан, йөзек салыш, чума үрдәк-чума каз, лапта уеннары уйнаганнар [2.8]. 

Яшьләр өчен элек авылларда клублар юк чагында аулак өйләр оештырыла торган булган. Анда кызлар, егетләр җыелганнар. Кызлар чигү җиккән, челтәр бәйләгәннәр, килен бирнәсе әзерләгәннәр.   Аулак өй бәйрәмнәрендә төрле уеннар оештырылган. Йөзек салыш, аркага сугыш уеннары оештырылган. Егетләр, кызлар җыелып җырлар җырлаганнар, биегәннәр. Аулак өй егетләр белән кызларның бердәнбер күрешеп, очрашу урыны булган.

Һәр ел саен авылда каз өмәләре оештырылган. Латыйпова Шәмсия, Наҗарова Нурия, Хатимова Фәймә әбиләрнең казлары бик уңган булган. Апалар, кызлар каз чистарткан. Каз өмәсе үткәрүче хуҗа шул урамның балаларын җыеп, өмә бетүгә, каз мае белән каз тәбикмәге пешереп балаларны ашаткан. Балалар ашап бетерүгә,  каз чистартучылар бәкедән казларны юып кайткач,  каз тәбикмәге белән чәй эчеп таралышканнар [2.8]. 
Электән килгән йолалардан – егетләрне солдатка озату. Исән-имин йөреп кайтуларын теләп, истәлеккә кулъяулыклар бирү йоласы әле дә дәвам итә.

Һәр чор, һәр заманның үз йолалары. Сабантуйлар һәр елны заманча матур итеп үткәрелә. Сабантуйдан тыш, авылга хас тагын бер җәйге йола барлыкка килде.  Киров исемендәге совхоз авылында Миргазиян Нургалиев исемен йөрткән урам бар. Миргазиян Нургалиев – совхоза озак еллар баш хисапчы булып эшләгән  абруйлы кеше була. Хәзер бу урамда аның уллары яши.  Авылга хас яңа барлыкка килгән гадәт әлеге урамда яшәүчеләр белән бәйле. Бу урамда яшәүчеләр инде биш ел рәттән зур итеп Урам бәйрәме үткәрәләр. Уеннар, җыр-биюләр белән барган бәйрәм урамдагы тату табын артында үтә. Бәйрәмгә зур эчтәлек салынган. Үткәннәрне искә алалар, киләчәккә планнар коралар.

Авыл халкы үз тарихын өйрәнә, кадерли. Китапханәдә тарихи информация туплана. Авылның Мәдәният йортында “Авылым – моң бишегем“  дип аталган бәйрәм авыл тарихы, аның кешеләренә багышлана. 

=== Икенче бүлеккә нәтиҗә ===
Киров исемендәге совхоз авылы топонимикасы Терпеле елгасы гидронимыннан, &quot;Куян яланы”, “Мурзин әрәмәсе”, “Терпеле сызасы”, “Дәүләт чокыры”, “Мансур лапасы” агроонимнарыннан, Түбәләс тавы, “Таш тау” , “Ыштан балагы” оронимнарыннан тора. 
Татар халкының милли йолалары һәм җирлектә  үткәрелә торган милли фольклор бәйрәмнәре бүгенге көндә дә сакланып калган. Соңгы елларда Урам бәйрәме итеп оештыра торган яңа йола-бәйрәм  барлыкка килгән. 

== Кулланылган әдәбият ==
# Ахатова З.Ф. Топонимы нижнего Прикамья / З.Ф.Ахатова – Казань – 2000. 21 с.
# Сабирова Л.Х. [https://edu.tatar.ru/upload/images/files/%D0%A2%D0%A3%D0%93%D0%90%D0%9D%20%D0%90%D0%92%D0%AB%D0%9B%D0%AB%D0%9C%D0%90%20%D0%A1%D3%98%D0%AF%D0%A5%D3%98%D0%A2.docx Туган авылыма сәяхәт] /  Л.Х.Сабирова. – Актаныш. – 2013.
# Саттаров Г.Ф. Татар топонимиясе / Саттаров Г.Ф. – Казан, 1998. – 278 б.\
# Татарстан Тарихы. XX гасыр - XXI гасыр башы : татар урта гомуми белем бирү мәктәбенең 9 нчы сыйныфы өчен уку ярдәмлеге / Б. Ф. Солтанбәков, А. А. Иванов, Ə. Г. Галләмова. - Казан:[Хәтер], 2006. – 318б. 
# Тимирова Л.Ф. Гидронимия Актанышского района республики Татарстан / Л.Ф. Тимирова– Казань – 2004. – 23 с.

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Тышкы сылтамалар ==
* http://kirovschool.ucoz.ru/index/aktanysh_rajonyna_80_el/0-61

[[Төркем:Актаныш районы]][[Төркем:Торак пунктлар]][[Төркем:Елъязмалар]]</text>
      <sha1>j69gwdw2jrt8t3zg9s0ye0dqot2zc30</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-navpop.css</title>
    <ns>8</ns>
    <id>3595</id>
    <revision>
      <id>6912</id>
      <timestamp>2019-11-12T13:36:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>WikiBayer</username>
        <id>1640</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «@import url('//en.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-navpop.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css');»</comment>
      <origin>6912</origin>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="106" sha1="3mpyyxwp97rejicwvcgp7y8rhcz5d2f" xml:space="preserve">@import url('//en.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-navpop.css&amp;action=raw&amp;ctype=text/css');</text>
      <sha1>3mpyyxwp97rejicwvcgp7y8rhcz5d2f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:Gadget-popups.js</title>
    <ns>8</ns>
    <id>3596</id>
    <revision>
      <id>6913</id>
      <timestamp>2019-11-12T13:38:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>WikiBayer</username>
        <id>1640</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «mw.loader.load( '//en.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-popups.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript' );»</comment>
      <origin>6913</origin>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="117" sha1="hctjgtalgxzepi9i60m4g9760mqmgk1" xml:space="preserve">mw.loader.load( '//en.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-popups.js&amp;action=raw&amp;ctype=text/javascript' );</text>
      <sha1>hctjgtalgxzepi9i60m4g9760mqmgk1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Меңнәрнең серен сыйдырган &quot;Сердәш&quot;</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3600</id>
    <revision>
      <id>6930</id>
      <parentid>6929</parentid>
      <timestamp>2020-03-31T16:39:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Фәрһад</username>
        <id>1684</id>
      </contributor>
      <origin>6930</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15543" sha1="j7gzvnjhmfc8dttesq2x66kiwt87cvk" xml:space="preserve">&lt;table style=&quot;float: right; margin-right: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 242px; border:#eee solid 1px&quot;&gt;{{Автор
| исем =[[w:Рина Зарипова|Рина Зарипова]]
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем = Рина Фәтхелбаян кызы Зарипова
| һөнәр = журналист
| бүләк һәм премияләр = Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (1995)
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

===“Сердәш”===
Бу сәхифәне иң әүвәл минем өчен укучыларым ачты. Унынчылар. 1965 ел. Лаеш районы, Татар Сараланы урта мәктәбендә укытып йөргән чак. Татар мәктәбендә урыс теле һәм әдәбиятын укытканга күрә күбрәк урыс матбугатын укый идем. Ул вакытларда газета-журналларның 30лап төрен яздырып алып укый ала идек бит. Тәрбия сәгатенә кергәндә кызларым-егетләремне еш кына газета укып, бәхәсләшеп утырган мәлдә күрәм. Нәрсә укулары белән кызыксындым. “Татарстан яшьләре”, анда чыга торган “Сердәш”не укыйлар икән.

– Апа, газетаның “Сердәш” бите бик кызыклы: укып карагыз әле, – диделәр.

Карап чыктым. “Сердәш”. “Кызларга, яшь киленнәргә” дип куелган. Мәхәббәт, гаилә мөнәсәбәтләре турында ихластан язылган хатлар, файдалы киңәшләр, мода...

Тора-бара авыл клубында, китапханәдә булганда да күзгә ташлана иде: яшьләр “Сердәш”ле санны кулдан-кулга йөртеп укыйлар. Клуб мөдире Минҗиһан апа кайчак зарланып та куя: “Газета тегелмәсен чистый туздырып бетерәләр”, – дип әйтә торган иде. Кемнәр чыгара ул “Сердәш”не, нинди кешеләр эшли редакциядә – ул чакта аны белгән дә юк инде. Тик безгә укырга гына булсын. Алдан күрәзәлек итеп берәрсе үзеңә шунда эшләргә туры киләчәк дип әйтсә, мөгаен, ышанмаган булыр идем.

===Кем уйлаган ул чагында...===
1969 елның 20 феврале “Татарстан яшьләре” редакциясендә минем беренче эш көнем булды. “Сердәш”не хатлар бүлегенең ул чактагы мөдире, тәҗрибәле журналист Суфия апа Әхмәтова чыгара иде.

Суфия апа атна саен редакциягә штаттан тыш хәбәрчеләрне җыя, аларга заданиеләр бирә. Мин аның белән бер кабинетта утырам, аның эш алымнарын күзәтәм. Суфия апа мине дә “Сердәш”кә тартып кертте. Урыс телендәге язмаларны миңа тәрҗемә иттерә. Тәрбия, әхлак, мәхәббәт турында мавыктыргыч язмалар эзләргә куша; ай саен чыгып килә торган “Сердәш” әнә шулай туа. Суфия апа укучы хатларына, штаттан тыш хәбәрчеләргә нык игътибарлы иде. Ярты бит язылган хатны да җавапсыз калдырмый. Ул елларда редакциядә хат культы яши иде. Редакциядән килгән хатны кыйммәтле ядкарь итеп куен кесәсендә дистә еллар буе саклап йөрткән укучыларыбыз моны яхшы хәтерли булыр (мин андыйларны беләм).

1970 елны Суфия апа пенсиягә киткәч, хатлар бүлегендә бик озак тоткарланучы булмады. Андагы тавык чүпләп бетермәслек эшне үзе эшләп караган кеше генә белә. Фәрит Хәкимҗанов (бүген ул тел галиме, ТДГИ профессоры), Галия Рәимова, Фәрит Галиев һ.б. эшләп алдылар. Аннары “Сердәш” миңа күчте.

Еллар узды, буыннар, кешеләр алмашынды, ә “Сердәш” калды. Меңнәрнең сердәше, юанычы, киңәшчесе булып, төрле буын укучыларының яраткан, көтеп алган сәхифәсе булып газета битләрендә 40 ел яши ул.

===Яшәү көче кайдан?===
“Сердәш”не яшәтүчеләр кем? Сез, безнең кадерле укучыларыбыз. Сез аңа сүнәргә, туктап калырга юл куймадыгыз. Бер атна-ун көнгә генә соңга калып чыкса да, шундук юксынып хатлар яудырдыгыз, без башлаганны дәвам иттердегез, бәхәсләштегез, яңа темалар, адреслар тәкъдим иттегез, шатлык-кайгыларыгыз, сорауларыгызны, бөтен уй-фикерләрегезне ихластан безгә җиткезеп тордыгыз. Ничә еллар буе шулай дәвам итә. 30 елдан артык сезнең хатларны укыган, сезнең белән бергәләп “Сердәш” сәхифәсен чыгарган журналист буларак әйтәм мин бу сүзләрне. Әйе, “Сердәш”не яшәтүче – сез, хөрмәтле укучылар.

===Йөзәрләп түгел, меңәрләп===
Килде һәм килә “Сердәш”кә хатлар. Татарстаннан, ерак чит өлкәләрдән, хәтта чит илләрдән. Кайда гына яшәсә дә адәм баласы тулган күңелен бушатуга мохтаҗ. Элек тә, хәзер дә. Шәхси архивымда сакланган кайбер газеталарны актарам. “Сердәш” нинди генә четерекле сорауларга кагылмаган. “Аерылу сагышлары”, “Т.Я.”, 3 сентябрь, 1981 ел:

''“Бу кыен сөйләшүне без моңа кадәр чигерә килеп дөрес эшләдекме? Көмеш яки алтын туй шатлыгына якын торган абый-апалар, гаилә тормышы сахрасына яңа аяк баскан, әмма аның чәнечкеле сорауларын татырга өлгергән яшьләр – барыбыз бергәләп уйлансак, бәлки әлеге мәсьәләне чишү димибез, бераз җиңеләйтү юлларын таба алырбыз, ә бәлки кемгәдер какшаган бәхетен саклап калырга да булышырбыз? Сөйләшүне башлыйбыз. Сүз – аерылышулар хакында”.''

Ә бусы “Т.Я.”ның 1983 ел, 15 гыйнвар саныннан:

''“Бервакыт без өлкә мәгариф бүлеге инспекторы Газиз ага белән ике комплектлы авыл мәктәбен тикшерергә барган идек. Ике укытучының берсе дәрескә килмәде. Аның өенә барган укытучы күңелсезләнеп кайтты.
– Ул хатыны белән аерылышып йөри, – диде.
Мәктәптә эшебез беткәч без теге укытучының өенә киттек. Өйдә үле тынлык. Сораштыра торгач, ачыкланды. Рифхәт белән Галиянең аерылу сәбәпләре бөтенләй юк нәрсә икән...
... Былтыр шул вакыйгага 30 ел үткәч, теге авылга кабат барып чыктык. Безнең килүебезне ишеткәч, Рифхәт чабып килеп җитте. Кунакка чакырып сыйлады. Теге вакытта әйтергә өлгермәгән рәхмәтен әйтте. Рифхәт белән Галия җиде бала үстергәннәр, биш оныкның бәхетле бабае һәм әбисе булып өлгергәннәр...&quot;'' 
Якуб ЗӘНКИЕВ, РСФСРның атказанган укытучысы, Төмән өлкәсе, Тубыл шәһәре.

 ***

''“Мәхәббәтнең төсмерләре иксез-чиксез. Мәхәббәт хатларына конкурска килгән язмаларны укыганда шул хакта уйлап куйдым. Меңнәр белән исәпләнә инде ул хатлар. Әйтерсең, кемнеңдер күңел хәзинәләрен күздән кичерәм. Бу кадәр истәлекләр, шигъри юллар... Дөньяда бөтен кеше шагыйрьме әллә? Редакция папкасында күпме истәлек дәфтәрләре пәйда булды. Вакытлар үтә-үтә саргайган булсалар да, бу язма-истәлекләр үзе бер тарих. Гомер тарихлары. Яшьлек хатирәләре. -'' 
“Т.Я.”, 19 август, 1993 ел”.

***

“Сердәш”нең төп авторлары, югарыда әйткәнемчә, сез инде, безнең хөрмәтле укучыларыбыз. Әмма ишелеп килгән хатларның барысын да газетада урнаштыру мөмкин түгел иде. Андый чакта тематикасы буенча бертөрле хатларны язучыларга, төрле белгечләргә биреп укыту традициясе бар иде. Язучы Рәисә апа Ишморатова “Сердәш”нең даими авторы булды. Ләбибә апа Ихсанованың “Каенаналар, киленнәр”, Мәдинә Маликованың “Сөйкемле булыгыз, кызлар”, шагыйрь Мәхмүт ага Хөсәеннең озын толымлы кызлар турындагы чыгышлары күпме йөрәкләрне җилкендерде, ул язмалар буенча сөйләшүләр, бәхәсләр айлар буе барды.

Тәрбия эшендә кулланма яки “Сердәш” утлары
''“Без мәктәптә укыганда ук “Татарстан яшьләре”н яздырып ала идек. Анда чыга торган “Сердәш” безнең иң яраткан сәхифәбез булып тора. Андагы мәкаләләрне әбием дә, әнием дә укыдылар, хәзер инде алар мәрхүм, мин үзем ничә оныкның әбисе. “Т.Я.”ны гаиләбез белән укыйбыз. “Сердәш” минем үземне заманында бик зур ялгыш адымнан саклап калды, ул чакларны искә төшерсәм, йөрәкләрем чымырдап китә... Рәхмәт Сезгә. Тулы исемем бары үзегез өчен генә”''. Бу юллар Сарманнан Саимә апа хатыннан. Өч ел элек ул аны шәхсән минем үземә язган иде. Шәхси архивымда андый хатлар байтак әле.

Үзенең 40 еллык тарихында “Сердәш” кемнәр өчен генә дус, иптәш, сердәш булмагандыр, кемнәрне генә ашыгычлык белән ялгыш адым ясаудан саклап калмагандыр. Бөтенесе турында яза башласаң, газета битләре җитмәс. Хәер, газетаның күпьеллык тегелмәләре моңа шаһит. Сүзне йомгаклаганда тагын бер мисалга тукталам.

***

 Камал театры фойесында “Т.Я.”ның быелгы юбилей кичәсендә очраштык без. Җылы итеп исәнләште, кочаклап алды. Ә минем ачык чырайлы, ягымлы бу ханымны беренче күрүем. Хәмидә Гарипова диде. “Татарстан” журналының бүлек мөхәррире.
''– “Сердәш” минем эшемдә кулланма булды. Яшел Үзән районының Норлат, Карауҗа мәктәпләрендә, Кайбычта эшләгәндә дә “Сердәш”тән аерылмадык. Шуның үрнәгендә мәктәптә “Сердәш” клубы оештырдык. Клуб утырышларында “Т.Я.”дагы “Сердәш”тә басылган язмаларны бергәләп укып, фикер алыштык, бәхәсләштек. Ачык дәресләр үткәргәндә, ата-аналар җыелышларында “Сердәш”не файдаландык. Укучылар бер генә язмага да битараф түгелләр иде. “Сердәш”нең ул еллардагы эмблемасы – каенга сөялгән кыз безгә аеруча ошый иде. Клубыбызга да шул эмблеманы куйдык. Укучыларны гаилә тормышына әзерләү буенча авторлык программасы әзерләп “Мәгариф” журналында бастырдык һәм җиңүче булдык. Бу эштә “Сердәш” безнең өчен төп кулланма булды. Сезнең сәхифәгез күпме яшьләрне уйландырды, бәхәсләштерде, бу катлаулы тормышта туры юлны сайлауда кыйбла булып хезмәт итте. Кыскасы, мәктәп белән бәйле хезмәтләремдә (тәрбия эшләре буенча директор урынбасары, РОНО мөдире, балалар иҗат үзәге директоры) 1977 елдан 2000 елга хәтле “Сердәш” утлары һәркайда уңышлы кабынып калды...'' 

&quot;Татарстан яшьләре&quot; газетасы, 29.03.2005
[[Төркем:Рина Зарипова]]
[[Төркем:Кеше]]</text>
      <sha1>j7gzvnjhmfc8dttesq2x66kiwt87cvk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кеше</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3601</id>
    <redirect title="Төркем:Кеше" />
    <revision>
      <id>6932</id>
      <parentid>6931</parentid>
      <timestamp>2020-03-31T16:43:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Фәрһад</username>
        <id>1684</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Кеше]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>6932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="rwm6iymrrdxe401z3mqk3xahyz4owqw" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Төркем:Кеше]]</text>
      <sha1>rwm6iymrrdxe401z3mqk3xahyz4owqw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Кеше</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3602</id>
    <revision>
      <id>6933</id>
      <timestamp>2020-03-31T16:43:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Фәрһад</username>
        <id>1684</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Китаплар]]»</comment>
      <origin>6933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33" sha1="gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9" xml:space="preserve">[[Төркем:Китаплар]]</text>
      <sha1>gs2g95rzfnkm61gw5s1wrbxuh9uqbz9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Барлык</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3604</id>
    <revision>
      <id>6951</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:06:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Викикитап]]ның бар эчтәлеге»</comment>
      <origin>6951</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52" sha1="hf62w1ulacewg3742h2ghztnu44ypju" xml:space="preserve">[[Викикитап]]ның бар эчтәлеге</text>
      <sha1>hf62w1ulacewg3742h2ghztnu44ypju</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Шәхес</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3605</id>
    <revision>
      <id>6953</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:21:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Infobox|child={{{child|}}} | bodyclass  = biography vcard  | above      = {{Br separated entries  | 1 = {{#if:{{{honorific prefix|{{{honorific_prefix|}}}}}}|&lt;span class=&quot;hono...»</comment>
      <origin>6953</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14664" sha1="97tv7t4dy7ghzch495oqxz57jvbsuqa" xml:space="preserve">{{Infobox|child={{{child|}}}
| bodyclass  = biography vcard

| above      = {{Br separated entries
 | 1 = {{#if:{{{honorific prefix|{{{honorific_prefix|}}}}}}|&lt;span class=&quot;honorific-prefix&quot; style=&quot;font-size: small&quot;&gt;{{{honorific prefix|{{{honorific_prefix|}}}}}}&lt;/span&gt;}}
 | 2 = &lt;span class=&quot;fn&quot;&gt;{{#if:{{{исем|}}}|{{{name|{{{исем}}}}}}|{{PAGENAMEBASE}}}}&lt;/span&gt;
 | 3 = {{#if:{{{honorific suffix|{{{honorific_suffix|}}}}}}|&lt;span class=&quot;honorific-suffix&quot; style=&quot;font-size: small&quot;&gt;{{{honorific suffix|{{{honorific_suffix|}}}}}}&lt;/span&gt;}}
 }}
| abovestyle = {{{abovestyle|}}}

| image      = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{wikidata/p18|{{{image|{{{рәсем|{{{сурәт|}}}}}}}}}|size={{{рәсем зурлыгы|{{{рәсем_зурлыгы|{{{imagesize|{{{сурәт зурлыгы|}}}}}}}}}}}}|sizedefault=frameless|upright={{{image_upright|1}}}|alt={{{alt|}}}|suppressplaceholder=yes}}}}
| caption    = {{{image caption|{{{caption|{{{рәсем_язуы|{{{сурәт язуы|}}}}}}}}}}}}

| label1     = Туган телдә&amp;nbsp;исем
| data1      = {{#if:{{wikidata|p1559|{{{тулы исем|}}}}}|&lt;span class=&quot;nickname&quot; {{#if:{{{тулы исем_lang|}}}|lang=&quot;{{{тулы исем_lang}}}&quot;}}&gt;{{wikidata|p1559|{{{тулы исем|}}}}}&lt;/span&gt;}}

| label2     = Әйтелеш
| data2      = {{wikidata|p443|{{{әйтелеш|}}}}}

| label10    = Туган
| data10     = {{Br separated entries|1={{#if:{{{тугач бирелгән исеме|{{{birthname|}}}}}}|&lt;span class=&quot;nickисем&quot;&gt;{{{тугач бирелгән исеме|{{{birthname|}}}}}}&lt;/span&gt;}}|2={{wikidata/p569|{{{туу датасы|}}}|{{{үлем датасы|}}}}}|3={{#if:{{wikidata/p19|{{{placeofbirth|{{{туу җире|}}}}}}}}|&lt;span class=&quot;birthplace&quot;&gt;{{wikidata/p19|{{{туу җире|}}}}}&lt;/span&gt;}}}}

| label11    = Baptised
| data11     = {{#if:{{{туу датасы|}}}||{{{baptised|}}}}}

| label12    = Disappeared
| data12     = {{Br separated entries|1={{{disappeared_date|}}}|2={{{disappeared_place|}}}}}

| label13    = Status
| data13     = {{{status|{{{disappeared_status|}}}}}}

| label14    = Үлгән
| data14     = {{Br separated entries|1={{wikidata/p570|{{{үлем датасы|}}}|{{{туу датасы|}}}}}|2={{#if:{{wikidata/p20|{{{үлем җире|}}}}}|&lt;span class=&quot;deathplace&quot;&gt;{{wikidata/p20|{{{үлем җире|}}}}}&lt;/span&gt;}}}}

| label15    = Үлем сәбәбе
| data15     = {{{death cause|{{wikidata|p509|{{{үлем сәбәбе|}}}}}}}}

| label16    = Body discovered
| data16     = {{{body discovered|{{{body_discovered|}}}}}}

| label17    = {{#if:{{{күмү урыны|}}}|Күмү урыны|Күмү урыны}}
| data17     = {{#if:{{wikidata|p119|{{{күмү урыны|}}}}}|{{Br separated entries|1={{wikidata|p119|{{{күмү урыны|}}}}}|2={{{burial_coordinates|}}}}}|{{Br separated entries|1={{{resting place|{{{resting_place|{{{restingplace|}}}}}}}}}|2={{{resting place coordinates|{{{resting_place_coordinates|{{{restingplacecoordinates|}}}}}}}}}}}}}
| class17    = label

| label18    = Һәйкәлләр
| data18     = {{{һәйкәлләр|}}}

| label19    = Яшәгән урын
| data19     = {{wikidata|p551|{{{яшәү җире|}}}}}
| class19    = {{#if:{{{үлем датасы|}}}{{{үлем җире|}}}||label}}

| label20    = Милләт
| data20     = {{{милләт|}}}
| class20    = category

| label21    = Башка исемнәр
| data21     = {{{other исемs|{{{башка исемнәр|{{{otherисем|{{{alias|}}}}}}}}}}}}
| class21    = nickисем

| label22    = Милләт
| data22     = 
| class22    = category

| label23    = Ватандашлыгы
| data23     = {{wikidata/p27|{{{гражданлык|}}}}}
| class23    = category

| label24    = Белем
| data24     = {{{белем|}}}

| label25    = Әлма-матер
| data25     = {{wikidata|p69|{{{alma mater|{{{альма-матер|}}}}}}}}

| label26    = Һөнәре
| data26     = {{wikidata|p106|{{{occupation|{{{һөнәр|}}}}}}}}
| class26    = role

| label27    = Активлык еллары
| data27     = {{{years active|{{{years_active|{{{yearsactive|}}}}}}}}}

| label28    = Эра
| data28     = {{{эра|}}}
| class28    = category

| label29    = Эш бирүче
| data29     = {{wikidata|p108|{{{эш бирүче|}}}|&lt;br/&gt;}}
| class29    = org

| label30    = {{#if:{{{оешма|}}}|Оешма|Оешма}}
| data30     = {{{оешма|{{{organization|{{{organizations|}}}}}}}}}
| class30    = org

| label31    = Agent
| data31     = {{{agent|}}}
| class31    = agent

| label32    = Known&amp;nbsp;for
| data32     = {{{known for|{{{known_for|{{{known|}}}}}}}}}

| label33    = &lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;{{#if:{{{works|}}}|Works|{{#if:{{{credits|}}}|Notable credit(s)|Notable work}}}}&lt;/span&gt;
| data33     = {{#if:{{{works|}}}|{{{works|}}}|{{#if:{{{credits|}}}|{{{credits}}}|{{{notable works|{{{notable_works|}}}}}}}}}}

| label34    = Стиль
| data34     = {{{стиль|}}}
| class34    = category

| label37    = Home&amp;nbsp;town
| data37     = {{{home town|{{{home_town|}}}}}}

| label38    = Salary
| data38     = {{{salary|}}}

| label39    = Net&amp;nbsp;worth
| data39     = {{{net worth|{{{net_worth|{{{networth|}}}}}}}}}

| label40    = Буй
| data40     = {{#if:{{{буй_m|{{{буй_cm|}}}}}}{{{буй_ft|}}}{{{буй_in|}}} | {{convinfobox|{{{буй_m|{{{буй_cm|}}}}}}|{{#if:{{{буй_m|}}}|m|cm}}|{{{буй_ft|}}}|ft|{{{буй_in|}}}|in}}}}{{#if:{{{буй|}}} | {{infobox person/буй|{{{буй|}}}}}}}

| label41    = Авырлык
| data41     = {{#if:{{{авырлык_kg|}}}{{{авырлык_st|}}}{{{авырлык_lb|}}} | {{convinfobox|{{{авырлык_kg|}}}|kg|{{{авырлык_st|}}}|st|{{{авырлык_lb|}}}|lb}}}}{{#if:{{{авырлык|}}} | {{infobox person/авырлык|{{{авырлык|}}}}}}}

| label42    = Television
| data42     = {{{television|}}}

| label43    = Title
| data43     = {{{title|}}}
| class43    = title

| label44    = Term
| data44     = {{{term|}}}

| label45    = Predecessor
| data45     = {{{predecessor|}}}

| label46    = Successor
| data46     = {{{successor|}}}

| label47    = Сәяси фирка
| data47     = {{wikidata|p102|{{{партия|}}}}}
| class47    = org

| label48    = Хәрәкәт
| data48     = {{{хәрәкәт|}}}
| class48    = category

| label49    = &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;Opponent(s)&lt;/span&gt;
| data49     = {{{opponents|}}}

| label50    = Board member&amp;nbsp;of
| data50     = {{{boards|}}}
&lt;!--
| label51    = Дин
| data51     = {{#if:{{wikidata|p140|{{{дин|}}}}}|{{{дин|}}} {{#if:{{{мәзһәп|}}}|({{{мәзһәп|}}})|}}|}}
| class51    = category

| label52    = Мәзһәп
| data52     = {{#if:{{{дин|}}}||{{{мәзһәп|}}}}}
| class52    = category
--&gt;
| label53    = Җинаи гаепләү
| data53     = {{{гаепләү|{{{criminal_charge|}}}}}}

| label54    = Җинаи җәза
| data54     = {{{җинаи җәза|{{{criminal_penalty|}}}}}}

| label55    = {{#if:{{{judicial_status|{{{judicial status|}}}}}}|Judicial status|Җинаи статус}}
| data55     = {{#if:{{{judicial status|{{{judicial_status|}}}}}} | {{{judicial status|{{{judicial_status}}}}}} | {{{criminal status|{{{criminal_status|}}}}}}}}
| class55    = category

| label56    = &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;{{comment|Җефет|ир яки хатын}}&lt;/span&gt;
| data56     = {{wikidata|p26|{{{хатын|}}}}}

| label57    = &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;Өйдәш&lt;/span&gt;
| data57     = {{wikidata|p451|{{{partner|{{{domesticpartner|{{{өйдәш|}}}}}}}}}}}

| label58    = Балалар
| data58     = {{wikidata|p40|{{{children|{{{балалар|}}}}}}
}}
| label59    = Ата-ана{{#if:{{{ата-ана|}}}||{{#if:{{{әти|}}}|{{#if:{{{әни|}}}||}}|}}}}
| data59     = {{#if:{{{ата-ана|}}}|{{{ата-ана}}}|{{Unbulleted list|{{#if:{{wikidata|p22|{{{әти|}}}}}|{{wikidata|p22|{{{әти|}}}}} (әти)}}|{{#if:{{wikidata|p25|{{{әни|}}}}}|{{wikidata|p25|{{{әни|}}}}} (әни)}}}}}}

| label60    = Кардәшләр
| data60     = {{wikidata|p3373|{{{relations|{{{туганнар|}}}}}}}}

| label61    = Гаиләсе
| data61     = {{{гаилә|}}}

| label62    = Катнашкан сугышлар/алышлар
| data62     = {{wikidata|p607|{{{callsign|{{{сугышлар|}}}}}}}}

| label63    = Бүләк һәм премияләре
| data63     = {{{awards|{{{бүләк һәм премияләр|}}}}}}

| label64    = Хәрби дәрәҗә
| data64     = {{wikidata|p410|{{{хәрби дәрәҗә|}}}}}

| label65    = Спорт такымы әгъзасы
| data65     = {{wikidata|p54|{{{хәрби дәрәҗә|}}}}}

|label66     = Гыйльми дәрәҗә:
|data66     = {{wikidata/p512|{{{Гыйльми дәрәҗә|}}}}}

|label67     = Гыйльми исем:
|data67     = {{wikidata|p803|{{{Гыйльми исем|}}}}}

|data68     = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{wikidata|p1442|{{{кабер сурәте|}}}|size={{{кабер сурәте зурлыгы|}}}}}|sizedefault=150px|alt={{PAGENAME}} кабере}}

| label69    = Сайт
| data69     = {{{сайт|{{{homepage|{{{URL|}}}}}}}}}

| data70     = {{{misc|{{{module|}}}}}}
| data71     = {{{misc2|{{{module2|}}}}}}
| data72     = {{{misc3|{{{module3|}}}}}}
| data73     = {{{misc4|{{{module4|}}}}}}
| data74     = {{{misc5|{{{module5|}}}}}}
| data75     = {{{misc6|{{{module6|}}}}}}

| header76   = {{#if:{{{кул кую|}}}|Култамагасы}}
| data76     = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{wikidata/p109|{{{кул кую|}}}|size={{{култамга зурлыгы|}}}}}|size={{{култамга зурлыгы|}}}|sizedefault=150px|alt={{{култамга alt|{{{култамга_alt|}}}}}}}}

| header77   = {{#if:{{{искәрмәләр|}}}|Искәрмәләр}}
| data78     = {{#if:{{{искәрмәләр|}}}|&lt;div style=&quot;text-align: left;&quot;&gt;
{{{искәрмәләр}}}&lt;/div&gt;}}
|below       = {{#if:{{{викиҗыентык|}}}|'''[[commons:Category:{{{викиҗыентык|}}}|{{#if: {{{исем|}}} | {{{исем}}} | {{Башта исем|{{PAGENAME}}}} }}]]''' [[Викиҗыентык]]та|{{wikidata/p373|text_before='''|text={{#if: {{{исем|}}} | {{{исем}}} | {{Башта исем|{{PAGENAME}}}} }}|text_after=''' [[Викиҗыентык]]та}}}}
|below2        = {{#if:{{#invoke:Wikidata2/Wikisource|getWikisourceLink|p103}}&lt;!--
--&gt;|'''[[Файл:wikisource-logo.svg|15px||link={{#invoke:Wikidata2/Wikisource|getWikisourceLink|p103}}]] [[{{#invoke:Wikidata2/Wikisource|getWikisourceLink|p103}}|Әсәрләр]]''' [[Викитека]]да&lt;!--
--&gt;|{{#ifeq:{{{викитека|}}}|ярамый|{{Unicode|©}} Бу авторның әсәрләре ''ирексез''}}&lt;!--
--&gt;}}
}}&lt;!--
--&gt;{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Билгесез параметрларны куллана торган битләр (Шәхес калыбы)|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview = Page using [[Template:Infobox person]] with unknown parameter &quot;_VALUE_&quot;|ignoreblank=y
| abovestyle | agent | alias | alma mater | alma_mater | alt | бүләк һәм премияләр | baptised | туу датасы | тугач бирелгән исеме | туу җире | birthname | boards | body discovered | body_discovered | burial_coordinates | күмү урыны | callsign | caption | рәсем_язуы | child | балалар | гражданлык | credits | гаепләү | җинаи җәза | criminal status | criminal_charge | criminal_penalty | criminal_status | death cause | үлем сәбәбе | үлем датасы | үлем җире | disappeared_date | disappeared_place | disappeared_status | domestic_partner | domesticpartner | белем | эш бирүче | эра | гаилә | әти | искәрмәләр | буй | буй_cm | буй_ft | буй_in | буй_m | home town | home_town | homepage | honorific prefix | honorific suffix | honorific_prefix | honorific_suffix | honors | honours | image | image caption | рәсем зурлыгы | image_caption | рәсем_зурлыгы | image_upright | imagesize | judicial status | judicial_status | known | known for | known_for | misc | misc2 | misc3 | misc4 | misc5 | misc6 | module | module2 | module3 | module4 | module5 | module6 | һәйкәлләр | әни | хәрәкәт | исем | милләт | тулы исем | тулы исем_lang | net worth | net_worth | networth | nocat_wdimage | notable works | notable_works | һөнәр | opponents | оешма | organization | organizations | other исемs | башка исемнәр | otherисем | ата-ана | partner | партия | predecessor | әйтелеш | relations | туганнар | яшәү җире | resting place | resting place coordinates | resting_place | resting_place_coordinates | restingplace | restingplacecoordinates | salary | кул кую | култамга alt | култамга_alt | култамга зурлыгы | хатын | status | стиль | successor | television | term | title | URL | сайт | авырлык | авырлык_kg | авырлык_lb | авырлык_st | works | years active | years_active | yearsactive}}&lt;!--{{#if:{{{дин|}}}|{{#invoke:RexxS|prevwarn|message=the дин parameter will be removed soon.}}}}
--&gt;{{Main other|
{{#if:{{{1|}}}{{{2|}}}{{{3|}}}{{{4|}}}{{{5|}}}|[[Category:Infobox person using numbered parameter]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{box_width|}}}|[[Category:Infobox person using boxwidth parameter]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{үлем датасы|}}}{{{үлем җире|}}}|{{#if:{{{salary|}}}{{{net worth|{{{net_worth|{{{networth|}}}}}}}}}|[[Category:Infobox person using certain parameters when dead]]}}}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{influences|}}}{{{influenced|}}}|[[Category:Infobox person using influence]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{ethnicity|}}}|[[Category:Infobox person using ethnicity]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{дин|}}}|[[Category:Infobox person using дин]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{мәзһәп|}}}|[[Category:Infobox person using мәзһәп]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{әйтелеш|}}}|[[Category:Biography template using әйтелеш]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{култамга|}}}|[[Category:Biography with култамга]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{image|}}}|{{#if:{{#property:P18}}||[[Category:Pages to import images to Wikidata]]}}}}[[Category:hCardлы мәкаләләр]]
}}&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{{child|}}}|yes||{{Wikidata image|1={{{image|}}}|2={{{nocat_wdimage|}}}}}}}[[Төркем:Әлифба буенча шәхесләр]]&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>97tv7t4dy7ghzch495oqxz57jvbsuqa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:InfoboxImage</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3606</id>
    <revision>
      <id>6954</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:23:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «-- Inputs: --    image - Can either be a bare filename (with or without the File:/Image: prefix) or a fully formatted image link --    page - page to display for multipage imag...»</comment>
      <origin>6954</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="9641" sha1="n4nldwdqxa2f7m558z3tw0vr90z070g" xml:space="preserve">-- Inputs:
--    image - Can either be a bare filename (with or without the File:/Image: prefix) or a fully formatted image link
--    page - page to display for multipage images (DjVu)
--    size - size to display the image
--    maxsize - maximum size for image
--    sizedefault - default size to display the image if size param is blank
--    alt - alt text for image
--    title - title text for image
--    border - set to yes if border
--    center - set to yes, if the image has to be centered
--    upright - upright image param
--    suppressplaceholder - if yes then checks to see if image is a placeholder and suppresses it
--    link - page to visit when clicking on image
-- Outputs:
--    Formatted image.
-- More details available at the &quot;Module:InfoboxImage/doc&quot; page

local i = {};

local placeholder_image = {
    &quot;Blue - Replace this image female.svg&quot;,
    &quot;Blue - Replace this image male.svg&quot;,
    &quot;Female no free image yet.png&quot;,
    &quot;Flag of None (square).svg&quot;,
    &quot;Flag of None.svg&quot;,
    &quot;Flag of.svg&quot;,
    &quot;Green - Replace this image female.svg&quot;,
    &quot;Green - Replace this image male.svg&quot;,
    &quot;Image is needed female.svg&quot;,
    &quot;Image is needed male.svg&quot;,
    &quot;Location map of None.svg&quot;,
    &quot;Male no free image yet.png&quot;,
    &quot;Missing flag.png&quot;,
    &quot;No flag.svg&quot;,
    &quot;No free portrait.svg&quot;,
    &quot;No portrait (female).svg&quot;,
    &quot;No portrait (male).svg&quot;,
    &quot;Red - Replace this image female.svg&quot;,
    &quot;Red - Replace this image male.svg&quot;,
    &quot;Replace this image female (blue).svg&quot;,
    &quot;Replace this image female.svg&quot;,
    &quot;Replace this image male (blue).svg&quot;,
    &quot;Replace this image male.svg&quot;,
    &quot;Silver - Replace this image female.svg&quot;,
    &quot;Silver - Replace this image male.svg&quot;,
    &quot;Replace this image.svg&quot;,
	&quot;Cricket no pic.png&quot;,
	&quot;CarersLogo.gif&quot;,
	&quot;Diagram Needed.svg&quot;,
	&quot;Example.jpg&quot;,
	&quot;Image placeholder.png&quot;,
	&quot;No male portrait.svg&quot;,
	&quot;Nocover-upload.png&quot;,
	&quot;NoDVDcover copy.png&quot;,
	&quot;Noribbon.svg&quot;,
	&quot;No portrait-BFD-test.svg&quot;,
	&quot;Placeholder barnstar ribbon.png&quot;,
	&quot;Project Trains no image.png&quot;,
	&quot;Image-request.png&quot;,
	&quot;Sin bandera.svg&quot;,
	&quot;Sin escudo.svg&quot;,
	&quot;Replace this image - temple.png&quot;,
	&quot;Replace this image butterfly.png&quot;,
	&quot;Replace this image.svg&quot;,
	&quot;Replace this image1.svg&quot;,
	&quot;Resolution angle.png&quot;,
	&quot;Image-No portrait-text-BFD-test.svg&quot;,
	&quot;Insert image here.svg&quot;,
	&quot;No image available.png&quot;,
	&quot;NO IMAGE YET square.png&quot;,
	&quot;NO IMAGE YET.png&quot;,
	&quot;No Photo Available.svg&quot;,
	&quot;No Screenshot.svg&quot;,
	&quot;No-image-available.jpg&quot;,
	&quot;Null.png&quot;,
	&quot;PictureNeeded.gif&quot;,
	&quot;Place holder.jpg&quot;,
	&quot;Unbenannt.JPG&quot;,
	&quot;UploadACopyrightFreeImage.svg&quot;,
	&quot;UploadAnImage.gif&quot;,
	&quot;UploadAnImage.svg&quot;,
	&quot;UploadAnImageShort.svg&quot;,
	&quot;CarersLogo.gif&quot;,
	&quot;Diagram Needed.svg&quot;,
	&quot;No male portrait.svg&quot;,
	&quot;NoDVDcover copy.png&quot;,
	&quot;Placeholder barnstar ribbon.png&quot;,
	&quot;Project Trains no image.png&quot;,
	&quot;Image-request.png&quot;,
}

function i.IsPlaceholder(image)
    -- change underscores to spaces
    image = mw.ustring.gsub(image, &quot;_&quot;, &quot; &quot;);
    assert(image ~= nil, 'mw.ustring.gsub(image, &quot;_&quot;, &quot; &quot;) must not return nil')
    -- if image starts with [[ then remove that and anything after |
    if mw.ustring.sub(image,1,2) == &quot;[[&quot; then
        image = mw.ustring.sub(image,3);
        image = mw.ustring.gsub(image, &quot;([^|]*)|.*&quot;, &quot;%1&quot;);
        assert(image ~= nil, 'mw.ustring.gsub(image, &quot;([^|]*)|.*&quot;, &quot;%1&quot;) must not return nil')
    end
    -- Trim spaces
    image = mw.ustring.gsub(image, '^[ ]*(.-)[ ]*$', '%1');
    assert(image ~= nil, &quot;mw.ustring.gsub(image, '^[ ]*(.-)[ ]*$', '%1') must not return nil&quot;)
    -- remove prefix if exists
    local allNames = mw.site.namespaces[6].aliases
    allNames[#allNames + 1] = mw.site.namespaces[6].name
    allNames[#allNames + 1] = mw.site.namespaces[6].canonicalName
    for i, name in ipairs(allNames) do
        if mw.ustring.lower(mw.ustring.sub(image, 1, mw.ustring.len(name) + 1)) == mw.ustring.lower(name .. &quot;:&quot;) then
            image = mw.ustring.sub(image, mw.ustring.len(name) + 2);
            break
        end
    end
    -- Trim spaces
    image = mw.ustring.gsub(image, '^[ ]*(.-)[ ]*$', '%1');
    -- capitalise first letter
    image = mw.ustring.upper(mw.ustring.sub(image,1,1)) .. mw.ustring.sub(image,2);

    for i,j in pairs(placeholder_image) do
        if image == j then
            return true
        end
    end
    return false
end

function i.InfoboxImage(frame)
    local image = frame.args[&quot;image&quot;];
    
    if image == &quot;&quot; or image == nil then
        return &quot;&quot;;
    end
    if image == &quot;&amp;nbsp;&quot; then
        return image;
    end
    if frame.args[&quot;suppressplaceholder&quot;] ~= &quot;no&quot; then
        if i.IsPlaceholder(image) == true then
            return &quot;&quot;;
        end
    end

    if mw.ustring.lower(mw.ustring.sub(image,1,5)) == &quot;http:&quot; then
        return &quot;&quot;;
    end
    if mw.ustring.lower(mw.ustring.sub(image,1,6)) == &quot;[http:&quot; then
        return &quot;&quot;;
    end
    if mw.ustring.lower(mw.ustring.sub(image,1,7)) == &quot;[[http:&quot; then
        return &quot;&quot;;
    end
    if mw.ustring.lower(mw.ustring.sub(image,1,6)) == &quot;https:&quot; then
        return &quot;&quot;;
    end
    if mw.ustring.lower(mw.ustring.sub(image,1,7)) == &quot;[https:&quot; then
        return &quot;&quot;;
    end
    if mw.ustring.lower(mw.ustring.sub(image,1,8)) == &quot;[[https:&quot; then
        return &quot;&quot;;
    end

    if mw.ustring.sub(image,1,2) == &quot;[[&quot; then
        -- search for thumbnail images and add to tracking cat if found
        if mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 and (mw.ustring.find(image, &quot;|%s*thumb%s*[|%]]&quot;) or mw.ustring.find(image, &quot;|%s*thumbnail%s*[|%]]&quot;)) then
            return image .. &quot;[[Category:Pages using infoboxes with thumbnail images]]&quot;;
        elseif mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 then
            return image .. &quot;[[Category:Pages using deprecated image syntax]]&quot;;
        else
            return image;
        end
    elseif mw.ustring.sub(image,1,2) == &quot;{{&quot; and mw.ustring.sub(image,1,3) ~= &quot;{{{&quot; then
        return image;
    elseif mw.ustring.sub(image,1,1) == &quot;&lt;&quot; then
        return image;
    elseif mw.ustring.sub(image,1,5) == mw.ustring.char(127)..&quot;UNIQ&quot; then
        -- Found strip marker at begining, so pass don't process at all
        return image;
    elseif mw.ustring.sub(image,4,9) == &quot;`UNIQ-&quot; then
        -- Found strip marker at begining, so pass don't process at all
        return image;
    else
        local result = &quot;&quot;;
        local page = frame.args[&quot;page&quot;];
        local size = frame.args[&quot;size&quot;];
        local maxsize = frame.args[&quot;maxsize&quot;];
        local sizedefault = frame.args[&quot;sizedefault&quot;];
        local alt = frame.args[&quot;alt&quot;];
        local link = frame.args[&quot;link&quot;];
        local title = frame.args[&quot;title&quot;];
        local border = frame.args[&quot;border&quot;];
        local upright = frame.args[&quot;upright&quot;] or &quot;&quot;;
        local thumbtime = frame.args[&quot;thumbtime&quot;] or &quot;&quot;;
        local center= frame.args[&quot;center&quot;];
        
        -- remove prefix if exists
        local allNames = mw.site.namespaces[6].aliases
        allNames[#allNames + 1] = mw.site.namespaces[6].name
        allNames[#allNames + 1] = mw.site.namespaces[6].canonicalName
        for i, name in ipairs(allNames) do
            if mw.ustring.lower(mw.ustring.sub(image, 1, mw.ustring.len(name) + 1)) == mw.ustring.lower(name .. &quot;:&quot;) then
                image = mw.ustring.sub(image, mw.ustring.len(name) + 2);
                break
            end
        end
        
        if maxsize ~= &quot;&quot; and maxsize ~= nil then
            -- if no sizedefault then set to maxsize
            if sizedefault == &quot;&quot; or sizedefault == nil then
                sizedefault = maxsize
            end
            -- check to see if size bigger than maxsize
            if size ~= &quot;&quot; and size ~= nil then
                local sizenumber = tonumber(mw.ustring.match(size,&quot;%d*&quot;)) or 0;
                local maxsizenumber = tonumber(mw.ustring.match(maxsize,&quot;%d*&quot;)) or 0;
                if sizenumber&gt;maxsizenumber and maxsizenumber&gt;0 then
                    size = maxsize;
                end
            end
        end
        -- add px to size if just a number
        if (tonumber(size) or 0) &gt; 0 then
            size = size .. &quot;px&quot;;
        end
        -- add px to sizedefault if just a number
        if (tonumber(sizedefault) or 0) &gt; 0 then
            sizedefault = sizedefault .. &quot;px&quot;;
        end
        
        result = &quot;[[File:&quot; .. image;
        if page ~= &quot;&quot; and page ~= nil then
            result = result .. &quot;|page=&quot; .. page;
        end
        if size ~= &quot;&quot; and size ~= nil then
            result = result .. &quot;|&quot; .. size;
        elseif sizedefault ~= &quot;&quot; and sizedefault ~= nil then
            result = result .. &quot;|&quot; .. sizedefault;
        else
            result = result .. &quot;|frameless&quot;;
        end
        if center == &quot;yes&quot; then
            result = result .. &quot;|center&quot;
        end
        if alt ~= &quot;&quot; and alt ~= nil then
            result = result .. &quot;|alt=&quot; .. alt;
        end
        if link ~= &quot;&quot; and link ~= nil then
            result = result .. &quot;|link=&quot; .. link;
        end
        if border == &quot;yes&quot; then
            result = result .. &quot;|border&quot;;
        end
        if upright == &quot;yes&quot; then
            result = result .. &quot;|upright&quot;;
        elseif upright ~= &quot;&quot; then
            result = result .. &quot;|upright=&quot; .. upright;
        end
        if thumbtime ~= &quot;&quot; then
            result = result .. &quot;|thumbtime=&quot; .. thumbtime;
        end
        if title ~= &quot;&quot; and title ~= nil then
            result = result .. &quot;|&quot; .. title;
        elseif alt ~= &quot;&quot; and alt ~= nil then
            result = result .. &quot;|&quot; .. alt;
        end
        result = result .. &quot;]]&quot;;
        
        return result;
    end
end

return i;</text>
      <sha1>n4nldwdqxa2f7m558z3tw0vr90z070g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Check for unknown parameters</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3607</id>
    <revision>
      <id>6955</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:25:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «-- This module may be used to compare the arguments passed to the parent -- with a list of arguments, returning a specified result if an argument is -- not on the list local p...»</comment>
      <origin>6955</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="2400" sha1="hrayw1t1r2ij1wg65qi0jh0x6y31ba4" xml:space="preserve">-- This module may be used to compare the arguments passed to the parent
-- with a list of arguments, returning a specified result if an argument is
-- not on the list
local p = {}

local function trim(s)
	return s:match('^%s*(.-)%s*$')
end

local function isnotempty(s)
	return s and trim(s) ~= ''
end

function p.check (frame)
	local args = frame.args
	local pargs = frame:getParent().args
	local ignoreblank = isnotempty(frame.args['ignoreblank'])
	local showblankpos = isnotempty(frame.args['showblankpositional'])
	local knownargs = {}
	local unknown = frame.args['unknown'] or 'Found _VALUE_, '
	local preview = frame.args['preview']

	local values = {}
	local res = {}
	local regexps = {}

	-- create the list of known args, regular expressions, and the return string
	for k, v in pairs(args) do
		if type(k) == 'number' then
			v = trim(v)
			knownargs[v] = 1
		elseif k:find('^regexp[1-9][0-9]*$') then
			table.insert(regexps, '^' .. v .. '$')
		end
	end
	if isnotempty(preview) then 
		preview = '&lt;div class=&quot;hatnote&quot; style=&quot;color:red&quot;&gt;&lt;strong&gt;Warning:&lt;/strong&gt; ' .. preview .. ' (this message is shown only in preview).&lt;/div&gt;'
	elseif preview == nil then
		preview = unknown
	end

	-- loop over the parent args, and make sure they are on the list
	for k, v in pairs(pargs) do
		if type(k) == 'string' and knownargs[k] == nil then
			local knownflag = false
			for i, regexp in ipairs(regexps) do
				if mw.ustring.match(k, regexp) then
					knownflag = true
					break
				end
			end
			if not knownflag and ( not ignoreblank or isnotempty(v) )  then
				k = mw.ustring.gsub(k, '[^%w\-_ ]', '?')
				table.insert(values, k)
			end
		elseif type(k) == 'number' and 
			knownargs[tostring(k)] == nil and
			( showblankpos or isnotempty(v) )
		then
			local vlen = mw.ustring.len(v)
			v = mw.ustring.sub(v, 1, (vlen &lt; 25) and vlen or 25) 
			v = mw.ustring.gsub(v, '[^%w\-_ ]', '?')
			table.insert(values, k .. ' = ' .. v .. ((vlen &gt;= 25) and ' ...' or ''))
		end
	end

	-- add resuls to the output tables
	if #values &gt; 0 then
		if frame:preprocess( &quot;{{REVISIONID}}&quot; ) == &quot;&quot; then
			unknown = preview
		end
		for k, v in pairs(values) do
			if v == '' then
			-- Fix odd bug for | = which gets stripped to the empty string and
			-- breaks category links
			v = ' '
			end
			local r =  unknown:gsub('_VALUE_', v)
			table.insert(res, r)
		end
	end

	return table.concat(res)
end

return p</text>
      <sha1>hrayw1t1r2ij1wg65qi0jh0x6y31ba4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Main other</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3608</id>
    <revision>
      <id>6956</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:27:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#switch:   &lt;!--If no or empty &quot;demospace&quot; parameter then detect namespace--&gt;   {{#if:{{{demospace|}}}    | {{lc: {{{demospace}}} }}    &lt;!--Use lower case &quot;demospace&quot;--&gt;   | {...»</comment>
      <origin>6956</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="442" sha1="ei759m0nvl2nqq4uyniuca8jzsijlsl" xml:space="preserve">{{#switch:
  &lt;!--If no or empty &quot;demospace&quot; parameter then detect namespace--&gt;
  {{#if:{{{demospace|}}} 
  | {{lc: {{{demospace}}} }}    &lt;!--Use lower case &quot;demospace&quot;--&gt;
  | {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:0}}
    | main
    | other
    }} 
  }}
| main     = {{{1|}}}
| other
| #default = {{{2|}}}
}}&lt;noinclude&gt;

{{documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ei759m0nvl2nqq4uyniuca8jzsijlsl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Br separated entries</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3609</id>
    <revision>
      <id>6957</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:30:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#invoke:Separated entries|br}}&lt;noinclude&gt; {{documentation}} &lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>6957</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="111" sha1="3qzqyo0vc2bkjx7dik52fp751jwcnq3" xml:space="preserve">{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#invoke:Separated entries|br}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>3qzqyo0vc2bkjx7dik52fp751jwcnq3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Separated entries</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3610</id>
    <revision>
      <id>6958</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:33:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «-- This module takes positional parameters as input and concatenates them with -- an optional separator. The final separator (the &quot;conjunction&quot;) can be -- specified independent...»</comment>
      <origin>6958</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="1165" sha1="llc3d3c78nhgnxk4nekr2o428a8k5qt" xml:space="preserve">-- This module takes positional parameters as input and concatenates them with
-- an optional separator. The final separator (the &quot;conjunction&quot;) can be
-- specified independently, enabling natural-language lists like
-- &quot;foo, bar, baz and qux&quot;.

local compressSparseArray = require('Module:TableTools').compressSparseArray
local p = {}

function p._main(args)
	local separator = args.separator
		-- Decode (convert to Unicode) HTML escape sequences, such as &quot;&amp;#32;&quot; for space.
		and mw.text.decode(args.separator) or ''
	local conjunction = args.conjunction and mw.text.decode(args.conjunction) or separator
	-- Discard named parameters.
	local values = compressSparseArray(args)
	return mw.text.listToText(values, separator, conjunction)
end

local function makeInvokeFunction(separator, conjunction)
	return function (frame)
		local args = require('Module:Arguments').getArgs(frame)
		args.separator = separator or args.separator
		args.conjunction = conjunction or args.conjunction
		return p._main(args)
	end
end

p.main = makeInvokeFunction()
p.br = makeInvokeFunction('&lt;br /&gt;')
p.comma = makeInvokeFunction(mw.message.new('comma-separator'):plain())

return p</text>
      <sha1>llc3d3c78nhgnxk4nekr2o428a8k5qt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3611</id>
    <revision>
      <id>6959</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:37:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>[[Төркем:Үрнәкләр]]</comment>
      <origin>6959</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="161" sha1="2306m08g64c86dabxnapwfqemin8r8d" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property={{{1|}}}|value={{{2|}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>2306m08g64c86dabxnapwfqemin8r8d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata2</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3612</id>
    <revision>
      <id>6960</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:39:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «-- settings, may differ from project to project local fileDefaultSize = '267x400px'; local outputReferences = true;  -- sources that shall be omitted if any preffered sources e...»</comment>
      <origin>6960</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="55175" sha1="sdcef67v95gp5330dm4hq805240t0ei" xml:space="preserve">-- settings, may differ from project to project
local fileDefaultSize = '267x400px';
local outputReferences = true;

-- sources that shall be omitted if any preffered sources exists
local deprecatedSources = {
	Q36578 = true, -- Gemeinsame Normdatei
	Q63056 = true, -- Find a Grave
	Q15222191 = true, -- BNF
};
local preferredSources = {
	Q5375741  = true, -- Encyclopædia Britannica Online
	Q17378135  = true, -- Great Soviet Encyclopedia (1969—1978)
};

-- Ссылки на используемые модули, которые потребуются в 99% случаев загрузки страниц (чтобы иметь на виду при переименовании)
local moduleSources = require( 'Module:Sources' )
local WDS = require( 'Module:WikidataSelectors' );

-- Константы
local contentLanguageCode = mw.getContentLanguage():getCode();

local p = {};
local config = nil;

local formatDatavalue, formatEntityId, formatRefs, formatSnak, formatStatement,
	formatStatementDefault, formatProperty, getSourcingCircumstances,
	getPropertyDatatype, getPropertyParams, throwError, toBoolean;

local function copyTo( obj, target, skipEmpty )
	for k, v in pairs( obj ) do
		if skipEmpty ~= true or ( v ~= nil and v ~= '' ) then
			target[k] = v;
		end
	end
	return target;
end

local function min( prev, next )
	if ( prev == nil ) then return next;
	elseif ( prev &gt; next ) then return next;
	else return prev; end
end

local function max( prev, next )
	if ( prev == nil ) then return next;
	elseif ( prev &lt; next ) then return next;
	else return prev; end
end

local function getConfig( section, code )
	if config == nil then
		config = require( 'Module:Wikidata2/config' );
	end;
	if not config then
		config = {};
	end

	if not section then
		return config;
	end
	if not code then
		return config[ section ] or {};
	end

	if not config[ section ] then
		return nil;
	end
	return config[ section ][ code ];
end

local function getCategoryByCode( code )
	local value = getConfig( 'categories', code );
	if not value or value == '' then
		return '';
	end
	return '[[Category:' .. value .. ']]';
end

local function splitISO8601(str)
	if 'table' == type(str) then
		if str.args and str.args[1] then
			str = '' .. str.args[1]
		else
			return 'unknown argument type: ' .. type( str ) .. ': ' .. table.tostring( str )
		end
	end
	local Y, M, D = (function(str)
		local pattern = &quot;(%-?%d+)%-(%d+)%-(%d+)T&quot;
		local Y, M, D = mw.ustring.match( str, pattern )
		return tonumber(Y), tonumber(M), tonumber(D)
	end) (str);
	local h, m, s = (function(str)
		local pattern = &quot;T(%d+):(%d+):(%d+)%Z&quot;;
		local H, M, S = mw.ustring.match( str, pattern);
		return tonumber(H), tonumber(M), tonumber(S);
	end) (str);
	local oh,om = ( function(str)
		if str:sub(-1)==&quot;Z&quot; then return 0,0 end; -- ends with Z, Zulu time
		-- matches ±hh:mm, ±hhmm or ±hh; else returns nils
		local pattern = &quot;([-+])(%d%d):?(%d?%d?)$&quot;;
		local sign, oh, om = mw.ustring.match( str, pattern);
		sign, oh, om = sign or &quot;+&quot;, oh or &quot;00&quot;, om or &quot;00&quot;;
		return tonumber(sign .. oh), tonumber(sign .. om);
	end )(str)
	return {year=Y, month=M, day=D, hour=(h+oh), min=(m+om), sec=s};
end

local function parseTimeBoundaries( time, precision )
	local s = splitISO8601( time );
	if (not s) then return nil; end

	if ( precision &gt;= 0 and precision &lt;= 8 ) then
		local powers = { 1000000000 , 100000000, 10000000, 1000000, 100000, 10000, 1000, 100, 10 }
		local power = powers[ precision + 1 ];
		local left = s.year - ( s.year % power );
		return { tonumber(os.time( {year=left, month=1, day=1, hour=0, min=0, sec=0} )) * 1000,
			tonumber(os.time( {year=left + power - 1, month=12, day=31, hour=29, min=59, sec=58} )) * 1000 + 1999 };
	end

	if ( precision == 9 ) then
		return { tonumber(os.time( {year=s.year, month=1, day=1, hour=0, min=0, sec=0} )) * 1000,
			tonumber(os.time( {year=s.year, month=12, day=31, hour=23, min=59, sec=58} )) * 1000 + 1999 };
	end

	if ( precision == 10 ) then
		local lastDays = {31, 28.25, 31, 30, 31, 30, 31, 31, 30, 31, 30, 31};
		local lastDay = lastDays[s.month];
		return { tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=1, hour=0, min=0, sec=0} )) * 1000,
			tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=lastDay, hour=23, min=59, sec=58} )) * 1000 + 1999 };
	end

	if ( precision == 11 ) then
		return { tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=0, min=0, sec=0} )) * 1000,
			tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=23, min=59, sec=58} )) * 1000 + 1999 };
	end

	if ( precision == 12 ) then
		return { tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=s.hour, min=0, sec=0} )) * 1000,
			tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=s.hour, min=59, sec=58} )) * 1000 + 19991999 };
	end

	if ( precision == 13 ) then
		return { tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=s.hour, min=s.min, sec=0} )) * 1000,
			tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=s.hour, min=s.min, sec=58} )) * 1000 + 1999 };
	end

	if ( precision == 14 ) then
		local t = tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=s.hour, min=s.min, sec=0} ) );
		return { t * 1000, t * 1000 + 999 };
	end

	error('Unsupported precision: ' .. precision );
end

--[[
 Преобразует строку в булевое значение

 Принимает: строковое значение (может отсутствовать)
 Возвращает: булевое значение true или false, если получается распознать значение, или defaultValue во всех остальных  случаях
]]
local function toBoolean( valueToParse, defaultValue )
	if ( valueToParse ~= nil ) then
		if valueToParse == false or valueToParse == '' or valueToParse == 'false' or valueToParse == '0' then
			return false
		end
		return true
	end
	return defaultValue;
end

--[[
	Функция для получения сущности (еntity) для текущей страницы
	Подробнее о сущностях см. d:Wikidata:Glossary/ru

	Принимает: строковый индентификатор (типа P18, Q42)
	Возвращает: объект таблицу, элементы которой индексируются с нуля
]]
local function getEntityFromId( id )
	local entity;
	local wbStatus;

	if id then
		wbStatus, entity = pcall( mw.wikibase.getEntityObject, id )
	else
		wbStatus, entity = pcall( mw.wikibase.getEntityObject );
	end

	return entity;
end

--[[
	Внутрення функция для формирования сообщения об ошибке

	Принимает: ключ элемента в таблице config.errors (например entity-not-found)
	Возвращает: строку сообщения
]]
local function throwError( key )
	error( getConfig( 'errors', key ) );
end

--[[
	Функция для получения идентификатора сущностей

	Принимает: объект таблицу сущности
	Возвращает: строковый индентификатор (типа P18, Q42)
]]
local function getEntityIdFromValue( value )
	local prefix = ''
	if value['entity-type'] == 'item' then
		prefix = 'Q'
	elseif value['entity-type'] == 'property' then
		prefix = 'P'
	else
		throwError( 'unknown-entity-type' )
	end
	return prefix .. value['numeric-id']
end

-- проверка на наличие специилизированной функции в опциях
local function getUserFunction( options, prefix, defaultFunction )
	-- проверка на указание специализированных обработчиков в параметрах,
	-- переданных при вызове
	if options[ prefix .. '-module' ] or options[ prefix .. '-function' ] then
		-- проверка на пустые строки в параметрах или их отсутствие
		if not options[ prefix .. '-module' ] or not options[ prefix .. '-function' ] then
			throwError( 'unknown-' .. prefix .. '-module' );
		end
		-- динамическая загруза модуля с обработчиком указанным в параметре
		local formatter = require( 'Module:' .. options[ prefix .. '-module' ] );
		if formatter == nil then
			throwError( prefix .. '-module-not-found' )
		end
		local fun = formatter[ options[ prefix .. '-function' ] ]
		if fun == nil then
			throwError( prefix .. '-function-not-found' )
		end
		return fun;
	end

	return defaultFunction;
end

-- Выбирает свойства по property id, дополнительно фильтруя их по рангу
local function selectClaims( context, options, propertySelector )
	if ( not context ) then error( 'context not specified' ); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified' ); end;
	if ( not options.entity ) then error( 'options.entity is missing' ); end;
	if ( not propertySelector ) then error( 'propertySelector not specified' ); end;

	result = WDS.filter( options.entity.claims, propertySelector );

	if ( not result or #result == 0 ) then
		return nil;
	end

	if options.limit and options.limit ~= '' and options.limit ~= '-'  then
		local limit = tonumber( options.limit, 10 );
		while #result &gt; limit do
			table.remove( result );
		end
	end

	return result;
end

--[[
	Функция для получения значения свойства элемента в заданный момент времени.

	Принимает: контекст, элемент, временные границы, таблица ID свойства
	Возвращает: таблицу соответствующих значений свойства
]]
local function getPropertyInBoundaries( context, entityId, boundaries, propertyIds, selectors )
	if (type(entityId) ~= 'string') then error('type of entityId argument expected string, but was ' .. type(entityId)); end

	local results = {};

	if not propertyIds or #propertyIds == 0 then
		return results;
	end

	for _, propertyId in ipairs( propertyIds ) do
		local selector = selectors[_];
		local propertyClaims = mw.wikibase.getAllStatements( entityId, propertyId );
		local fakeAllClaims = {};
		fakeAllClaims[propertyId] = propertyClaims;
		
		local filteredClaims = WDS.filter( fakeAllClaims, selector .. '[rank:preferred, rank:normal]' );
		if filteredClaims then
			for _, claim in pairs( filteredClaims ) do
				if not boundaries then
					table.insert( results, claim.mainsnak );
				else
					local startBoundaries = p.getTimeBoundariesFromQualifier( context.frame, context, claim, 'P580' );
					local endBoundaries = p.getTimeBoundariesFromQualifier( context.frame, context, claim, 'P582' );

					if ( (startBoundaries == nil or ( startBoundaries[2] &lt;= boundaries[1]))
							and (endBoundaries == nil or ( endBoundaries[1] &gt;= boundaries[2]))) then
						table.insert( results, claim.mainsnak );
					end
				end
			end
		end

		if #results &gt; 0 then
			break;
		end
	end

	return results;
end

--[[
	TODO
]]
function p.getTimeBoundariesFromQualifier( frame, context, statement, qualifierId )
	-- only support exact date so far, but need improvment
	local left = nil;
	local right = nil;
	if ( statement.qualifiers and statement.qualifiers[qualifierId] ) then
		for _, qualifier in pairs( statement.qualifiers[qualifierId] ) do
			local boundaries = context.parseTimeBoundariesFromSnak( qualifier );
			if ( not boundaries ) then return nil; end
			left = min( left, boundaries[1] );
			right = max( right, boundaries[2] );
		end
	end

	if ( not left or not right ) then
		return nil;
	end

	return { left, right };
end

--[[
	TODO
]]
function p.getTimeBoundariesFromQualifiers( frame, context, statement, qualifierIds )
	if not qualifierIds then
		qualifierIds = { 'P582', 'P580', 'P585' };
	end

	for _, qualifierId in ipairs( qualifierIds ) do
		local result = p.getTimeBoundariesFromQualifier( frame, context, statement, qualifierId );
		if result then
			return result;
		end
	end

	return nil;
end

local CONTENT_LANGUAGE_CODE = mw.language.getContentLanguage():getCode();
local getLabelWithLang_DEFAULT_PROPERTIES = { &quot;P1813&quot;, &quot;P1448&quot;, &quot;P1705&quot; };
local getLabelWithLang_DEFAULT_SELECTORS = {
	'P1813[language:' .. CONTENT_LANGUAGE_CODE .. ']',
	'P1448[language:' .. CONTENT_LANGUAGE_CODE .. ']',
	'P1705[language:' .. CONTENT_LANGUAGE_CODE .. ']'
};

--[[
	Функция для получения метки элемента в заданный момент времени.

	Принимает: контекст, элемент, временные границы
	Возвращает: текстовую метку элемента, язык метки
]]
function getLabelWithLang( context, options, entityId, boundaries, propertyIds, selectors )
	if (type(entityId) ~= 'string') then error('type of entityId argument expected string, but was ' .. type(entityId)); end
	if not entityId then
		return nil;
	end

	local langCode = CONTENT_LANGUAGE_CODE;

	-- name from label
	local label = nil;
	if ( options.text and options.text ~= '' ) then
		label = options.text;
	else
		if not propertyIds then
			propertyIds = getLabelWithLang_DEFAULT_PROPERTIES;
			selectors = getLabelWithLang_DEFAULT_SELECTORS;
		end

		-- name from properties
		local results = getPropertyInBoundaries( context, entityId, boundaries, propertyIds, selectors );

		for _, result in pairs( results ) do
			if result.datavalue and result.datavalue.value then
				if result.datavalue.type == 'monolingualtext' and result.datavalue.value.text then
					label = result.datavalue.value.text;
					langCode = result.datavalue.value.language;
					break;
				elseif result.datavalue.type == 'string' then
					label = result.datavalue.value;
					break;
				end
			end
		end
		
		if (not label) then
			label, langCode = mw.wikibase.getLabelWithLang( entityId );
			if not langCode then
				return nil;
			end
		end
	end

	return label, langCode;
end

--[[
	Функция для оформления утверждений (statement)
	Подробнее о утверждениях см. d:Wikidata:Glossary/ru

	Принимает: таблицу параметров
	Возвращает: строку оформленного текста, предназначенного для отображения в статье
]]
local function formatProperty( options )
	-- Получение сущности по идентификатору
	local entity = getEntityFromId( options.entityId )
	if not entity then
		return -- throwError( 'entity-not-found' )
	end
	-- проверка на присутсвие у сущности заявлений (claim)
	-- подробнее о заявлениях см. d:Викиданные:Глоссарий
	if (entity.claims == nil) then
		return '' --TODO error?
	end

	-- improve options
	options.frame = g_frame;
	options.entity = entity;
	options.extends = function( self, newOptions )
		return copyTo( newOptions, copyTo( self, {} ) )
	end

	if ( options.i18n ) then
		options.i18n = copyTo( options.i18n, copyTo( getConfig( 'i18n' ), {} ) );
	else
		options.i18n = getConfig( 'i18n' );
	end

	-- create context
	local context = {
		entity = options.entity,
		formatSnak = formatSnak,
		formatPropertyDefault = formatPropertyDefault,
		formatStatementDefault = formatStatementDefault }
	context.cloneOptions = function( options )
		local entity = options.entity;
		options.entity = nil;

		newOptions = mw.clone( options );
		options.entity = entity;
		newOptions.entity = entity;
		newOptions.frame = options.frame; -- На склонированном фрейме frame:expandTemplate()

		return newOptions;
	end;
	context.formatProperty = function( options )
		local func = getUserFunction( options, 'property', context.formatPropertyDefault );
		return func( context, options )
	end;
	context.formatStatement = function( options, statement ) return formatStatement( context, options, statement ) end;
	context.formatSnak = function( options, snak, circumstances ) return formatSnak( context, options, snak, circumstances ) end;
	context.formatRefs = function( options, statement ) return formatRefs( context, options, statement ) end;

	context.parseTimeFromSnak = function( snak )
			if ( snak and snak.datavalue and snak.datavalue.value and snak.datavalue.value.time ) then
				return tonumber(os.time( splitISO8601( tostring( snak.datavalue.value.time ) ) ) ) * 1000;
			end
			return nil;
		end
	context.parseTimeBoundariesFromSnak = function( snak )
			if ( snak and snak.datavalue and snak.datavalue.value and snak.datavalue.value.time and snak.datavalue.value.precision ) then
				return parseTimeBoundaries( snak.datavalue.value.time, snak.datavalue.value.precision );
			end
			return nil;
		end
	context.getSourcingCircumstances = function( statement ) return getSourcingCircumstances( statement ) end;
	context.selectClaims = function( options, propertyId ) return selectClaims( context, options, propertyId ) end;

	return context.formatProperty( options );
end

function formatPropertyDefault( context, options )
	if ( not context ) then error( 'context not specified' ); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified' ); end;
	if ( not options.entity ) then error( 'options.entity missing' ); end;

	local claims;
	if options.property then -- TODO: Почему тут может не быть property?
		claims = context.selectClaims( options, options.property );
	end
	if claims == nil then
		return '' --TODO error?
	end

	-- Обход всех заявлений утверждения и с накоплением оформленых предпочтительных
	-- заявлений в таблице
	local formattedClaims = {}

	for i, claim in ipairs(claims) do
		local formattedStatement = context.formatStatement( options, claim )
		-- здесь может вернуться либо оформленный текст заявления, либо строка ошибки, либо nil
		if ( formattedStatement and formattedStatement ~= '' ) then
			formattedStatement = '&lt;span class=&quot;wikidata-claim&quot; data-wikidata-property-id=&quot;' .. string.upper( options.property ) .. '&quot; data-wikidata-claim-id=&quot;' .. claim.id .. '&quot;&gt;' .. formattedStatement .. '&lt;/span&gt;'
			table.insert( formattedClaims, formattedStatement )
		end
	end

	-- создание текстовой строки со списком оформленых заявлений из таблицы
	local out = mw.text.listToText( formattedClaims, options.separator, options.conjunction )
	if out ~= '' then
		if options.before then
			out = options.before .. out
		end
		if options.after then
			out = out .. options.after
		end
	end

	return out
end

--[[
	Функция для оформления одного утверждения (statement)

	Принимает: объект-таблицу утверждение и таблицу параметров
	Возвращает: строку оформленного текста с заявлением (claim)
]]
function formatStatement( context, options, statement )
	if ( not statement ) then
		error( 'statement is not specified or nil' );
	end
	if not statement.type or statement.type ~= 'statement' then
		throwError( 'unknown-claim-type' )
	end

	local functionToCall = getUserFunction( options, 'claim', context.formatStatementDefault );
	return functionToCall( context, options, statement );
end

function getSourcingCircumstances( statement )
	if (not statement) then error('statement is not specified') end;

	local circumstances = {};
	if ( statement.qualifiers
			and statement.qualifiers.P1480 ) then
		for i, qualifier in pairs( statement.qualifiers.P1480 ) do
			if ( qualifier
					and qualifier.datavalue
					and qualifier.datavalue.type == 'wikibase-entityid'
					and qualifier.datavalue.value
					and qualifier.datavalue.value['entity-type'] == 'item' ) then
				local circumstance = qualifier.datavalue.value.id;
				if ( 'Q5727902' == circumstance ) then
					circumstances.circa = true;
				end
				if ( 'Q18122778' == circumstance ) then
					circumstances.presumably = true;
				end
			end
		end
	end
	return circumstances;
end

--[[
	Функция для оформления одного утверждения (statement)

	Принимает: объект-таблицу утверждение, таблицу параметров,
	объект-функцию оформления внутренних структур утверждения (snak) и
	объект-функцию оформления ссылки на источники (reference)
	Возвращает: строку оформленного текста с заявлением (claim)
]]
function formatStatementDefault( context, options, statement )
	if (not context) then error('context is not specified') end;
	if (not options) then error('options is not specified') end;
	if (not statement) then error('statement is not specified') end;

	local circumstances = context.getSourcingCircumstances( statement );

	options.qualifiers = statement.qualifiers;

	local result = context.formatSnak( options, statement.mainsnak, circumstances );
	
    if ( options.qualifier and statement.qualifiers and statement.qualifiers[ options.qualifier ] ) then
    	local qualifierValues = {};
		for _, qualifierSnak in pairs( statement.qualifiers[ options.qualifier ] ) do
			local snakValue = context.formatSnak( options, qualifierSnak );
			if snakValue and snakValue ~= '' then
				table.insert( qualifierValues, context.formatSnak( options, qualifierSnak ) );
			end
		end
		if ( #qualifierValues ) then
	        result = result .. ' (' .. table.concat( qualifierValues, ', ' ) .. ')';
        end
    end

	if ( result and result ~= '' and options.references ) then
		result = result .. context.formatRefs( options, statement );
	end

	return result;
end

--[[
	Функция для оформления части утверждения (snak)
	Подробнее о snak см. d:Викиданные:Глоссарий

	Принимает: таблицу snak объекта (main snak или же snak от квалификатора) и таблицу опций
	Возвращает: строку оформленного викитекста
]]
function formatSnak( context, options, snak, circumstances )
	circumstances = circumstances or {};
	local hash = '';
	local mainSnakClass = '';
	if ( snak.hash ) then
		hash = ' data-wikidata-hash=&quot;' .. snak.hash .. '&quot;';
	else
		mainSnakClass = ' wikidata-main-snak';
	end

	local before = '&lt;span class=&quot;wikidata-snak ' .. mainSnakClass .. '&quot;' .. hash .. '&gt;'
	local after = '&lt;/span&gt;'

	if snak.snaktype == 'somevalue' then
		if ( options['somevalue'] and options['somevalue'] ~= '' ) then
			result = options['somevalue'];
		else
			result = options.i18n['somevalue'];
		end
	elseif snak.snaktype == 'novalue' then
		if ( options['novalue'] and options['novalue'] ~= '' ) then
			result = options['novalue'];
		else
			result = options.i18n['novalue'];
		end
	elseif snak.snaktype == 'value' then
		result = formatDatavalue( context, options, snak.datavalue, snak.datatype );

		if ( circumstances.presumably ) then
			result = options.i18n.presumably .. result;
		end
		if ( circumstances.circa ) then
			result = options.i18n.circa .. result;
		end
	else
		throwError( 'unknown-snak-type' );
	end
	
	if ( not result or result == '' ) then
		return nil;
	end

	return before .. result .. after;
end

--[[
	Функция для оформления объектов-значений с географическими координатами

	Принимает: объект-значение и таблицу параметров,
	Возвращает: строку оформленного текста
]]
function formatGlobeCoordinate( value, options )
	-- проверка на требование в параметрах вызова на возврат сырого значения
	if options['subvalue'] == 'latitude' then -- широты
		return value['latitude']
	elseif options['subvalue'] == 'longitude' then -- долготы
		return value['longitude']
	elseif options['nocoord'] and options['nocoord'] ~= '' then
		-- если передан параметр nocoord, то не выводить координаты
		-- обычно это делается при использовании нескольких карточек на странице
		return ''
	else
		-- в противном случае формируются параметры для вызова шаблона {{coord}}
		-- нужно дописать в документации шаблона, что он отсюда вызывается, и что
		-- любое изменние его парамеров  должно быть согласовано с кодом тут
		local eps = 0.0000001 -- &lt; 1/360000
		
		local globe = options.globe or ''
		if globe == '' and value['globe'] then
			globes = require( 'Module:Wikidata2/Globes' )
			globe = globes[value['globe']] or ''
		end
		
		local lat = {}
		lat['abs'] = math.abs(value['latitude'])
		lat['ns'] = value['latitude'] &gt;= 0 and 'N' or 'S'
		lat['d'] = math.floor(lat['abs'] + eps)
		lat['m'] = math.floor((lat['abs'] - lat['d']) * 60 + eps)
		lat['s'] = math.max(0, ((lat['abs'] - lat['d']) * 60 - lat['m']) * 60 + eps)
		local lon = {}
		lon['abs'] = math.abs(value['longitude'])
		lon['ew'] = value['longitude'] &gt;= 0 and 'E' or 'W'
		lon['d'] = math.floor(lon['abs'] + eps)
		lon['m'] = math.floor((lon['abs'] - lon['d']) * 60 + eps)
		lon['s'] = math.max(0, ((lon['abs'] - lon['d']) * 60 - lon['m']) * 60 + eps)
		-- TODO: round seconds with precision
		local coord = '{{coord'
		if (value['precision'] == nil) or (value['precision'] &lt; 1/60) then -- по умолчанию с точностью до секунды
			coord = coord .. '|' .. lat['d'] .. '|' .. lat['m'] .. '|' .. lat['s'] .. '|' .. lat['ns']
			coord = coord .. '|' .. lon['d'] .. '|' .. lon['m'] .. '|' .. lon['s'] .. '|' .. lon['ew']
		elseif value['precision'] &lt; 1 then
			coord = coord .. '|' .. lat['d'] .. '|' .. lat['m'] .. '|' .. lat['ns']
			coord = coord .. '|' .. lon['d'] .. '|' .. lon['m'] .. '|' .. lon['ew']
		else
			coord = coord .. '|' .. lat['d'] .. '|' .. lat['ns']
			coord = coord .. '|' .. lon['d'] .. '|' .. lon['ew']
		end
		coord = coord .. '|globe:' .. globe
		if options['type'] and options['type'] ~= '' then
			coord = coord .. '|type=' .. options.type
		end
		if options['display'] and options['display'] ~= '' then
			coord = coord .. '|display=' .. options.display
		else
			coord = coord .. '|display=title'
		end
		coord = coord .. '}}'

		return g_frame:preprocess(coord)
	end
end

--[[
	Функция для оформления объектов-значений с файлами с Викисклада

	Принимает: объект-значение и таблицу параметров,
	Возвращает: строку оформленного текста
]]
function formatCommonsMedia( value, options )
	local image = value;

	local caption = '';
	if options[ 'caption' ] and options[ 'caption' ] ~= '' then
		caption = options[ 'caption' ];
	elseif options[ 'description' ] and options[ 'description' ] ~= '' then
		caption = options[ 'description' ];
	end
	if caption ~= '' then
		caption = '&lt;span data-wikidata-qualifier-id=&quot;P2096&quot; style=&quot;display:block&quot;&gt;' .. caption .. '&lt;/span&gt;';
	end

	if not string.find( value, '[%[%]%{%}]' ) then
		image = '[[File:' .. value .. '|frameless';
		if options[ 'border' ] and options[ 'border' ] ~= '' then
			image = image .. '|border';
		end

		local size = options[ 'size' ];
		if size and size ~= '' then
			if not string.match( size, 'px$' )
				and not string.match( size, 'пкс$' ) -- TODO: использовать перевод для языка вики
			then
				size = size .. 'px'
			end
		else
			size = fileDefaultSize;
		end
		image = image .. '|' .. size;

		if options[ 'alt' ] and options[ 'alt' ] ~= '' then
			image = image .. '|' .. options[ 'alt' ];
		end
		image = image .. ']]';

		if caption ~= '' then
			image = image .. '&lt;br&gt;' .. caption;
		end
	else
		image = image .. caption .. getCategoryByCode( 'media-contains-markup' );
	end

	return image
end

--[[
	Fonction for render math formulas

	@param string Value.
	@param table Parameters.
	@return string Formatted string.
]]
function formatMath( value, options )
	return options.frame:extensionTag{ name = 'math', content = value };
end

--[[
	Функция для оформления внешних идентификаторов

	Принимает: объект-значение и таблицу параметров,
	Возвращает: строку оформленного текста
]]
local function formatExternalId( value, options )
	local formatter = options.formatter;

	if not formatter or formatter == '' then
		local wbStatus, propertyEntity = pcall( mw.wikibase.getEntity, options.property:upper() )
		if wbStatus == true and propertyEntity then
			local isGoodFormat = false;
			local statements = propertyEntity:getBestStatements( 'P1793' );
			for _, statement in pairs( statements ) do
				if statement.mainsnak.snaktype == 'value' then
					local pattern = mw.ustring.gsub( statement.mainsnak.datavalue.value, '\\', '%' );
					pattern = mw.ustring.gsub( pattern, '{%d+,?%d*}', '+' );
					if ( string.find( pattern, '|' ) or string.find( pattern, '%)%?' )
							or mw.ustring.match( value, '^' .. pattern .. '$' ) ~= nil ) then
						isGoodFormat = true;
						break;
					end
				end
			end

			if ( isGoodFormat == true ) then
				statements = propertyEntity:getBestStatements( 'P1630' );
				for _, statement in pairs( statements ) do
					if statement.mainsnak.snaktype == 'value' then
						formatter = statement.mainsnak.datavalue.value;
						break
					end
				end
			end
		end
	end

	if formatter and formatter ~= '' then
		local link = mw.ustring.gsub( mw.ustring.gsub( formatter, '$1', value ), ' ', '%%20' )

		local title = options.title
		if not title or title == '' then
			title = '$1'
		end
		title = mw.ustring.gsub( title, '$1', value )

		return '[' .. link .. ' ' .. title .. ']'
	end

	return value
end

--[[
	Функция для оформления числовых значений

	Принимает: объект-значение и таблицу параметров,
	Возвращает: строку оформленного текста
]]
local function formatQuantity( value, options )
	-- диапазон значений
	local amount = string.gsub( value['amount'], '^%+', '' );
	local lang = mw.language.getContentLanguage();
	local langCode = lang:getCode();

	local function formatNum( number, sigfig )
		sigfig = sigfig or 12 -- округление до 12 знаков после запятой, на 13-м возникает ошибка в точности
		local mult = 10^sigfig;
		number = math.floor( number * mult + 0.5 ) / mult;

		return string.gsub( lang:formatNum( number ), '^-', '−' );
	end

	local out = formatNum( tonumber( amount ) );
	if value.upperBound then
		local diff = tonumber( value.upperBound ) - tonumber( amount )
		if diff &gt; 0 then -- временная провека, пока у большинства значений не будет убрано ±0
			out = out .. ' ± ' .. formatNum( diff )
		end
	end

	if options.unit and options.unit ~= '' then
		if options.unit ~= '-' then
			out = out .. ' ' .. options.unit
		end
	elseif value.unit and string.match( value.unit, 'http://www.wikidata.org/entity/' ) then
		local unitEntityId = string.gsub( value.unit, 'http://www.wikidata.org/entity/', '' );
		if unitEntityId ~= 'undefined' then 
			local wbStatus, unitEntity = pcall( mw.wikibase.getEntity, unitEntityId );
			if wbStatus == true and unitEntity then
				if unitEntity.claims.P2370 and
					unitEntity.claims.P2370[1].mainsnak.snaktype == 'value' and
					not value.upperBound and
					options.siConversion
				then
					conversionToSIunit = string.gsub( unitEntity.claims.P2370[1].mainsnak.datavalue.value.amount, '^%+', '' );
					if math.floor( math.log10( conversionToSIunit )) ~= math.log10( conversionToSIunit ) then
						-- Если не степени десятки (переводить сантиметры в метры не надо!)
						outValue = tonumber( amount ) * conversionToSIunit
	
						if ( outValue &gt; 0 ) then
							-- Пробуем понять до какого знака округлять
							local integer, dot, decimals, expstr = amount:match( '^(%d*)(%.?)(%d*)(.*)' )
							local prec 
							if dot == '' then
								prec = -integer:match('0*$'):len()
							else
								prec = #decimals
							end
							local adjust = math.log10( math.abs( conversionToSIunit )) + math.log10( 2 )
							local minprec = 1 - math.floor( math.log10( outValue ) + 2e-14 );
							out = formatNum( outValue, math.max( math.floor( prec + adjust ), minprec ));
						else
							out = formatNum( outValue, 0 )
						end
						unitEntityId = string.gsub( unitEntity.claims.P2370[1].mainsnak.datavalue.value.unit, 'http://www.wikidata.org/entity/', '' );
						wbStatus, unitEntity = pcall( mw.wikibase.getEntity, unitEntityId );
					end
				end
	
				local writingSystemElementId = 'Q8209';
				local langElementId = 'Q7737';
				local label = getLabelWithLang( context, options, unitEntity.id, nil, { &quot;P5061&quot;, &quot;P558&quot;, &quot;P558&quot; }, {
					'P5061[language:' .. langCode .. ']',
					'P558[P282:' .. writingSystemElementId .. ', P407:' .. langElementId .. ']',
					'P558[!P282][!P407]'
				} );
	
				out = out .. ' ' .. label;
			end
		end
	end

	return out;
end

local DATATYPE_CACHE = {}

--[[
	Get property datatype by ID.

	@param string Property ID, e.g. 'P123'.
	@return string Property datatype, e.g. 'commonsMedia', 'time' or 'url'.
]]
local function getPropertyDatatype( propertyId )
	if not propertyId or not string.match( propertyId, '^P%d+$' ) then
		return nil;
	end
	
	local cached = DATATYPE_CACHE[propertyId];
	if (cached ~= nil) then return cached; end

	local wbStatus, propertyEntity = pcall( mw.wikibase.getEntity, propertyId );
	if wbStatus ~= true or not propertyEntity then
		return nil;
	end
	mw.log(&quot;Loaded datatype &quot; .. propertyEntity.datatype .. &quot; of &quot; .. propertyId .. ' from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config' )

	DATATYPE_CACHE[propertyId] = propertyEntity.datatype;
	return propertyEntity.datatype;
end

local function formatLangRefs( options )
	local langRefs = ''
	if ( options.qualifiers and options.qualifiers.P407 ) then
		for i, qualifier in pairs( options.qualifiers.P407 ) do
			if ( qualifier
					and qualifier.datavalue
					and qualifier.datavalue.type == 'wikibase-entityid' ) then
				local langRefEntity = getEntityFromId( qualifier.datavalue.value.id )
				if ( langRefEntity and langRefEntity.claims ) then
					local langRefCodeClaims = WDS.filter( langRefEntity.claims, 'P218' )
					if langRefCodeClaims then
						for _, claim in pairs( langRefCodeClaims ) do
							if ( claim.mainsnak
									and claim.mainsnak
									and claim.mainsnak.datavalue
									and claim.mainsnak.datavalue.type == 'string' ) then
								local langRefCode = claim.mainsnak.datavalue.value
								langRefs = langRefs .. '&amp;#8203;' .. options.frame:expandTemplate{ title = 'ref-' ..langRefCode }
							end
						end
					end
				end
			end
		end
	end

	return langRefs
end

local function getDefaultValueFunction( datavalue, datatype )
	-- вызов обработчиков по умолчанию для известных типов значений
	if datavalue.type == 'wikibase-entityid' then
		-- Entity ID
		return function( context, options, value ) return formatEntityId( context, options, getEntityIdFromValue( value ) ) end;
	elseif datavalue.type == 'string' then
		-- String
		if datatype and datatype == 'commonsMedia' then
			-- Media
			return function( context, options, value )
				if ( not options.caption or options.caption == '' )
						and ( not options.description or options.description == '' )
						and options.qualifiers and options.qualifiers.P2096 then
					for i, qualifier in pairs( options.qualifiers.P2096 ) do
						if ( qualifier
								and qualifier.datavalue
								and qualifier.datavalue.type == 'monolingualtext'
								and qualifier.datavalue.value
								and qualifier.datavalue.value.language == contentLanguageCode ) then
							options.caption = qualifier.datavalue.value.text
							options.description = qualifier.datavalue.value.text
							break
						end
					end
				end
				if options['appendTimestamp'] and options.qualifiers and options.qualifiers.P585 and options.qualifiers.P585[1] then
					local moment = formatDatavalue (context, options, options.qualifiers.P585[1].datavalue, 'time')
					if not options.caption or options.caption == ''  then 
						options.caption = moment
						options.description = moment
					else
						options.caption = options.caption .. ', ' .. moment
						options.description = options.description .. ', ' .. moment
					end
				end
				return formatCommonsMedia( value, options )
			end;
		elseif datatype and datatype == 'external-id' then
			-- External ID
			return function( context, options, value )
				return formatExternalId( value, options )
			end
		elseif datatype and datatype == 'math' then
			-- Math formula
			return function( context, options, value )
				return formatMath( value, options )
			end
		elseif datatype and datatype == 'url' then
			-- URL
			return function( context, options, value )
				local moduleUrl = require( 'Module:URL' )
				local langRefs = formatLangRefs( options )
				if not options.length or options.length == '' then
					options.length = math.max( 18, 25 - #langRefs )
				end
				return moduleUrl.formatUrlSingle( context, options, value ) .. langRefs
			end
		end
		return function( context, options, value ) return value end;
	elseif datavalue.type == 'monolingualtext' then
		-- моноязычный текст (строка с указанием языка)
		return function( context, options, value )
			if ( options.monolingualLangTemplate == 'lang' ) then
				if ( value.language == contentLanguageCode ) then
					return value.text;
				end
				return options.frame:expandTemplate{ title = 'lang-' .. value.language, args = { value.text } };
			elseif ( options.monolingualLangTemplate == 'ref' ) then
				return '&lt;span class=&quot;lang&quot; lang=&quot;' .. value.language .. '&quot;&gt;' .. value.text .. '&lt;/span&gt;' .. options.frame:expandTemplate{ title = 'ref-' .. value.language };
			else
				return '&lt;span class=&quot;lang&quot; lang=&quot;' .. value.language .. '&quot;&gt;' .. value.text .. '&lt;/span&gt;';
			end
		end;
	elseif datavalue.type == 'globecoordinate' then
		-- географические координаты
		return function( context, options, value ) return formatGlobeCoordinate( value, options )  end;
	elseif datavalue.type == 'quantity' then
		return function( context, options, value ) return formatQuantity( value, options )  end;
	elseif datavalue.type == 'time' then
		return function( context, options, value )
			local moduleDate = require( 'Module:Wikidata2/date' )
			return moduleDate.formatDate( context, options, value );
		end;
	else
		-- во всех стальных случаях возвращаем ошибку
		throwError( 'unknown-datavalue-type' )
	end
end

--[[
	Функция для оформления значений (value)
	Подробнее о значениях  см. d:Wikidata:Glossary/ru

	Принимает: объект-значение и таблицу параметров,
	Возвращает: строку оформленного текста
]]
function formatDatavalue( context, options, datavalue, datatype )
	if ( not context ) then error( 'context not specified' ); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified' ); end;
	if ( not datavalue ) then error( 'datavalue not specified' ); end;
	if ( not datavalue.value ) then error( 'datavalue.value is missng' ); end;

	-- проверка на указание специализированных обработчиков в параметрах,
	-- переданных при вызове
	context.formatValueDefault = getDefaultValueFunction( datavalue, datatype );
	local functionToCall = getUserFunction( options, 'value', context.formatValueDefault );
	return functionToCall( context, options, datavalue.value );
end

local DEFAULT_BOUNDARIES = { os.time() * 1000, os.time() * 1000};

--[[
	Функция для оформления идентификатора сущности

	Принимает: строку индентификатора (типа Q42) и таблицу параметров,
	Возвращает: строку оформленного текста
]]
function formatEntityId( context, options, entityId )
	-- получение локализованного названия
	local boundaries = nil
	if options.qualifiers then
		boundaries = p.getTimeBoundariesFromQualifiers( frame, context, { qualifiers = options.qualifiers } )
	end
	if not boundaries then
		boundaries = DEFAULT_BOUNDARIES;
	end
	local label, labelLanguageCode = getLabelWithLang( context, options, entityId, boundaries )

	-- определение соответствующей показываемому элементу категории
	local category = p.extractCategory( context, options, { id = entityId } )

	-- получение ссылки по идентификатору
	local link = mw.wikibase.sitelink( entityId )
	if link then
		-- ссылка на категорию, а не добавление страницы в неё
		if mw.ustring.match( link, '^' .. mw.site.namespaces[ 14 ].name .. ':' ) then
			link = ':' .. link
		end
		if label then
			local a = link == label and ('[[' .. link .. ']]') or '[[' .. link .. '|' .. label .. ']]';
			if ( contentLanguageCode ~= labelLanguageCode ) then
				return a .. getCategoryByCode( 'links-to-entities-with-missing-local-language-label' ) .. category;
			else
				return a .. category;
			end
		else
			return '[[' .. link .. ']]' .. category;
		end
	end

	if label then
		-- красная ссылка
		-- TODO: разобраться, почему не всегда есть options.frame
		local title = mw.title.new( label );
		if title and not title.exists and options.frame then
			local templateText = &quot;{{Универсальная карточка|&quot; .. entityId .. &quot;}}%0A'''&quot; .. label .. &quot;''' — %0A%0A== Примечания ==%0A{{примечания}}%0A&quot;;
			local templateText = templateText .. &quot;[[Категория:Википедия:Связать с элементом Викиданных|&quot; .. entityId .. &quot;]]&quot;;
			local preloadUrl = tostring( mw.uri.canonicalUrl( label, 'action=edit&amp;preload=Ш:Preload/Викиданные&amp;preloadparams[]=' .. templateText ));
			local redLink = options.frame:expandTemplate{ title='цветная ссылка', args = { '#0645AD', preloadUrl, label }};
			return '&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;' .. redLink .. '&lt;/span&gt;&lt;sup&gt;[[:d:' .. entityId .. '|[d]]]&lt;/sup&gt;' .. category;
		end

		-- TODO: перенести до проверки на существование статьи
		local sup = '';
		if ( not options.format or options.format ~= 'text' )
				and entityId ~= 'Q6581072' and entityId ~= 'Q6581097' -- TODO: переписать на format=text
				then
			sup = '&lt;sup class=&quot;plainlinks noprint&quot;&gt;[//www.wikidata.org/wiki/' .. entityId .. '?uselang=' .. contentLanguageCode .. ' [d&amp;#x5d;]&lt;/sup&gt;'
		end

		-- одноимённая статья уже существует - выводится текст и ссылка на ВД
		return '&lt;span class=&quot;iw&quot; data-title=&quot;' .. label .. '&quot;&gt;' .. label
			.. sup
			.. '&lt;/span&gt;' .. category
	end
	-- сообщение об отсутвии локализованного названия
	-- not good, but better than nothing
	return '[[:d:' .. entityId .. '|' .. entityId .. ']]&lt;span style=&quot;border-bottom: 1px dotted; cursor: help; white-space: nowrap&quot; title=&quot;В Викиданных нет русской подписи к элементу. Вы можете помочь, указав русский вариант подписи.&quot;&gt;?&lt;/span&gt;' .. getCategoryByCode( 'links-to-entities-with-missing-label' ) .. category;
end

--[[
	Функция для формирования категории на основе wikidata/config
]]
function p.extractCategory( context, options, value )
	local wbStatus, entity = pcall( mw.wikibase.getEntity, value.id )
	local category = ''
	if ( options.category ) then
		local claims = WDS.filter( entity.claims, options.category );
		if ( claims ) then
			for _, claim in pairs( claims ) do
				if ( claim.mainsnak
						and claim.mainsnak
						and claim.mainsnak.datavalue
						and claim.mainsnak.datavalue.type == 'wikibase-entityid' ) then
					local catEntityId = claim.mainsnak.datavalue.value.id;
					local wbStatus, catEntity = pcall( mw.wikibase.getEntity, catEntityId );

					if ( wbStatus == true and catEntity ) then
						if catEntity:getSitelink() then
							category = '[[' .. catEntity:getSitelink() .. ']]';
						end
					end
				end
			end
		end
	end
	return category;
end

--[[
	Функция для оформления утверждений (statement)
	Подробнее о утверждениях см. d:Wikidata:Glossary/ru

	Принимает: таблицу параметров
	Возвращает: строку оформленного текста, предназначенного для отображения в статье
]]
-- устаревшее имя, не использовать
function p.formatStatements( frame )
	return p.formatProperty( frame );
end

--[[
	Получение параметров, которые обычно используются для вывода свойства.
]]
function getPropertyParams( propertyId, datatype, params )
	local config = getConfig();

	-- Различные уровни настройки параметров, по убыванию приоритета
	local propertyParams = {};

	-- 1. Параметры, указанные явно при вызове
	if params then
		for key, value in pairs( params ) do
			if value ~= '' then
				propertyParams[ key ] = value;
			end
		end
	end

	-- 2. Настройки конкретного параметра
	if config[ 'properties' ] and config[ 'properties' ][ propertyId ] then
		for key, value in pairs( config[ 'properties' ][ propertyId ] ) do
			if propertyParams[ key ] == nil then
				propertyParams[ key ] = value;
			end
		end
	end

	-- 3. Указанный пресет настроек
	if propertyParams[ 'preset' ] and config[ 'presets' ] and
		config[ 'presets' ][ propertyParams[ 'preset' ] ]
	then
		for key, value in pairs( config[ 'presets' ][ propertyParams[ 'preset' ] ] ) do
			if propertyParams[ key ] == nil then
				propertyParams[ key ] = value;
			end
		end
	end

	local datatype = datatype or params.datatype or propertyParams.datatype or getPropertyDatatype( propertyId );
	if propertyParams.datatype == nil then
		propertyParams.datatype = datatype;
	end

	-- 4. Настройки для типа данных
	if datatype and config[ 'datatypes' ] and config[ 'datatypes' ][ datatype ] then
		for key, value in pairs( config[ 'datatypes' ][ datatype ] ) do
			if propertyParams[ key ] == nil then
				propertyParams[ key ] = value;
			end
		end
	end

	-- 5. Общие настройки для всех свойств
	if config[ 'global' ] then
		for key, value in pairs( config[ 'global' ] ) do
			if propertyParams[ key ] == nil then
				propertyParams[ key ] = value;
			end
		end
	end

	return propertyParams;
end

function p.formatProperty( frame )
	local args = frame.args

	-- проверка на отсутствие обязательного параметра property
	if not args.property then
		throwError( 'property-param-not-provided' )
	end
	local propertyId = mw.language.getContentLanguage():ucfirst( string.gsub( args.property, '%[.*$', '' ) )
	args = getPropertyParams( propertyId, nil, args );
	local datatype = args.datatype;

	-- проброс всех параметров из шаблона {wikidata} и параметра from откуда угодно
	p_frame = frame
	while p_frame do
		if p_frame:getTitle() == mw.site.namespaces[10].name .. ':Wikidata2' then
			copyTo( p_frame.args, args, true );
		end
		if p_frame.args and p_frame.args.from and p_frame.args.from ~= '' then
			args.entityId = p_frame.args.from;
		end
		p_frame = p_frame:getParent();
	end

	args.plain = toBoolean( args.plain, false );
	args.nocat = toBoolean( args.nocat, false );
	args.references = toBoolean( args.references, true );

	-- если значение передано в параметрах вызова то выводим только его
	if args.value and args.value ~= '' then
		-- специальное значение для скрытия Викиданных
		if args.value == '-' then
			return ''
		end
		local value = args.value

		-- опция, запрещающая оформление значения, поэтому никак не трогаем
		if args.plain then
			return value
		end

		-- обработчики по типу значения
		local wrapperExtraArgs = ''
		if args['value-module'] and args['value-function'] and not string.find( value, '[%[%]%{%}]' ) then
			local func = getUserFunction( args, 'value' );
			value = func( {}, args, value );
		elseif datatype == 'commonsMedia' then
			value = formatCommonsMedia( value, args );
		elseif datatype == 'external-id' and not string.find( value, '[%[%]%{%}]' ) then
			wrapperExtraArgs = wrapperExtraArgs .. ' data-wikidata-external-id=&quot;' .. mw.text.encode( value ).. '&quot;';
			value = formatExternalId( value, args );
		elseif datatype == 'math' then
			value = formatMath( value, args );
		elseif datatype == 'url' then
			local moduleUrl = require( 'Module:URL' );
			if not args.length or args.length == '' then
				args.length = 25
			end
			value = moduleUrl.formatUrlSingle( nil, args, value );
		end

		-- оборачиваем в тег для JS-функций
		if string.match( propertyId, '^P%d+$' ) then
			value = mw.text.trim( value )

			-- временная штрафная категория для исправления табличных вставок
			if ( propertyId ~= 'P166'
					and string.match( value, '&lt;t[dr][ &gt;]' )
					and not string.match( value, '&lt;table &gt;]' )
					and not string.match( value, '^%{%|' ) ) then
				value = value .. getCategoryByCode( 'value-contains-table' )
			else
				-- значений с блочными тегами остаются блоком, текст встраиваем в строку
				if ( string.match( value, '\n' )
						or string.match( value, '&lt;t[dhr][ &gt;]' )
						or string.match( value, '&lt;div[ &gt;]' ) ) then
					value = '&lt;div class=&quot;no-wikidata&quot;' .. wrapperExtraArgs
						.. ' data-wikidata-property-id=&quot;' .. propertyId .. '&quot;&gt;\n'
						.. value .. '&lt;/div&gt;'
				else
					value = '&lt;span class=&quot;no-wikidata&quot;' .. wrapperExtraArgs
						.. ' data-wikidata-property-id=&quot;' .. propertyId .. '&quot;&gt;'
						.. value .. '&lt;/span&gt;'
				end
			end
		end

		-- добавляем категорию-маркер
		if not args.nocat then
			local pageTitle = mw.title.getCurrentTitle();
			if pageTitle.namespace == 0 then
				value = value .. getCategoryByCode( 'local-value-present' );
			end
		end

		return value
	end

	if ( args.plain ) then -- вызова стандартного обработчика без оформления, если передана опция plain
		local callArgs = { propertyId };
		if args.entityId then
			callArgs.from = args.entityId;
		end
		return frame:callParserFunction( '#property', callArgs );
	end

	g_frame = frame
	-- после проверки всех аргументов -- вызов функции оформления для свойства (набора утверждений)
	return formatProperty( args )
end

--[[
	Функция оформления ссылок на источники (reference)
	Подробнее о ссылках на источники см. d:Wikidata:Glossary/ru

	Экспортируется в качестве зарезервированной точки для вызова из функций-расширения вида claim-module/claim-function через context
	Вызов из других модулей напрямую осуществляться не должен (используйте frame:expandTemplate вместе с одним из специлизированных шаблонов вывода значения свойства).

	Принимает: объект-таблицу утверждение
	Возвращает: строку оформленных ссылок для отображения в статье
]]
function formatRefs( context, options, statement )
	if ( not context ) then error( 'context not specified' ); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified' ); end;
	if ( not options.entity ) then error( 'options.entity missing' ); end;
	if ( not statement ) then error( 'statement not specified' ); end;

	if ( not outputReferences ) then
		return '';
	end

	local references = {};
	if ( statement.references ) then

		local allReferences = statement.references;
		local hasPreferred = false;
		local displayCount = 0;
		for _, reference in pairs( statement.references ) do
			if ( reference.snaks
					and reference.snaks.P248
					and reference.snaks.P248[1]
					and reference.snaks.P248[1].datavalue
					and reference.snaks.P248[1].datavalue.value.id ) then
				local entityId = reference.snaks.P248[1].datavalue.value.id;
				if ( preferredSources[entityId] ) then
					hasPreferred = true;
				end
			end
		end

		for _, reference in pairs( statement.references ) do
			local display = true;
			if ( hasPreferred ) then
				if ( reference.snaks
						and reference.snaks.P248
						and reference.snaks.P248[1]
						and reference.snaks.P248[1].datavalue
						and reference.snaks.P248[1].datavalue.value.id ) then
					local entityId = reference.snaks.P248[1].datavalue.value.id;
					if ( deprecatedSources[entityId] ) then
						display = false;
					end
				end
			end
			if ( display == true ) then
				if ( displayCount &gt; 2 ) then
					if ( options.entity and options.property ) then
						table.remove( references );
						local moreReferences = '&lt;sup&gt;[[d:' .. options.entity.id .. '#' .. string.upper( options.property ) .. '|[…]]]&lt;/sup&gt;';
						table.insert( references, moreReferences );
					end
					break;
				end;
				local refText = moduleSources.renderReference( g_frame, options.entity, reference );
				if ( refText ~= '' ) then
					table.insert( references, refText );
					displayCount = displayCount + 1;
				end
			end
		end
	end
	return table.concat( references );
end

return p</text>
      <sha1>sdcef67v95gp5330dm4hq805240t0ei</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Sources</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3613</id>
    <revision>
      <id>7060</id>
      <parentid>6961</parentid>
      <timestamp>2020-05-24T15:38:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>төркем исемен татарчага тәрҗемә итү</comment>
      <origin>7060</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="24041" sha1="tjfge3kkqwwy5fojns0ik4gzwh4gt1d" xml:space="preserve">local p = {};
local u = require('Module:Sources-utils')

local i18nDefaultLanguage = 'tt';

local i18nEtAlDefault = ' et al.';
local i18nEtAl = {
	tt	= ' һ.б.',
}

local i18nEditors = {
	fr	= '',
	de	= 'Hrsg.: ',
	es	= '',
	en	= '',
	it	= '',
	tt	= 'мөхәррир ',
}

local i18nVolume = {
    de  = 'Vol.',
	fr	= 'Vol.',
	es	= 'Vol.',
	en	= 'Vol.',
	it	= 'Vol.',
	ru	= 'Т.',
}

local i18nIssue = {
	en	= 'Iss.',
	ru	= 'вып.',
}

local i18nPages = {
	fr = 'P.',
	de = 'S.',
	es = 'P.',
	en = 'P.',
	it = 'P.',
	ru = 'С.',
}

local i18nNumberOfPages = {
	en = 'p.',
	ru = 'бит',
}

local i18nTirage = {
	en	= 'ed. size: %d',
	ru	= '%d экз.',
}


local monthg = {'гыйнвар', 'февраль', 'март', 'әприл', 'май', 'июнь', 'июль', 'август', &quot;синтәбер&quot;, &quot;октябрь&quot;, &quot;ноябрь&quot;, &quot;дикәбер&quot;};

local PREFIX_CITEREF = &quot;CITEREF_&quot;;

local options_commas = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return src end, nolinks = false, preferids = false };
local options_commas_short = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return src end, nolinks = false, preferids = false, short = true };
local options_commas_nolinks = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return src end, nolinks = true, preferids = false };
local options_commas_it = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return &quot;''&quot; .. src .. &quot;''&quot; end, nolinks = false, preferids = false };
local options_commas_it_short = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return &quot;''&quot; .. src .. &quot;''&quot; end, nolinks = false, preferids = false, short = true };
local options_commas_it_nolinks = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return &quot;''&quot; .. src .. &quot;''&quot; end, nolinks = true , preferids = false };
local options_citetypes = { separator = ' ', conjunction = ' ', format = function( src ) return 'citetype_' .. src end, nolinks = true , preferids = true };

local options_commas_authors = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = personNameToAuthorName, nolinks = false, preferids = false };
local options_commas_responsible = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = personNameToResponsibleName, nolinks = false, preferids = false };

local options_arxiv = { separator = '; ', conjunction = '; ', format = function( id ) return '[http://arxiv.org/abs/' .. id .. ' arXiv:' .. id .. ']' end, nolinks = true, preferids = false };
local options_doi = { separator = '; ', conjunction = '; ', format = function( doi ) return '[http://dx.doi.org/' .. doi .. ' doi:' .. doi .. ']' end, nolinks = true, preferids = false };
local options_issn = { separator = '; ', conjunction = '; ', format = function( issn ) return '[https://www.worldcat.org/issn/' .. issn .. ' ' .. issn .. ']' end, nolinks = true, preferids = false };
local options_pmid = { separator = '; ', conjunction = '; ', format = function( pmid ) return '[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=' .. pmid .. ' PMID:' .. pmid .. ']' end, nolinks = true, preferids = false };

function renderSource( context, src )
	options_commas_authors.format = personNameToAuthorName;
	options_commas_responsible.format = personNameToResponsibleName;

	context.lang = getLangCode( getSingle( src.lang ) ) or i18nDefaultLanguage;

	preprocessPlaces( src, context.lang );

	src.title = src.title or getSingle( src.url ) or '\'\'(unspecified title)\'\''

	if ( src.sourceId and not src.url ) then
		local entity = getEntity( context, src.sourceId );
		if ( entity.sitelinks and entity.sitelinks[ context.lang .. 'wikisource'] ) then
			src.url = ':' .. context.lang .. ':s:' .. entity.sitelinks[ context.lang .. 'wikisource' ].title;
		end
	end

	if ( not src.year and src.dateOfPublication ) then
		local date = getSingle( src.dateOfPublication );
		src.year = mw.ustring.sub( date, 2, 5 );
	end

	if ( not src.year and src.dateOfCreation ) then
		local date = getSingle( src.dateOfCreation );
		src.year = mw.ustring.sub( date, 2, 5 );
	end

	local result;
	if ( src.author ) then
		result = getPeopleAsWikitext( context, src.author, options_commas_authors );
	end
	if ( not isEmpty( result )) then
		result = '&lt;i class=&quot;wef_low_priority_links&quot;&gt;' .. result .. '&lt;/i&gt; ';
	else
		result = '';
	end
 
 	if ( src.part ) then
 		if ( src.url ) then
			result = result .. wrapInUrl( src.url, toString( context, src.part, options_commas_nolinks ) );
		else
			result = result .. toString( context, src.part, options_commas );
		end
		result = result .. ' // ' .. toString( context, src.title, options_commas );
	else
		-- title only
 		if ( src.url ) then
			result = result .. wrapInUrl( src.url, toString( context, src.title, options_commas_nolinks ) );
		else
			result = result .. toString( context, src.title, options_commas );
		end
 	end

	if ( src.subtitle ) then
		result = result .. &quot;: &quot; .. toString( context, src.subtitle, options_commas );
	end

	if ( src.originaltitle ) then
		result = result .. ' = ' .. toString( context, src.originaltitle, options_commas );
	end

	if ( src.publication ) then
		if ( type( src.publication.title or '') ~= 'string' ) then error('type of src.publication.title is not string but ' .. type( src.publication.title ) ) end;

		result = result .. ' // ' .. toString( context, src.publication, options_commas_it_short );
		if ( src.publication.subtitle ) then
			result = result .. ': ' .. toString( context, src.publication.subtitle, options_commas_it_short );
		end
	end

	result = result .. '&lt;span class=&quot;wef_low_priority_links&quot;&gt;';

	if ( src.editor ) then
		local prefix = i18nEditors[ context.lang ] or i18nEditors[ i18nDefaultLanguage ];
		result = result .. ' / ' .. prefix .. getPeopleAsWikitext( context, src.editor, options_commas_responsible );
	end

	if ( src.edition ) then
		result = result .. ' — ' .. toString( context, src.edition, options_commas );
	end

	if ( src.place or src.publisher or src.year ) then
		result = result .. ' — ';
		if ( src.place ) then
			result = result .. toString( context, src.place, options_commas_short );
			if ( src.publisher or src.year ) then
				result = result .. ': ';
			end
		end
		if ( src.publisher ) then
			result = result .. toString( context, src.publisher, options_commas_short );
			if ( src.year ) then
				result = result .. ', ';
			end
		end
		if ( src.year ) then
			result = result .. toString( context, src.year, options_commas );
		end
		result = result .. '.';
	end
 

	if ( src.numberOfPages ) then
		local letter = i18nNumberOfPages[ context.lang ] or i18nNumberOfPages[ i18nDefaultLanguage ];
		result = result .. ' — ' .. toString( context, src.numberOfPages, options_commas ) .. '&amp;nbsp;' .. letter;
	end

	if ( src.bookSeries ) then
		result = result .. ' — (' .. toString( context, src.bookSeries, options_commas )

	 	if ( src.bookSeriesVolume or src.bookSeriesIssue ) then
	 		result = result .. '; ';
			if ( src.bookSeriesVolume ) then
				local letter = i18nVolume[ context.lang ] or i18nVolume[ i18nDefaultLanguage ];
				result = result .. letter .. '&amp;nbsp;' .. toString( context, src.bookSeriesVolume, options_commas );
				if ( src.bookSeriesIssue ) then
					local letter = i18nIssue[ context.lang ] or i18nIssue[ i18nDefaultLanguage ];
					result = result .. ', ' .. letter .. '&amp;nbsp;' .. toString( context, src.bookSeriesIssue, options_commas );
				else
					result = result;
				end
			else
				local letter = i18nIssue[ context.lang ] or i18nIssue[ i18nDefaultLanguage ];
				result = result .. letter .. '&amp;nbsp;' .. toString( context, src.bookSeriesIssue, options_commas );
			end
	 	end

		result = result .. ')';
	end

	if ( src.tirage ) then
		local tirageTemplate = i18nTirage[ context.lang ] or i18nTirage[ i18nDefaultLanguage ];
		result = result .. ' — ' .. toString( context, src.tirage, { separator = '; ', conjunction = ';', format = function( data ) return mw.ustring.format(tirageTemplate, data) end } );
	end

	if ( src.isbn ) then
		result = result .. ' — ISBN ' .. toString( context, src.isbn, options_commas );
	end

	if ( src.issn ) then
		result = result .. ' — ISSN ' .. toString( context, src.issn, options_issn );
	end

	if ( src.doi ) then
		result = result .. ' — ' .. toString( context, src.doi, options_doi );
	end

	if ( src.pmid ) then
		result = result .. ' — ' .. toString( context, src.pmid, options_pmid );
	end

	if ( src.arxiv ) then
		result = result .. ' — ' .. toString( context, src.arxiv, options_arxiv );
	end

	if ( src.sourceId ) then
		if ( src.type and src.sourceId ) then
			-- wrap into span to target from JS
			result = '&lt;span class=&quot;wikidata_cite ' .. toString( context, src.type, options_citetypes ) .. '&quot; data-entity-id=&quot;' .. getSingle( src.sourceId ) .. '&quot;&gt;' .. result .. '&lt;/span&gt;'
		else
			result = '&lt;span class=&quot;wikidata_cite citetype_unknown&quot; data-entity-id=&quot;' .. getSingle( src.sourceId ) .. '&quot;&gt;' .. result .. '&lt;/span&gt;'
		end
	end

	if ( src.accessdate ) then
			local date = getSingle( src.accessdate );
			local pattern = &quot;(%-?%d+)%-(%d+)%-(%d+)T&quot;;
			local y, m, d = mw.ustring.match( date , pattern );
			y,m,d = tonumber(y),tonumber(m),tonumber(d);
			result = result .. &quot; &lt;small&gt;Проверено &quot; .. tostring(d) .. &quot; &quot; .. monthg[m]  .. &quot; &quot; .. tostring(y) .. &quot;.&lt;/small&gt;&quot;;
	end

	result = result .. '&lt;/span&gt;';

    -- append invisible links to all elements used by source for tracking purposes
    local result = result .. '&lt;div style=&quot;display:none&quot;&gt;';
	for key, entity in pairs( context.cache ) do
		result = result .. '&lt;a href=&quot;https://wikidata.org' ..  mw.uri.localUrl('Track:' .. key).path .. '&quot;&gt;&lt;/a&gt;';
	end
    result = result ..'&lt;/div&gt;'

	return {text = result, code = src.code};
end

function renderShortReference( src )
	context = {
		cache = {},
		lang = getSingle( src.lang ) or i18nDefaultLanguage;
	};
	src.title = src.title or '\'\'(unspecified title)\'\''

	local result = '[[#' .. PREFIX_CITEREF .. src.code .. '|';
	if ( src.author ) then
		result = result .. toString( context, src.author, options_authors_nolinks );
	else
		result = result .. toString( context, src.title, options_commas_it_nolinks );
	end
	result = result .. ']]'

	if ( src.year ) then
		result = result .. ', ' .. toString( context, src.year, options_commas );
	end

	if ( src.volume ) then
		local letter = i18nVolume[ context.lang ] or i18nVolume[ i18nDefaultLanguage ];
		result = result .. ' — ' .. letter .. '&amp;nbsp;' .. toString( context, src.volume, options_commas ) .. '.';
	end

	if ( src.issue ) then
		local letter = i18nIssue[ context.lang ] or i18nIssue[ i18nDefaultLanguage ];
		result = result .. ' — ' .. letter .. '&amp;nbsp;' .. toString( context, src.issue, options_commas ) .. '.';
	end
 
	if ( src.pages ) then
		local letter = i18nPages[ context.lang ] or i18nPages[ i18nDefaultLanguage ];
		result = result .. ' — ' .. letter .. '&amp;nbsp;' .. toString( context, src.pages, options_commas )  .. '.';
	end
 
end

function getPeopleAsWikitext( context, value, options )
	if ( type( value ) == 'string' ) then
		return options.format( value );
	elseif ( type( value ) == 'table' ) then
		if ( value.id ) then
			-- this is link
			if ( options.preferids ) then
				return value.id;
			else
				if ( options.nolinks ) then
					return getPersonNameAsLabel( context, value.id, value.label, options );
				else
					return getPersonNameAsWikitext( context, value.id, value.label, options );
				end
			end
		end

		local resultList = {};
		for i, tableValue in pairs( value ) do
			local nextWikitext = getPeopleAsWikitext( context, tableValue, options );
			if ( not isEmpty( nextWikitext ) ) then
				table.insert( resultList, nextWikitext );
				if ( #resultList == 4 ) then
					-- even 4 is too much, but we preserve 4th to mark that &quot;it's more than 3&quot;
					break;
				end
			end
		end

		local resultWikitext = '';
		for i, wikitext in pairs( resultList ) do
			if ( i == 4 ) then
				resultWikitext = resultWikitext .. ( i18nEtAl[ context.lang ] or i18nEtAlDefault );
				break;
			end
			if ( i ~= 1 ) then
				resultWikitext = resultWikitext .. ', ';
			end
			resultWikitext = resultWikitext .. wikitext;
		end

		return resultWikitext;
	end

	return options.format( '(unknown type)' );
end

function getPersonNameAsWikitext( context, entityId, customLabel, options )
	local personName = getPersonNameAsLabel( context, entityId, customLabel, options);
	if ( personName == nil ) then
		return nil;
	end

	local link = getElementLink( context, entityId, nil );
	return wrapInUrl( link, personName );
end

function getPersonNameAsLabel( context, entityId, providedLabel, options )
	-- would custom label provided we don't need to check entity at all
	if ( not isEmpty( providedLabel ) ) then
		mw.log( 'Custom label provided for ' .. entityId );
		return options.format( providedLabel );
	end

	local entity = getEntity( context, entityId );
	if ( not entity ) then return '\'\'(entity ' .. entityId .. ' is missing)\'\'' end;

	local personName = nil;
	-- support only labels so far
	if ( entity.labels[ context.lang ] ) then
		personName = entity.labels[ context.lang ].value;
		mw.log('Got person name of ' .. entityId .. ' from label: «' .. personName .. '»' )
	end

	if ( not isInstanceOf( entity, 'Q5' ) ) then
		mw.log( 'Entity ' .. entityId .. ' is not a person' );
		return personName;
	end

	if ( isEmpty( personName ) ) then
		return '\'\'(not translated to ' .. context.lang .. ')\'\'';
	else
		return options.format( personName );
	end
end

function personNameToAuthorName( fullName )
	if ( not fullName ) then return fullName; end

	local f, i, o = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)\,%s(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s*$' );
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Fa, I. O.» match' );
		return f .. '&amp;nbsp;'
			.. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;'
			.. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.';
	end

	local f1, f2, i = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)\,%s(%a[%a\-]*)%s*$' );
	if ( f1 ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Fa Fa, I» match' );
		return f1 .. '&amp;nbsp;' .. f2 .. '&amp;nbsp;'
			.. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.';
	end

	local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «I. O. Fa» match' );
		return f .. '&amp;nbsp;' .. i .. '.&amp;nbsp;' .. o .. '.';
	end

	local i1, i2, i3, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)\.%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «I. O. ?. Fa» match' );
		return f .. '&amp;nbsp;' .. i1 .. '.&amp;nbsp;' .. i2 .. '.&amp;nbsp;' .. i3 .. '.';
	end

    -- Joel J. P. C. Rodrigues
	local i1, i2, i3, i4, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)[%a\-]+%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «I. O. ?. Fa» match' );
		return f .. '&amp;nbsp;' .. i1 .. '.&amp;nbsp;' .. i2 .. '.&amp;nbsp;' .. i3 .. '.&amp;nbsp;' .. i4 .. '.';
	end

	local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a)\.%s(%a[%a\-]*)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Im O. Fa» match' );
		return f .. '&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. o .. '.';
	end

	local i1, i2, i3, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]*)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Im I. I. Fa» match' );
		return f .. '&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( i1, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. i2 .. '.&amp;nbsp;' .. i3 .. '.';
	end

	local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Im Ot Fa» match' );
		return f .. '&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.';
	end

	local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]+)%s(%a[%a\-]+)%s+оглы%s+(%a[%a\-]+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Im Ot оглы Fa» match' );
		return f .. '&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.';
	end

	local i1, i2, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]+)%s(%a[%a\-]+)%s+de%s+(%a[%a\-]+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «I1 I2 de Fa» match' );
		return f .. '&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( i1, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( i2, 1, 1 ) .. '.';
	end

	local i, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-\']+)%s(%a[%a\-\']+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Im Fa» match' );
		return f .. '&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.';
	end

	mw.log( 'Unmatched any pattern: «' .. fullName .. '»' );
	return fullName;
end

function personNameToResponsibleName( fullName )
	if ( not fullName ) then return fullName; end

	local f, i, o = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)\,%s(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s*$' );
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Fa, I. O.» match' );
		return mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. f;
	end

	local f1, f2, i = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)\,%s(%a[%a\-]*)%s*$' );
	if ( f1 ) then
		mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Fa Fa, I» match' );
		return  mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '&amp;nbsp;' .. f1 .. '&amp;nbsp;' .. f2;
	end

	local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'v: «' .. fullName .. '»: have «I. O. Fa» match' );
		return i .. '.&amp;nbsp;' .. o .. '.&amp;nbsp;' .. f;
	end

	local i1, i2, i3, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)\.%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «I. O. ?. Fa» match' );
		return  i1 .. '.&amp;nbsp;' .. i2 .. '.&amp;nbsp;' .. i3 .. '.&amp;nbsp;' .. f;
	end

    -- Joel J. P. C. Rodrigues
	local i1, i2, i3, i4, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)[%a\-]+%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «I. O. ?. Fa» match' );
		return  i1 .. '.&amp;nbsp;' .. i2 .. '.&amp;nbsp;' .. i3 .. '.&amp;nbsp;' .. i4 .. '.&amp;nbsp;' .. f;
	end

	local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a)\.%s(%a[%a\-]*)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Im O. Fa» match' );
		return mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. o .. '.&amp;nbsp;' .. f;
	end

	local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Im Ot Fa» match' );
		return mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. f;
	end

	local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]+)%s(%a[%a\-]+)%s+оглы%s+(%a[%a\-]+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Im Ot оглы Fa» match' );
		return  mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. f;
	end

	local i, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-\']+)%s(%a[%a\-\']+)%s*$');
	if ( f ) then
		mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Im Fa» match' );
		return  mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&amp;nbsp;' .. f;
	end

	mw.log( 'Unmatched any pattern: «' .. fullName .. '»' );
	return fullName;
end

function p.renderSource( frame )
	p.currentFrame = frame;

	local arg = frame.args[1];
	local refAnchor = frame.args['ref'];
	local refAnchorYear = frame.args['ref-year'];
	local args = {};
	args.part = frame.args['part'];
	args.parturl = frame.args['parturl'];
	args.pages = frame.args['pages'];
	args.refAnchor = frame.args['ref'];
	args.refAnchorYear = frame.args['ref-year'];
	args.url = frame.args['url'];

	return p.renderSourceImpl( mw.text.trim( arg ), args );
end

function p.renderSourceImpl( entityId, args )
	args = args or {};

	local snaks = {};
	snaks.P248 = { toWikibaseEntityIdSnak( 'P248', entityId ) };
	snaks.P805 = { toWikibaseEntityIdSnak( 'P805', entityId ) };
	copyArgsToSnaks( args, snaks );

	local rendered = renderReferenceImpl( mw.wikibase.getEntity(), { snaks = snaks }, args.refAnchor, args.refAnchorYear );
	if ( rendered ) then return rendered.text end;
end

function p.renderReference( frame, currentEntity, reference )
	p.currentFrame = frame;

	-- template call
	if ( frame and not currentEntity and not reference ) then
		local args = frame.args;
		if ( #frame.args == 0 ) then
			args = frame:getParent().args;
		end

		local snaks = {};

		if ( args[1] ) then
			snaks.P248 = { toWikibaseEntityIdSnak( &quot;P248&quot;, args[1] ) };
			snaks.P805 = { toWikibaseEntityIdSnak( &quot;P805&quot;, args[1] ) };
		end
		copyArgsToSnaks( args, snaks );

		currentEntity = mw.wikibase.getEntity();
		reference = { snaks = snaks };
	end

	local rendered = renderReferenceImpl( currentEntity, reference );

	if ( not rendered ) then
		return '';
	end

	local result;
	local code = rendered.code or rendered.text;
	-- Про выбор алгоритма хеширования см. [[Модуль:Hash]]. Знак подчёркивания в начале позволяет
	-- исключить ошибку, когда имя сноски — чисто числовое значение, каковыми иногда бывают хеши.
	result = frame:extensionTag( 'ref', rendered.text, { name = '_' .. mw.hash.hashValue('fnv164', code) } ) .. '[[Төркем:Викикитап:Викимәгълүматтагы чыганакларга нигезләнгән мәкаләләр]]';

	return result;
end

function renderReferenceImpl( currentEntity, reference, refAnchor, refAnchorYear )
	if ( not reference.snaks ) then
		return nil;
	end

	-- контекст, содержит также кеш элементов
	local context = {
		cache = {},
	}

	-- данные в простом формате, согласованном с модулями формирования библиографического описания
	local data = {};

    -- забрать данные из reference
    populateDataFromClaims( context, nil, reference.snaks, data )

	-- update ref name with ref-specific properties
	if ( data.code ) then
		if ( data.part ) then data.code = data.code .. '-' .. getSingle( data.part ) end
		if ( data.pages ) then data.code = data.code .. '-' .. getSingle( data.pages ) end
		if ( data.volume ) then data.code = data.code .. '-' .. getSingle( data.volume ) end
		if ( data.issue ) then data.code = data.code .. '-' .. getSingle( data.issue ) end
		if ( data.url ) then data.code = data.code .. '-' .. getSingle( data.url ) end
	end

	expandSpecials( context, currentEntity, reference, data );

	local sourceEntity = nil;
	if ( data.sourceId ) then
		sourceEntity = getEntity( context, data.sourceId );
		if ( sourceEntity ) then
			populateSourceDataImpl( context, sourceEntity, data );
		end
	end

	if ( data.publication ) then
		expandPublication( context, sourceEntity, data );
	end

	expandBookSeries( context, data );

	if ( next( data ) == nil ) then
		return nil;
	end

	local rendered;
	if ( p.short ) then
		rendered = renderShortReference( data );
		if ( mw.ustring.len( rendered.text ) == 0 ) then
			return nil;
		end

	else
		rendered = renderSource( context, data );
		if ( mw.ustring.len( rendered.text ) == 0 ) then
			return nil;
		end

		if ( refAnchor ) then
			local anchorValue = 'CITEREF' .. refAnchor .. ( coalesce( refAnchorYear, data.year ) or '' );
			rendered.text = '&lt;span class=&quot;citation&quot; id=&quot;' .. mw.uri.anchorEncode( anchorValue ) .. '&quot;&gt;' .. rendered.text .. '&lt;/span&gt;';
		end
	end

	return rendered;
end

return p;</text>
      <sha1>tjfge3kkqwwy5fojns0ik4gzwh4gt1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Sources-utils</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3614</id>
    <revision>
      <id>6962</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:52:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «local p = {};  local i18nDefaultLanguage = 'tt'; p.i18nDefaultLanguage = i18nDefaultLanguage;  local NORMATIVE_DOCUMENTS = { 	Q20754888 = 'РФ кануны', 	Q20754884 = 'Р...»</comment>
      <origin>6962</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="26045" sha1="kifxzoxaasoe6qv64iqfbxo429cex3c" xml:space="preserve">local p = {};

local i18nDefaultLanguage = 'tt';
p.i18nDefaultLanguage = i18nDefaultLanguage;

local NORMATIVE_DOCUMENTS = {
	Q20754888 = 'РФ кануны',
	Q20754884 = 'РСФСҖ кануны',
	Q20873831 = 'Распоряжение Президента Российской Федерации',
	Q20873834 = 'Указ исполняющего обязанности Президента Российской Федерации',
	Q2061228 = 'Указ Президента Российской Федерации',
}

local monthg = {'гыйнвар', 'февраль', 'март', 'апрель', 'май', 'июнь', 'июль', 'август', &quot;сентябрь&quot;, &quot;октябрь&quot;, &quot;ноябрь&quot;, &quot;декабрь&quot;};

local options_commas_nolinks = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return src end, nolinks = true, preferids = false };

-- utility functions
function appendSnaks( allSnaks, snakPropertyId, result, property, options )
	-- do not populate twice
	if ( result[property] ) then return result end;
	if ( not allSnaks ) then return result; end;
	
	local selectedSnakes = allSnaks[ snakPropertyId ];
	if ( not selectedSnakes ) then return result; end;

	local hasPreferred = false;
	for k, snak in pairs( selectedSnakes ) do
		if ( snak and snak.mainsnak and snak.mainsnak.datavalue and snak.rank == 'preferred' ) then
			--it's a preferred claim
			appendImpl( snak.mainsnak.datavalue, snak.qualifiers, result, property, options );
			hasPreferred = true;
		end
	end
	if ( hasPreferred ) then return result; end;

	if ( snakPropertyId == 'P1680' ) then -- if there is a russian 
		for k, snak in pairs( selectedSnakes ) do
			if ( snak and snak.mainsnak and snak.mainsnak.datavalue and snak.mainsnak.datavalue.value and 
				 snak.rank ~= 'deprecated' and snak.mainsnak.datavalue.value.language  == i18nDefaultLanguage ) then
				--found russian string
				appendImpl( snak.mainsnak.datavalue, snak.qualifiers, result, property, options );
				return result;
			end
		end
	end;

	for k, snak in pairs( selectedSnakes ) do
		if ( snak and snak.mainsnak and snak.mainsnak.datavalue and snak.rank ~= 'deprecated' ) then
			--it's a claim
			appendImpl( snak.mainsnak.datavalue, snak.qualifiers, result, property, options );
		elseif ( snak and snak.datavalue ) then
			-- it's a snak
			appendImpl( snak.datavalue, nil, result, property, options );
		end
	end
end

function appendImpl( datavalue, qualifiers, result, property, options )
	if ( datavalue.type == 'string' ) then
		local statedAs = getSingleStringQualifierValue(qualifiers, 'P1932');
		local value;
		if ( statedAs ) then
			value = statedAs;
		else
			value = datavalue.value;
			if ( options.format ) then
				value = options.format( value );
			end
		end
		appendImpl_toTable( result, property );
		table.insert( result[property], value);
	elseif ( datavalue.type == 'url' ) then
		local statedAs = getSingleStringQualifierValue(qualifiers, 'P1932');
		local value = datavalue.value;
		if ( options.format ) then
			value = options.format( value );
		end
		appendImpl_toTable( result, property );
		table.insert( result[property], value);
	elseif ( datavalue.type == 'monolingualtext' ) then
		local value = datavalue.value.text;
		if ( options.format ) then
			value = options.format( value );
		end
		appendImpl_toTable( result, property );
		table.insert( result[property], value);
	elseif ( datavalue.type == 'quantity' ) then
		local value = datavalue.value.amount;
		if ( mw.ustring.sub( value , 1, 1 ) == '+' ) then
			value = mw.ustring.sub( value , 2 );
		end
		if ( options.format ) then
			value = options.format( value );
		end
		appendImpl_toTable( result, property );
		table.insert( result[property], value);
	elseif ( datavalue.type == 'wikibase-entityid' ) then
		local value = datavalue.value;
		appendImpl_toTable( result, property );
		local toInsert = {
			id = value.id,
			label = getSingleStringQualifierValue(qualifiers, 'P1932') -- stated as
		};
		table.insert( result[property], toInsert );
	elseif datavalue.type == 'time' then
		local value = datavalue.value;
		if ( options.format ) then
			value = options.format( value );
		end
		appendImpl_toTable( result, property );
		table.insert( result[property], tostring( value.time ));
    end 
end

function appendImpl_toTable(result, resultProperty)
	if ( not result[resultProperty] ) then
		result[resultProperty] = {};
	elseif ( type( result[resultProperty] ) == 'string' or ( type( result[resultProperty] ) == 'table' and type( result[resultProperty].id ) == 'string' ) ) then
		result[resultProperty] = { result[resultProperty] };
	end
end

function appendQualifiers( claims, qualifierPropertyId, result, resultProperty, options )
	-- do not populate twice
	if ( not claims ) then return result end;
	if ( result[resultProperty] ) then return result end;

	for i, claim in pairs( claims ) do
		if ( claim.qualifiers and claim.qualifiers[ qualifierPropertyId ] ) then
			for k, qualifier in pairs( claim.qualifiers[ qualifierPropertyId ] ) do
				if ( qualifier and qualifier.datavalue ) then
					appendImpl( qualifier.datavalue, nil, result, resultProperty, options );
				end
			end
		end
	end
end

function assertNotNull( argName, arg )
	if ( (not arg) or (arg == nil) ) then
		error( argName .. ' is not specified' )
	end
end

function coalesce( arg1, arg2, arg3, arg4 )
	if ( not isEmpty( arg1 ) ) then return arg1 end
	if ( not isEmpty( arg2 ) ) then return arg2 end
	if ( not isEmpty( arg3 ) ) then return arg3 end
	if ( not isEmpty( arg4 ) ) then return arg4 end
	return nil;
end

function copyArgsToSnaks( args, snaks )
	if ( not isEmpty( args.part ) ) then snaks.P958 = { toStringSnak( 'P958', tostring( args.part ) ) } end
	if ( not isEmpty( args.pages ) ) then snaks.P304 = { toStringSnak( 'P304', tostring( args.pages ) ) } end
	if ( not isEmpty( args.issue ) ) then snaks.P433 = { toStringSnak( 'P433', tostring( args.issue ) ) } end
	if ( not isEmpty( args.volume ) ) then snaks.P478 = { toStringSnak( 'P478', tostring( args.volume ) ) } end
	if ( not isEmpty( args.url ) ) then snaks.P953 = { toUrlSnak( 'P953', tostring( args.url ) ) } end
	if ( not isEmpty( args.parturl ) ) then snaks.P953 = { toUrlSnak( 'P953', tostring( args.parturl ) ) } end
end

local LANG_CACHE = 	{
	Q150	= 'fr',
	Q188	= 'de',
	Q1321	= 'es',
	Q1860	= 'en',
	Q652	= 'it',
	Q7737	= 'ru',
	Q25285	= 'tt',
}

function getLangCode( langEntityId )
	if ( not langEntityId ) then
		return;
	end

	-- small optimization
	local cached = LANG_CACHE[ langEntityId ];
	if ( cached ) then return cached; end

	local claims = mw.wikibase.getBestStatements( langEntityId, 'P424' );
	if ( claims ) then
		for _, claim in pairs( claims ) do
			if ( claim
					and claim.mainsnak
					and claim.mainsnak.datavalue
					and claim.mainsnak.datavalue.value ) then
				return '' .. claim.mainsnak.datavalue.value;
			end
		end
	end

	return;
end

function findClaimsByValue( entity, propertyId, value )
	local result = {};
	if ( entity and entity.claims and entity.claims[propertyId] ) then
		for i, claim in pairs( entity.claims[propertyId] ) do
			if ( claim.mainsnak and claim.mainsnak.datavalue ) then
				local datavalue = claim.mainsnak.datavalue;
				if ( datavalue.type == &quot;string&quot; and datavalue.value == value 
					or datavalue.type == &quot;wikibase-entityid&quot; and datavalue.value[&quot;entity-type&quot;] == &quot;item&quot; and tostring( datavalue.value.id ) == value ) then
					table.insert( result, claim );
				end
			end
		end
	end
	return result;
end

function getBestStatements( entity, propertyId )
	local resultClaims = {};
	if ( entity and entity.claims and entity.claims[ propertyId ] ) then
		local rank = 'normal';
		for i, statement in pairs( entity.claims[ propertyId ] ) do
			if ( statement.rank == 'preferred' ) then
				rank = 'preferred';
				break;
			end
		end
		for i, statement in pairs( entity.claims[ propertyId ] ) do
			if ( statement.rank == rank ) ~= inversed then
				table.insert( resultClaims, statement );
			end
		end
	end
	return resultClaims;
end

function expandBookSeries( context, data )
	local bookSeries = data.bookSeries;
	if ( not bookSeries ) then return end;

	-- use only first one
	if ( type( bookSeries ) == 'table' and bookSeries[1] and bookSeries[1].id ) then
		data.bookSeries = bookSeries[1];
		bookSeries = data.bookSeries;
	end

	if ( not bookSeries ) then return end;
	if ( not bookSeries.id ) then return end;

	local bookSeriesEntity = getEntity( context, bookSeries.id );
	appendSnaks( bookSeriesEntity.claims, 'P123', data, 'publisher', {} );
	appendSnaks( bookSeriesEntity.claims, 'P291', data, 'place', {} );
	appendSnaks( bookSeriesEntity.claims, 'P236', data, 'issn', {} );
end

function expandPublication( context, sourceEntity, data )
	local publication = data.publication;

	-- use only first one
	if ( type( publication ) == 'table' and publication[1] and publication[1].id ) then
		data.publication = publication[1];
		publication = data.publication;
	end

	if ( not publication ) then return end;
	if ( not publication.id ) then return end;

	if ( sourceEntity ) then
		-- do we have appropriate record in P1433 ?
		local claims = findClaimsByValue( sourceEntity, 'P1433', publication.id );
		if ( claims and #claims ~= 0 ) then
			for _, claim in pairs( claims ) do
				populateDataFromClaims( context, sourceEntity, claim.qualifiers, data );
				break;
			end
		end
	end

	local titleWerePresent = not (not data.title);
	local pubEntity = getEntity( context, publication.id );
	populateSourceDataImpl( context, pubEntity, data );
	if ( titleWerePresent and isEmpty( data.publication.label ) ) then
		appendSnaks( pubEntity.claims, 'P1160', data, 'publication-title', {} ); -- obsolete
		data.publication.label = getSingle( data['publication-title'] );
	end
	if ( titleWerePresent and isEmpty( data.publication.label ) ) then
		appendSnaks( pubEntity.claims, 'P1476', data, 'publication-title', {} );
		appendSnaks( pubEntity.claims, 'P1680', data, 'publication-subtitle', {} );
		data.publication.label = getSingle( data['publication-title'] );
		data.publication.subtitle = getSingle( data['publication-subtitle'] );
	end
end

-- Expand special types of references when additional data could be found in OTHER entity properties
function expandSpecials( context, currentEntity, reference, data )
	local sourceId;
	if ( reference.snaks.P805
			and reference.snaks.P805[1]
			and reference.snaks.P805[1].datavalue
			and reference.snaks.P805[1].datavalue.value.id ) then
		sourceId = reference.snaks.P805[1].datavalue.value.id;
	elseif ( reference.snaks.P248
			and reference.snaks.P248[1]
			and reference.snaks.P248[1].datavalue
			and reference.snaks.P248[1].datavalue.value.id ) then
		sourceId = reference.snaks.P248[1].datavalue.value.id;
	end
	
	if sourceId then
		data.sourceId = sourceId;

		-- Gemeinsame Normdatei -- specified by P227
		if ( sourceId == 'Q36578' ) then
			appendSnaks( currentEntity.claims, 'P227', data, 'part', { format = function( gnd ) return 'Record #' .. gnd; end } );
			appendSnaks( currentEntity.claims, 'P227', data, 'url', { format = function( gnd ) return 'http://d-nb.info/gnd/' .. gnd .. '/'; end } );
			data.year = '2012—2016'
			expandSpecialsQualifiers( context, currentEntity, 'P227', data );

		-- BNF -- specified by P268
		elseif ( sourceId == 'Q15222191' ) then
			appendSnaks( currentEntity.claims, 'P268', data, 'part', { format = function( id ) return 'Record #' .. id; end } );
			appendSnaks( currentEntity.claims, 'P268', data, 'url', { format = function( id ) return 'http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb' .. id; end } );
			expandSpecialsQualifiers( context, currentEntity, 'P268', data );

		-- VIAF -- specified by P214
		elseif ( sourceId == 'Q54919' ) then
			appendSnaks( currentEntity.claims, 'P214', data, 'part', { format = function( id ) return 'Record #' .. id; end } );
			appendSnaks( currentEntity.claims, 'P214', data, 'url', { format = function( id ) return 'https://viaf.org/viaf/' .. id; end } );
			expandSpecialsQualifiers( context, currentEntity, 'P214', data );

		-- generic property search
		else
			local sourceEntity = getEntity( context, sourceId );
			if ( sourceEntity ) then
				for _, sourceClaim in ipairs( getBestStatements( sourceEntity, 'P1687' ) ) do
					if ( sourceClaim.mainsnak.snaktype == 'value' ) then
						local sourcePropertyId = sourceClaim.mainsnak.datavalue.value.id;
						local sourcePropertyEntity = getEntity( context, sourcePropertyId );
						if ( sourcePropertyEntity ) then
							for _, sourcePropertyClaim in ipairs( getBestStatements( sourcePropertyEntity, 'P1630' ) ) do
								if ( sourcePropertyClaim.mainsnak.snaktype == 'value' ) then
									appendSnaks( currentEntity.claims, sourcePropertyId, data, 'url', {
										format = function( id )
											return string.gsub( sourcePropertyClaim.mainsnak.datavalue.value, '$1', id );
										end;
									} );
									expandSpecialsQualifiers( context, currentEntity, sourcePropertyId, data );
									break;
								end
							end
						end
					end
				end
			end
		end

		-- do we have appropriate record in P1433 ?
		local claims = findClaimsByValue( currentEntity, 'P1343', sourceId );
		if ( claims and #claims ~= 0 ) then
			for _, claim in pairs( claims ) do
				populateDataFromClaims( context, sourceId, claim.qualifiers, data );
			end
		end
	end
end

function expandSpecialsQualifiers( context, entity, propertyId, data )
	if ( entity and entity.claims and entity.claims[propertyId] ) then
		for _, claim in pairs( entity.claims[propertyId] ) do
			populateDataFromClaims( context, nil, claim.qualifiers, data );
		end
	end
end

function isEmpty( str )
	return ( not str ) or ( str == nil ) or ( #str == 0 );
end

function isInstanceOf( entity, typeEntityId )
	if ( not entity or not entity.claims or not entity.claims.P31 ) then
		return false;
	end

	for _, claim in pairs( entity.claims.P31 ) do
		if ( claim and claim.mainsnak
				and claim.mainsnak.datavalue
				and claim.mainsnak.datavalue.value
				and claim.mainsnak.datavalue.value.id ) then
			local actualTypeId = claim.mainsnak.datavalue.value.id;
			if ( actualTypeId == typeEntityId ) then
				return true;
			end
		end
	end

	return false;
end

function getElementLink( context, entityId, entity )
	-- fast sitelink lookup, not an expensive operation
	local link = mw.wikibase.sitelink( entityId )
	if ( link ) then return ':' .. link end

	if ( not entity and entityId ) then
		entity = getEntity( context, entityId )
	end

	if ( entity ) then
		-- link to entity in source context language
		local projectToCheck = context.lang .. 'wiki';
		if ( entity.sitelinks and entity.sitelinks[ projectToCheck ] ) then
			return ':' .. context.lang .. ':' .. entity.sitelinks[ projectToCheck ].title;
		end
	end

	if ( entityId ) then return ':d:' .. entityId end;
	-- if ( entityId ) then return 'https://tools.wmflabs.org/reasonator/?q=' .. entityId .. '&amp;lang=tt' end;
	return nil;
end

function getEntity( context, entityId )
	assertNotNull( 'context', context );
	assertNotNull( 'entityId', entityId );

	local cached = context.cache[ entityId ];
	if ( cached ) then
		return cached;
	end;

	local wbStatus, result = pcall( mw.wikibase.getEntity, entityId );
	if ( wbStatus ~= true ) then
		return nil;
	end
	
	if ( result ) then
		context.cache[ entityId ] = result;
	end

	return result;
end

function getNormativeTitle( entity )
	if ( not entity or not entity.claims or not entity.claims.P31 ) then
		return;
	end

	for _, claim in pairs( entity.claims.P31 ) do
		if ( claim and claim.mainsnak
				and claim.mainsnak.datavalue
				and claim.mainsnak.datavalue.value
				and claim.mainsnak.datavalue.value.id ) then
			local classId = claim.mainsnak.datavalue.value.id;
			local title = NORMATIVE_DOCUMENTS[ classId ];
			if ( title ) then
				return title;
			end
		end
	end

	return;
end

function getPlaceName( lang, placeId )
	-- ГОСТ Р 7.0.12—2011
	if ( lang == 'tt' ) then
		if ( placeId == 'Q649' ) then return toTextWithTip('М.', 'Москва'); end
		if ( placeId == 'Q656' ) then return toTextWithTip('СПб.', 'Санкт-Петербург'); end
		if ( placeId == 'Q891' ) then return toTextWithTip('Н. Новгород', 'Нижний Новгород'); end
		if ( placeId == 'Q908' ) then return toTextWithTip('Ростов н/Д.', 'Ростов-на-Дону'); end
	end
	return nil;
end

function getSingle( value )
	if ( not value ) then
		return;
	end
	if ( type( value ) == 'string' ) then
		return value;
	elseif ( type( value ) == 'table' ) then
		if ( value.id ) then
			return value.id;
		end

		for i, tableValue in pairs( value ) do
			return getSingle( tableValue );
		end
	end

	return '(unknown)';
end

function getSingleStringQualifierValue( allQualifiers, qualifierPropertyId )
	if ( not allQualifiers ) then return end
	if ( not allQualifiers[qualifierPropertyId] ) then return end

	for k, qualifier in pairs( allQualifiers[qualifierPropertyId] ) do
		if ( qualifier and qualifier.datatype == 'string'
				and qualifier.datavalue and qualifier.datavalue.type == 'string' and not isEmpty( qualifier.datavalue.value ) ) then
			return qualifier.datavalue.value;
		end
	end

	return;
end

function populateDataFromClaims( context, entityId, claims, data )
	appendSnaks( claims, 'P50', data, 'author', {} );
	appendSnaks( claims, 'P2093', data, 'author', {} );
	appendSnaks( claims, 'P407', data, 'lang', {} );
	appendSnaks( claims, 'P364', data, 'lang', {} );
	appendSnaks( claims, 'P958', data, 'part', {} );
	if ( not data.title ) then
		if ( not isEmpty( entityId ) ) then
			local optionsAsLinks = { format = function( text ) return { id = entityId, label = text } end };
			appendSnaks( claims, 'P1476', data, 'title', optionsAsLinks );
		else
			appendSnaks( claims, 'P1476', data, 'title', {} );
		end
		appendSnaks( claims, 'P1680', data, 'subtitle', {} );
	end
	appendSnaks( claims, 'P953', data, 'url', {} );
	appendSnaks( claims, 'P1065', data, 'url', {} );
	appendSnaks( claims, 'P854', data, 'url', {} );
	-- temp disable, use only for current entity, see Q22338048 for example of incorrect work
	-- appendSnaks( claims, 'P856', data, 'url', {} );

	appendSnaks( claims, 'P98', data, 'editor', {} );
	appendSnaks( claims, 'P655', data, 'translator', {} );

	appendSnaks( claims, 'P1433', data, 'publication', {} );
	appendSnaks( claims, 'P393', data, 'edition', {} );
	appendSnaks( claims, 'P123', data, 'publisher', {} );
	appendSnaks( claims, 'P291', data, 'place', {} );

	if ( claims and claims.P361 ) then
		for c, claim in pairs( claims.P361 ) do
			if ( claim and claim.mainsnak
					and claim.mainsnak.datavalue
					and claim.mainsnak.datavalue.value
					and claim.mainsnak.datavalue.value.id ) then
				local possibleBookSeriesEntityId = claim.mainsnak.datavalue.value.id;
				local possibleBookSeriesEntity = getEntity( context, possibleBookSeriesEntityId );
				if ( isInstanceOf( possibleBookSeriesEntity, 'Q277759' ) ) then
					appendImpl_toTable( data, 'bookSeries' );
					table.insert( data.bookSeries, { id = possibleBookSeriesEntityId } );

					appendQualifiers( { claim }, 'P478', data, 'bookSeriesVolume', {} );
					appendQualifiers( { claim }, 'P433', data, 'bookSeriesIssue', {} );
				end
			end
		end
	end

	appendSnaks( claims, 'P478', data, 'volume', {} );
	appendSnaks( claims, 'P433', data, 'issue', {} );
	appendSnaks( claims, 'P571', data, 'dateOfCreation', {} );
	appendSnaks( claims, 'P577', data, 'dateOfPublication', {} );
	appendSnaks( claims, 'P304', data, 'pages', {} );
	appendSnaks( claims, 'P1104', data, 'numberOfPages', {} );
	appendSnaks( claims, 'P1114', data, 'tirage', {} );
	appendSnaks( claims, 'P212', data, 'isbn', {} ); -- ISBN-13
	appendSnaks( claims, 'P957', data, 'isbn', {} ); -- ISBN-10
	appendSnaks( claims, 'P236', data, 'issn', {} );

    -- web
	-- appendSnaks( claims, 'P813', data, 'accessdate', {} );

    -- docs
	appendSnaks( claims, 'P1545', data, 'docNumber', {} );

	-- other
	appendSnaks( claims, 'P31', data, 'type', {} );

	appendSnaks( claims, 'P818', data, 'arxiv', {} );
	appendSnaks( claims, 'P356', data, 'doi', {} );
	appendSnaks( claims, 'P698', data, 'pmid', {} );

	-- JSTOR
	appendSnaks( claims, 'P888', data, 'url', { format = function( id ) return 'http://www.jstor.org/stable/' .. id end } );

	return src;
end

function populateSourceDataImpl( context, entity, plainData )
	populateDataFromClaims( context, entity.id, entity.claims, plainData );

	local normativeTitle = getNormativeTitle( entity )
	if ( normativeTitle ) then
		local y, m, d = mw.ustring.match( getSingle( plainData.dateOfCreation ) , &quot;(%-?%d+)%-(%d+)%-(%d+)T&quot; );
		y,m,d = tonumber(y),tonumber(m),tonumber(d);
		local title = toString( { lang='tt' }, plainData.title, options_commas_nolinks );
		plainData.title = { normativeTitle .. &quot; от&amp;nbsp;&quot; .. tostring(d) .. &quot;&amp;nbsp;&quot; .. monthg[m]  .. &quot; &quot; .. tostring(y) .. &quot;&amp;nbsp;г. №&amp;nbsp;&quot; .. getSingle( plainData.docNumber ) .. ' «' .. title.. '»' }
	end

	if ( not plainData.title ) then
		if ( entity and entity.labels and entity.labels.tt and entity.labels.tt.value ) then
			plainData.title = { entity.labels.tt.value };
		end
	end

	return plainData;
end

function preprocessPlaces( data, lang )
	if ( not data.place ) then
		return;
	end;

	local newPlaces = {};
	for index, place in pairs( data.place ) do
		if ( place.id ) then
			local newPlaceStr = getPlaceName(lang, place.id)
			if ( newPlaceStr ) then
				newPlaces[index] = newPlaceStr;
			else
				newPlaces[index] = place;
			end
		else
			newPlaces[index] = place;
		end
	end
	data.place = newPlaces;
end

function renderLink( context, entityId, customTitle, options )
	if ( not entityId ) then error(&quot;entityId is not specified&quot;) end
	if ( type( entityId ) ~= 'string' ) then error('entityId is not string, but ' .. type( entityId ) ) end
	if ( type( customTitle or '' ) ~= 'string' ) then error('customTitle is not string, but ' .. type( customTitle ) ) end

	local title = customTitle;

	if ( isEmpty( title ) ) then
		local entity = getEntity( context, entityId );

		-- ISO 4
		if ( isEmpty( title ) ) then
			if ( entity and entity.claims and entity.claims.P1160 ) then
				for _, claim in pairs( entity.claims.P1160 ) do
					if ( claim
							and claim.mainsnak
							and claim.mainsnak.datavalue
							and claim.mainsnak.datavalue.value
							and claim.mainsnak.datavalue.value.language == context.lang ) then
						title = claim.mainsnak.datavalue.value.text;
						mw.log('Got title of ' .. entityId .. ' from ISO 4 claim: «' .. title .. '»' )
						break;
					end
				end
			end
		end

		-- official name P1448
		-- short name P1813
		if ( isEmpty( title ) and options.short ) then
			if ( entity and entity.claims and entity.claims.P1813 ) then
				for _, claim in pairs( entity.claims.P1813 ) do
					if ( claim
							and claim.mainsnak
							and claim.mainsnak.datavalue
							and claim.mainsnak.datavalue.value
							and claim.mainsnak.datavalue.value.language == context.lang ) then
						title = claim.mainsnak.datavalue.value.text;
						mw.log('Got title of ' .. entityId .. ' from short name claim: «' .. title .. '»' )
						break;
					end
				end
			end
		end
		-- person name P1559
		-- labels
		if ( isEmpty( title ) and entity.labels[ context.lang ] ) then
			title = entity.labels[ context.lang ].value;
			mw.log('Got title of ' .. entityId .. ' from label: «' .. title .. '»' )
		end
	end

	local actualText = title or '\'\'(untranslated)\'\'';
	local link = getElementLink( context, entityId, entity);
	return wrapInUrl( link, actualText );
end

function toTextWithTip( text, tip )
	return '&lt;span title=&quot;' .. tip .. '&quot; style=&quot;border-bottom: 1px dotted; cursor: help; white-space: nowrap&quot;&gt;' .. text .. '&lt;/span&gt;';
end

function toString( context, value, options )
	if ( type( value ) == 'string' ) then
		return options.format( value );
	elseif ( type( value ) == 'table' ) then
		if ( value.id ) then
			-- this is link
			if ( type( value.label or '' ) ~= 'string' ) then mw.logObject( value ); error('label of table value is not string but ' .. type( value.label ) ) end

			if ( options.preferids ) then
				return options.format( value.id );
			else
				if ( options.nolinks ) then
					return options.format( value.label or mw.wikibase.label( value.id ) or '\'\'(untranslated title)\'\'' );
				else
					return options.format( renderLink( context, value.id, value.label, options ) );
				end
			end
		end

		local resultList = {};
		for i, tableValue in pairs( value ) do
			table.insert( resultList, toString( context, tableValue, options ) );
		end

		return mw.text.listToText( resultList, options.separator, options.conjunction);
	else
		return options.format( '(unknown type)' );
	end

	return '';
end

function toStringSnak( propertyId, strValue )
	assertNotNull('propertyId', strValue)
	assertNotNull('strValue', strValue)

	local snak = { snaktype = &quot;value&quot;, property = propertyId, datatype = 'string'};
	snak[&quot;datavalue&quot;] = { value = strValue, type = 'string' };
	return snak;
end

function toUrlSnak( propertyId, strValue )
	assertNotNull('propertyId', strValue)
	assertNotNull('strValue', strValue)

	local snak = { snaktype = &quot;value&quot;, property = propertyId, datatype = 'string'};
	snak[&quot;datavalue&quot;] = { value = strValue, type = 'url' };
	return snak;
end

function toWikibaseEntityIdSnak( propertyId, entityId )
	assertNotNull('propertyId', entityId)
	assertNotNull('entityId', entityId)
	if ( mw.ustring.sub( entityId, 1, 1 ) ~= 'Q' ) then error( 'Incorrect entity ID: «' .. entityId .. '»' ); end;

	local value = {
		[&quot;entity-type&quot;] = 'item',
		[&quot;id&quot;] = entityId,
	};

	local snak = { snaktype = &quot;value&quot;, property = propertyId, datatype = 'wikibase-item'};
	snak[&quot;datavalue&quot;] = { value = value, type = 'wikibase-entityid' };
	return snak;
end

function wrapInUrl( urls, text )
	local url = getSingle( urls );
	if ( string.sub( url, 1, 1 ) == ':' ) then
		return '[[' .. url .. '|' .. text .. ']]';
	else
		return '[' .. url .. ' ' .. text .. ']';
	end
end

return p;</text>
      <sha1>kifxzoxaasoe6qv64iqfbxo429cex3c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata/p18</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3615</id>
    <revision>
      <id>6963</id>
      <timestamp>2020-05-22T12:59:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|value-module=Wikidata2/media|value-function=formatImage|property=p18|value={{#if:{{{1|}}}|{{рәсемне форматлаш...»</comment>
      <origin>6963</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="612" sha1="ckmqjh0y2fsok499rvyx2jkwebggsr4" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|value-module=Wikidata2/media|value-function=formatImage|property=p18|value={{#if:{{{1|}}}|{{рәсемне форматлаштыру|{{{1|}}}|{{#if:{{{size|}}}|{{{size}}}|250x350px}}}}}}|plain={{{plain|false}}}|size={{#if:{{{size|}}}|{{{size}}}|250x350px}}|alt={{{alt|}}}|separator=&lt;br /&gt;|conjunction=&lt;br /&gt;}}{{#ifeq:{{NAMESPACENUMBER}}|12|[[Категория:Викикитап:Викимәгълүматны кулланучы калыплар|{{PAGENAME}}]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}
[[Категория:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ckmqjh0y2fsok499rvyx2jkwebggsr4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:TableTools</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3616</id>
    <revision>
      <id>6964</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:02:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «--[[ ------------------------------------------------------------------------------------ --                               TableTools                                       -- -...»</comment>
      <origin>6964</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="12326" sha1="tqif0qe0lu98pj8cuq70kgi6evye5t3" xml:space="preserve">--[[
------------------------------------------------------------------------------------
--                               TableTools                                       --
--                                                                                --
-- This module includes a number of functions for dealing with Lua tables.        --
-- It is a meta-module, meant to be called from other Lua modules, and should     --
-- not be called directly from #invoke.                                           --
------------------------------------------------------------------------------------
--]]

local libraryUtil = require('libraryUtil')

local p = {}

-- Define often-used variables and functions.
local floor = math.floor
local infinity = math.huge
local checkType = libraryUtil.checkType
local checkTypeMulti = libraryUtil.checkTypeMulti

--[[
------------------------------------------------------------------------------------
-- isPositiveInteger
--
-- This function returns true if the given value is a positive integer, and false
-- if not. Although it doesn't operate on tables, it is included here as it is
-- useful for determining whether a given table key is in the array part or the
-- hash part of a table.
------------------------------------------------------------------------------------
--]]
function p.isPositiveInteger(v)
	if type(v) == 'number' and v &gt;= 1 and floor(v) == v and v &lt; infinity then
		return true
	else
		return false
	end
end

--[[
------------------------------------------------------------------------------------
-- isNan
--
-- This function returns true if the given number is a NaN value, and false
-- if not. Although it doesn't operate on tables, it is included here as it is
-- useful for determining whether a value can be a valid table key. Lua will
-- generate an error if a NaN is used as a table key.
------------------------------------------------------------------------------------
--]]
function p.isNan(v)
	if type(v) == 'number' and tostring(v) == '-nan' then
		return true
	else
		return false
	end
end

--[[
------------------------------------------------------------------------------------
-- shallowClone
--
-- This returns a clone of a table. The value returned is a new table, but all
-- subtables and functions are shared. Metamethods are respected, but the returned
-- table will have no metatable of its own.
------------------------------------------------------------------------------------
--]]
function p.shallowClone(t)
	local ret = {}
	for k, v in pairs(t) do
		ret[k] = v
	end
	return ret
end

--[[
------------------------------------------------------------------------------------
-- removeDuplicates
--
-- This removes duplicate values from an array. Non-positive-integer keys are
-- ignored. The earliest value is kept, and all subsequent duplicate values are
-- removed, but otherwise the array order is unchanged.
------------------------------------------------------------------------------------
--]]
function p.removeDuplicates(t)
	checkType('removeDuplicates', 1, t, 'table')
	local isNan = p.isNan
	local ret, exists = {}, {}
	for i, v in ipairs(t) do
		if isNan(v) then
			-- NaNs can't be table keys, and they are also unique, so we don't need to check existence.
			ret[#ret + 1] = v
		else
			if not exists[v] then
				ret[#ret + 1] = v
				exists[v] = true
			end
		end	
	end
	return ret
end			

--[[
------------------------------------------------------------------------------------
-- numKeys
--
-- This takes a table and returns an array containing the numbers of any numerical
-- keys that have non-nil values, sorted in numerical order.
------------------------------------------------------------------------------------
--]]
function p.numKeys(t)
	checkType('numKeys', 1, t, 'table')
	local isPositiveInteger = p.isPositiveInteger
	local nums = {}
	for k, v in pairs(t) do
		if isPositiveInteger(k) then
			nums[#nums + 1] = k
		end
	end
	table.sort(nums)
	return nums
end

--[[
------------------------------------------------------------------------------------
-- affixNums
--
-- This takes a table and returns an array containing the numbers of keys with the
-- specified prefix and suffix. For example, for the table
-- {a1 = 'foo', a3 = 'bar', a6 = 'baz'} and the prefix &quot;a&quot;, affixNums will
-- return {1, 3, 6}.
------------------------------------------------------------------------------------
--]]
function p.affixNums(t, prefix, suffix)
	checkType('affixNums', 1, t, 'table')
	checkType('affixNums', 2, prefix, 'string', true)
	checkType('affixNums', 3, suffix, 'string', true)

	local function cleanPattern(s)
		-- Cleans a pattern so that the magic characters ()%.[]*+-?^$ are interpreted literally.
		s = s:gsub('([%(%)%%%.%[%]%*%+%-%?%^%$])', '%%%1')
		return s
	end

	prefix = prefix or ''
	suffix = suffix or ''
	prefix = cleanPattern(prefix)
	suffix = cleanPattern(suffix)
	local pattern = '^' .. prefix .. '([1-9]%d*)' .. suffix .. '$'

	local nums = {}
	for k, v in pairs(t) do
		if type(k) == 'string' then			
			local num = mw.ustring.match(k, pattern)
			if num then
				nums[#nums + 1] = tonumber(num)
			end
		end
	end
	table.sort(nums)
	return nums
end

--[[
------------------------------------------------------------------------------------
-- numData
--
-- Given a table with keys like (&quot;foo1&quot;, &quot;bar1&quot;, &quot;foo2&quot;, &quot;baz2&quot;), returns a table
-- of subtables in the format 
-- { [1] = {foo = 'text', bar = 'text'}, [2] = {foo = 'text', baz = 'text'} }
-- Keys that don't end with an integer are stored in a subtable named &quot;other&quot;.
-- The compress option compresses the table so that it can be iterated over with
-- ipairs.
------------------------------------------------------------------------------------
--]]
function p.numData(t, compress)
	checkType('numData', 1, t, 'table')
	checkType('numData', 2, compress, 'boolean', true)
	local ret = {}
	for k, v in pairs(t) do
		local prefix, num = mw.ustring.match(tostring(k), '^([^0-9]*)([1-9][0-9]*)$')
		if num then
			num = tonumber(num)
			local subtable = ret[num] or {}
			if prefix == '' then
				-- Positional parameters match the blank string; put them at the start of the subtable instead.
				prefix = 1
			end
			subtable[prefix] = v
			ret[num] = subtable
		else
			local subtable = ret.other or {}
			subtable[k] = v
			ret.other = subtable
		end
	end
	if compress then
		local other = ret.other
		ret = p.compressSparseArray(ret)
		ret.other = other
	end
	return ret
end

--[[
------------------------------------------------------------------------------------
-- compressSparseArray
--
-- This takes an array with one or more nil values, and removes the nil values
-- while preserving the order, so that the array can be safely traversed with
-- ipairs.
------------------------------------------------------------------------------------
--]]
function p.compressSparseArray(t)
	checkType('compressSparseArray', 1, t, 'table')
	local ret = {}
	local nums = p.numKeys(t)
	for _, num in ipairs(nums) do
		ret[#ret + 1] = t[num]
	end
	return ret
end

--[[
------------------------------------------------------------------------------------
-- sparseIpairs
--
-- This is an iterator for sparse arrays. It can be used like ipairs, but can
-- handle nil values.
------------------------------------------------------------------------------------
--]]
function p.sparseIpairs(t)
	checkType('sparseIpairs', 1, t, 'table')
	local nums = p.numKeys(t)
	local i = 0
	local lim = #nums
	return function ()
		i = i + 1
		if i &lt;= lim then
			local key = nums[i]
			return key, t[key]
		else
			return nil, nil
		end
	end
end

--[[
------------------------------------------------------------------------------------
-- size
--
-- This returns the size of a key/value pair table. It will also work on arrays,
-- but for arrays it is more efficient to use the # operator.
------------------------------------------------------------------------------------
--]]

function p.size(t)
	checkType('size', 1, t, 'table')
	local i = 0
	for k in pairs(t) do
		i = i + 1
	end
	return i
end


local function defaultKeySort(item1, item2)
	-- &quot;number&quot; &lt; &quot;string&quot;, so numbers will be sorted before strings.
	local type1, type2 = type(item1), type(item2)
	if type1 ~= type2 then
		return type1 &lt; type2
	else -- This will fail with table, boolean, function.
		return item1 &lt; item2
	end
end

--[[
	Returns a list of the keys in a table, sorted using either a default
	comparison function or a custom keySort function.
]]
function p.keysToList(t, keySort, checked)
	if not checked then
		checkType('keysToList', 1, t, 'table')
		checkTypeMulti('keysToList', 2, keySort, { 'function', 'boolean', 'nil' })
	end
	
	local list = {}
	local index = 1
	for key, value in pairs(t) do
		list[index] = key
		index = index + 1
	end
	
	if keySort ~= false then
		keySort = type(keySort) == 'function' and keySort or defaultKeySort
		
		table.sort(list, keySort)
	end
	
	return list
end

--[[
	Iterates through a table, with the keys sorted using the keysToList function.
	If there are only numerical keys, sparseIpairs is probably more efficient.
]]
function p.sortedPairs(t, keySort)
	checkType('sortedPairs', 1, t, 'table')
	checkType('sortedPairs', 2, keySort, 'function', true)
	
	local list = p.keysToList(t, keySort, true)
	
	local i = 0
	return function()
		i = i + 1
		local key = list[i]
		if key ~= nil then
			return key, t[key]
		else
			return nil, nil
		end
	end
end

--[[
	Returns true if all keys in the table are consecutive integers starting at 1.
--]]
function p.isArray(t)
	checkType(&quot;isArray&quot;, 1, t, &quot;table&quot;)
	
	local i = 0
	for k, v in pairs(t) do
		i = i + 1
		if t[i] == nil then
			return false
		end
	end
	return true
end

-- { &quot;a&quot;, &quot;b&quot;, &quot;c&quot; } -&gt; { a = 1, b = 2, c = 3 }
function p.invert(array)
	checkType(&quot;invert&quot;, 1, array, &quot;table&quot;)
	
	local map = {}
	for i, v in ipairs(array) do
		map[v] = i
	end
	
	return map
end

--[[
	{ &quot;a&quot;, &quot;b&quot;, &quot;c&quot; } -&gt; { [&quot;a&quot;] = true, [&quot;b&quot;] = true, [&quot;c&quot;] = true }
--]]
function p.listToSet(t)
	checkType(&quot;listToSet&quot;, 1, t, &quot;table&quot;)
	
	local set = {}
	for _, item in ipairs(t) do
		set[item] = true
	end
	
	return set
end

--[[
	Recursive deep copy function.
	Preserves identities of subtables.
	
]]
local function _deepCopy(orig, includeMetatable, already_seen)
	-- Stores copies of tables indexed by the original table.
	already_seen = already_seen or {}
	
	local copy = already_seen[orig]
	if copy ~= nil then
		return copy
	end
	
	if type(orig) == 'table' then
		copy = {}
		for orig_key, orig_value in pairs(orig) do
			copy[deepcopy(orig_key, includeMetatable, already_seen)] = deepcopy(orig_value, includeMetatable, already_seen)
		end
		already_seen[orig] = copy
		
		if includeMetatable then
			local mt = getmetatable(orig)
			if mt ~= nil then
				local mt_copy = deepcopy(mt, includeMetatable, already_seen)
				setmetatable(copy, mt_copy)
				already_seen[mt] = mt_copy
			end
		end
	else -- number, string, boolean, etc
		copy = orig
	end
	return copy
end

function p.deepCopy(orig, noMetatable, already_seen)
	checkType(&quot;deepCopy&quot;, 3, already_seen, &quot;table&quot;, true)
	
	return _deepCopy(orig, not noMetatable, already_seen)
end

--[[
	Concatenates all values in the table that are indexed by a number, in order.
	sparseConcat{ a, nil, c, d }  =&gt;  &quot;acd&quot;
	sparseConcat{ nil, b, c, d }  =&gt;  &quot;bcd&quot;
]]
function p.sparseConcat(t, sep, i, j)
	local list = {}
	
	local list_i = 0
	for _, v in p.sparseIpairs(t) do
		list_i = list_i + 1
		list[list_i] = v
	end
	
	return table.concat(list, sep, i, j)
end

--[[
-- This returns the length of a table, or the first integer key n counting from
-- 1 such that t[n + 1] is nil. It is similar to the operator #, but may return
-- a different value when there are gaps in the array portion of the table.
-- Intended to be used on data loaded with mw.loadData. For other tables, use #.
-- Note: #frame.args in frame object always be set to 0, regardless of 
-- the number of unnamed template parameters, so use this function for
-- frame.args.
--]]
function p.length(t)
	local i = 1
	while t[i] ~= nil do
		i = i + 1
	end
	return i - 1
end

function p.inArray(arr, valueToFind)
	checkType(&quot;inArray&quot;, 1, arr, &quot;table&quot;)
	
	-- if valueToFind is nil, error?
	
	for _, v in ipairs(arr) do
		if v == valueToFind then
			return true
		end
	end
	
	return false
end

return p</text>
      <sha1>tqif0qe0lu98pj8cuq70kgi6evye5t3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:WikidataSelectors</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3617</id>
    <revision>
      <id>6965</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:04:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «local i18n = {     [&quot;errors&quot;] = {         [&quot;rank-not-valid&quot;] = &quot;Некорретное значение приоритета (rank)&quot;,         [&quot;cant-parse-condition&quot;] = &quot;Не...»</comment>
      <origin>6965</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="11977" sha1="2ivbn9e061j5fj3nrgccklnd326h0ey" xml:space="preserve">local i18n = {
    [&quot;errors&quot;] = {
        [&quot;rank-not-valid&quot;] = &quot;Некорретное значение приоритета (rank)&quot;,
        [&quot;cant-parse-condition&quot;] = &quot;Не удалось разобрать условие&quot;
    }
}

local validRanks = {
	'best',
	'preferred',
	'normal',
	'deprecated'
}


--[[ 
  Internal function for error message
 
  Input: key in errors table
  Output: error message
]]
local function throwError( key )
    error( i18n.errors[key] )
end


local p = {}

--[[ 
  Main function for parse selectors and filter statements
 
  Input: statements table, selector string
  Output: filtered statements table
]]
function p.filter( allClaims, propertySelector )
	propertySelector = mw.text.trim( propertySelector )

	-- Get property ID from selector
	local propertyId = mw.ustring.match( propertySelector, '^[Pp]%d+' )
	if not propertyId then
		propertyId = ''
	end
	local initPos = #propertyId + 1
	propertyId = string.upper( propertyId )
    if ( not allClaims ) then
    	return nil
    end
	local allPropertyClaims = allClaims[propertyId]
    if ( not allPropertyClaims ) then
    	return nil
    end

	-- Gathering rules
	rules = p.matchSelectors( propertySelector, initPos )

	-- If there is no rank filter, than default rank is 'best'
	local isRanked = false
	for i, subRules in ipairs( rules ) do
		for j, rule in ipairs( subRules ) do
			if rule['type'] == 'rank' then
				isRanked = true
				break
			end
		end
	end
	if not isRanked then
		table.insert( rules, 1, { { type = 'rank', value = 'best' } } )
	end

	-- Execute rules
	allPropertyClaims = p.applyRules( allPropertyClaims, rules )

	return allPropertyClaims
end


--[[
  Match and gather selector rules
 
  Input: string with selectors rules, start position
  Output: rules table
]]
function p.matchSelectors( selectorsString, initPos )
	local rules = {}
	local rawRulePattern = '^%s*%[%s*[^%[%]]+%s*%]%s*'
	local rulePattern = '^%s*%[%s*([^%[%]]+)%s*%]%s*$'
	
	if not initPos then
		initPos = 1
	end

	local rawRule = mw.ustring.match( selectorsString, rawRulePattern, initPos )

	while rawRule do
		initPos = initPos + #rawRule
		rule = mw.ustring.match( rawRule, rulePattern )
		rule = mw.text.trim( rule )

		local subRules = mw.text.split( rule, '%s*,%s*' )
		local commands = {}
		local comm

		for i, subRule in ipairs( subRules ) do
			local isInversed = false
			if mw.ustring.match( subRule, '^!' ) then
				isInversed = true
				subRule = mw.ustring.match( subRule, '^!%s*(.+)$' )
			end

			-- p123[1]
			if mw.ustring.match( subRule, '^%d+$' ) then
				table.insert( commands, {
					type = 'position',
					value = subRule,
					inversed = isInversed
				} )
	
			-- p123[rank:preferred]
			elseif mw.ustring.match( subRule, '^rank%s*:%s*(%a+)$' ) then
				rank = mw.ustring.match( subRule, '^rank%s*:%s*(%a+)$' )
				table.insert( commands, {
					type = 'rank',
					value = rank,
					inversed = isInversed
				} )

			-- p123[language:xx]
			elseif mw.ustring.match( subRule, '^language%s*:%s*([%a%-]+)$' ) then
				value = mw.ustring.match( subRule, '^language%s*:%s*([%a%-]+)$' )
				table.insert( commands, {
					type = 'language',
					value = value,
					inversed = isInversed
				} )

			-- p123[language!:xx]
			elseif mw.ustring.match( subRule, '^language%s*!:%s*([%a%-]+)$' ) then
				value = mw.ustring.match( subRule, '^language%s*!:%s*([%a%-]+)$' )
				table.insert( commands, {
					type = 'language',
					value = value,
					inversed = not isInversed
				} )

			-- p123[unit:q789]
			elseif mw.ustring.match( subRule, '^unit%s*:%s*[^%[%],:]+$' ) then
				value = mw.ustring.match( subRule, ':%s*([^%[%],:]+)$' )
				table.insert( commands, {
					type = 'unit',
					value = value,
					inversed = isInversed
				} )

			-- p123[unit!:q789]
			elseif mw.ustring.match( subRule, '^unit%s*!:%s*[^%[%],:]+$' ) then
				value = mw.ustring.match( subRule, '!:%s*([^%[%],:]+)$' )
				table.insert( commands, {
					type = 'unit',
					value = value,
					inversed = not isInversed
				} )

			-- p123[p456]
			elseif mw.ustring.match( subRule, '^[Pp]%d+$' ) then
				qualifier = mw.ustring.match( subRule, '^[Pp]%d+' )
				table.insert( commands, {
					type = 'qualifier',
					qualifier = qualifier,
					value = nil,
					inversed = isInversed
				} )

			-- p123[p456:q789]
			elseif mw.ustring.match( subRule, '^[Pp]%d+%s*:%s*[^%[%],:]+$' ) then
				qualifier = mw.ustring.match( subRule, '^([Pp]%d+)%s*:?' )
				value = mw.ustring.match( subRule, ':%s*([^%[%],:]+)$' )
				table.insert( commands, {
					type = 'qualifier',
					qualifier = qualifier,
					value = value,
					inversed = isInversed
				} )

			-- p123[p456!:q789]
			elseif mw.ustring.match( subRule, '^[Pp]%d+%s*!:%s*[^%[%],:]+$' ) then
				qualifier = mw.ustring.match( subRule, '^([Pp]%d+)%s*!:?' )
				value = mw.ustring.match( subRule, '!:%s*([^%[%],:]+)$' )
				table.insert( commands, {
					type = 'qualifier',
					qualifier = qualifier,
					value = value,
					inversed = not isInversed
				} )

			-- p123[q456]
			elseif mw.ustring.match( subRule, '^[Qq]%d+$' ) then
				value = mw.ustring.match( subRule, '^[Qq]%d+' )
				table.insert( commands, {
					type = 'value',
					value = value,
					inversed = isInversed
				} )

			else
				throwError( 'cant-parse-condition' )
			end
		end

		if #commands then
			table.insert( rules, commands )

		end

		rawRule = mw.ustring.match( selectorsString, rawRulePattern, initPos )
	end
	
	return rules
end


--[[
  Intercept statements with selector rules
 
  Input: statements table, selector rules
  Output: filtered statements table
]]
function p.applyRules( claims, rules )
	for i, subRules in ipairs( rules ) do
		local newClaims = {}
		for j, rule in ipairs( subRules ) do
			if rule['type'] == 'rank' then
				table.insert( newClaims, p.filterByRank( claims, rule['value'], rule['inversed'] ) )
			elseif rule['type'] == 'language' then
				table.insert( newClaims, p.filterByLanguage( claims, rule['value'], rule['inversed'] ) )
			elseif rule['type'] == 'unit' then
				table.insert( newClaims, p.filterByUnit( claims, rule['value'], rule['inversed'] ) )
			elseif rule['type'] == 'position' then
				table.insert( newClaims, p.filterByPosition( claims, rule['value'], rule['inversed'] ) )
			elseif rule['type'] == 'qualifier' then
				table.insert( newClaims, p.filterByQualifier( claims, rule['qualifier'], rule['value'], rule['inversed'] ) )
			elseif rule['type'] == 'value' then
				table.insert( newClaims, p.filterByValue( claims, rule['value'], rule['inversed'] ) )
			end
		end
		claims = {}

		--[[
			Merge all claims
			TODO: It's not good
		]]
		for j, newSubClaims in ipairs( newClaims ) do
			for k, newClaim in ipairs( newSubClaims ) do
				local isNew = true
				for l, oldClaim in ipairs( claims ) do
					if oldClaim['id'] == newClaim['id'] then
						isNew = false
						break
					end
				end
				if isNew then
					table.insert( claims, newClaim )
				end
			end
		end
	end

	return claims
end


--[[
  Filter statements by rank
 
  Input: claims table, rank value, inversion
  Output: filtered statements table
]]
function p.filterByRank( claims, rank, inversed )
	if not inversed then
		inversed = false
	end

	if not rank then
		rank = 'best'
	end
	
	-- Check if rank value is valid
	local isValidRank = false
	for i, validRank in ipairs( validRanks ) do
		if rank == validRank then
			isValidRank = true
			break
		end
	end
	if not isValidRank then
		throwError( 'rank-not-valid' )
	end

	-- Find the best rank
	if rank == 'best' then
		rank = 'normal' -- default rank (don't use deprecated even if it's no more claims)

		-- If we have at least one preferred rank, mark it as best
		for i, statement in pairs( claims ) do
			if (statement.rank == 'preferred') then
				rank = 'preferred'
				break
			end
		end
	end

	local resultClaims = {};
	for i, statement in pairs( claims ) do
		if ( statement.rank == rank ) ~= inversed then
			table.insert( resultClaims, statement )
		end
	end

	return resultClaims
end


--[[
  Filter statements by language of value
 
  Input: claims table, language, inversion
  Output: filtered statements table
]]
function p.filterByLanguage( claims, language, inversed )
	if not inversed then
		inversed = false
	end

	local resultClaims = {}
	for i, statement in ipairs( claims ) do
		isMatchLanguage = false
		if statement['mainsnak']
				and statement['mainsnak']['datavalue']
				and statement['mainsnak']['datavalue']['value']
				and statement['mainsnak']['datavalue']['value']['language']
				and statement['mainsnak']['datavalue']['value']['language'] == language then
			isMatchLanguage = true
		end
		if isMatchLanguage ~= inversed then
			table.insert( resultClaims, statement )
		end
	end

	return resultClaims
end


--[[
  Filter statements by unit of value
 
  Input: claims table, unit, inversion
  Output: filtered statements table
]]
function p.filterByUnit( claims, unit, inversed )
	if not inversed then
		inversed = false
	end

	unit = 'http://www.wikidata.org/entity/' .. string.upper( unit )

	local resultClaims = {}
	for i, statement in ipairs( claims ) do
		isMatchUnit = false
		mw.log(statement['mainsnak']['datavalue']['value']['unit'])
		if statement['mainsnak']
				and statement['mainsnak']['datavalue']
				and statement['mainsnak']['datavalue']['value']
				and statement['mainsnak']['datavalue']['value']['unit']
				and statement['mainsnak']['datavalue']['value']['unit'] == unit then
			isMatchUnit = true
		end
		if isMatchUnit ~= inversed then
			table.insert( resultClaims, statement )
			break
		end
	end

	return resultClaims
end


--[[
  Filter statements by position
 
  Input: claims table, position, inversion
  Output: filtered statements table
]]
function p.filterByPosition( claims, position, inversed )
	if not inversed then
		inversed = false
	end

	local resultClaims = {};
	for statementPosition, statement in ipairs( claims ) do
		if ( statementPosition == tonumber( position ) ) ~= inversed then
			table.insert( resultClaims, statement )
			break
		end
	end

	return resultClaims
end


--[[
  Filter statements by qualifier existance or it's value
 
  Input: claims table, ID of qualifier's property, qualifier's value, inversion
  Output: filtered statements table
]]
function p.filterByQualifier( claims, qualifierId, value, inversed )
	if not inversed then
		inversed = false
	end

	qualifierId = string.upper( qualifierId )

	local resultClaims = {}
	for i, statement in ipairs( claims ) do
		if statement['qualifiers'] and statement['qualifiers'][qualifierId] then
			if value == nil then
				if ( #statement['qualifiers'][qualifierId] &gt; 0 ) ~= inversed then
					table.insert( resultClaims, statement )
				end
			else
				local isQualifierFound = false
				for j, qualifier in ipairs( statement['qualifiers'][qualifierId] ) do
					local qualifierValue = qualifier['datavalue']['value']
					if qualifier['datavalue']['type'] == 'wikibase-entityid' then
						qualifierValue = qualifierValue.id
						value = string.upper( value )
					end
		
					if qualifierValue == value then
						isQualifierFound = true
						break
					end
				end
				if isQualifierFound ~= inversed then
					table.insert( resultClaims, statement )
				end
			end
		elseif inversed then
			table.insert( resultClaims, statement )
		end
	end
	return resultClaims
end


--[[
  Filter statements by it's values
 
  Input: claims table, value, inversion
  Output: filtered statements table
]]
function p.filterByValue( claims, value, inversed )
	if not inversed then
		inversed = false
	end

	local resultClaims = {}
	for i, statement in ipairs( claims ) do
		local statementValue = statement['mainsnak']['datavalue']['value']
		if statement['mainsnak']['datavalue']['type'] == 'wikibase-entityid' then
			statementValue = statementValue.id
			value = string.upper( value )
		end

		if ( statementValue == value ) ~= inversed then
			table.insert( resultClaims, statement )
		end
	end

	return resultClaims
end

return p</text>
      <sha1>2ivbn9e061j5fj3nrgccklnd326h0ey</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata2/config</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3618</id>
    <revision>
      <id>6966</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:07:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «-- Property configuration for Wikidata module return { 	['presets'] = { 		['br'] = { 			['separator'] = '&lt;br&gt;', 			['conjunction'] = '&lt;br&gt;', 		}, 		['country'] = { 			['claim-m...»</comment>
      <origin>6966</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="3957" sha1="290pc64rh6sl6okiytfr2kgsgsq76vf" xml:space="preserve">-- Property configuration for Wikidata module
return {
	['presets'] = {
		['br'] = {
			['separator'] = '&lt;br&gt;',
			['conjunction'] = '&lt;br&gt;',
		},
		['country'] = {
			['claim-module'] = 'Wikidata/Places',
			['claim-function'] = 'formatCountryClaimWithFlag',
			['separator'] = '&lt;br&gt;',
			['conjunction'] = '&lt;br&gt;',
		},
		['id'] = {
			['value-module'] = 'Wikidata/link',
			['value-function'] = 'fromModule',
		},
		['place'] = {
			['claim-module'] = 'Wikidata/Places',
			['claim-function'] = 'formatPlaceWithQualifiers',
			['separator'] = '&lt;br&gt;',
			['conjunction'] = '&lt;br&gt;',
		},
		['quantity (date)'] = {
			['claim-module'] = 'Wikidata/number',
			['claim-function'] = 'formatQuantityWithDateClaim',
			['separator'] = ',&lt;br&gt;',
			['conjunction'] = ',&lt;br&gt;',
		},
	},
	['datatypes'] = {
		['commonsMedia'] = {
			['limit'] = 1,
			['references'] = false,
			['size'] = '250x350px',
		},
		['globecoordinate'] = {
			['references'] = false,
		},
	},
	['properties'] = {
		['P17'] = {
			['preset'] = 'country',
		},
		['P18'] = {
			['size'] = '250x350px',
		},
		['P19'] = {
			['preset'] = 'place',
		},
		['P20'] = {
			['preset'] = 'place',
		},
		['P27'] = {
			['preset'] = 'country',
		},
		['P41'] = {
			['size'] = '150x200px',
		},
		['P57'] = {
			['preset'] = 'br',
		},
		['P58'] = {
			['preset'] = 'br',
		},
		['P94'] = {
			['size'] = '100x200px',
		},
		['P86'] = {
			['preset'] = 'br',
		},
		['P106'] = {
			['claim-module'] = 'Wikidata/item',
			['claim-function'] = 'formatEntityWithGenderClaim',
			['conjunction'] = ',&amp;#32;',
		},
		['P109'] = {
			['size'] = '150x150px',
		},
		['P117'] = {
			['size'] = '290x300px',
		},
		['P154'] = {
			['size'] = '220x80px',
		},
		['P159'] = {
			['preset'] = 'place',
		},
		['P161'] = {
			['preset'] = 'br',
		},
		['P162'] = {
			['preset'] = 'br',
		},
		['P166'] = {
			['value-module'] = 'Wikidata/Medals',
			['value-function'] = 'formatMedalValue',
			['before'] = '&lt;div style=&quot;text-align:justify&quot;&gt;',
			['after'] = '&lt;/div&gt;',
			['separator'] = '&amp;#32;',
			['conjunction'] = '&amp;#32;',
		},
		['P225'] = {
			['claim-module'] = 'Wikidata/Biology',
			['claim-function'] = 'formatTaxonNameClaim',
			['separator'] = ';&lt;br&gt;',
			['conjunction'] = ';&lt;br&gt;',
		},
		['P242'] = {
			['size'] = '300x300px',
		},
		['P344'] = {
			['preset'] = 'br',
		},
		['P345'] = {
			['preset'] = 'id',
		},
		['P348'] = {
			['claim-module'] = 'Wikidata/Software',
			['claim-function'] = 'formatVersionClaim',
			['separator'] = ',&lt;br&gt;',
			['conjunction'] = ',&lt;br&gt;',
		},
		['P373'] = {
			['value-module'] = 'Wikidata/media',
			['value-function'] = 'formatCommonsCategory',
			['limit'] = 1,
		},
		['P495'] = {
			['preset'] = 'country',
		},
		['P512'] = {
			['property-module'] = 'Wikidata/P512',
			['property-function'] = 'formatAcademicDegree',
		},
		['P551'] = {
			['preset'] = 'place',
		},
		['P569'] = {
			['claim-module'] = 'Wikidata/date',
			['claim-function'] = 'formatDateOfBirthClaim',
		},
		['P570'] = {
			['claim-module'] = 'Wikidata/date',
			['claim-function'] = 'formatDateOfDeathClaim',
		},
		['P1082'] = {
			['preset'] = 'quantity (date)',
			['unit'] = 'кеше',
		},
		['P1098'] = {
			['preset'] = 'quantity (date)',
			['unit'] = 'кеше',
		},
		['P1128'] = {
			['preset'] = 'quantity (date)',
			['unit'] = 'кеше',
		},
		['P1195'] = {
			['value-module'] = 'Wikidata/Software',
			['value-function'] = 'formatExtension',
			['conjunction'] = ' яки ',
		},
		['P1477'] = {
			['separator'] = '&lt;br&gt;',
			['conjunction'] = '&lt;br&gt;',
			['monolingualLangTemplate'] = 'lang',
		},
		['P1532'] = {
			['preset'] = 'country',
		},
		['P1559'] = {
			['separator'] = '&lt;br&gt;',
			['conjunction'] = '&lt;br&gt;',
			['monolingualLangTemplate'] = 'lang',
		},
		['P1621'] = {
			['size'] = '300x300px',
		},
		['P1809'] = {
			['preset'] = 'br',
		},
		['P2046'] = {
			['preset'] = 'quantity (date)',
		},
		['P2910'] = {
			['size'] = '100x80px',
		},
	},
};</text>
      <sha1>290pc64rh6sl6okiytfr2kgsgsq76vf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Arguments</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3619</id>
    <revision>
      <id>6967</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:12:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «-- This module provides easy processing of arguments passed to Scribunto from -- #invoke. It is intended for use by other Lua modules, and should not be -- called from #invoke...»</comment>
      <origin>6967</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="10054" sha1="5qx9tzlul9ser30uxj9nbasjt92cevn" xml:space="preserve">-- This module provides easy processing of arguments passed to Scribunto from
-- #invoke. It is intended for use by other Lua modules, and should not be
-- called from #invoke directly.

local libraryUtil = require('libraryUtil')
local checkType = libraryUtil.checkType

local arguments = {}

-- Generate four different tidyVal functions, so that we don't have to check the
-- options every time we call it.

local function tidyValDefault(key, val)
	if type(val) == 'string' then
		val = val:match('^%s*(.-)%s*$')
		if val == '' then
			return nil
		else
			return val
		end
	else
		return val
	end
end

local function tidyValTrimOnly(key, val)
	if type(val) == 'string' then
		return val:match('^%s*(.-)%s*$')
	else
		return val
	end
end

local function tidyValRemoveBlanksOnly(key, val)
	if type(val) == 'string' then
		if val:find('%S') then
			return val
		else
			return nil
		end
	else
		return val
	end
end

local function tidyValNoChange(key, val)
	return val
end

local function matchesTitle(given, title)
	local tp = type( given )
	return (tp == 'string' or tp == 'number') and mw.title.new( given ).prefixedText == title
end

local translate_mt = { __index = function(t, k) return k end }

function arguments.getArgs(frame, options)
	checkType('getArgs', 1, frame, 'table', true)
	checkType('getArgs', 2, options, 'table', true)
	frame = frame or {}
	options = options or {}

	--[[
	-- Set up argument translation.
	--]]
	options.translate = options.translate or {}
	if getmetatable(options.translate) == nil then
		setmetatable(options.translate, translate_mt)
	end
	if options.backtranslate == nil then
		options.backtranslate = {}
		for k,v in pairs(options.translate) do
			options.backtranslate[v] = k
		end
	end
	if options.backtranslate and getmetatable(options.backtranslate) == nil then
		setmetatable(options.backtranslate, {
			__index = function(t, k)
				if options.translate[k] ~= k then
					return nil
				else
					return k
				end
			end
		})
	end

	--[[
	-- Get the argument tables. If we were passed a valid frame object, get the
	-- frame arguments (fargs) and the parent frame arguments (pargs), depending
	-- on the options set and on the parent frame's availability. If we weren't
	-- passed a valid frame object, we are being called from another Lua module
	-- or from the debug console, so assume that we were passed a table of args
	-- directly, and assign it to a new variable (luaArgs).
	--]]
	local fargs, pargs, luaArgs
	if type(frame.args) == 'table' and type(frame.getParent) == 'function' then
		if options.wrappers then
			--[[
			-- The wrappers option makes Module:Arguments look up arguments in
			-- either the frame argument table or the parent argument table, but
			-- not both. This means that users can use either the #invoke syntax
			-- or a wrapper template without the loss of performance associated
			-- with looking arguments up in both the frame and the parent frame.
			-- Module:Arguments will look up arguments in the parent frame
			-- if it finds the parent frame's title in options.wrapper;
			-- otherwise it will look up arguments in the frame object passed
			-- to getArgs.
			--]]
			local parent = frame:getParent()
			if not parent then
				fargs = frame.args
			else
				local title = parent:getTitle():gsub('/sandbox$', '')
				local found = false
				if matchesTitle(options.wrappers, title) then
					found = true
				elseif type(options.wrappers) == 'table' then
					for _,v in pairs(options.wrappers) do
						if matchesTitle(v, title) then
							found = true
							break
						end
					end
				end

				-- We test for false specifically here so that nil (the default) acts like true.
				if found or options.frameOnly == false then
					pargs = parent.args
				end
				if not found or options.parentOnly == false then
					fargs = frame.args
				end
			end
		else
			-- options.wrapper isn't set, so check the other options.
			if not options.parentOnly then
				fargs = frame.args
			end
			if not options.frameOnly then
				local parent = frame:getParent()
				pargs = parent and parent.args or nil
			end
		end
		if options.parentFirst then
			fargs, pargs = pargs, fargs
		end
	else
		luaArgs = frame
	end

	-- Set the order of precedence of the argument tables. If the variables are
	-- nil, nothing will be added to the table, which is how we avoid clashes
	-- between the frame/parent args and the Lua args.
	local argTables = {fargs}
	argTables[#argTables + 1] = pargs
	argTables[#argTables + 1] = luaArgs

	--[[
	-- Generate the tidyVal function. If it has been specified by the user, we
	-- use that; if not, we choose one of four functions depending on the
	-- options chosen. This is so that we don't have to call the options table
	-- every time the function is called.
	--]]
	local tidyVal = options.valueFunc
	if tidyVal then
		if type(tidyVal) ~= 'function' then
			error(
				&quot;bad value assigned to option 'valueFunc'&quot;
					.. '(function expected, got '
					.. type(tidyVal)
					.. ')',
				2
			)
		end
	elseif options.trim ~= false then
		if options.removeBlanks ~= false then
			tidyVal = tidyValDefault
		else
			tidyVal = tidyValTrimOnly
		end
	else
		if options.removeBlanks ~= false then
			tidyVal = tidyValRemoveBlanksOnly
		else
			tidyVal = tidyValNoChange
		end
	end

	--[[
	-- Set up the args, metaArgs and nilArgs tables. args will be the one
	-- accessed from functions, and metaArgs will hold the actual arguments. Nil
	-- arguments are memoized in nilArgs, and the metatable connects all of them
	-- together.
	--]]
	local args, metaArgs, nilArgs, metatable = {}, {}, {}, {}
	setmetatable(args, metatable)

	local function mergeArgs(tables)
		--[[
		-- Accepts multiple tables as input and merges their keys and values
		-- into one table. If a value is already present it is not overwritten;
		-- tables listed earlier have precedence. We are also memoizing nil
		-- values, which can be overwritten if they are 's' (soft).
		--]]
		for _, t in ipairs(tables) do
			for key, val in pairs(t) do
				if metaArgs[key] == nil and nilArgs[key] ~= 'h' then
					local tidiedVal = tidyVal(key, val)
					if tidiedVal == nil then
						nilArgs[key] = 's'
					else
						metaArgs[key] = tidiedVal
					end
				end
			end
		end
	end

	--[[
	-- Define metatable behaviour. Arguments are memoized in the metaArgs table,
	-- and are only fetched from the argument tables once. Fetching arguments
	-- from the argument tables is the most resource-intensive step in this
	-- module, so we try and avoid it where possible. For this reason, nil
	-- arguments are also memoized, in the nilArgs table. Also, we keep a record
	-- in the metatable of when pairs and ipairs have been called, so we do not
	-- run pairs and ipairs on the argument tables more than once. We also do
	-- not run ipairs on fargs and pargs if pairs has already been run, as all
	-- the arguments will already have been copied over.
	--]]

	metatable.__index = function (t, key)
		--[[
		-- Fetches an argument when the args table is indexed. First we check
		-- to see if the value is memoized, and if not we try and fetch it from
		-- the argument tables. When we check memoization, we need to check
		-- metaArgs before nilArgs, as both can be non-nil at the same time.
		-- If the argument is not present in metaArgs, we also check whether
		-- pairs has been run yet. If pairs has already been run, we return nil.
		-- This is because all the arguments will have already been copied into
		-- metaArgs by the mergeArgs function, meaning that any other arguments
		-- must be nil.
		--]]
		if type(key) == 'string' then
			key = options.translate[key]
		end
		local val = metaArgs[key]
		if val ~= nil then
			return val
		elseif metatable.donePairs or nilArgs[key] then
			return nil
		end
		for _, argTable in ipairs(argTables) do
			local argTableVal = tidyVal(key, argTable[key])
			if argTableVal ~= nil then
				metaArgs[key] = argTableVal
				return argTableVal
			end
		end
		nilArgs[key] = 'h'
		return nil
	end

	metatable.__newindex = function (t, key, val)
		-- This function is called when a module tries to add a new value to the
		-- args table, or tries to change an existing value.
		if type(key) == 'string' then
			key = options.translate[key]
		end
		if options.readOnly then
			error(
				'could not write to argument table key &quot;'
					.. tostring(key)
					.. '&quot;; the table is read-only',
				2
			)
		elseif options.noOverwrite and args[key] ~= nil then
			error(
				'could not write to argument table key &quot;'
					.. tostring(key)
					.. '&quot;; overwriting existing arguments is not permitted',
				2
			)
		elseif val == nil then
			--[[
			-- If the argument is to be overwritten with nil, we need to erase
			-- the value in metaArgs, so that __index, __pairs and __ipairs do
			-- not use a previous existing value, if present; and we also need
			-- to memoize the nil in nilArgs, so that the value isn't looked
			-- up in the argument tables if it is accessed again.
			--]]
			metaArgs[key] = nil
			nilArgs[key] = 'h'
		else
			metaArgs[key] = val
		end
	end

	local function translatenext(invariant)
		local k, v = next(invariant.t, invariant.k)
		invariant.k = k
		if k == nil then
			return nil
		elseif type(k) ~= 'string' or not options.backtranslate then
			return k, v
		else
			local backtranslate = options.backtranslate[k]
			if backtranslate == nil then
				-- Skip this one. This is a tail call, so this won't cause stack overflow
				return translatenext(invariant)
			else
				return backtranslate, v
			end
		end
	end

	metatable.__pairs = function ()
		-- Called when pairs is run on the args table.
		if not metatable.donePairs then
			mergeArgs(argTables)
			metatable.donePairs = true
		end
		return translatenext, { t = metaArgs }
	end

	local function inext(t, i)
		-- This uses our __index metamethod
		local v = t[i + 1]
		if v ~= nil then
			return i + 1, v
		end
	end

	metatable.__ipairs = function (t)
		-- Called when ipairs is run on the args table.
		return inext, t, 0
	end

	return args
end

return arguments</text>
      <sha1>5qx9tzlul9ser30uxj9nbasjt92cevn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:PAGENAMEBASE</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3620</id>
    <revision>
      <id>6968</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:14:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{{{{|safesubst:}}}#Invoke:String|replace|{{{1|{{{{{|safesubst:}}}PAGENAME}}}}}|%s+%b()$||1|false}}&lt;noinclude&gt; {{documentation}}[[Төркем:Үрнәкләр]] &lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>6968</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="174" sha1="6jc1l2ccuw8766edu85vp1uryb95bav" xml:space="preserve">{{{{{|safesubst:}}}#Invoke:String|replace|{{{1|{{{{{|safesubst:}}}PAGENAME}}}}}|%s+%b()$||1|false}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}[[Төркем:Үрнәкләр]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>6jc1l2ccuw8766edu85vp1uryb95bav</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:String</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3621</id>
    <revision>
      <id>6969</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:16:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «--[[    This module is intended to provide access to basic string functions.  Most of the functions provided here can be invoked with named parameters,  unnamed parameters, or...»</comment>
      <origin>6969</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="17105" sha1="h9req97hce8bdza17bhlcz2bzc4iyvb" xml:space="preserve">--[[  

This module is intended to provide access to basic string functions.

Most of the functions provided here can be invoked with named parameters, 
unnamed parameters, or a mixture.  If named parameters are used, Mediawiki will 
automatically remove any leading or trailing whitespace from the parameter.  
Depending on the intended use, it may be advantageous to either preserve or
remove such whitespace.

Global options
    ignore_errors: If set to 'true' or 1, any error condition will result in 
        an empty string being returned rather than an error message.  
        
    error_category: If an error occurs, specifies the name of a category to 
        include with the error message.  The default category is  
        [Category:Errors reported by Module String].
        
    no_category: If set to 'true' or 1, no category will be added if an error
        is generated.
        
Unit tests for this module are available at Module:String/tests.
]]

local str = {}

--[[
len

This function returns the length of the target string.

Usage:
{{#invoke:String|len|target_string|}}
OR
{{#invoke:String|len|s=target_string}}

Parameters
    s: The string whose length to report

If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or
trailing whitespace from the target string.  
]]
function str.len( frame )
    local new_args = str._getParameters( frame.args, {'s'} );
    local s = new_args['s'] or '';
    return mw.ustring.len( s )
end

--[[
sub

This function returns a substring of the target string at specified indices.

Usage:
{{#invoke:String|sub|target_string|start_index|end_index}}
OR
{{#invoke:String|sub|s=target_string|i=start_index|j=end_index}}

Parameters
    s: The string to return a subset of
    i: The fist index of the substring to return, defaults to 1.
    j: The last index of the string to return, defaults to the last character.
    
The first character of the string is assigned an index of 1.  If either i or j
is a negative value, it is interpreted the same as selecting a character by 
counting from the end of the string.  Hence, a value of -1 is the same as 
selecting the last character of the string.

If the requested indices are out of range for the given string, an error is 
reported.
]]
function str.sub( frame )
    local new_args = str._getParameters( frame.args, { 's', 'i', 'j' } );
    local s = new_args['s'] or '';
    local i = tonumber( new_args['i'] ) or 1;
    local j = tonumber( new_args['j'] ) or -1;
    
    local len = mw.ustring.len( s );

    -- Convert negatives for range checking
    if i &lt; 0 then
        i = len + i + 1;
    end
    if j &lt; 0 then
        j = len + j + 1;
    end
    
    if i &gt; len or j &gt; len or i &lt; 1 or j &lt; 1 then
        return str._error( 'Ас-юл индексының әһәмияте рөхсәт ителгән чикләрдән чыга' );
    end
    if j &lt; i then
        return str._error( 'Ас-юл индексының тәртибе дөрес түгел' );
    end
    
    return mw.ustring.sub( s, i, j )
end

--[[
This function implements that features of {{str sub old}} and is kept in order
to maintain these older templates.
]]
function str.sublength( frame )
    local i = tonumber( frame.args.i ) or 0
    local len = tonumber( frame.args.len )
    return mw.ustring.sub( frame.args.s, i + 1, len and ( i + len ) )
end

--[[
match

This function returns a substring from the source string that matches a 
specified pattern.

Usage:
{{#invoke:String|match|source_string|pattern_string|start_index|match_number|plain_flag|nomatch_output}}
OR
{{#invoke:String|pos|s=source_string|pattern=pattern_string|start=start_index
    |match=match_number|plain=plain_flag|nomatch=nomatch_output}}

Parameters
    s: The string to search
    pattern: The pattern or string to find within the string
    start: The index within the source string to start the search.  The first
        character of the string has index 1.  Defaults to 1.
    match: In some cases it may be possible to make multiple matches on a single 
        string.  This specifies which match to return, where the first match is 
        match= 1.  If a negative number is specified then a match is returned 
        counting from the last match.  Hence match = -1 is the same as requesting
        the last match.  Defaults to 1.
    plain: A flag indicating that the pattern should be understood as plain
        text.  Defaults to false.
    nomatch: If no match is found, output the &quot;nomatch&quot; value rather than an error.

If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or
trailing whitespace from each string.  In some circumstances this is desirable, in 
other cases one may want to preserve the whitespace.

If the match_number or start_index are out of range for the string being queried, then
this function generates an error.  An error is also generated if no match is found.
If one adds the parameter ignore_errors=true, then the error will be suppressed and 
an empty string will be returned on any failure.

For information on constructing Lua patterns, a form of [regular expression], see:

* http://www.lua.org/manual/5.1/manual.html#5.4.1
* http://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Patterns
* http://www.mediawiki.org/wiki/Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Ustring_patterns

]]
function str.match( frame )
    local new_args = str._getParameters( frame.args, {'s', 'pattern', 'start', 'match', 'plain', 'nomatch'} );
    local s = new_args['s'] or '';
    local start = tonumber( new_args['start'] ) or 1;
    local plain_flag = str._getBoolean( new_args['plain'] or false );
    local pattern = new_args['pattern'] or '';
    local match_index = math.floor( tonumber(new_args['match']) or 1 );
    local nomatch = new_args['nomatch'];
    
    if s == '' then
        return str._error( 'Эзләү юлы буш' );
    end
    if pattern == '' then
        return str._error( 'Эзләү калыбы буш' );
    end
    if math.abs(start) &lt; 1 or math.abs(start) &gt; mw.ustring.len( s ) then
        return str._error( 'Эзләүне башлау индексы рөхсәт ителгән чикләрдән чыга' );
    end
    if match_index == 0 then
        return str._error( 'Туры килү индексы рөхсәт ителгән чикләрдән чыга' );
    end
    if plain_flag then
        pattern = str._escapePattern( pattern );
    end
    
    local result
    if match_index == 1 then
        -- Find first match is simple case
        result = mw.ustring.match( s, pattern, start )
    else
        if start &gt; 1 then
            s = mw.ustring.sub( s, start );
        end
        
        local iterator = mw.ustring.gmatch(s, pattern);
        if match_index &gt; 0 then
            -- Forward search
            for w in iterator do
                match_index = match_index - 1;
                if match_index == 0 then
                    result = w;
                    break;
                end
            end    
        else
            -- Reverse search
            local result_table = {};
            local count = 1;
            for w in iterator do
                result_table[count] = w;
                count = count + 1;
            end
            
            result = result_table[ count + match_index ];            
        end
    end        
    
    if result == nil then
        if nomatch == nil then
            return str._error( 'Тәңгәллек табылмады' );
        else
            return nomatch;
        end
    else
        return result;
    end
end

--[[
pos

This function returns a single character from the target string at position pos.

Usage:
{{#invoke:String|pos|target_string|index_value}}
OR
{{#invoke:String|pos|target=target_string|pos=index_value}}

Parameters
    target: The string to search
    pos: The index for the character to return

If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or
trailing whitespace from the target string.  In some circumstances this is desirable, in 
other cases one may want to preserve the whitespace.

The first character has an index value of 1.

If one requests a negative value, this function will select a character by counting backwards 
from the end of the string.  In other words pos = -1 is the same as asking for the last character.

A requested value of zero, or a value greater than the length of the string returns an error.
]]
function str.pos( frame )
    local new_args = str._getParameters( frame.args, {'target', 'pos'} );
    local target_str = new_args['target'] or '';
    local pos = tonumber( new_args['pos'] ) or 0;

    if pos == 0 or math.abs(pos) &gt; mw.ustring.len( target_str ) then
        return str._error( 'Юл индексының әһәмияте рөхсәт ителгән чикләрдән чыга' );
    end    
    
    return mw.ustring.sub( target_str, pos, pos );
end

--[[
str_find

This function duplicates the behavior of {{str_find}}, including all of its quirks.
This is provided in order to support existing templates, but is NOT RECOMMENDED for 
new code and templates.  New code is recommended to use the &quot;find&quot; function instead.

Returns the first index in &quot;source&quot; that is a match to &quot;target&quot;.  Indexing is 1-based,
and the function returns -1 if the &quot;target&quot; string is not present in &quot;source&quot;.

Important Note: If the &quot;target&quot; string is empty / missing, this function returns a
value of &quot;1&quot;, which is generally unexpected behavior, and must be accounted for
separatetly.
]]
function str.str_find( frame )
    local new_args = str._getParameters( frame.args, {'source', 'target'} );
    local source_str = new_args['source'] or '';
    local target_str = new_args['target'] or '';

    if target_str == '' then
        return 1;
    end    
    
    local start = mw.ustring.find( source_str, target_str, 1, true )
    if start == nil then
        start = -1
    end
    
    return start
end

--[[
find

This function allows one to search for a target string or pattern within another
string.

Usage:
{{#invoke:String|find|source_str|target_string|start_index|plain_flag}}
OR
{{#invoke:String|find|source=source_str|target=target_str|start=start_index|plain=plain_flag}}

Parameters
    source: The string to search
    target: The string or pattern to find within source
    start: The index within the source string to start the search, defaults to 1
    plain: Boolean flag indicating that target should be understood as plain
        text and not as a Lua style regular expression, defaults to true

If invoked using named parameters, Mediawiki will automatically remove any leading or
trailing whitespace from the parameter.  In some circumstances this is desirable, in 
other cases one may want to preserve the whitespace.

This function returns the first index &gt;= &quot;start&quot; where &quot;target&quot; can be found 
within &quot;source&quot;.  Indices are 1-based.  If &quot;target&quot; is not found, then this 
function returns 0.  If either &quot;source&quot; or &quot;target&quot; are missing / empty, this
function also returns 0.

This function should be safe for UTF-8 strings.
]]
function str.find( frame )
    local new_args = str._getParameters( frame.args, {'source', 'target', 'start', 'plain' } ); 
    local source_str = new_args['source'] or '';
    local pattern = new_args['target'] or '';
    local start_pos = tonumber(new_args['start']) or 1;
    local plain = new_args['plain'] or true;
        
    if source_str == '' or pattern == '' then
        return 0;
    end    
    
    plain = str._getBoolean( plain );

    local start = mw.ustring.find( source_str, pattern, start_pos, plain )
    if start == nil then
        start = 0
    end
    
    return start
end

--[[
replace

This function allows one to replace a target string or pattern within another
string.

Usage:
{{#invoke:String|replace|source_str|pattern_string|replace_string|replacement_count|plain_flag}}
OR
{{#invoke:String|replace|source=source_string|pattern=pattern_string|replace=replace_string|
   count=replacement_count|plain=plain_flag}}

Parameters
    source: The string to search
    pattern: The string or pattern to find within source
    replace: The replacement text
    count: The number of occurences to replace, defaults to all.
    plain: Boolean flag indicating that pattern should be understood as plain
        text and not as a Lua style regular expression, defaults to true 
]]
function str.replace( frame )
    local new_args = str._getParameters( frame.args, {'source', 'pattern', 'replace', 'count', 'plain' } ); 
    local source_str = new_args['source'] or '';
    local pattern = new_args['pattern'] or '';
    local replace = new_args['replace'] or '';
    local count = tonumber( new_args['count'] );
    local plain = new_args['plain'] or true;
        
    if source_str == '' or pattern == '' then
        return source_str;
    end    
    plain = str._getBoolean( plain );

    if plain then
        pattern = str._escapePattern( pattern );
        replace = mw.ustring.gsub( replace, &quot;%%&quot;, &quot;%%%%&quot; ); --Only need to escape replacement sequences.
    end
    
    local result;

    if count ~= nil then
        result = mw.ustring.gsub( source_str, pattern, replace, count );
    else
        result = mw.ustring.gsub( source_str, pattern, replace );
    end        

    return result;
end

--[[
  Internal compare string function
]]
function str._strcmp(a , b)
    local s1c = mw.ustring.gcodepoint( a );
    local s2c = mw.ustring.gcodepoint( b );
    while true do
        local c1 = s1c();
        local c2 = s2c();
        if c1 == nil then
            if c2 == nil then
                return 0
            else
                return -1
            end
        else
            if c2 ~= nil then
                if c1 ~= c2 then
                  return c1 &lt; c2 and -1 or 1
              end
            else
                return 1
            end
        end
    end
    return 0
end
 
--[[
compare

This function compare two UTF-8 strings

Usage:
{{#invoke:String|compare|str1|str2}}

Returns:
 0 - if strings are equal
 1 - if st1 &gt; str2
-1 - if str1 &lt; str2
]]
function str.compare(frame)
    local str1 = frame.args[1] or '';
    local str2 = frame.args[2] or '';
    return str._strcmp(str1 , str2)
end

--[[ 
    simple function to pipe string.rep to templates.
]]
 
function str.rep( frame )
    local repetitions = tonumber( frame.args[2] )
    if not repetitions then 
        return str._error( 'rep функциясе санны икенче параметрда көтә, ә алынган&quot;' .. ( frame.args[2] or '' ) .. '&quot;' )
    end
    return string.rep( frame.args[1] or '', repetitions )
end

--[[
Helper function that populates the argument list given that user may need to use a mix of
named and unnamed parameters.  This is relevant because named parameters are not
identical to unnamed parameters due to string trimming, and when dealing with strings
we sometimes want to either preserve or remove that whitespace depending on the application.
]]
function str._getParameters( frame_args, arg_list )
    local new_args = {};
    local index = 1;
    local value;
    
    for i,arg in ipairs( arg_list ) do
        value = frame_args[arg]
        if value == nil then
            value = frame_args[index];
            index = index + 1;
        end
        new_args[arg] = value;
    end
    
    return new_args;
end        

--[[
Helper function to handle error messages.
]]
function str._error( error_str )
    local frame = mw.getCurrentFrame();
    local error_category = frame.args.error_category or 'String модуленең хаталары белән битләр';
    local ignore_errors = frame.args.ignore_errors or false;
    local no_category = frame.args.no_category or false;
    
    if str._getBoolean(ignore_errors) then
        return '';
    end
    
    local error_str = '&lt;strong class=&quot;error&quot;&gt;Ошибка модуля String: ' .. error_str .. '&lt;/strong&gt;';
    if error_category ~= '' and not str._getBoolean( no_category ) then
        error_str = '[[Төркем:' .. error_category .. ']]' .. error_str;
    end        
    
    return error_str;
end

--[[
Helper Function to interpret boolean strings
]]
function str._getBoolean( boolean_str )
    local boolean_value;
    
    if type( boolean_str ) == 'string' then
        boolean_str = boolean_str:lower();
        if boolean_str == 'false' or boolean_str == 'no' or boolean_str == '0' 
                or boolean_str == '' then
            boolean_value = false;
        else
            boolean_value = true;
        end    
    elseif type( boolean_str ) == 'boolean' then
        boolean_value = boolean_str;
    else
        error( 'Логик әһәмиятк табылмады' );
    end    
    return boolean_value
end

--[[
Helper function that escapes all pattern characters so that they will be treated 
as plain text.
]]
function str._escapePattern( pattern_str )
    return mw.ustring.gsub( pattern_str, &quot;([%(%)%.%%%+%-%*%?%[%^%$%]])&quot;, &quot;%%%1&quot; );
end

return str</text>
      <sha1>h9req97hce8bdza17bhlcz2bzc4iyvb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata/p27</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3622</id>
    <revision>
      <id>6970</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:18:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property=p27|value={{{1|}}}|claim-module=Wikidata/Countries|claim-function=formatCountryClaimWithFlag|separator=&lt;br /&gt;|conjunc...»</comment>
      <origin>6970</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="429" sha1="hqp7tckf1vxn2u7m7v1u3qxp12s8hpw" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property=p27|value={{{1|}}}|claim-module=Wikidata/Countries|claim-function=formatCountryClaimWithFlag|separator=&lt;br /&gt;|conjunction=&lt;br /&gt;}}&lt;!--
--&gt;{{#ifeq:{{NAMESPACENUMBER}}|12|[[Категория:Википедия:Викимәгълүматны кулланучы калыплар|{{PAGENAME}}]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>hqp7tckf1vxn2u7m7v1u3qxp12s8hpw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Unbulleted list</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3623</id>
    <revision>
      <id>6971</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:19:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#invoke:list|unbulleted}}&lt;noinclude&gt; {{documentation}} &lt;!-- Categories go on the /doc subpage, and interwikis go on Wikidata. --&gt; Тө...»</comment>
      <origin>6971</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="214" sha1="ihkjuodv80pryih06y4x6fpu99u9m40" xml:space="preserve">{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#invoke:list|unbulleted}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;!-- Categories go on the /doc subpage, and interwikis go on Wikidata. --&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ihkjuodv80pryih06y4x6fpu99u9m40</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:List</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3624</id>
    <revision>
      <id>6972</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:21:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «-- This module outputs different kinds of lists. At the moment, bulleted, -- unbulleted, horizontal, ordered, and horizontal ordered lists are supported.  local libUtil = requi...»</comment>
      <origin>6972</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="5138" sha1="gys728jf7k7k0tacxur7d4u3ykwd6zh" xml:space="preserve">-- This module outputs different kinds of lists. At the moment, bulleted,
-- unbulleted, horizontal, ordered, and horizontal ordered lists are supported.

local libUtil = require('libraryUtil')
local checkType = libUtil.checkType
local mTableTools = require('Module:TableTools')

local p = {}

local listTypes = {
	['bulleted'] = true,
	['unbulleted'] = true,
	['horizontal'] = true,
	['ordered'] = true,
	['horizontal_ordered'] = true
}

function p.makeListData(listType, args)
	-- Constructs a data table to be passed to p.renderList.
	local data = {}

	-- Classes
	data.classes = {}
	if listType == 'horizontal' or listType == 'horizontal_ordered' then
		table.insert(data.classes, 'hlist')
	elseif listType == 'unbulleted' then
		table.insert(data.classes, 'plainlist')
	end
	table.insert(data.classes, args.class)

	-- Main div style
	data.style = args.style

	-- Indent for horizontal lists
	if listType == 'horizontal' or listType == 'horizontal_ordered' then
		local indent = tonumber(args.indent)
		indent = indent and indent * 1.6 or 0
		if indent &gt; 0 then
			data.marginLeft = indent .. 'em'
		end
	end
	
	-- List style types for ordered lists
	-- This could be &quot;1, 2, 3&quot;, &quot;a, b, c&quot;, or a number of others. The list style
	-- type is either set by the &quot;type&quot; attribute or the &quot;list-style-type&quot; CSS
	-- property.
	if listType == 'ordered' or listType == 'horizontal_ordered' then 
		data.listStyleType = args.list_style_type or args['list-style-type']
		data.type = args['type']

		-- Detect invalid type attributes and attempt to convert them to
		-- list-style-type CSS properties.
		if data.type 
			and not data.listStyleType
			and not tostring(data.type):find('^%s*[1AaIi]%s*$')
		then
			data.listStyleType = data.type
			data.type = nil
		end
	end
	
	-- List tag type
	if listType == 'ordered' or listType == 'horizontal_ordered' then
		data.listTag = 'ol'
	else
		data.listTag = 'ul'
	end

	-- Start number for ordered lists
	data.start = args.start
	if listType == 'horizontal_ordered' then
		-- Apply fix to get start numbers working with horizontal ordered lists.
		local startNum = tonumber(data.start)
		if startNum then
			data.counterReset = 'listitem ' .. tostring(startNum - 1)
		end
	end

	-- List style
	 -- ul_style and ol_style are included for backwards compatibility. No
	 -- distinction is made for ordered or unordered lists.
	data.listStyle = args.list_style

	-- List items
	-- li_style is included for backwards compatibility. item_style was included
	-- to be easier to understand for non-coders.
	data.itemStyle = args.item_style or args.li_style
	data.items = {}
	for i, num in ipairs(mTableTools.numKeys(args)) do
		local item = {}
		item.content = args[num]
		item.style = args['item' .. tostring(num) .. '_style']
			or args['item_style' .. tostring(num)]
		item.value = args['item' .. tostring(num) .. '_value']
			or args['item_value' .. tostring(num)]
		table.insert(data.items, item)
	end
	
	return data
end

function p.renderList(data)
	-- Renders the list HTML.
	
	-- Return the blank string if there are no list items.
	if type(data.items) ~= 'table' or #data.items &lt; 1 then
		return ''
	end
	
	-- Render the main div tag.
	local root = mw.html.create('div')
	for i, class in ipairs(data.classes or {}) do
		root:addClass(class)
	end
	root:css{['margin-left'] = data.marginLeft}
	if data.style then
		root:cssText(data.style)
	end

	-- Render the list tag.
	local list = root:tag(data.listTag or 'ul')
	list
		:attr{start = data.start, type = data.type}
		:css{
			['counter-reset'] = data.counterReset,
			['list-style-type'] = data.listStyleType
		}
	if data.listStyle then
		list:cssText(data.listStyle)
	end

	-- Render the list items
	for i, t in ipairs(data.items or {}) do
		local item = list:tag('li')
		if data.itemStyle then
			item:cssText(data.itemStyle)
		end
		if t.style then
			item:cssText(t.style)
		end
		item
			:attr{value = t.value}
			:wikitext(t.content)
	end

	return tostring(root)
end

function p.renderTrackingCategories(args)
	local isDeprecated = false -- Tracks deprecated parameters.
	for k, v in pairs(args) do
		k = tostring(k)
		if k:find('^item_style%d+$') or k:find('^item_value%d+$') then
			isDeprecated = true
			break
		end
	end
	local ret = ''
	if isDeprecated then
		ret = ret .. '[[Category:List templates with deprecated parameters]]'
	end
	return ret
end

function p.makeList(listType, args)
	if not listType or not listTypes[listType] then
		error(string.format(
			&quot;bad argument #1 to 'makeList' ('%s' is not a valid list type)&quot;,
			tostring(listType)
		), 2)
	end
	checkType('makeList', 2, args, 'table')
	local data = p.makeListData(listType, args)
	local list = p.renderList(data)
	local trackingCategories = p.renderTrackingCategories(args)
	return list .. trackingCategories
end

for listType in pairs(listTypes) do
	p[listType] = function (frame)
		local mArguments = require('Module:Arguments')
		local origArgs = mArguments.getArgs(frame)
		-- Copy all the arguments to a new table, for faster indexing.
		local args = {}
		for k, v in pairs(origArgs) do
			args[k] = v
		end
		return p.makeList(listType, args)
	end
end

return p</text>
      <sha1>gys728jf7k7k0tacxur7d4u3ykwd6zh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata/p512</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3625</id>
    <revision>
      <id>6973</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:24:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property-module=Wikidata2/P512|property-function=formatAcademicDegree|property=p512|value={{{1|}}}|plain={{{plain|false}}}|ref...»</comment>
      <origin>6973</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="447" sha1="4u1dz2u2edupdf88ie3tf2zcee9f8jg" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property-module=Wikidata2/P512|property-function=formatAcademicDegree|property=p512|value={{{1|}}}|plain={{{plain|false}}}|references={{{references|true}}}}}{{#ifeq:{{NAMESPACENUMBER}}|10|[[Төркем:Викикитап:Викимәгълүматны кулланучы калыплар|{{PAGENAME}}]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}
[[Төркем:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>4u1dz2u2edupdf88ie3tf2zcee9f8jg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata/p109</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3626</id>
    <revision>
      <id>6974</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:26:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|value-module=Wikidata2/media|value-function=formatImage|property=p109|value={{#if:{{{1|}}}|{{Рәсемне форматлаш...»</comment>
      <origin>6974</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="607" sha1="r7tkhnaymbwe18jan2fxtlk933p0lo0" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|value-module=Wikidata2/media|value-function=formatImage|property=p109|value={{#if:{{{1|}}}|{{Рәсемне форматлаштыру|{{{1|}}}|{{#if:{{{size|}}}|{{{size}}}|150x150px}}}}}}|plain={{{plain|false}}}|size={{#if:{{{size|}}}|{{{size}}}|150x150px}}|alt={{{alt|}}}|separator=&lt;br /&gt;|conjunction=&lt;br /&gt;}}{{#ifeq:{{NAMESPACENUMBER}}|12|[[Категория:Викикитап:Викимәгълүматны кулланучы калыплар|{{PAGENAME}}]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}
[[Төркем:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>r7tkhnaymbwe18jan2fxtlk933p0lo0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata/p373</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3627</id>
    <revision>
      <id>6975</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:32:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|value-module=Wikidata2/media|value-function=formatCommonsCategory|property=p373|value={{{1|}}}|plain={{{plain|false}}}|text={{...»</comment>
      <origin>6975</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1013" sha1="qdm22b7vznjzk0g1gt2z7oe2uq3ssco" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|value-module=Wikidata2/media|value-function=formatCommonsCategory|property=p373|value={{{1|}}}|plain={{{plain|false}}}|text={{{text|}}}|icon={{{icon|}}}|icon_size={{{icon_size|}}}|text_before={{{text_before|}}}|text_after={{{text_after|}}}}}{{#ifeq:{{NAMESPACENUMBER}}|12|[[Категория:Викикитап:Викимәгълүмат кулланучы калыплар|{{PAGENAME}}]]}}{{#if:{{{1|}}}|{{#if:{{{wikidata|p373|plain=true}}|{{#ifeq:{{{wikidata|p373|plain=true}}|{{{1|}}}|[[К:Википедия:Ссылка на Викисклад непосредственно в статье‎]]|[[К:Википедия:Ссылка на Викисклад отличается от свойства Викиданных‎]]}}|[[К:Википедия:Ссылка на категорию Викисклада отсутствует в Викиданных‎]]}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}
[[Төркем:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qdm22b7vznjzk0g1gt2z7oe2uq3ssco</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata/p569</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3628</id>
    <revision>
      <id>6976</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:34:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#switch:{{{1|}}}|-=|={{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property=p569|claim-module=Wikidata2/date|claim-function=formatDateOfBirthClaim|nocat={{{nocat|}}}{{NAMESPACE}}}}|{{...»</comment>
      <origin>6976</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="322" sha1="hkkqbuaq19oz0llonoiy1ry34kbacok" xml:space="preserve">{{#switch:{{{1|}}}|-=|={{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property=p569|claim-module=Wikidata2/date|claim-function=formatDateOfBirthClaim|nocat={{{nocat|}}}{{NAMESPACE}}}}|{{#invoke:Infocards|dateOfBirth|{{{1|}}}|{{{2|}}}|nocat={{{nocat|}}}{{NAMESPACE}}}}}}&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>hkkqbuaq19oz0llonoiy1ry34kbacok</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata/p19</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3629</id>
    <revision>
      <id>6977</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:35:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property=p19|claim-module=Wikidata2/Places|claim-function=formatPlaceWithQualifiers|value={{{1|}}}|conjunction=&amp;#32;яки&amp;#32...»</comment>
      <origin>6977</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="443" sha1="kn51021pg68dz6l9d5jbbibymnuk9z8" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property=p19|claim-module=Wikidata2/Places|claim-function=formatPlaceWithQualifiers|value={{{1|}}}|conjunction=&amp;#32;яки&amp;#32;|plain={{{plain|false}}}}}{{#ifeq:{{NAMESPACENUMBER}}|10|[[Төркем:Викикитап:Викимәгълүматны кулланучы калыплар|{{PAGENAME}}]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}
[[Төркем:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>kn51021pg68dz6l9d5jbbibymnuk9z8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata/p570</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3630</id>
    <revision>
      <id>6978</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:37:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#if:{{{1|}}}|{{#invoke:Infocards|dateOfDeath|{{{2|}}}|{{{1|}}}|nocat={{{nocat|}}}{{NAMESPACE}}}}|{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property=p570|claim-module=Wikidata2/dat...»</comment>
      <origin>6978</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="314" sha1="984by5t6gzq30ycma0lcaem5t7s5u50" xml:space="preserve">{{#if:{{{1|}}}|{{#invoke:Infocards|dateOfDeath|{{{2|}}}|{{{1|}}}|nocat={{{nocat|}}}{{NAMESPACE}}}}|{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property=p570|claim-module=Wikidata2/date|claim-function=formatDateOfDeathClaim|nocat={{{nocat|}}}{{NAMESPACE}}}}}}&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>984by5t6gzq30ycma0lcaem5t7s5u50</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata/p20</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3631</id>
    <revision>
      <id>6979</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:40:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property=p20|claim-module=Wikidata2/Places|claim-function=formatPlaceWithQualifiers|value={{{1|}}}|conjunction=&amp;#32;яки&amp;#32...»</comment>
      <origin>6979</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="443" sha1="s7wldfaeq1aqzgsor92kxkx54yom8vr" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Wikidata2|formatStatements|property=p20|claim-module=Wikidata2/Places|claim-function=formatPlaceWithQualifiers|value={{{1|}}}|conjunction=&amp;#32;яки&amp;#32;|plain={{{plain|false}}}}}{{#ifeq:{{NAMESPACENUMBER}}|10|[[Төркем:Викикитап:Викимәгълүматны кулланучы калыплар|{{PAGENAME}}]]}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}
[[Төркем:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>s7wldfaeq1aqzgsor92kxkx54yom8vr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata2/P512</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3632</id>
    <revision>
      <id>6980</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:42:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «local p = {}  --[[   Функция формирует строку с викиразметкой для переданного свойства      Принимает: объ...»</comment>
      <origin>6980</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="5864" sha1="ntl8gmwjtl53fvmaepxsmoby7szuuoi" xml:space="preserve">local p = {}

--[[
  Функция формирует строку с викиразметкой для переданного свойства
  
  Принимает: объект контекста для вызова форматтеров и таблицу настройек
  Возвращает: вики-форматированную строку
 ]]
function p.formatAcademicDegree( context, options )
	if ( not context ) then error( 'context not specified' ); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified' ); end;
	if ( not options.entity ) then error( 'options.entity missing' ); end;
 
    local claims = context.selectClaims( options, options.property );
    if (claims == nil) then
        return ''
    end
    
    local blackList = p.getPreviousDegrees( claims )
    local formattedClaims = {}
 
    for i, claim in ipairs(claims) do
    	if (claim.mainsnak.datavalue and not blackList[claim.mainsnak.datavalue.value['numeric-id']]) then
	        local formattedStatement = context.formatStatement( options, claim )

	        if (formattedStatement) then
	            formattedStatement = '&lt;span class=&quot;wikidata-claim&quot;' .. 
		            ' data-wikidata-property-id=&quot;' .. 
		            string.upper( options.property ) .. 
		            '&quot; data-wikidata-claim-id=&quot;' .. 
		            claim.id .. '&quot;&gt;' ..
		            formattedStatement .. '&lt;/span&gt;'

	            if (claim.qualifiers) then
	            	formattedStatement = formattedStatement .. 
	            		p.formatQualifier( context, options, claim.qualifiers.P585 )
	            end
	            formattedStatement = formattedStatement .. 
	            	p.formatCorrespondingCategory( claim )

	            table.insert( formattedClaims, formattedStatement )
	        end
	    end
    end
 
	-- создание текстовой строки со списком оформленых заявлений из таблицы  
    return mw.text.listToText( formattedClaims, options.separator, options.conjunction );	
end

--[[
  Функция помещает в скобки текст первого квалификатора из переданной таблицы
  
  Принимает: объект контекста для вызова форматтеров, таблицу настроеки 
  и таблицу квалификаторов
  Возвращает: отформатированная строка с квалификатором
 ]]
function p.formatQualifier( context, options, qualifiers )
	if (qualifiers~=nil and qualifiers[1] ~= nil) then
		return ' (' .. context.formatSnak( options, qualifiers[1] ) .. ')'
	end
	
	return ''
end

--[[
  Функция формирует список соответствующих ученых степеней нижней ступени (P155)
  Например, для &quot;доктор искусствоведения&quot; это будет &quot;кандидат искусствоведения&quot;
  
  Принимает: объект таблицу сущностей - академических степеней персоны (P512)
  Возвращает: объект таблицу идентификаторов степеней нижней ступени
 ]]
function p.getPreviousDegrees( claims )
	-- Пока нет нормальной возможности загружать элементы c кэшем
	-- снаружи Module:Wikidata, мы эти соответствия захардкодим (без Q)
	local correspondingCandidates = {
		[16698078] = 19610224, -- архитектор
		[17281188] = 19610186, -- биолог
		[17281187] = 19610187, -- ветеринар
		[17281186] = 19610193, -- военный
		[16698080] = 19610195, -- географ
		[16698082] = 19610197, -- гео-мин
		[17281180] = 18523814, -- искусствовед
		[12101789] = 18523811, -- историк
		[16698084] = 19610200, -- культуролог
		[17281165] = 19610203, -- медик
		[17281161] = 19610206, -- педагог
		[12101787] = 4212319,  -- политолог
		[17281156] = 19610208, -- психолог
		[17281153] = 19610210, -- сель-хоз
		[17281152] = 19610212, -- социолог
		[17281125] = 18071588, -- техник
		[17281115] = 19610228, -- фармацевт
		[17281097] = 18002832, -- физ-мат
		[17281087] = 19603970, -- филолог
		[17281084] = 19603972, -- философ
		[17281079] = 19610312, -- химик
		[17281072] = 17744738, -- экономист
		[18745564] = 19610320  -- юрист
	}
	
	local previousElements = {}
	for i, claim in ipairs(claims) do
		if(claim.mainsnak.datavalue) then
			local entityId = claim.mainsnak.datavalue.value['numeric-id']
			if (entityId) then
				if correspondingCandidates[entityId] then
					previousElements[correspondingCandidates[entityId]] = true
				end
			end
		end
	end
	return previousElements
end

--[[ 
  Функция формирует вики-разметку категории, соответствующей ученой степени

  Принимает: объект таблицу утверждения
  Возвращает: строку оформленного текста либо пустую строку
 ]]
function p.formatCorrespondingCategory (claim)
	if ( not claim ) then return '' end;
	if ( not claim.references ) then return '' end;
	if ( not claim.mainsnak ) then return '' end;
	
	local label = mw.wikibase.label(&quot;Q&quot; .. claim.mainsnak.datavalue.value['numeric-id'])
		
	local result, changes = string.gsub(label, &quot;доктор &quot;, &quot;Категория:Докторлар &quot;)
	if (changes == 1) then
		return '[[' .. result .. ']]'
	end
	
	result, changes = string.gsub(label, &quot;кандидат &quot;, &quot;Категория:Кандидатлар &quot;)
	if (changes == 1) then
		return '[[' .. result .. ']]'
	end
	
	return ''
end

return p</text>
      <sha1>ntl8gmwjtl53fvmaepxsmoby7szuuoi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пётр Гаврилов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3633</id>
    <revision>
      <id>7086</id>
      <parentid>7073</parentid>
      <timestamp>2020-05-29T14:33:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{Википедия}}</comment>
      <origin>7086</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25509" sha1="rny31f0g8951xz2tpch941ywfuli7fb" xml:space="preserve">{{Викиюниор}}
{{Шәхес}}
{{Википедия}}
'''Гаврилов Петр Михайлович''' (''[[1900 ел|1900 елның]] [[30 июнь|30 июне]], [[Казан губернасы]], [[Лаеш өязе]], [[Әлбәдән]] — [[1979 ел|1979 елның]] [[26 гыйнвар|26 гыйнвары]], [[ССРБ]], [[РСФСР]], [[Краснодар]]'') —  [[Советлар Берлеге Каһарманы]] (''[[1957 ел|1957]]''). 

= [[Бөек Ватан сугышы]] [[Ел|еллары]] =
Бөек Октябрь революциясе көннәрендә Петр Михайлович Гаврилов беренче тапкыр кулына корал алды һәм Ватан сугышына кадәр аңардан аерылмады.

Эш курткасының җиңенә кызыл гвардияче тасмасын бәйләп, ул Казан урамнарында юнкерлар отрядларына каршы сугышты һәм ул вакытта контрреволюциянең соңгы терәге булган Кремльне штурмлауда катнашты. Меңнәрчә солдат Һәм эшчеләр белән бергә ул тарихи моментның - шәһәр хезмәт ияләренең массовый митингысында Казанда совет власте игълан ителүнең шаһиты булды.

Гавриловка ул вакытта бары унҗиде яшь иде. Ләкин шулай да ул тормышта дөрес юл таба алды. Юклык һәм мәхрүмлек белән тулы яшьлеге аны революция көрәшчеләре сафына алып килде. Бер яшендә әтисеннән ятим калган Петя балачагында ук инде кулакларга бил бөгеп эшләп, кабалага дучар ителгән иде. Гәрчә ул туган Әлбәдән авылы ярлы татар авылы булса да, анда да ятим балага «ярдәм кулы сузар¬га» теләүче байлар табылды. Унбиш яшьлек Петр, үзенең батраклык хәле белән моннан ары килешергә теләмичә, Казанга китте.

Үсмер егеткә шәһәрдә дә җиңелдән булмады. Татар авылларыннан килгән укый-яза белмәүче башка бик күпләр кебек, ул да кара эшкә керде. Башта икмәк пекарнясында эшләде, аннары бу якларда иң карт заводларның берсе булган Казенный заводка урнашты. Завод коллективында яшәү, яңа иптәшләр белән аралашу аңа революцион лозунгларны аңларга ярдәм итте.

         Октябрь кораллы восстаниесе җиңгәннән соң, Гаврилов үзе теләп Кызыл Армия сафларына китә, акгвардиячеләргә һәм чит ил интервентларына каршы сугышларда катнаша.

Гражданнар сугышының соңгы залплары тукталгач та, Петр Михайлович армиядән китмәде, аның сафларында үсте һәм укыды, Коммунистлар партиясенә керде һәм кадровый командир булды. 1939 елда Фрунзе исемендәге Хәрби академияне тәмамлагач, аны полк командиры итеп билгеләделәр, шул елның ахырында ул Финляндиядәге сугышларда катнашты.

1941 елда майор Гаврилов илебезнең көнбатыш чигендә, Брест крепосте гарнизонында хезмәт итә иде. Җәй башыннан алып ул лагерьда булды, гарнизон гаскәрләре, шул исәптән ул командалык иткән 44 нче укчы полк та лагерьда иде.

        Иртәгә немец-фашист илбасарларының хыянәтчел һөҗүме башланасы көнне, 21 июньдә, шимбә көн, Петр Михайлович семьясы белән күрешү һәм ял көнен алар белән бергә үткәрү өчен, крепостька кайтты. Ә таң атканда шәһәр һәм крепость артиллерия снарядлары һәм бомбалар гөрселдәве, автоматлардан ату һәм немец танклары моторлары гөрелтесеннән йокыдан уянды.

Сикереп торып, квартирадан йөгереп чыккан Гавриловның иң беренче уе штаб турында булды: анда полк байрагы һәм яшерен документлар саклана. Әмма штаб бинасын инде ялкын урап алган иде. Алай да булмагач, берничә дистә сугышчыны туплап, майор крепостьның төньяк капкаларына юнәлде — шәһәргә барып чыгарга һәм полкка кушылырга ниятләнде. Ләкин бу да мөмкин булып чыкмады:        крепость камалып алынган иде.

Капка янына килеп җиргә яткан кечкенә бер төркем кызылармеецларның сирәк-мирәк атулары якын ук килеп җиткән фашистларны әллә ни озак тотып тора алмады. Бердәм оборона оештырырга кирәк иде, һәм Гаврилов бу участокта сугышучы барлык солдатларны үз отрядына берләштерде. Ул, оборонаның үзәген дагасыман валлар белән әйләндереп алынган көнчыгыш фортның иске, ләкин нык биналарында оештырырга булды, чөнки валларның калын стеналары эчендәге казематлар дошман камалышындагы сугышчылар өчен ышанычлы яшеренү урыны була ала иде.

Гаврилов фортка килеп җиткәндә, анда инде төрле частьлардан һәм подразделениеләрдән җыелган өч йөзләп кеше бар иде. Командалыкны үз өстенэ алып, майор аларны өч ротага бүлде, һәркайсына оборона участогын күрсәтте һәм командирларын билгеләде. Кулда булган барлык ату средстволары да шунда тупланды. Фортның бер ягына өч зенит пушкасы, икенче ягына - танкка каршы ата торган ике пушка куелды. Окоптан исә дүртләтелгән зенит установкасы атып торды. Отрядның штабы фронтның җир асты юлларында урнашты. Аннан бик. тиз арада роталарга телефон чыбыклары үткәрелде. Бинада бер рация да табылды, элемтәчеләр зур өмет белән аны төзәтергә керештеләр. Ләкин совет гаскәрләре частьлары белән элемтә урнаштырып булмады...

Крепость һәр яктан сулы каналлар .белән уратып алынган, бары тик. Гаврилов отряды саклый торган төньяк капка гына немецларның төп көчләре һәм техникасы өчен бердәнбер үтү юлы булып тора иде. Билгеле, дошманның һөҗүме шунда юнәлдерелде дә.

Фашист автоматчыларының беренче атакалары уңышлы рәвештә кире кайтарылды. Ләкин гитлерчыларның басымы көчәя барды, сугышка танклар кертелде, һәм, ниһаять, капка аша бәреп кереп, танклар фортны урап алган валларга якынайдылар. Безнең ныгытмалар артына куелган танкка каршы ата торган пушкалар уты аларны тоткарлый алмый иде. Шуңа күрә, артиллеристлар бер пушканы ачык урынга чыгардылар һәм фашист машиналарына туп-туры төзәп ата башладылар. Батыр артиллеристлар шунда корбан булдылар, әмма пушкадан бер адым да чигенмәделәр. Алар өч танкны юк иттеләр. Калганнары кире борылды.

Фортны саклаучыларның нык каршылык күрсәтүләренә җеннәре чыккан немецлар сугышка яңа частьлар керттеләр. Ул көнне дә һәм аннан соңгы көннәрдә дә атакалар бер-бер артлы өзлексез кабатланып торды. Гаврилов отрядының сафлары сирәгәйгәннән-сирәгәя барды. Әмма сугышчыларның каһарманлыгы һич сындыра алмаслык иде, окопларны ташлап китәргә һәм казематларга яшеренергә аларны һичнәрсә мәҗбүр итә алмады. Хәтта каты яраланган солдатлар да коралларын кулларыннан ычкындырмадылар һәм соңгы сулышларына кадәр аттылар. Вакыт-вакыт фашистлар валга якын килә һәм окопларга ыргылып керә алдылар, ләкин совет сугышчылары контратака, штык ударлары белән аларны һәр юлы бәреп чыгардылар.

Гарнизон калдыкларыннан оешкан аерым отрядлар бүтән участокларда да шулай ук геройларча сугыштылар. Крепостьның барлык почмакларында бәрелеш кызганнан-кыза барды. Тышкы дөныя белән элемтәсе булмаган, ач һәм бик арыган сугышчылар дошман һөҗүмен кире кайтаруларын дәвам иттерделәр һәм гитлерчыларның бирелергә тәкъдим итүләрен;) ут ачып җавап бирделәр. Алар биналар һәм ныгытмаларның стеналарына үзләренең каны белән: «Хуш, Ватан! Үләрбез, ләкин моннан китмәбез!» - дип яздылар.

Уңышка ирешә алмагач, немец командованиесе крепостьны саклаучыларның каршылыгын авиация ярдәмендә сындырырга уйлады. Валдагы зенит пушкалары самолетлар белән көрәшкә кереште. Гаврилов артиллеристлары, дошман козгыннарының крепостьтагылар өстенә беренче ташлануларын кире кайтарып, өч самолетны бәреп төшерделәр. Әмма зениткаларның сирәк-мирәк атулары дошман бомбардировщикларына җитди комачаулык итә алмады. Зенитчиклар куркуны белмичә, һава разбойникларын фидакарь каршылап, соңгы сулышларына кадәр постта тордылар һәм үз пушкалары янында һәлак булдылар.

Штурмның сигезенче көне бара иде. 29 июнь көнне гитлерчылар Гаврилов отрядына ультиматум куйдылар, бирелүдән баш тарта калсалар, фортны җир йөзеннән себереп түгү белән янадылар. Җавап өчен бер сәгать вакыт бирделәр.

«Шунда ук партия җыелышы җыярга карар бирдек,— дип искә ала Петр Михайлович ул хакта.— Җыелышка комсомолецларның да, шулай ук партиясезләрнең дә хәрәкәтләнә алганы барысы да килде. Минем белдерүем кыска булды.

-Безгә тормышыбызны саклап калырга вәгъдә итәләр. Дошман -боҗрасын өзеп чыгу турында хыялланасы да юк. Безнең алда ике генә юл: фашист тоткынлыгында яшәү яисә сугышып үлү. Капитуляция ясау — димәк, Ватанга хыянәт итү дигән сүз. Ә без Ватан өчен Соңгы тамчы каныбызгача сугышырга ант иттек. Мин, коммунист һәм сезнең командирыгыз, монда калам», - дидем мин.

Каземат эче төрле яктан кычкырган тавышлар белән тулды. 

-       Соңгы чиккәчә сугышачакбыз! Шуның өчен без коммунистлар да.

-       Барыбыз да калабыз! Коммунистлар да, коммунист булмаганнар да.


Шул чакта, капитуляцияне кире кагу турында карар кабул ителгәч, көтмәгәндә уннарча куллар күтәрелде:

-    Миңа да коммунист булырга рөхсәт итегез!

-    Партия сафына кабул итүегезне үтенәм!..

Үтенечләр язу таләп ителмәде: кәгазь дә, вакыт та юк иде... Шушы үлем куркынычы сәгатьләрендә илледән артык кеше үзләренең сугышчан постларына коммунистлар булып бастылар.

Бер сәгать вакыт үтү белән, фашистлар, бирелү турында хәбәр алмагач, крепость ныгытмаларын бомбага тотуны яңадан башлап җибәрделәр. Исән калган биналарның калдыклары бомбалар шартлаудан җимерелә-ишелә башлады. Ләкин самолетлар очып китү белән, исән калган барлык сугышчылар яңадан позицияләргә чыктылар. Бомбага тоту тукталганнан соң, атарага ташланган гитлерчылар, тагын безнекеләрнең көчле утына очрап, зур югалтулар белән кире чигенделәр.

Исән калган сугышчыларны иртәгесен иртүк яңа сынау көтә иде: немецлар окопларга һәм ишек алдына күздән яшь агыза торган газлы бомбалар яудыра башладылар. Солдатлар, противогазлар киеп, көчкә генә тын алып, рәхимсез сугышны дәвам иттерделәр.

Газ атакасыннан соң яңадан һавадан һөҗүм башланды. Куәтлеле-ге, самолетларның һәм ташланган бомбаларның күплеге ягыннан бу һөҗүм героик гарнизон кичергән барлык бомбардировкаларның да иң зәһәре иде. Авыр бомбалар, җир селкетеп өзлексез шартлап, җирнең һәр метрын диярлек астын-өскә китерделәр һәм чуен китекләре белән тутырдылар, окопларны һәм ныгытмаларны җимерделәр. Януга бирешә торган һәрнәрсәне ялкын чорнап алды. Кичкә таба немецлар фортка бәреп керделәр һәм аның соңгы саклаучыларын, шулай ук подвалларга һәм казематларга кереп качкан хатын-кызларны һәм балаларны пленга алдылар. Җир астындагы иң тирән почмакларда гына берничә кеше котылып кала алды, шулар арасында Гаврилов та бар иде.

Өч көннән соң, фашистлар ишелеп беткән фортны калдырып киткәч, котылып калган сугышчылар «катакомбаларыннан» чыктылар һәм яңадан сугышчан .постларга бастылар. Майор белән бергә алар унике кеше иде. Кораллары пистолетлар һәм дүрт данә кул пулеметы гына, ә ашамлык запасларыннан бераз сохарилары гына бар иде. Кыю сугышчылар фортта тагын уң көн тордылар. Көндезләрен казематларда яшеренеп яттылар, ә төнлә белән җир өстенә чыгып, җимерек окоплардан якын тирәдәге немецларга ут яудырдылар.

Крепостьның төрле районнарында еш ишетелеп торган атышлар Гавриловның рухын күтәрә иде. «Димәк, без ялгыз түгел әле!» — дип уйлады ул. Әйе, гәрчә немец илбасарлары армиясенең төп көчләре көнчыгышка таба еракка үтеп, инде Смоленск янында сугышлар алып барсалар да, үлмәс гарнизон яшәде һәм дошманга бирелмәде.

Һәр төнне гитлерчылар белән бәрелешеп, Гаврилов крепостьтан үтеп чыгарга һәм урманга китәргә өметләнде. Әмма бу өмет тормышка ашмады. 12 июльдә немецлар бу батырларны таптылар, пушкалардан, минометлардан бик каты ут ачтылар, аннары атакага ташландылар. Бу юлы ике солдат белән командир гына котылып кала алды. Ә инде форт тирәли урнашкан фашистлар тезмәсен ерып чыкканда, ул беръялгызы калды.

Чолганыштан чыккач, Гаврилов крепостьның икенче бер почмагына барып керде һәм шунда аулаграк урынга яшеренеп, немецларның крепостьтан китүләрен көтәргә булды. Эзли торгач, җимерелми калган кечкенә генә бер каземат табылды, һәм ул шунда кереп посты. Ләкин өч көннән соң ачлык аны яшеренгән җиреннән чыгарга мәҗбүр итте. Төнлә белән якындагы ишелгән корылмалар тирәсендә ул ат абзарларының иске запасларыннан кечкенә генә комбиазык кисәкләре тапты, ә су эчәр өчен крепостьны урап алган канауларга шуышып барырга туры килде. Мондый сәяхәтләр берничә төн дәвам итте, әмма шулай да организм артык түзә алмады: хәлсезлек һәм ашказаны авыртуы майорны аяктан екты. Вакыт-вакыт аңын җуеп, ул каземат почмагында аунап ята һәм, инде котылырга исәп тотмыйча, бары тик дошман белән соңгы көрәш өчен калган көчен саклау турында гына хыяллана иде.

«Мине ул чагында куркыткан нәрсә үлем түгел иде, — дип исенә төшерә бу акылдан шашарлык авыр сәгатьләр турында П. М. Гаврилов,— үлем барыбер котылгысыз дигән фикер белән без, крепостьны саклаучылар, күптән килешкән идек инде. Башкасы: һичкемгә билгесез килеш, үзебезнекеләрдән еракта, дошман чолганышында үлү бик авыр иде. Шундый уй йөрәкне телгәләде: әйе, беркем дә һәм һичкайчан да синең ахыр чиккәчә үз Ватаныңа һәм антыңа турылыклы хәлдә сугышып һәлак булганлыгыңны белә алмас. Гомереңне мөмкин кадәр-нәтиҗәле итеп, дошман өчен бик кыйммәткә төшәрлек итеп бирергә, — үз илең, үз халкың өчен эшли алырлык нәрсә шул гына калган иде. һәм, бәлки, бары шул уй гына, шул бердәнбер омтылыш кына минем һаман хәлсезләнә барган тәнемдә әле беркадәр тереклек саклап торгандыр да. Ә кулларым, аңны җуйган чакта да, инстинктив рәвештә, янымда калган соңгы нәрсәләрне — үземнең үлем сәгатемне лаеклы каршыларга җыенган әйберләрне: корылган ике пистолет белән биш гранатаны капшый иде».

Очраклы хәл фашистларны Гаврилов сыенган урынга ул аңына килгән моментта алып килде. Пистолеттан туп-туры атып ул беренче «кунакларны» дөмектерде, аннары немецларның:       «Рус, бирел!» —дип кычкыруларына җавап итеп, гранаталарны ходка җибәрде. «ТТ» пистолеты обоймасында бары өч патрон калды: майор аларның икесен дошманга, берсен үзенә дип калдырды. Ул, дошманга бирелгәнче, ичмаса, үз пулямнан һәлак булам, дигән ныклы карарга килде. Әмма хәл бүтәнчә Килеп чыкты: казематта каты шартлау ишетелде һәм яраланган Гаврилов һуштан язып ауды... Бу 1941 елның 23 июлендә, сугыш башлануның утыз икенче көнендә булды.

Плендагы иптәшләре, рус врачларының ярдәме белән, Петр Михайлович авыр җәрәхәтләрен дәвалады һәм аякка басты. Фашист тоткынында, лагерьларның чәнечкеле тимер чыбыклары артында аңа дүрт ел интегергә туры килде.

Брест крепосте оборонасының эпопеясы сугыштан соң озак еллар билгесез килеш калды. Ләкин Немец архивларында документлар табылды, ул сугышта катнашкан кешеләр өзләп табылды, һәм, ниһаять, совет халкы фашист илбасарларының беренче ударларын үз өсләренә алган улларының каһарманлыгы турында белде. 1957 елда үлмәс гарнизонның исән калган сугышчылары орденнар белән бүләкләнделәр, ә аларның командирына - Петр Михайлович Гавриловка - Советлар Союзы Герое исеме бирелде.
&lt;br /&gt;</text>
      <sha1>rny31f0g8951xz2tpch941ywfuli7fb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Wikidata image</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3634</id>
    <revision>
      <id>6982</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:48:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#if:{{NAMESPACE}}||   {{#if:{{{1|}}}    | {{#if:{{#property:P18}}     | {{#ifeq:{{filepath:{{{1|}}} }}|{{filepath:{{#property:P18}} }}       |        |        }}     | {{#if:...»</comment>
      <origin>6982</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="511" sha1="crmkel3t3kbceykw4fb5eml13j7ikoh" xml:space="preserve">{{#if:{{NAMESPACE}}||
  {{#if:{{{1|}}} 
  | {{#if:{{#property:P18}}
    | {{#ifeq:{{filepath:{{{1|}}} }}|{{filepath:{{#property:P18}} }}
      | 
      | 
      }}
    | {{#if:{{#property:P41}}{{#property:P94}}{{#property:P117}}{{#property:P154}}{{#property:P242}}
      | 
      | 
      }}
    }}
  | {{#if:{{#property:P18}}
    | {{#if:{{{2|}}} 
      | 
      | [[Category:No local image but image on Wikidata]] 
     }}
    | 
    }}
  }}
}}&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>crmkel3t3kbceykw4fb5eml13j7ikoh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata2/date</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3635</id>
    <revision>
      <id>6983</id>
      <timestamp>2020-05-22T13:54:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «--settings local categoryUnknownBirthDate = '[[Категория:Туу датасы ачыкланмаган шәхесләр]]'; local categoryUnknownDeathDate = '[[Кате...»</comment>
      <origin>6983</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="23318" sha1="lktq80adz333snte8oppj0adsxhzrgz" xml:space="preserve">--settings
local categoryUnknownBirthDate = '[[Категория:Туу датасы ачыкланмаган шәхесләр]]';
local categoryUnknownDeathDate = '[[Категория:Вафат булу датасы ачыкланмаган шәхесләр]]';
local categoryBigCurrentAge = '[[Категория:Викикитап:Агымдагы олы яшьтәге шәхесләр турында мәкаләләр]]'
local categoryBigDeathAge = '[[Категория:Викикитап:Олы яшьтә вафат булган шәхесләр турында мәкаләләр]]'
local categoryBiographiesOfLivingPersons = '[[Категория:Викикитап:Замандашлар биографиясе]]'
local categoryRecentlyDeceased = '[[Категория:Викикитап:Соңгы бер елда вафат булган шәхесләр]]'
local nowLabel = 'наст.&amp;nbsp;время'

local moduleDates = require( &quot;Module:Dates&quot; )
local moduleWikidata2 = require( &quot;Module:Wikidata2&quot; )

function deepcopy(orig)
    local orig_type = type(orig)
    local copy
    if orig_type == 'table' then
        copy = {}
        for orig_key, orig_value in next, orig, nil do
            copy[deepcopy(orig_key)] = deepcopy(orig_value)
        end
        setmetatable(copy, deepcopy(getmetatable(orig)))
    else -- number, string, boolean, etc
        copy = orig
    end
    return copy
end

-- accepts table of time+precision values
function ageCurrent ( bTable )
	local possibleAge = &quot;NYA&quot; -- it meansm &quot;Not Yet Assigned&quot;, not what you imagined!

	for bKey, bValue in pairs(bTable) do
		if ( bValue.unknown ) then
			return nil
		end
		local bStructure = bValue.structure
		local bPrecision = bValue.precision

		local dStructure = os.date( &quot;*t&quot; )

		local calculatedAge = ageImpl ( bStructure, bPrecision, dStructure, 11 )
		if ( possibleAge == &quot;NYA&quot; ) then
			possibleAge = calculatedAge
		else
			if ( possibleAge ~= calculatedAge ) then
				possibleAge = nil
			end
		end
	end

	return possibleAge
end

-- accepts tables of time+precision values
function age ( bTable, dTable )
	local possibleAge = &quot;NYA&quot; -- it meansm &quot;Not Yet Assigned&quot;, not what you imagined!

	for bKey, bValue in pairs( bTable ) do
		if ( bValue.unknown ) then
			return nil
		end
		local bStructure = bValue.structure
		local bPrecision = bValue.precision

		for dKey, dValue in pairs( dTable ) do
			if ( dValue.unknown ) then
				return nil
			end
			local dStructure = dValue.structure
			local dPrecision = dValue.precision

			local calculatedAge = ageImpl ( bStructure, bPrecision, dStructure, dPrecision )
			if ( possibleAge == &quot;NYA&quot; ) then
				possibleAge = calculatedAge
			else
				if ( possibleAge ~= calculatedAge ) then
					possibleAge = nil
				end
			end
		end
	end

	return possibleAge
end

function ageImpl ( bStructure, bPrecision, dStructure, dPrecision )
	if ( not bStructure or not dStructure or bPrecision &lt; 10 or dPrecision &lt; 10 ) then
		return nil
	end

	local shift = 0;
	if ( bStructure.year &lt; 0 and dStructure.year &gt; 0 ) then
		shift = -1;
	end

 	if ( bPrecision == 10 or dPrecision == 10 ) then
 		if ( bStructure.month &lt; dStructure.month ) then
 			return dStructure.year - bStructure.year + shift
 		end
 		if ( bStructure.month == dStructure.month ) then
 			return nil
 		end
 		if ( bStructure.month &gt; dStructure.month ) then
 			return dStructure.year - bStructure.year - 1 + shift
 		end
 	end
 
  	if ( bStructure.month &lt; dStructure.month ) then
 		return dStructure.year - bStructure.year + shift
 	end
 	if ( bStructure.month == dStructure.month ) then
	  	if ( bStructure.day &lt;= dStructure.day ) then
	 		return dStructure.year - bStructure.year + shift
	 	else 
	 		return dStructure.year - bStructure.year - 1 + shift
 		end
 	end
 	if ( bStructure.month &gt; dStructure.month ) then
 		return dStructure.year - bStructure.year - 1 + shift
 	end

	return nil
end

-- returns table of time+precision values for specified property
function parseProperty ( context, options, propertyId )
	if ( not context ) then error( 'context not specified'); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified'); end;
	if ( not options.entity ) then error( 'options.entity is missing'); end;
	if ( not propertyId ) then error( 'propertyId not specified'); end;

	local claims = context.selectClaims( options, propertyId );
	if not claims then
		return nil
	end

	local result = {}
	for key, claim in pairs( claims ) do
		table.insert ( result, parseClaim( claim ) );
	end
	return result
end

function parseClaim ( claim )
	if ( claim.mainsnak.snaktype == &quot;value&quot; ) then
		-- The calendar model used for saving the data is always the proleptic Gregorian calendar according to ISO 8601.
		local timeISO8601 = string.gsub( string.gsub( tostring( claim.mainsnak.datavalue.value.time ), '-00%-', '-01-' ), '-00T', '-01T' )
		local unixtime = parseISO8601( timeISO8601 )
		local structure = os.date(&quot;*t&quot;, unixtime)
		local precision = tonumber( claim.mainsnak.datavalue.value.precision )
		local item = { structure=structure, precision=precision }
		return item;
	elseif ( claim.mainsnak.snaktype == &quot;novalue&quot; ) then
		-- novalue
		return { unknown=&quot;novalue&quot; };
	else
		--unknown 
		return { unknown=&quot;unknown&quot; };
	end
end

-- проверка на совпадающие даты с разной моделью календаря
function checkDupDates( t )
	if #t &gt; 1 then
		local removed = false;
		local j = 1;
		-- проверка на совпадающие даты с разной моделью календаря
		while (j &lt;= #t)  do
			local i = 1;
			while (i &lt;= #t)  do
				if i ~= j then
					if (os.time(t[j].structure) == os.time(t[i].structure)) then
						if ((t[j].calendarmodel == 'gregorian') and 
							(t[i].calendarmodel == 'julian')) then
							removed = true;
							break;
						else
							table.remove(t, i)
						end
					else
					  i = i + 1;
					end
				else
					i = i + 1;
				end
			end
			if removed then
				removed = false;
				table.remove(t, j);
			else
				j = j+1;
			end
		end
	end
end

-- returns first qualifier of specified propertyId
function getQualifierDataValue( statement, qualifierPropertyId )
	if ( statement.qualifiers
			and statement.qualifiers[qualifierPropertyId] ) then
		local qualifiers = statement.qualifiers[qualifierPropertyId];
		for _, qualifier in ipairs( qualifiers ) do
			if (qualifier.datavalue) then
				return qualifier.datavalue;
			end
		end
	end
	return nil;
end

local p = {}

function p.formatDateOfBirthClaim( context, options, statement )
	if ( not context ) then error( 'context not specified'); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified'); end;
	if ( not options.entity ) then error( 'options.entity is missing'); end;
	if ( not statement ) then error( 'statement not specified'); end;

	local qNotSoonerThan = getQualifierDataValue( statement, 'P1319' );
	local qNotLaterThan = getQualifierDataValue( statement, 'P1326' );
	if ( qNotSoonerThan or qNotLaterThan ) then
		local results = {};
		if ( qNotSoonerThan ) then
			table.insert( results, formatDateImpl( qNotSoonerThan.value, {}, nil, nil ) .. ' елдан иртә түгел');
		end
		if ( qNotLaterThan ) then
			table.insert( results, 'елдан соң түгел' .. formatDateImpl( qNotLaterThan.value, {}, nil, nil ) );
		end
	    return mw.text.listToText( results, ' һәм ' , ' һәм ' ) .. categoryUnknownBirthDate;
	end

    options['conjunction'] = '&amp;#32;яки&amp;#32;';
    options['value-module'] = 'Wikidata2/date';
    options['value-function'] = 'formatBirthDate';
    options.i18n.somevalue = '\'\'билгесез\'\'' .. categoryUnknownBirthDate;
    options.i18n.circa = '&lt;span style=&quot;border-bottom: 1px dotted; cursor: help;&quot; title=&quot;якынчы&quot;&gt;як. &lt;/span&gt;';
	local result = context.formatStatementDefault( context, options, statement );

	local bTable = { parseClaim( statement ) };
	local dTable = parseProperty ( context, options, 'P570' )

	if ( bTable and not dTable ) then
		local age = ageCurrent( bTable )
		if ( age ) then
			result = result .. ' &lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;(' .. age .. ' ' .. mw.language.new( 'ru' ):plural( age, 'яшь', 'яшь', 'яшь') .. ')&lt;/span&gt;'
			if ( not options.nocat ) then
				if ( age &gt; 115 ) then
					result = result .. categoryBigCurrentAge;
				else
					result = result .. categoryBiographiesOfLivingPersons;
				end
			end
		end
	end

	return result;
end

function p.formatDateOfDeathClaim( context, options, statement )
	if ( not context ) then error( 'context not specified'); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified'); end;
	if ( not options.entity ) then error( 'options.entity is missing'); end;
	if ( not statement ) then error( 'statement not specified'); end;

	local qNotSoonerThan = getQualifierDataValue( statement, 'P1319' );
	local qNotLaterThan = getQualifierDataValue( statement, 'P1326' );
	if ( qNotSoonerThan or qNotLaterThan ) then
		local results = {};
		if ( qNotSoonerThan ) then
			table.insert( results, formatDateImpl( qNotSoonerThan.value, {}, nil, nil ) .. ' елдан иртә түгел');
		end
		if ( qNotLaterThan ) then
			table.insert( results, 'елдан соң түгел' .. formatDateImpl( qNotLaterThan.value, {}, nil, nil ) );
		end
	    return mw.text.listToText( results, ' яки ' , ' яки ' ) .. categoryUnknownDeathDate;
	end

    options['conjunction'] = '&amp;#32;яки&amp;#32;';
    options['value-module'] = 'Wikidata2/date';
    options['value-function'] = 'formatDeathDate';
    options.i18n.somevalue = '\'\'билгесез\'\'' .. categoryUnknownDeathDate;
    options.i18n.circa = '&lt;span style=&quot;border-bottom: 1px dotted; cursor: help;&quot; title=&quot;якынча&quot;&gt;як. &lt;/span&gt;';
	local result = context.formatStatementDefault( context, options, statement );

	local bTable = parseProperty ( context, options, 'P569' )
	local dTable = { parseClaim( statement ) };

	if ( bTable and dTable ) then
		local age = age( bTable, dTable )
		if ( age ) then
			result = result .. ' &lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;(' .. age .. ' ' .. mw.language.new( 'ru' ):plural( age, 'яшь', 'яшь', 'яшь') .. ')&lt;/span&gt;'
		end
		
		-- returns category to recently deceased persons
		local unixAvailable, unixDateOfDeath = pcall(function()
			local r = os.time(dTable[1].structure)
			if ( r ~= os.time() ) then
				return r
			end
			error()
		end)
		if ( unixAvailable and os.time() - unixDateOfDeath &lt; 31536000 and not options.nocat ) then
			result = result .. categoryRecentlyDeceased
		end
	end

	return result;
end

-- Reentry point for Wikidata2 Snak formatting
function p.formatBirthDate( context, options, value )
	if ( not context ) then error( 'context not specified'); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified'); end;
	if ( not value ) then error( 'value not specified'); end;
	
	if ( options.nocat ) then
		return formatDateImpl( value, options, 'bday', nil )
	else
		return formatDateImpl( value, options, 'bday', 'туганнар')
	end
end

-- Reentry point for Wikidata2 Snak formatting
function p.formatDeathDate( context, options, value )
	if ( not context ) then error( 'context not specified'); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified'); end;
	if ( not value ) then error( 'value not specified'); end;

	if ( options.nocat and options.nocat ~= '' ) then
		return formatDateImpl( value, options, 'dday', nil )
	else
		return formatDateImpl( value, options, 'dday', 'вафатлар' )
	end
end

-- Reentry point for Wikidata2 Snak formatting -- default one
function p.formatDate( context, options, value )
	if ( not context ) then error( 'context not specified'); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified'); end;
	if ( not value ) then error( 'value not specified'); end;

	local microformatClass = options.microfortmat or nil;
	if ( options.nocat and options.nocat ~= '' ) then
		return formatDateImpl( value, options, microformatClass, nil )
	else
		local categoryPrefix = options.categoryPrefix or nil;
		return formatDateImpl( value, options, microformatClass, categoryPrefix )
	end
end

function p.formatDateIntervalProperty( context, options )
	if ( not context ) then error( 'context not specified' ); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified' ); end;
	if ( not options.entity ) then error( 'options.entity missing' ); end;

	-- Получение нужных утверждений
	local WDS = require( 'Module:Wikidata2Selectors' );
	local fromProperty = options.property
	if options.from and options.from ~= '' then
		fromProperty = options.from
	end
	local fromClaims = WDS.filter( options.entity.claims, fromProperty );
	local toClaims = WDS.filter( options.entity.claims, options.to );

    if fromClaims == nil and toClaims == nil then
        return ''
    end

    local formattedFromClaims = {}
    if fromClaims then
	    for i, claim in ipairs( fromClaims ) do
	        local formattedStatement = context.formatStatement( options, claim )
	        if formattedStatement then
	            formattedStatement = '&lt;span class=&quot;wikidata-claim&quot; data-wikidata-property-id=&quot;' .. string.upper( options.property ) .. '&quot; data-wikidata-claim-id=&quot;' .. claim.id .. '&quot;&gt;' .. formattedStatement .. '&lt;/span&gt;'
	            table.insert( formattedFromClaims, formattedStatement )
	        end
	    end
    end

    local formattedToClaims = {}
    local toOptions = deepcopy( options )
    toOptions.property = options.to
    toOptions.novalue = nowLabel
    if toClaims then
	    for i, claim in ipairs( toClaims ) do
	        local formattedStatement = context.formatStatement( toOptions, claim )
	        if formattedStatement then
	            formattedStatement = '&lt;span class=&quot;wikidata-claim&quot; data-wikidata-property-id=&quot;' .. string.upper( toOptions.property ) .. '&quot; data-wikidata-claim-id=&quot;' .. claim.id .. '&quot;&gt;' .. formattedStatement .. '&lt;/span&gt;'
	            table.insert( formattedToClaims, formattedStatement )
	        end
	    end
    end

	local out = ''
    local fromOut = mw.text.listToText( formattedFromClaims, options.separator, options.conjunction )
    local toOut = mw.text.listToText( formattedToClaims, options.separator, options.conjunction )
    
	if fromOut ~= '' or toOut ~= '' then
	    if fromOut ~= '' then
	    	out = fromOut
		else
			out = '?'
		end
		out = out .. ' — '
		if toOut ~= '' then
			out = out .. toOut
		else
			out = out .. nowLabel
		end
	end

    if out ~= '' then
	    if options.before then
	    	out = options.before .. out
		end
	    if options.after then
	    	out = out .. options.after
		end
	end

    return out
end

function formatDateImpl( value, options, microformatClass, categoryPrefix )
	if ( not value ) then error( 'value not specified'); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified'); end;

	-- The calendar model used for saving the data is always the proleptic Gregorian calendar according to ISO 8601.
	local timeISO8601 = string.gsub( string.gsub( tostring( value.time ), '-00%-', '-01-' ), '-00T', '-01T' )
	local unixtime = parseISO8601( timeISO8601 )
	
	if not unixtime then
		return ''
	end

	local structure = os.date(&quot;*t&quot;, unixtime)
	local precision = tonumber( value.precision )
	
	if precision &lt;= 6 then
		return formatMillenium(structure, categoryPrefix)
	end	
	if precision == 7 then
		return formatCentury(structure, categoryPrefix)
	end

	if precision == 8 then
		return formatDecade(structure, categoryPrefix)
	end

	if precision == 9 then
		local tCopy = deepcopy( structure )
		tCopy.day = nil
		tCopy.month = nil
		return moduleDates.formatWikiImpl(tCopy, tCopy, infoclass, categoryPrefix)
	end

	-- year and month only
	if precision == 10 then
		local tCopy = deepcopy( structure )
		tCopy.day = nil
		return moduleDates.formatWikiImpl(tCopy, tCopy, infoclass, categoryPrefix)
	end

	local calendarmodel = 'gregorian';
	if (mw.ustring.find(value.calendarmodel, 'Q1985786', 1, true)) then
		calendarmodel = 'julian';
	end

	if (calendarmodel == 'gregorian') then
    	return moduleDates.formatWikiImpl( structure, structure, microformatClass, categoryPrefix )
    else
		return p.formatAsJulian( unixtime, infoclass, categoryPrefix )
	end
end

function formatDecade( time, categoryNamePrefix )
	if ( time.year &lt; 0 ) then
		local year = math.floor( math.abs(time.year) / 10 ) * 10;
		if ( categoryNamePrefix ) then
			return year .. '-еллар[[Category:БЭК ' .. year .. '-елларда ' .. categoryNamePrefix .. ']]';
		else
			return '' .. year .. ' до н. э.';
		end
	else
		local year = math.floor( time.year / 10 ) * 10;
		if ( categoryNamePrefix ) then
			return year .. '-еллар[[Category:' .. year .. '-елларда ' .. categoryNamePrefix .. ']]';
		else
			return '' .. year;
		end
	end
end

function formatCentury( time, categoryNamePrefix )
	local moduleRoman = require( &quot;Module:RomanNumber&quot; )
	if ( time.year &lt; 0 ) then
		local century = math.floor( (math.abs( time.year) - 1) / 100 ) + 1;
		if ( moduleRoman ) then
			century = moduleRoman.toRomanNumber( century );
		end
		if ( categoryNamePrefix ) then
			return '[[БЭК ' .. century .. ' гасыр]][[Category:БЭК ' .. century .. ' гасырда ' .. categoryNamePrefix .. ']]'
		else
			return '[[БЭК ' .. century .. ' гасыр]]'
		end
	else
		local century = math.floor( (time.year - 1) / 100 ) + 1;
		if ( moduleRoman ) then
			century = moduleRoman.toRomanNumber( century );
		end
		if ( categoryNamePrefix ) then
			return '[[' .. century .. ' гасыр]][[Category:' .. century .. ' гасырда ' .. categoryNamePrefix .. ']]'
		else
			return '[[' .. century .. ' гасыр]]'
		end
	end
end

function formatMillenium( time, categoryNamePrefix )
	local moduleRoman = require( &quot;Module:RomanNumber&quot; )
	if ( time.year &lt; 0 ) then
		local millenium = math.floor( (math.abs( time.year) - 1) / 1000 ) + 1;
		if ( categoryNamePrefix ) then
			return '[[' .. millenium .. ' тысячелетие до н. э.]][[Category:' .. categoryNamePrefix .. ' в ' .. millenium .. ' тысячелетии до н. э.]]'
		else
			return '[[' .. millenium .. ' тысячелетие до н. э.]]'
		end
	else
		local millenium = math.floor( (time.year - 1) / 1000 ) + 1;
		if ( moduleRoman ) then
			millenium = moduleRoman.toRomanNumber( millenium );
		end
		if ( categoryNamePrefix ) then
			if ( millenium == 'II' ) then
				return '[[' .. millenium .. ' меңьеллык]][[Category:' .. categoryNamePrefix .. ' во ' .. millenium .. ' тысячелетии]]'
			else
				return '[[' .. millenium .. ' меңьеллык]][[Category:' .. categoryNamePrefix .. ' в ' .. millenium .. ' тысячелетии]]'
			end
		else
			return '[[' .. millenium .. ' тысячелетие]]'
		end
	end
end

function parseISO8601Date(str)
	local pattern = &quot;(%-?%d+)%-(%d+)%-(%d+)T&quot;
	local Y, M, D = mw.ustring.match( str, pattern )
	return tonumber(Y), tonumber(M), tonumber(D)
end
 
function parseISO8601Time(str)
	local pattern = &quot;T(%d+):(%d+):(%d+)%Z&quot;
	local H, M, S = mw.ustring.match( str, pattern)
	return tonumber(H), tonumber(M), tonumber(S)
end
 
function parseISO8601Offset(str)
	if str:sub(-1)==&quot;Z&quot; then return 0,0 end -- ends with Z, Zulu time
 
	-- matches ±hh:mm, ±hhmm or ±hh; else returns nils 
	local pattern = &quot;([-+])(%d%d):?(%d?%d?)$&quot;
	local sign, oh, om = mw.ustring.match( str, pattern) 
	sign, oh, om = sign or &quot;+&quot;, oh or &quot;00&quot;, om or &quot;00&quot;
 
	return tonumber(sign .. oh), tonumber(sign .. om)
end
 
function parseISO8601(str)
	if 'table'==type(str) then
		if str.args and str.args[1] then
			str = '' .. str.args[1]
		else
			return 'unknown argument type: ' .. type( str ) .. ': ' .. table.tostring( str )
		end
	end
	local Y,M,D = parseISO8601Date(str)
	local h,m,s = parseISO8601Time(str)
	local oh,om = parseISO8601Offset(str)
	
	if not Y or not M or not D or not h or not m or not s or not oh or not om then
		return nil
	end
	return tonumber(os.time({year=Y, month=M, day=D, hour=(h+oh), min=(m+om), sec=s}))
end

local lowestBoundary = parseISO8601('-900-02-20T00:00:00Z')
local mainBoundary = parseISO8601('1582-10-05T00:00:00Z')
local lastBoundary = parseISO8601('1918-01-31T00:00:00Z');

boundaries = {
	-- from (G) till next will be diff(G = J + diff), at current
	{ lowestBoundary,                       -9 },
	{ parseISO8601('-700-02-29T00:00:00Z'), -8 },
	{ parseISO8601('-600-02-29T00:00:00Z'), -7 },
	{ parseISO8601('-500-02-29T00:00:00Z'), -6 },
	{ parseISO8601('-300-02-29T00:00:00Z'), -5 },
	{ parseISO8601('-200-02-29T00:00:00Z'), -4 },
	{ parseISO8601('-100-02-29T00:00:00Z'), -3 },
	{ parseISO8601('0000-00-00T00:00:00Z'), -2 },
	{ parseISO8601('0100-02-29T00:00:00Z'), -1 },
	{ parseISO8601('0200-02-29T00:00:00Z'),  0 },
	{ parseISO8601('0300-02-29T00:00:00Z'),  1 },
	{ parseISO8601('0500-02-29T00:00:00Z'),  2 },
	{ parseISO8601('0600-02-29T00:00:00Z'),  3 },
	{ parseISO8601('0700-02-29T00:00:00Z'),  4 },
	{ parseISO8601('0900-02-29T00:00:00Z'),  5 },
	{ parseISO8601('1000-02-29T00:00:00Z'),  6 },
	{ parseISO8601('1100-02-29T00:00:00Z'),  7 },
	{ parseISO8601('1300-02-29T00:00:00Z'),  8 },
	{ parseISO8601('1400-02-29T00:00:00Z'),  9 },
	{ parseISO8601('1500-02-29T00:00:00Z'), 10 },
	{ parseISO8601('1700-02-29T00:00:00Z'), 11 },
	{ parseISO8601('1800-02-29T00:00:00Z'), 12 },
	{ parseISO8601('1900-02-29T00:00:00Z'), 13 },
	{ lastBoundary, '' },
};

-- Передаваемое время обязано быть по Юлианскому календарю (старому стилю)
function p.formatAsJulian( julTime, infocardClass, categoryNamePrefix )
	if 'table' == type( julTime ) then
		if julTime.args and julTime.args[1] then
			julTime = tonumber( julTime.args[1] )
		else
			return 'unknown argument type: ' .. type( julTime ) .. ': ' .. table.tostring( julTime )
		end
	end

	local t = os.date( &quot;*t&quot;, julTime )
	if ( julTime &lt;= lowestBoundary ) then
		return &quot;''некорректная дата (недостижимая точность)''&quot;;
	end
	if ( julTime &gt;= lastBoundary ) then
		return &quot;''некорректная дата (юлианский не используется после 1918-01-26)''&quot;;
	end

    for i=1,#boundaries,1 do
		local b1 = boundaries[i][1];
		local b2 = boundaries[i + 1][1];
		if ( b1 &lt;= julTime and julTime &lt; b2 ) then
			local b1s = os.date( &quot;*t&quot;, b1 )
			if ( b1s.year == t.year and b1s.month == t.month and b1s.day == t.day) then
				if ( julTime &lt; mainBoundary ) then
					-- only julian
					return moduleDates.formatWikiImpl( {year=t.year, month=2, day=29}, {year=t.year, month=2, day=29}, infocardClass, categoryNamePrefix );
				else
					--julian and grigorian
					return moduleDates.formatWikiImpl( {year=t.year, month=2, day=29}, t, infocardClass, categoryNamePrefix )
				end
			else
				local gregTime = os.date( &quot;*t&quot;, julTime + boundaries[i][2] * 24 * 60 * 60 );
				if ( julTime &lt; mainBoundary ) then
					-- only julian
					return moduleDates.formatWikiImpl( t, t, infocardClass, categoryNamePrefix );
				else
					--julian and grigorian
					return moduleDates.formatWikiImpl( t, gregTime, infocardClass, categoryNamePrefix )
				end
			end
		end
	end

    if ( julTime &gt;= lastBoundary ) then
		return &quot;''ошибка в модуле Модуль:Wikidata2/date (не найден сдвиг конвертации календаря)''&quot;;
	end
end

return p</text>
      <sha1>lktq80adz333snte8oppj0adsxhzrgz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata2/Places</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3636</id>
    <revision>
      <id>7043</id>
      <parentid>7006</parentid>
      <timestamp>2020-05-24T13:42:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Викимәгълүматны кулланучы скриптларында хаталар булган битләр</comment>
      <origin>7043</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="17431" sha1="pyuva8u2fxeytooryd7fljgr8h8f4zy" xml:space="preserve">local categorizeByPlace = true;

local WDS = require( 'Module:WikidataSelectors' );
local Flags = require( 'Module:Wikidata2/Flags' );
local p = {
	config = {
		hideSameLabels = false,
		hidePartOfLabels = false,
		hideUnitsForCapitals = true,
		reverseOrder = false,
		catAmbiguousGeoChains = '[[Категория:Викикитап:Геомәгълүмат чылбырында төгәлсезлек булган битләр]]',
		catWikibaseError = '[[Категория:Викикитап:Викимәгълүматны кулланучы скриптларында хаталар булган битләр]]'
	}
};

local function min( prev, next )
	if prev == nil then
		return next;
	elseif prev &gt; next then
		return next;
	else
		return prev;
	end
end

local function max( prev, next )
	if prev == nil then
		return next;
	elseif prev &lt; next then
		return next;
	else
		return prev;
	end
end

local function getTimeBoundariesFromProperty( context, propertyId )
	local dateClaims = WDS.filter( context.entity.claims, propertyId );
	if not dateClaims or #dateClaims == 0 then
		return nil;
	end

	-- only support exact date so far, but need improvment
	local left = nil;
	local right = nil;
	for _, claim in pairs( dateClaims ) do
		if not claim.mainsnak then return nil; end
		local boundaries = context.parseTimeBoundariesFromSnak( claim.mainsnak );
		if not boundaries then return nil; end
		left = min( left, boundaries[ 1 ] );
		right = max( right, boundaries[ 2 ] );
	end

	if not left or not right then return nil; end

	return { left, right };
end

local function getTimeBoundariesFromProperties( context, propertyIds )
	for _, propertyId in ipairs( propertyIds ) do
		local result = getTimeBoundariesFromProperty( context, propertyId );
		if result then
			return result;
		end
	end

	return nil;
end

local function getTimeBoundariesFromQualifiers( context, statement, qualifierId )
	-- only support exact date so far, but need improvment
	local left = nil;
	local right = nil;
	if statement.qualifiers and statement.qualifiers[qualifierId] then
		for _, qualifier in pairs( statement.qualifiers[qualifierId] ) do
			local boundaries = context.parseTimeBoundariesFromSnak( qualifier );
			if not boundaries then return nil; end
			left = min( left, boundaries[1] );
			right = max( right, boundaries[2] );
		end
	end

	if not left or not right then
		return nil;
	end

	return { left, right };
end

local function getParentsInBoundariesSnakImpl( context, entityId, boundaries, propertyIds, selectors )
	local results = {};

	if not propertyIds or #propertyIds == 0 then
		return results;
	end
	
	for _, propertyId in ipairs( propertyIds ) do
		if (not string.match( propertyId, '^P%d+$' )) then error('Incorrect propertyId: ' + propertyId); end
		local selector;
		if (selectors ~= nil) then
			selector = selectors[propertyId] or propertyId;
		else
			selector = propertyId;
		end

		local entityClaims = {};
		entityClaims[propertyId] = mw.wikibase.getAllStatements( entityId, propertyId );

		local filteredClaims = WDS.filter( entityClaims, selector .. '[rank:preferred, rank:normal]' );
		if filteredClaims then
			for _, claim in pairs( filteredClaims ) do
				if not boundaries or not propertyIds or #propertyIds == 0 then
					table.insert( results, claim.mainsnak );
				else
					local startBoundaries = getTimeBoundariesFromQualifiers( context, claim, 'P580' );
					local endBoundaries = getTimeBoundariesFromQualifiers( context, claim, 'P582' );
		
					if ( startBoundaries == nil or startBoundaries[2] &lt;= boundaries[1] ) and
						( endBoundaries == nil or endBoundaries[1] &gt;= boundaries[2] )
					then
						table.insert( results, claim.mainsnak );
					end 
				end
			end
		end

		if #results &gt; 0 then
			break;
		end
	end

	return results;
end

local function getParentsInBoundariesSnak( context, entityId, boundaries )
	if not entityId then error('entityId must be specified'); end
	if type(entityId) ~= 'string' then error('entityId must be string'); end
	if not boundaries then error('boundaries must be specified'); end
	if type(boundaries) ~= 'table' then error('boundaries must be table'); end

	local results = getParentsInBoundariesSnakImpl( context, entityId, boundaries, {'P131'} ) -- located in
	if not results or #results == 0 then
		results = getParentsInBoundariesSnakImpl( context, entityId, boundaries, {'P17'} ) -- country
	end

	for r, result in pairs( results ) do
		if result.snaktype ~= 'value' then
			return nil;
		end
		local resultId = result.datavalue.value.id;
		if resultId == entityId then
			return nil;
		end
	end
	return results;
end

local unions = { 
	Q1140229 = true, -- political union
	Q3623811 = true, -- Экономический союз
	Q4120211 = true -- региональная организация
}

local countries = {
	Q6256 = true, -- страна
	Q7275 = true, -- государство
	Q3024240 = true, -- историческое государство
	Q3624078 = true -- суверенное государство
}

local function isSkipTopLevel( entity )
	local isCountry = false;
	local isUnion = false;
	if entity and
		entity.claims and
		entity.claims.P31
	then
		for c, claim in pairs( entity.claims.P31 ) do
			if claim and
				claim.mainsnak and
				claim.mainsnak.datavalue and
				claim.mainsnak.datavalue.value and
				claim.mainsnak.datavalue.value.id
			then
				local typeId = claim.mainsnak.datavalue.value.id;
				isCountry = isCountry or countries[ typeId ];
				isUnion = isUnion or unions[ typeId ];
			end
		end
	end
	return isUnion and not isCountry;
end

local function isPartOfNext( prevLabel, nextLabel )
	return ( mw.ustring.len( prevLabel ) &gt; mw.ustring.len( nextLabel ) )
		and ( mw.ustring.sub( prevLabel, mw.ustring.len( prevLabel ) - mw.ustring.len( nextLabel ) + 1 ) == nextLabel );
end

--Property:P19, Property:P20, Property:P119
function p.formatPlaceWithQualifiers( context, options, statement )
	local property = mw.ustring.upper( options.property );

	local actualDateBoundariesProperties = nil;
	if property == 'P19' then actualDateBoundariesProperties = {'P569','P570'}; end
	if property == 'P20' then actualDateBoundariesProperties = {'P570','P569'}; end
	if property == 'P119' then actualDateBoundariesProperties = {'P570','P569'}; end

	local boundaries = nil;
	if actualDateBoundariesProperties ~= nil then
		boundaries = getTimeBoundariesFromProperties( context, actualDateBoundariesProperties );
	end

	local entriesToLookupCategory = {};

	local circumstances = context.getSourcingCircumstances( statement );
	local result = '';
	local baseResult = context.formatSnak( options, statement.mainsnak, circumstances );
	if not baseResult then
		return nil;
	end
	
	insertFromSnak( statement.mainsnak, entriesToLookupCategory )

	local hasAdditionalQualifiers = false;
	if statement.qualifiers then
		--parent divisions
		if statement.qualifiers.P131 then
			for i, qualifier in ipairs( statement.qualifiers.P131 ) do
				local parentOptions = context.cloneOptions( options );
				local qualifierEntityId = qualifier.datavalue.value.id;
				parentOptions['text'] = getLabel( context, qualifierEntityId, boundaries );
				local link = context.formatSnak( parentOptions, qualifier );

				if p.config.reverseOrder then
					result = link .. ', ' .. result;
				else
					result = result .. ', ' .. link;
				end
				insertFromSnak( qualifier, entriesToLookupCategory )
				hasAdditionalQualifiers = true;
			end
		end

		--country
		if statement.qualifiers.P17 then
			for i, qualifier in ipairs( statement.qualifiers.P17 ) do
				local parentOptions = context.cloneOptions( options );
				local qualifierEntityId = qualifier.datavalue.value.id;
				parentOptions[ 'text' ] = getLabel( context, qualifierEntityId, boundaries );
				local link = context.formatSnak( parentOptions, qualifier );

				if p.config.reverseOrder then
					result = link .. ', ' .. result;
				else
					result = result .. ', ' .. link;
				end
				insertFromSnak( qualifier, entriesToLookupCategory )
				hasAdditionalQualifiers = true;
			end
		end
	end

	if statement.mainsnak and
		statement.mainsnak.datavalue and
		statement.mainsnak.datavalue.value and
		statement.mainsnak.datavalue.value.id
	then
		local entityId = statement.mainsnak.datavalue.value.id;
		local parentSnaks = { statement.mainsnak };
		local parentEntityIds = { entityId };

		if actualDateBoundariesProperties ~= nil then
			local filterCapitalOf = {
				[ entityId ] = getParentsInBoundariesSnakImpl( context, entityId, boundaries, {'P1376'} )
			};
			if boundaries then
				local entityOptions = context.cloneOptions( options );
				entityOptions['text'] = getLabel( context, entityId, boundaries );
				baseResult = context.formatSnak( entityOptions, statement.mainsnak, circumstances );

				local parentId = entityId;
				while parentId ~= nil do
					-- get parent
					local newParentSnaks = getParentsInBoundariesSnak( context, parentId, boundaries );
					if not newParentSnaks or #newParentSnaks == 0 then
						parentId = nil;
					elseif #newParentSnaks == 1 then
						local parentSnak = newParentSnaks[ 1 ];
						parentId = parentSnak.datavalue.value.id;

						table.insert( parentSnaks, parentSnak );
						table.insert( parentEntityIds, parentId );
						filterCapitalOf[ parentId ] = getParentsInBoundariesSnakImpl( context, parentId, boundaries, { 'P1376' } );
					else
						parentId = nil;
						if p.config and p.config.catAmbiguousGeoChains then
							result = result .. p.config.catAmbiguousGeoChains;
						end
					end
				end

				if not hasAdditionalQualifiers then
					for i = 2, #parentSnaks, 1 do
						local parentSnak = parentSnaks[ i ];
						insertFromSnak( parentSnak, entriesToLookupCategory )
					end
				end

				do
					local i = #parentSnaks;
					while i &gt; 1 do
						local prevEntityId = parentEntityIds[ i - 1 ];
						-- TODO: use English labels, if there is no current language labels
						local prevLabel = getLabel( context, prevEntityId, boundaries ) or '';
						local nextEntityId = parentEntityIds[ i ];
						local nextLabel = getLabel( context, nextEntityId, boundaries ) or '';
						if p.config and p.config.hideSameLabels == true and prevLabel == nextLabel then
							-- do not output same label twice (NY, NY, USA)
							table.remove( parentSnaks, i );
							table.remove( parentEntityIds, i );
						elseif p.config and p.config.hidePartOfLabels == true and isPartOfNext( prevLabel, ' ' .. nextLabel ) then
							-- do not output same label if it's part of previos
							table.remove( parentSnaks, i - 1 );
							table.remove( parentEntityIds, i - 1 );
						elseif p.config and p.config.hideUnitsForCapitals == true then
							-- do not ouput items whose capital is the first item
							local capitalId = nil;
							for _capitalId, capitalSnaks in pairs( filterCapitalOf ) do
								if #capitalSnaks &gt; 0 then
									for __, capitalSnak in pairs( capitalSnaks ) do
										if parentSnaks[ i ].datavalue.value.id == capitalSnak.datavalue.value.id then
											capitalId = _capitalId;
											break;
										end
									end
								end
							end
							if capitalId ~= nil then
								if i == #parentSnaks then
									i = i - 1;
								end
								while i &gt; 1 and parentEntityIds[ i ] ~= capitalId do
									table.remove( parentSnaks, i );
									table.remove( parentEntityIds, i );
									i = i - 1;
								end
							end
						end
						i = i - 1;
					end
				end

				if isSkipTopLevel( parentEntityIds[ #parentEntityIds ] ) then
					table.remove( parentSnaks, #parentEntityIds );
					table.remove( parentEntityIds, #parentEntityIds );
				end

				if not hasAdditionalQualifiers then
					for i = 2, #parentSnaks, 1 do
						local parentSnak = parentSnaks[ i ];

						local parentOptions = context.cloneOptions( options );
						parentOptions['text'] = getLabel( context, parentEntityIds[ i ], boundaries );

						if p.config.reverseOrder then
							result = context.formatSnak( parentOptions, parentSnak ) .. ', ' .. result;
						else
							result = result .. ', ' .. context.formatSnak( parentOptions, parentSnak );
						end
					end
				end
			end
		end
	end

	if options[ 'thisLocationOnly' ] then
		result = baseResult  .. context.formatRefs( options, statement );
	elseif p.config.reverseOrder then
		result = result .. baseResult .. context.formatRefs( options, statement );
	else
		result = baseResult .. result .. context.formatRefs( options, statement );
	end

	if categorizeByPlace then
		if property == 'P19' then result = result .. getCategory( 'P1464', entriesToLookupCategory ); end
		if property == 'P20' then result = result .. getCategory( 'P1465', entriesToLookupCategory ); end
		if property == 'P119' then result = result .. getCategory( 'P1791', entriesToLookupCategory ); end
	end

	return result;
end

-- append entity id from snak to result
function insertFromSnak( snak, result )
	if not categorizeByPlace then
		return;
	end
	if snak and
		snak.datavalue and
		snak.datavalue.type == 'wikibase-entityid' and
		snak.datavalue.value and
		snak.datavalue.value[ 'entity-type' ] == 'item'
	then
		table.insert( result, snak.datavalue.value.id );
	end
end

function getCategory( propertyId, entriesToLookupCategoryFor )
	for _, placeId in pairs( entriesToLookupCategoryFor ) do
		local claims = mw.wikibase.getBestStatements(placeId, propertyId);

		if claims then
			for _, claim in pairs( claims ) do
				if claim.mainsnak and
					claim.mainsnak and
					claim.mainsnak.datavalue and
					claim.mainsnak.datavalue.type == 'wikibase-entityid'
				then
					local catEntityId = claim.mainsnak.datavalue.value.id;
					local catSitelink = mw.wikibase.getSitelink(catEntityId);
					if (catSitelink) then
						return '[[' .. catSitelink .. ']]';
					end
				end
			end
		end
	end
	return '';
end


local historicNamesProperties = { 'P1813', 'P1448', 'P1705' };

local langCode = mw.language.getContentLanguage():getCode();
local historicNamesPropertySelectors = {
		P1813 = 'P1813[language:' .. langCode .. ']',
		P1448 = 'P1448[language:' .. langCode .. ']',
		P1705 = 'P1705[language:' .. langCode .. ']'
};

-- get current of historic name of place
function getLabel( context, entityId, boundaries )
	if not entityId then
		return nil;
	end
	if (type(entityId) ~= 'string') then error('incorrect type of entityId argument'); end;

    local label = nil;

	-- name from properties
	local results = getParentsInBoundariesSnakImpl( context, entityId, boundaries,
		historicNamesProperties, historicNamesPropertySelectors);

	for r, result in pairs( results ) do
		if result.datavalue and
			result.datavalue.value and
			result.datavalue.value.text
		then
			label = result.datavalue.value.text;
			break;
		end
	end

    -- name from label
    if label == nil then
		label = mw.wikibase.getLabel( entityId );
    end

    return label;
end

p.getLabel = getLabel;

local function calculateEndDateTimestamp( context, options, statement )
	if not context then error( 'context not specified' ) end;
	if not options then error( 'options not specified' ) end;
	if not options.entity then error( 'options.entity missing' ) end;
	if not statement then error( 'statement not specified' ) end;

	if statement.qualifiers and statement.qualifiers.P582 then
		for i, qualifier in ipairs( statement.qualifiers.P582 ) do
			local parsedTime = context.parseTimeFromSnak( qualifier );
			if parsedTime then
				return parsedTime;
			end
		end
	end

	-- check death day... do we have it at all?
	for h, propertyId in pairs( { &quot;P570&quot;, &quot;P577&quot;, &quot;P576&quot; } ) do
		local dateClaims = context.selectClaims( options, propertyId );
		if dateClaims then
			for i, statement in ipairs( dateClaims ) do
				local parsedTime = context.parseTimeFromSnak( statement.mainsnak );
				if parsedTime then
					return parsedTime;
				end
			end
		end
	end

	-- TODO: check other &quot;end&quot; properties

	-- no death day
	return os.time() * 1000;
end

function p.formatCountryClaimWithFlag( context, options, statement )
	if not context then error('context not specified') end;
	if not options then error('options not specified') end;
	if not options.entity then error('options.entity is missing') end;
	if not statement then error('statement not specified') end;

	if not statement.mainsnak or
		not statement.mainsnak.datavalue or
		not statement.mainsnak.datavalue.value or
		not statement.mainsnak.datavalue.value.id
	then
		local result = context.formatStatementDefault( context, options, statement );
		if not result then
			return '';
		end
		return '&lt;span class=&quot;country-name&quot;&gt;' .. result .. '&lt;/span&gt;';
	end
	
	local countryEntityId = statement.mainsnak.datavalue.value.id;
	local endDateTimestamp = calculateEndDateTimestamp( context, options, statement );
	local boundaries = getTimeBoundariesFromProperties( context, {'P570', 'P577', 'P571'} );

	local countryOptions = context.cloneOptions( options );
	if not countryOptions['text'] or countryOptions['text'] == '' then
		countryOptions['text'] = getLabel( context, countryEntityId, boundaries );
	end

	local flag = Flags.getFlag( context, countryEntityId, endDateTimestamp );	
	if flag then
		return flag .. '&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;country-name&quot;&gt;' ..
			context.formatStatementDefault( context, countryOptions, statement ) ..
			'&lt;/span&gt;';
	end

	return '&lt;span class=&quot;country-name&quot;&gt;' ..
		context.formatStatementDefault( context, countryOptions, statement ) ..
		'&lt;/span&gt;';
end

return p;</text>
      <sha1>pyuva8u2fxeytooryd7fljgr8h8f4zy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata2/media</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3637</id>
    <revision>
      <id>6985</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:00:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «local p = {}  function p.formatCommonsCategory( context, options, value )     local link = 'commons:Category:' .. value     local title = value .. ' Викиҗыентыкта'...»</comment>
      <origin>6985</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="3118" sha1="to9arsexsqj6s85pjuk3g279v2apr2z" xml:space="preserve">local p = {}

function p.formatCommonsCategory( context, options, value )
    local link = 'commons:Category:' .. value
    local title = value .. ' Викиҗыентыкта'
    if ( options['text'] and options['text'] ~= '' ) then
    	title = options['text']
    end

	commons = '[[' .. link .. '|' .. title .. ']]'

	--Commons icon
    if ( not options['icon'] or options['icon'] ~= '-' ) then
    	local icon_size = '15px'
    	if ( options['icon_size'] and options['icon_size'] ~= '' ) then
    		icon_size = options['icon_size']
    	end
    	commons = '[[File:Commons-logo.svg|' .. icon_size .. '|link=' .. link .. ']] ' .. commons
    end

	--Text before and after link
    if ( options['text_before'] and options['text_before'] ~= '' ) then
    	if ( options['text_before'] ~= '-' ) then
	    	commons = options['text_before'] .. ' ' .. commons
	    end
    end

    if ( options['text_after'] and options['text_after'] ~= '' ) then
    	if ( options['text_after'] ~= '-' ) then
	    	commons =  commons .. ' ' .. options['text_after']
	    end
    end
	
    return commons
end

function p.formatImage( context, options, value )
	local image = '[[File:' .. value
	if options['border'] and options['border'] ~= '' then
    	image = image .. '|border'
    end
    if options['size'] and options['size'] ~= '' then
    	image = image .. '|' .. options['size']
    end
    if options['alt'] and options['alt'] ~= '' then
    	image = image .. '|' .. options['alt']
    end
	image = image .. ']]'
	
    return image
end

--[[ 
  Функция для оформления одного утверждения (statement) для изображения

  Принимает: объект-таблицу утверждение, таблицу параметров,
  объект-функцию оформления внутренних структур утверждения (snak) и
  объект-функцию оформления ссылки на источники (reference)
  Возвращает: строку оформленного текста с заявлением (claim)
]]
function p.formatImageClaim( context, options, statement )
	local snak = statement.mainsnak
	local hash = ''
	local mainSnakClass = ''
	if ( snak.hash ) then
		hash = ' data-wikidata-hash=&quot;' .. snak.hash .. '&quot;'
	else
		mainSnakClass = ' wikidata-main-snak';
	end

	local before = '&lt;span class=&quot;wikidata-snak ' .. mainSnakClass .. '&quot;' .. hash .. '&gt;'
	local after = '&lt;/span&gt;'

    if snak.snaktype ~= 'value' then
    	return ''
    end

	--Image legend
	local legend = ''
    if ( statement.qualifiers and statement.qualifiers.P2096 ) then
		local langCode = mw.language.getContentLanguage():getCode()
		mw.logObject( statement.qualifiers.P2096 )
		mw.logObject( langCode )
    	for k, qualifier in pairs ( statement.qualifiers.P2096 ) do
    		if qualifier.snaktype == 'value'
    			and qualifier.datavalue.value.language == langCode
			then
				legend = '&lt;br&gt;' .. qualifier.datavalue.value.text
				break
			end
		end
	end

    return p.formatImage( context, options, snak.datavalue.value ) .. legend
end

return p</text>
      <sha1>to9arsexsqj6s85pjuk3g279v2apr2z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Dates</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3638</id>
    <revision>
      <id>6986</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:08:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «--[[  В это модуле собраны функции, связанные с работой с датами. ]] local monthg = {'гыйнвар', 'февраль', 'мар...»</comment>
      <origin>6986</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="20255" sha1="3mpdyfewzfkb178numo94lorhzv08wy" xml:space="preserve">--[[
 В это модуле собраны функции, связанные с работой с датами.
]]
local monthg = {'гыйнвар', 'февраль', 'март', 'апрель', 'май', 'июнь',
    'июль', 'август', 'сентябрь', 'октябрь', 'ноябрь', 'декабрь'}

local monthd = {31, 28, 31, 30, 31, 30, 31, 31, 30, 31, 30, 31}

local function DecodeDate(d)-- Ч, М, Г, СЧ, СМ, СГ, хвост
    --дата: &quot;%-?%d+&quot;=год, &quot;%d+%.%d+&quot;=число месяца, &quot;%d+%.%d+%.%-?%d+&quot;=ЧМГ,
    -- потом в скобках м.б. переопределено для старого стиля начиная с числа
    local nd=d:match(&quot;^[%d.-]*&quot;);
    local od=d:match(&quot;^[%d.-]*%s*%(%s*([%d.-]*)%s*%)&quot;);
    local tail = d:match(&quot;^[%d.-]+%s*%(%s*[%d.-]+%s*%)%s*(%S.*)&quot;) or d:match(&quot;^[%d.-]+%s*([^%s%d].*)&quot;);
    if nd:match('^%-?%d+$' ) then
        return nil, nil, tonumber(nd), nil, nil, od and tonumber(od:match(&quot;%-?%d+$&quot;)),tail
    else
        local j,m,y=nd:match(&quot;^(%d+)%.(%d+)%.?(%-?%d*)&quot;);
        if j then
            if od then
                local oj, om, oy = od:match(&quot;^(%d+)%.?(%d*)%.?(%-?%d*)&quot;);
                return j and tonumber(j),
                       m and tonumber(m),
                       y&gt;'' and tonumber(y) or nil,
                      oj and tonumber(oj),
                      om&gt;'' and tonumber(om) or nil,
                      oy&gt;'' and tonumber(oy) or nil,
                      tail
            end
            return j and tonumber(j), m and tonumber(m), y&gt;'' and tonumber(y) or nil, nil, nil, nil, tail
        else return nil
        end
    end
end

local function Diffy(d1,m1,y1,d0,m0,y0)--аналог Персона/Дата/Прошло лет
    return y1-y0 - ( y1*y0&lt;=0 and 1 or 0 ) - ( (m1&lt;m0 or m1==m0 and d1&lt;d0) and 1 or 0 )
end

local function Year0(y,t)-- аналог Год0
    if y&gt;0 then return table.concat{
        '[[', tostring(y), ' ел|', t and tostring(y)..'&amp;nbsp;'..t or tostring(y), ']]'
    } else return table.concat{
        '[[', tostring(-y), ' год до н. э.|', 
        t and tostring(-y)..'&amp;nbsp;'..t or tostring(-y),
        '&amp;nbsp;до&amp;nbsp;н.&amp;nbsp;э.]]'
    }
    end
end

local function FormDate(j,m,y,oj,om,oy,mo)-- ~ Персона/Дата/Logic 4
    if j then
        if not m then return &quot;''дөрес булмаган формат''&quot; end
        if y then return
         string.format(
            '&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;%s&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;(&lt;span class=&quot;%s&quot;&gt;%04i-%02i-%02i&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;',
            table.concat(
                oj and (
                    om and (
                        oy and {-- ДД ММММ ГГГГ ([[ДД ММММ]] [[ГГГГ]])
                            oj,'&amp;nbsp;',monthg[om],'&amp;nbsp;',oy,
                            '&lt;/span&gt; &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;([[',
                            j, ' ', monthg[m],']] ',Year0(y),')'
                        } or {-- ДД ММММ ([[ДД ММММ]]) [[ГГГГ]]
                            oj,'&amp;nbsp;',monthg[om],' ([[',j,'&amp;nbsp;',monthg[m],']]) ',Year0(y)
                        }
                    ) or {-- ДД [[ДД ММММ|(ДД) ММММ]] [[ГГГГ]]
                        oj,'&amp;nbsp;[[',j,' ',monthg[m],'|','(',j,')&amp;nbsp;',monthg[m],']] ',Year0(y)
                    }
                ) or {'[[',j,'&amp;nbsp;',monthg[m],']]&amp;nbsp;',Year0(y)}
            ),--/table.concat
            ({['Рождения']='bday',['Смерти']='dday'})[mo] or '',
            y,m,j
         )--/string.format
        else return
            '&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;' .. table.concat(
                oj and (
                    om and {-- ДД ММММ ([[ДД ММММ]])
                            oj,'&amp;nbsp;',monthg[om],' ([[',j,'&amp;nbsp;',monthg[m],']])&lt;/span&gt;'
                    } or {-- ДД [[ДД ММММ|(ДД) ММММ]]
                        oj,'&amp;nbsp;[[',j,' ',monthg[m],'|','(',j,')&amp;nbsp;',monthg[m],']]&lt;/span&gt;'
                    }
                ) or {'[[',j,'&amp;nbsp;',monthg[m],']]&lt;/span&gt;'}
            )
        end
    else
        return y and string.format(
            '&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;%s&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;(&lt;span class=&quot;bday&quot;&gt;%04i&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;',
            Year0(y,'год'),y) or &quot;''формат неверен''&quot;
    end
end

local function GetDate(D)--dd.mm.-?yyyy или -?yyyy-mm-dd в три переменных d,m,y
    local d,m,y = d:match('^%s*(%d%d?)[/.]([01]?%d)[/.](%-?%d+)')
    if not d then y,m,d = D:match('^%s*(%-?%d+)[-\\]0*(1?%d)[-\\]0*(%d+)') end
    return tonumber(d),tonumber(m),tonumber(y)
end

local function Cmp(a,b)--Сравнивает две даты, результат соответственно -1, 0 или 1 
    local d1,m1,y1 = GetDate(a)
    local d2,m2,y2 = GetDate(b)
    return d1 and d2 and (--nil, если формат не опознан
        y1==y2 and (
            m1==m2 and (
                d1==d2 and 0 or d1&lt;d2 and -1 or 1
            ) or m1&lt;m2 and -1 or 1
        ) or y1&lt;y2 and -1 or 1
    )
end

local function Yyyymmdd(r)--Переводит русскую дату в YYYY,MM,DD
    local d, m, y, M = mw.ustring.match(r, &quot;^%s*(%d%d?)%s+([а-яА-Я]+)%s+(%d+)&quot;)
    if not m then return nil end
    m = mw.ustring.lower(m)

    --тупо перебор
    for i = 1, 12 do
    	if m == monthg[i] then
    		M = i
    		break
		end
	end

    if not M then
    	return nil
	end
    return tonumber(y), M, tonumber(d)
end

local p = {}

p = {

ifdate=function(f)-- Для шаблона &quot;Если дата&quot;, имитирует старое поведение
 -- Аргументы передаются шаблону 
 return f:getParent().args[ mw.ustring.match(frame.args[1],&quot;^[ %d.%-−%()]*$&quot;) and 2 or 3 ]
end;

DecodeDate = DecodeDate;
Diffy = Diffy;
Year0 = Year0;
GetDate = GetDate;
Cmp = Cmp;
Yyyymmdd = Yyyymmdd;

diffy = function(f)-- принимает параметры #invoke в виде двух строк-дат
    local d1,m1,y1=DecodeDate(f.args[1]);
    local d0,m0,y0=DecodeDate(f.args[2])
    return Diffy(d1,m1,y1,d0,m0,y0)
end;

monthg=function(f) return monthg[ f.args[1] or f:getParent().args[1] ] end;--realmonth

persdate=function(f)-- Для шаблона Персона/Дата;{{#invoke:dates|persdate|nocat={{NAMESPACE}}}}
 local frame=f:getParent();
 local catpref,mo,d,d2={['Рождения']='Родившиеся',['Смерти']='Умершие'}, frame.args[1],frame.args[2],frame.args[3]
 local cat, j,m,y,oj,om,oy,tail, j2,m2,y2, age = ''
 if d then
     j,m,y,oj,om,oy,tail=DecodeDate(d:gsub('−','-'));
     if not (j or y) then
         return (frame.args.nocat and d or d..'[[Category:Википедия:Статьи с ручной викификацией дат в карточке]]')
     end
 end;
 if d2 then
     j2,m2,y2 = DecodeDate(d2:gsub('−','-'));
 end;
 return table.concat{
     FormDate(j,m,y,oj,om,oy,mo),
     ( (frame.args['nopersoncat'] or '')~='' or (f.args['nocat'] or '')~='' ) and '' or table.concat{
         '[[Category:Персоналии по алфавиту]]',
         j and string.format('[[Category:%s %i %s]]',catpref[mo],j,monthg[m]) or '',
         y and string.format('[[Category:%s в %s]]',catpref[mo],y,Year0(y,'году')) or ''
     },--/table.concat внутр.
     (function(F)--возраст
         if not F then return '' end;
         local n=F();
         return n and string.format(&quot; (%i %s)%s&quot;,
             n,
             mw.getLanguage('ru'):plural(n,'год','года','лет'),
             n&gt;150 and '[[Category:Википедия:Статьи о персоналиях с большим текущим возрастом]]' or ''
         ) or ''
     end)( ({
         ['Рождения']=function()
             local now=os.date('*t');
             if (not d2 or d2=='') and j and m and y then
                 return Diffy(now.day,now.month,now.year,j,m,y)
             end
         end,
         ['Смерти']=function()
             return j and m and y and j2 and m2 and y2 and Diffy(j,m,y,j2,m2,y2);
         end,
     })[mo] ),--конец вызова функции возраста
     tail or '',
     cat
 }--/table.concat внеш.
end;

formdate=function(f) -- Формирует дату по 3--6 параметрам #invoke или шаблона
    --не использовать с пустыми аргументами
    if (f.args[1] or '')~='' and (f.args[2] or '')~='' or (f.args[3] or '')~='' then
        return FormDate(f.args[1],f.args[2],f.args[3],f.args[4],f.args[5],f.args[6],f.args['m'])
    else
        local tf=f:getParent();
        return FormDate(tf.args[1],tf.args[2],tf.args[3],tf.args[4],tf.args[5],tf.args[6],tf.args['m'])
    end
end;

cmp=function(f)--Сравнивает две даты, результат соответственно -1, 0 или 1
    return Cmp(f.args[1],f.args[2])
end;

G2J=function(f)--перевод григорианских дат в юлианские, возврат DD.MM.YYYY
--Не знает про 15 октября 1582 года, не работает до нашей эры и после ???99 года
--Если есть второй аргумент, преобразует только ДО этой даты включительно
--Если есть третий аргумент, результат форматирует под Персона/Дата
    local d,m,y=GetDate(f.args[1])
    if f.args[2] and Cmp(f.args[1],f.args[2])==1 then
        return string.format(&quot;%i.%i.%i&quot;,d,m,y)
    end
    local shift=math.floor(y/100)-math.floor(y/400)-2
    if d-shift&gt;0 then
        return f.args[3] and string.format(&quot;%i.%i.%i (%i)&quot;,d,m,y,d-shift)
        or string.format(&quot;%i.%i.%i&quot;,d-shift,m,y)
    else
        if m==1 then
            return f.args[3]
            and string.format(&quot;%i.1.%i (%i.12.%i)&quot;,d,y,31+d-shift,y-1)
            or string.format(&quot;%i.12.%i&quot;,31+d-shift,y-1)
        elseif m==3 then
            return f.args[3] and string.format(&quot;%i.3.%i (%i.2)&quot;, d,y,
                (y%4==0 and 29 or 28)+d-shift-(y%100==0 and y%400~=0 and 1 or 0)
            )
            or string.format(&quot;%i.2.%i&quot;,
                (y%4==0 and 29 or 28)+d-shift-(y%100==0 and y%400~=0 and 1 or 0)
            ,y)
        else
            return f.args[3] and string.format(
                &quot;%i.%i.%i (%i.%i)&quot;, d,m,y, monthd[m-1]+d-shift,m-1
            )
            or string.format(&quot;%i.%i.%i&quot;,monthd[m-1]+d-shift,m-1,y)
        end
    end
end;

-- Переводит русскую дату в YYYY-MM-DD. Возвращает входное значение, если дата уже в этом формате
yyyymmdd = function(f)
    local date, hourmin = f.args[1]
    if mw.ustring.match(date, &quot;^%s*%d+\-%d+\-%d+&quot;) then
    	return date
	end
    hourmin = mw.ustring.match(date, &quot;%s+%d+:%d+$&quot;)
    local y, m, d = Yyyymmdd(date)
    if not y then
    	return '&lt;span class=&quot;error&quot;&gt;Ошибка: некорректный формат даты.&lt;/span&gt;'
	end
    return string.format('%4i-%02i-%02i', y, m, d) .. (hourmin or '')
end
}

function table.val_to_str ( v )
  if &quot;string&quot; == type( v ) then
    v = string.gsub( v, &quot;\n&quot;, &quot;\\n&quot; )
    if string.match( string.gsub(v,&quot;[^'\&quot;]&quot;,&quot;&quot;), '^&quot;+$' ) then
      return &quot;'&quot; .. v .. &quot;'&quot;
    end
    return '&quot;' .. string.gsub(v,'&quot;', '\\&quot;' ) .. '&quot;'
  else
    return &quot;table&quot; == type( v ) and table.tostring( v ) or
      tostring( v )
  end
end

function table.key_to_str ( k )
  if &quot;string&quot; == type( k ) and string.match( k, &quot;^[_%a][_%a%d]*$&quot; ) then
    return k
  else
    return &quot;[&quot; .. table.val_to_str( k ) .. &quot;]&quot;
  end
end

function table.tostring( tbl )
  local result, done = {}, {}
  for k, v in ipairs( tbl ) do
    table.insert( result, table.val_to_str( v ) )
    done[ k ] = true
  end
  for k, v in pairs( tbl ) do
    if not done[ k ] then
      table.insert( result,
        table.key_to_str( k ) .. &quot;=&quot; .. table.val_to_str( v ) )
    end
  end
  return &quot;{&quot; .. table.concat( result, &quot;,&quot; ) .. &quot;}&quot;
end

function parseISO8601Date(str)
	local pattern = &quot;(%-?%d+)%-(%d+)%-(%d+)T&quot;
	local Y, M, D = mw.ustring.match( str, pattern )
	return tonumber(Y), tonumber(M), tonumber(D)
end

function parseISO8601Time(str)
	local pattern = &quot;T(%d+):(%d+):(%d+)%Z&quot;
	local H, M, S = mw.ustring.match( str, pattern)
	return tonumber(H), tonumber(M), tonumber(S)
end

function parseISO8601Offset(str)
	if str:sub(-1)==&quot;Z&quot; then return 0,0 end -- ends with Z, Zulu time

	-- matches ±hh:mm, ±hhmm or ±hh; else returns nils 
	local pattern = &quot;([-+])(%d%d):?(%d?%d?)$&quot;
	local sign, oh, om = mw.ustring.match( str, pattern) 
	sign, oh, om = sign or &quot;+&quot;, oh or &quot;00&quot;, om or &quot;00&quot;

	return tonumber(sign .. oh), tonumber(sign .. om)
end

function p.parseISO8601(str)
	if 'table'==type(str) then
		if str.args and str.args[1] then
			str = '' .. str.args[1]
		else
			return 'unknown argument type: ' .. type( str ) .. ': ' .. table.tostring( str )
		end
	end
	local Y,M,D = parseISO8601Date(str)
	local h,m,s = parseISO8601Time(str)
	local oh,om = parseISO8601Offset(str)
	return tonumber(os.time({year=Y, month=M, day=D, hour=(h+oh), min=(m+om), sec=s}))
end

local g2uBoundary1 = p.parseISO8601('1582-10-15T00:00:00Z')
local g2uBoundary2 = p.parseISO8601('1700-03-12T00:00:00Z')
local g2uBoundary3 = p.parseISO8601('1800-03-13T00:00:00Z')
local g2uBoundary4 = p.parseISO8601('1900-03-14T00:00:00Z')
local g2uBoundary5 = p.parseISO8601('1918-01-26T00:00:00Z') -- декрет Ленина

-- Передаваемое время обязано быть по Григорианскому календарю (новому стилю)
function p.formatWiki( time, infocardClass, categoryNamePrefix )
	if 'table'==type( time ) then
		if time.args and time.args[1] then
			time = tonumber( time.args[1] )
		else
			return 'unknown argument type: ' .. type( time ) .. ': ' .. table.tostring( time )
		end
	end
	local t = os.date(&quot;*t&quot;, time)
	if time &lt; g2uBoundary1 then
		-- выводим просто юлианский календарь. Задавать тут григорианский некорректно
		return p.formatWikiImpl( t, t, infocardClass, categoryNamePrefix )
	end
	
	-- Специальные даты
	if t.year == 1700 and t.month == 3 and t.day == 11 then
		return p.formatWikiImpl( {year=1700, month=2, day=29}, t, infocardClass, categoryNamePrefix)
	end
	if t.year == 1800 and t.month == 3 and t.day == 12 then
		return p.formatWikiImpl( {year=1800, month=2, day=29}, t, infocardClass, categoryNamePrefix )
	end
	if t.year == 1900 and t.month == 3 and t.day == 13 then
		return p.formatWikiImpl( {year=1900, month=2, day=29}, t, infocardClass, categoryNamePrefix )
	end

	if g2uBoundary1 &lt;= time and time &lt; g2uBoundary2 then
		return p.formatWikiImpl( os.date(&quot;*t&quot;, time - 10 * 24 * 60 * 60), t, infocardClass, categoryNamePrefix )
	end
	if g2uBoundary2 &lt;= time and time &lt; g2uBoundary3 then
		return p.formatWikiImpl( os.date(&quot;*t&quot;, time - 11 * 24 * 60 * 60), t, infocardClass, categoryNamePrefix )
	end
	if g2uBoundary3 &lt;= time and time &lt; g2uBoundary4 then
		return p.formatWikiImpl( os.date(&quot;*t&quot;, time - 12 * 24 * 60 * 60), t, infocardClass, categoryNamePrefix )
	end
	if g2uBoundary4 &lt;= time and time &lt; g2uBoundary5 then
		return p.formatWikiImpl( os.date(&quot;*t&quot;, time - 13 * 24 * 60 * 60), t, infocardClass, categoryNamePrefix )
	end

	--только Григорианский календарь
	return p.formatWikiImpl( t, t, infocardClass, categoryNamePrefix )
end

function ternary ( cond , T , F )
    if cond then return T else return F end
end

local nominativeMonthes = {'гыйнвар', 'февраль', 'март', 'апрель', 'май', 'июнь',
    'июль', 'август', 'сентябрь', 'октябрь', 'ноябрь', 'декабрь'}
    
local genitivusMonthes = {'гыйнвар', 'февраль', 'март', 'апрель', 'май', 'июнь',
    'июль', 'август', 'сентябрь', 'октябрь', 'ноябрь', 'декабрь'}

function nominativeYear( year )
    if ( year &gt;= 0 ) then
        return '[[' .. year .. ' ел|' .. year .. ']]'
    else
        return '[[' .. ( 0 - year ) .. ' ел (б.э.к.)|БЭК ' .. ( 0 - year ) .. ']]'
    end
end

function inYear( year )
    if ( year &gt;= 0 ) then
        return '' .. year .. ' елда'
    else
        return 'БЭК' .. ( 0 - year) .. 'елда'
    end
end

function p.formatWikiImpl( t1, t2, infocardClass, categoryNamePrefix )
    local nd = t2.day;
    local nm = t2.month;
    local ny = t2.year;
    local od = ternary ( t1.day ~= t2.day , t1.day, nil );
    local om = ternary ( t1.month ~= t2.month , t1.month, nil );
    local oy = ternary ( t1.year ~= t2.year , t1.year, nil );

	local JulianComment = function(s)
		return tostring(mw.html.create(&quot;abbr&quot;)
			:attr(&quot;title&quot;,&quot;юлиан ткв.&quot;)
			:wikitext(s)
			:done())
	end

	
    local template =
        (nd ~= nil and &quot;1&quot; or &quot;&quot;) .. (nm ~= nil and &quot;2&quot; or &quot;&quot;) .. (ny ~= nil and &quot;3&quot; or &quot;&quot;) ..
        (od ~= nil and &quot;4&quot; or &quot;&quot;) .. (om ~= nil and &quot;5&quot; or &quot;&quot;) .. (oy ~= nil and &quot;6&quot; or &quot;&quot;)
 
    local datePart = '&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;'
    if (template == &quot;12&quot;) then
        datePart = datePart .. string.format( &quot;[[%d %s]]&quot;,
        								nd, nominativeMonthes[nm] )
    elseif (template == &quot;23&quot;) then
        datePart = datePart .. string.format( &quot;%s %s&quot;,
        								nominativeMonthes[nm], nominativeYear( ny ) )
    elseif (template == &quot;3&quot;) then
        datePart = datePart .. nominativeYear( ny )
    elseif (template == &quot;123&quot;) then
        datePart = datePart .. string.format( &quot;[[%d %s]] %s&quot;,
                                        nd, nominativeMonthes[nm], nominativeYear( ny ) )
    elseif (template == &quot;124&quot;) then
        datePart = datePart .. JulianComment(string.format( &quot;%d&quot;, od )
							).. string.format( &quot; [[%d %s|(%d) %s]]&quot;,
                                        nd, nominativeMonthes[nm], nd, nominativeMonthes[nm] )
    elseif (template == &quot;1234&quot;) then
        datePart = datePart .. JulianComment(string.format( &quot;%d&quot;, od )
							).. string.format( &quot; [[%d %s|(%d) %s]] %s&quot;,
                                        nd, nominativeMonthes[nm], nd, nominativeMonthes[nm], nominativeYear( ny ) )
    elseif (template == &quot;1245&quot;) then
        datePart = datePart .. JulianComment(string.format( &quot;%d %s&quot;, od, nominativeMonthes[om] )
							).. string.format(&quot; ([[%d %s]])&quot;, nd, nominativeMonthes[nm] )										
    elseif (template == &quot;12345&quot;) then
        datePart = datePart .. JulianComment(string.format( &quot;%d %s&quot;, od, nominativeMonthes[om] )
							).. string.format(&quot; ([[%d %s]]) %s&quot;, nd, nominativeMonthes[nm], nominativeYear( ny ) )
    elseif (template == &quot;123456&quot;) then
        datePart = datePart .. JulianComment(string.format( &quot;%d %s %d&quot;, od, nominativeMonthes[om], oy ))
							.. '&lt;/span&gt; &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;'
							.. string.format(' ([[%d %s]] %s)', nd, nominativeMonthes[nm], nominativeYear( ny ) )
    else
        datePart = datePart .. 'дөрес булмаган формат'
    end
    datePart = datePart .. '&lt;/span&gt;'
 
    local infocardTemplate =
        (nd ~= nil and &quot;1&quot; or &quot;&quot;) .. (nm ~= nil and &quot;2&quot; or &quot;&quot;) .. (ny ~= nil and &quot;3&quot; or &quot;&quot;)
 
	if infocardClass then
	    if (infocardTemplate == &quot;123&quot;) then
	        datePart = datePart .. string.format('&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;(&lt;span class=&quot;%s&quot;&gt;%04d-%02d-%02d&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;', infocardClass , ny , nm , nd )
	    elseif (infocardTemplate == &quot;23&quot;) then
	        datePart = datePart .. string.format('&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;(&lt;span class=&quot;%s&quot;&gt;%04d-%02d&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;', infocardClass , ny , nm )
	    elseif (infocardTemplate == &quot;3&quot;) then
	        datePart = datePart .. string.format('&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;(&lt;span class=&quot;%s&quot;&gt;%04d&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;', infocardClass , ny )
	    end
	end
 
    if categoryNamePrefix then
        if ( nd ~= nil and nm ~= nil) then
            datePart = datePart .. '[[Category:' .. nd .. ' ' .. genitivusMonthes[nm] .. ' көнне ' .. categoryNamePrefix .. ']]'
        end
        if ( ny ~= nil) then
            datePart = datePart .. '[[Category:' .. inYear( ny ) .. ' ' .. categoryNamePrefix .. ']]'
        end
    end
 
    return datePart
end

return p</text>
      <sha1>3mpdyfewzfkb178numo94lorhzv08wy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Башта исем</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3639</id>
    <revision>
      <id>6987</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:11:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;!-- --&gt;{{#ifexpr: {{str find|{{Символгача|{{{1}}}|(}}|,}} = -1 &lt;!--       --&gt;|{{Символгача|{{{1}}}|(}}&lt;!--       --&gt;|{{trim|{{Символдан соң|{{...»</comment>
      <origin>6987</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="325" sha1="m6cc5pxbfqsy5an3n8beb4qik1s2qfz" xml:space="preserve">&lt;!--
--&gt;{{#ifexpr: {{str find|{{Символгача|{{{1}}}|(}}|,}} = -1 &lt;!--
      --&gt;|{{Символгача|{{{1}}}|(}}&lt;!--
      --&gt;|{{trim|{{Символдан соң|{{Символгача|{{{1}}}|(}}|,}}}} {{Символгача|{{Символгача|{{{1}}}|(}}|,}}&lt;!--
--&gt;}}&lt;!--


--&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>m6cc5pxbfqsy5an3n8beb4qik1s2qfz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Str find</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3640</id>
    <revision>
      <id>6988</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:15:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{{{{|safesubst:}}}#invoke:String|str_find|source={{{1|}}}|{{{2|}}}}}&lt;noinclude&gt; {{doc}} &lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt; Төркем:В...»</comment>
      <origin>6988</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="397" sha1="njcpthbv3jq3qwn3zm5sobubhxg0kgv" xml:space="preserve">{{{{{|safesubst:}}}#invoke:String|str_find|source={{{1|}}}|{{{2|}}}}}&lt;noinclude&gt;
{{doc}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
[[Төркем:Викикитап:Башка тел бүлекләреннән алынган калыплар|{{PAGENAME}}]]
[[Төркем:Калыплар:Юллар белән эш|find]]
[[Төркем:Үрнәкләр]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>njcpthbv3jq3qwn3zm5sobubhxg0kgv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Trim</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3641</id>
    <revision>
      <id>6989</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:18:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;&lt;span style=&quot;float:right; font-size:{{{fontsize|11}}}px; font-weight:normal;&quot; class=&quot;plainlinks&quot;&gt;&lt;!--  --&gt;{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{lc|}}}}}|{{#ifeq:{{{dislooklink|...»</comment>
      <origin>6989</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="918" sha1="natfogdstbqzs8g2f0tesflbit4xcpx" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;span style=&quot;float:right; font-size:{{{fontsize|11}}}px; font-weight:normal;&quot; class=&quot;plainlinks&quot;&gt;&lt;!-- 
--&gt;{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{lc|}}}}}|{{#ifeq:{{{dislooklink|}}}|yes||&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[[{{{lc}}}|карау]]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&amp;nbsp;}}&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=edit}} үзгәртү]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&amp;nbsp;{{#ifeq:{{{dishistlink|}}}|yes||&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=history}} тарих]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;}}|&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=edit&amp;redlink=1}} булдыру]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;}}&amp;nbsp;{{#ifeq:{{{diswatchlink|}}}|yes||&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=watch}} күзәтү]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&amp;nbsp;}}&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} яңарту]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;&lt;/span&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>natfogdstbqzs8g2f0tesflbit4xcpx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata2/Flags</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3642</id>
    <revision>
      <id>6990</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:20:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «local p = {}  function p.getFlag( context, countryEntityOrId, actualDate ) 	local countryEntity; 	if ( type( countryEntityOrId ) == &quot;string&quot; ) then 		countryEntity = mw.wikibas...»</comment>
      <origin>6990</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="1795" sha1="70kg5n0f7uaztc2tn0qufi8atf0wki9" xml:space="preserve">local p = {}

function p.getFlag( context, countryEntityOrId, actualDate )
	local countryEntity;
	if ( type( countryEntityOrId ) == &quot;string&quot; ) then
		countryEntity = mw.wikibase.getEntity( countryEntityOrId );
	else
		countryEntity = countryEntityOrId;
	end

	if ( not countryEntity or not countryEntity.claims or not countryEntity.claims.P41 ) then
		return nil;
	end

	local countryFlags = {};
	local flagImageStatements = countryEntity.claims.P41;
	for _, flagImageStatement in pairs( countryEntity.claims.P41 ) do
		if ( flagImageStatement.rank ~= 'deprecated' ) then
			local flagImage;
			if ( flagImageStatement and flagImageStatement.mainsnak and flagImageStatement.mainsnak.datavalue and flagImageStatement.mainsnak.datavalue.value ) then
				flagImage = flagImageStatement.mainsnak.datavalue.value;
			end
			local flagStartTime = -9223372036854775808;
			if ( flagImageStatement.qualifiers
					and flagImageStatement.qualifiers.P580
					and flagImageStatement.qualifiers.P580[1] ) then
				 local parsedFlagStartTime = context.parseTimeFromSnak( flagImageStatement.qualifiers.P580[1] );
				 if ( parsedFlagStartTime ) then
				 	flagStartTime = parsedFlagStartTime;
				 end
			end
			if ( flagImage ) then
				countryFlags[ flagStartTime ] = flagImage;
			end
		end
	end

	local goodFlag = nil;
	if ( countryFlags ) then
		local ordered_dates = {}
		for flagBeginDate in pairs(countryFlags) do
			table.insert(ordered_dates, flagBeginDate)
		end
		table.sort(ordered_dates)

		for i = 1, #ordered_dates do
			local flagBeginDate, flag = ordered_dates[i], countryFlags[ ordered_dates[i] ];
			if ( actualDate &gt;= flagBeginDate ) then
				goodFlag = flag;
			end
		end
	end
	if ( goodFlag ) then
		return '[[File:' .. goodFlag .. '|20x15px|border]]';
	end
	return nil;
end

return p;</text>
      <sha1>70kg5n0f7uaztc2tn0qufi8atf0wki9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata/Countries</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3643</id>
    <revision>
      <id>6992</id>
      <parentid>6991</parentid>
      <timestamp>2020-05-22T14:25:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>6992</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="2753" sha1="c1ywfxjcizmf6wpnz812fwpuy83d4b0" xml:space="preserve">local moduleDates = require( &quot;Module:Dates&quot; );

local p = {}

local function calculateEndDateTimestamp( context, options, statement )
	if (not context) then error('context not specified') end;
	if (not options) then error('options not specified') end;
	if (not options.entity) then error('options.entity missing') end;
	if (not statement) then error('statement not specified') end;

	if ( statement.qualifiers and statement.qualifiers.P582 ) then
		for i, qualifier in ipairs(statement.qualifiers.P582 ) do
			local parsedTime = context.parseTimeFromSnak( qualifier );
			if ( parsedTime ) then
				return parsedTime;
			end
		end
	end

	-- check death day... do we have it at all?
	for h, propertyId in pairs( { &quot;P570&quot;, &quot;P577&quot;, &quot;P571&quot; } ) do
		local dateClaims = context.selectClaims( options, propertyId );
		if ( dateClaims ) then
			for i, statement in ipairs( dateClaims ) do
				local parsedTime = context.parseTimeFromSnak( statement.mainsnak );
				if ( parsedTime ) then
					return parsedTime;
				end
			end
		end
	end

	-- TODO: check other &quot;end&quot; properties

	-- no death day
	return os.time();
end

function getFlag( context, entityId, actualDate )
	local flags = mw.loadData('Module:Wikidata2:Dictionary/Flags');
	local countryFlags = flags[ entityId ];
	local goodFlag = nil;
	if ( countryFlags ) then
		local ordered_dates = {}
		for flagBeginDate in pairs(countryFlags) do
			table.insert(ordered_dates, flagBeginDate)
		end
		table.sort(ordered_dates)

		for i = 1, #ordered_dates do
			local flagBeginDate, flag = ordered_dates[i], countryFlags[ ordered_dates[i] ];
			if ( actualDate &gt;= flagBeginDate ) then
				goodFlag = flag;
			end
		end
	end
	if ( goodFlag ) then
		return '[[File:' .. goodFlag .. '|20x15px|border]]';
	end
	return nil;
end

function p.formatCountryClaimWithFlag( context, options, statement )
	if (not context) then error('context not specified') end;
	if (not options) then error('options not specified') end;
	if (not options.entity) then error('options.entity is missing') end;
	if (not statement) then error('statement not specified') end;

	local flag = nil;
	if ( statement.mainsnak and statement.mainsnak.datavalue and statement.mainsnak.datavalue.value and statement.mainsnak.datavalue.value[&quot;numeric-id&quot;] ) then
		local endDateTimestamp = calculateEndDateTimestamp( context, options, statement ) * 1000;
		flag = getFlag( context, 'Q' .. statement.mainsnak.datavalue.value[&quot;numeric-id&quot;], endDateTimestamp );
	end

	if ( flag ) then
		return flag .. '&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;country-name&quot;&gt;' .. context.formatStatementDefault( context, options, statement ) .. '&lt;/span&gt;';
	end

	return '&lt;span class=&quot;country-name&quot;&gt;' .. context.formatStatementDefault( context, options, statement ) .. '&lt;/span&gt;';
end

return p;</text>
      <sha1>c1ywfxjcizmf6wpnz812fwpuy83d4b0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata/item</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3644</id>
    <revision>
      <id>6993</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:27:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «local WDS = require('Module:Wikidata2Selectors') local p = {}  local categoryLinksToEntitiesWithMissingLabel = '[[Категория:Википедия:Статьи со ссы...»</comment>
      <origin>6993</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="3038" sha1="kcbhr6s1yjdfowugk58ng1e5bq2e4h5" xml:space="preserve">local WDS = require('Module:Wikidata2Selectors')
local p = {}

local categoryLinksToEntitiesWithMissingLabel = '[[Категория:Википедия:Статьи со ссылками на элементы Викиданных без русской подписи]]';

local function getGenderLabelForEntityId( entityId, isFemale )
	if not isFemale then
		return mw.wikibase.label( entityId );
	end
	
	local entity = mw.wikibase.getEntity( entityId );
	
	if not entity.claims['P2521'] then return entity:getLabel(); end
	
	local femLabels = WDS.filterByLanguage( WDS.filterByRank( entity.claims.P2521, 'deprecated', true ), 'tt' );
	
	if femLabels ~= nil and
	   femLabels[1] and
	   femLabels[1].mainsnak and
	   femLabels[1].mainsnak.datavalue and
	   femLabels[1].mainsnak.datavalue.value and
	   femLabels[1].mainsnak.datavalue.value.text then
		return femLabels[1].mainsnak.datavalue.value.text;
	end

	return entity:getLabel();
end
   
local function formatGenderLabelForEntityId( entityId, isFemale )
	local label = getGenderLabelForEntityId( entityId, isFemale );

	-- получение ссылки по идентификатору
    local link = mw.wikibase.sitelink( entityId )
    if link then
        return label and '[[' .. link .. '|' .. label .. ']]' or '[[' .. link .. ']]'
    end

    if label then
    	-- will be replaced by link to Reasonator by Gadget
        return '[[:d:' .. entityId .. '|' .. label .. ']]'
    end
    -- сообщение об отсутвии локализованного названия
    -- not good, but better than nothing
    return '[[:d:' .. entityId .. '|' .. entityId .. ']]&lt;span style=&quot;border-bottom: 1px dotted; cursor: help; white-space: nowrap&quot; title=&quot;В Викиданных нет русской подписи к элементу. Вы можете помочь, указав русский вариант подписи.&quot;&gt;?&lt;/span&gt;' .. categoryLinksToEntitiesWithMissingLabel;
end

function p.formatEntityWithGenderClaim( context, options, statement )
	if ( not context ) then error( 'context not specified'); end;
	if ( not options ) then error( 'options not specified'); end;
	if ( not options.entity ) then error( 'options.entity is missing'); end;
	if ( not statement ) then error( 'statement not specified'); end;
	
	local isFemale = options.entity.claims['P21'] and 
	                 options.entity.claims['P21'][1] and
	                 options.entity.claims['P21'][1].mainsnak and
	                 options.entity.claims['P21'][1].mainsnak.datavalue and
	                 options.entity.claims['P21'][1].mainsnak.datavalue.value and
	                 options.entity.claims['P21'][1].mainsnak.datavalue.value[&quot;numeric-id&quot;] == 6581072

	local snak = statement.mainsnak;
	if snak and snak.datavalue and snak.datavalue.value and snak.datavalue.value['numeric-id'] then
		local entityId = 'Q' .. snak.datavalue.value['numeric-id'];
		return formatGenderLabelForEntityId( entityId, isFemale );
	end
	
	return context.formatSnak( options, snak )
end
 
return p</text>
      <sha1>kcbhr6s1yjdfowugk58ng1e5bq2e4h5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Цветная ссылка</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3645</id>
    <revision>
      <id>6994</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:30:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#switch: {{trunc|{{{2|}}}|6}} | http:/ | https: = [{{{2}}} &lt;span style=&quot;color: {{str trim|{{{1}}}}}; text-decoration: inherit; -moz-text-decoration-color: {{str trim|{{{1}}}}...»</comment>
      <origin>6994</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="509" sha1="emr57og174kwxw2hymxout3ezv53akb" xml:space="preserve">{{#switch: {{trunc|{{{2|}}}|6}}
| http:/ | https: = [{{{2}}} &lt;span style=&quot;color: {{str trim|{{{1}}}}}; text-decoration: inherit; -moz-text-decoration-color: {{str trim|{{{1}}}}}; text-decoration-color: {{str trim|{{{1}}}}};&quot;&gt;{{{3|}}}&lt;/span&gt;]
| [[:{{{2}}}|&lt;span style=&quot;color: {{str trim|{{{1}}}}}; text-decoration: inherit; -moz-text-decoration-color: {{str trim|{{{1}}}}}; text-decoration-color: {{str trim|{{{1}}}}};&quot;&gt;{{{3|{{{2}}}}}}&lt;/span&gt;]]
}}&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>emr57og174kwxw2hymxout3ezv53akb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Символгача</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3646</id>
    <revision>
      <id>7004</id>
      <parentid>6999</parentid>
      <timestamp>2020-05-22T14:57:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Frhdkazan|Frhdkazan]] ([[User talk:Frhdkazan|бәхәс]]) кулланучысының 6999 төзәтмәсе кире кагылды</comment>
      <origin>7004</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="126" sha1="l61pc543e8hjjqne61flgaodwrhgnzh" xml:space="preserve">{{#if:1|{{#invoke:string2|bs|{{{1|}}}|{{{2|}}}|{{{from|1}}}}}}}&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>l61pc543e8hjjqne61flgaodwrhgnzh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:String2</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3647</id>
    <revision>
      <id>6996</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:34:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «--[[     Кое-какие дополнительные функции для строк ]] local M = {     bs=function(f)-- первый параметр до начала в...»</comment>
      <origin>6996</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="4720" sha1="2sr04zpo8rg1l08xj5tadxm4d0qz4ia" xml:space="preserve">--[[
    Кое-какие дополнительные функции для строк
]]
local M = {
    bs=function(f)-- первый параметр до начала второго параметра (или до конца, если он не встретился)
        --необяз. 3-й параметр - с какого по номеру (с 1) символа начинать поиск.
        return mw.ustring.sub(f.args[1], 1, (mw.ustring.find(f.args[1],f.args[2],tonumber(f.args[3] or 1),true) or 0)-1)
    end;
    Tr=function(s,f,t,cf,df,sf)-- транслитерация первого параметра путём замены символов из второго параметра символами из третьего.
    -- Отдельными параметрами можно передавать флаги c, d и s, как в Perl; диапазоны в замене не работают, только в левой части
    -- (т.е. дефис надо передавать первым или последним). Второй результат - число заменённых символов
        local r, l, l2 = {}, mw.ustring.len(f), mw.ustring.len(t);
        for i = 1, l do
            r[mw.ustring.sub(f,i,i)] = i&lt;=l2 and mw.ustring.sub(t,i,i) or df and '' or mw.ustring.sub(t,l2,l2)
        end
        local n2=0;
        local res, n = mw.ustring.gsub(
            s,
            ('[%s%s]%s'):format(
                cf and '^' or '',
                f:gsub('%','%%'):gsub(']','%]'):gsub('^%^','%^'),
                sf and '+' or ''
            ),
            sf and function(cc)
                n2 = n2+mw.ustring.len(cc)-1;
                return mw.ustring.gsub(cc,'.',r)
            end or r
        )
        return res, n+n2
    end;
   -- tr = function(f) return (M.Tr(f.args[1],f.args[2],f.args[3],f.args['c'],f.args['d'],f.args['s'])) end;-- транслитерировать
   -- trс = function(f) return ({M.Tr(f.args[1],f.args[2],f.args[3],f.args['c'],f.args['d'],f.args['s'])})[2] end;-- посчитать символы
    Trg = function(s,t,f,fi)-- Производит замену строк произвольной длины (если с fi, регистр не учитывает).
    -- Приоритет - по порядку в таблицах.
        for n,p in ipairs(t) do
            t[n] = {fi and mw.ustring.upper(p) or p,mw.ustring.len(p)}
        end
        local r,i,l,N = {},1,mw.ustring.len(s),0
        while i&lt;=l do
            (function()
                for n,p in ipairs(t) do
                    if ( fi and mw.ustring.upper(mw.ustring.sub(s,i,i+p[2]-1)) or mw.ustring.sub(s,i,i+p[2]-1) ) == p[1] then
                        table.insert(r,f[n]);
                        i = i+p[2]; N=N+1;
                        return
                    end
                end
                table.insert(r,mw.ustring.sub(s,i,i));
                i=i+1;
                return
            end)()
        end
        return table.concat(r),N
    end;
    trg = function(frame)--Работает с номерными аргументами шаблона,если задан параметр u, иначе со своими.
        --  Заменяет в первом аргументе аргументы 2, 4, 6... на аргументы 3, 5, 7...
        local tf, t, f, i= frame.args['u'] and frame.getParent() or f, {}, {}, 1;
        while tf.args[2*i] do t[tf.args[2*i]]=tf.args[2*i+1] or '' end
        return ( M.Trg(tf.args[1],t,f,(frame.args['i'] or '')~='') )
    end;
    join = function (f) --объединяет нумерованные аргументы вызвавшего шаблона
    -- от from или 1 до to или первого отсутствующего
    -- через первый параметр invoke. Последний элемент можно присоединять иначе, задав второй параметр.
    -- По умолчанию ',' &amp; 'и'
    -- Если 3-й параметр invoke — &quot;s&quot;, строки из пробелов игнорируются; если &quot;_&quot;, игнорируются пустые строки
    	local t, tf, i = {}, f:getParent(), tonumber(f.args.from) or 1
    	local k,j,m = tonumber(f.args.to),i,f.args[3]
    	while k and i&lt;=k or tf.args[i] do
    		if (
    			({
    				['_']=function(s)return s~=''end;
    				['s']=function(s)return not tostring(s):match(&quot;^%s*$&quot;)end
    			})[m] or function() return true end
    		)(tf.args[i]) then
    			t[j]=tf.args[i];
    			j=j+1
    		end;
    		i=i+1
    	end
    	return mw.text.listToText(t,f.args[1],f.args[2] or f.args[1])
	end
}

return M</text>
      <sha1>2sr04zpo8rg1l08xj5tadxm4d0qz4ia</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata2Selectors</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3648</id>
    <revision>
      <id>7003</id>
      <parentid>6998</parentid>
      <timestamp>2020-05-22T14:57:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Frhdkazan|Frhdkazan]] ([[User talk:Frhdkazan|бәхәс]]) кулланучысының 6998 төзәтмәсе кире кагылды</comment>
      <origin>7003</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="42" sha1="b4fre58x5caiiwb8jo3r5un6d17hbs6" xml:space="preserve">return require('Module:WikidataSelectors')</text>
      <sha1>b4fre58x5caiiwb8jo3r5un6d17hbs6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Trunc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3649</id>
    <revision>
      <id>7000</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:50:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{Padright: {{#iferror: {{#expr:0+{{{2}}}}} | {{{1}}} | }} | {{{2|}}} | {{{1}}} }}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt; {{Documentation}} Төркем:Калыплар:Юл...»</comment>
      <origin>7000</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="372" sha1="d2lkqcvkmby1xlmstu1uacym8ygosqx" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{Padright: {{#iferror: {{#expr:0+{{{2}}}}} | {{{1}}} | }} | {{{2|}}} | {{{1}}} }}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
[[Төркем:Калыплар:Юллар белән эш]]
[[Төркем:Викикитап:Башка тел бүлекләреннән алынган калыплар|{{PAGENAME}}]]
[[Төркем:Үрнәкләр]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>d2lkqcvkmby1xlmstu1uacym8ygosqx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata2:Dictionary/Flags</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3650</id>
    <revision>
      <id>7001</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:53:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «return require('Модуль:Wikidata:Dictionary/Flags')»</comment>
      <origin>7001</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="56" sha1="9h4sq36ck4p11y7jjn0c5prb6nyt08q" xml:space="preserve">return require('Модуль:Wikidata:Dictionary/Flags')</text>
      <sha1>9h4sq36ck4p11y7jjn0c5prb6nyt08q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Wikidata:Dictionary/Flags</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3651</id>
    <revision>
      <id>7002</id>
      <timestamp>2020-05-22T14:54:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «return { Q16 = {[-3218832000000]='Canadian Red Ensign 1868-1921.svg', [-1988150400000]='Canadian Red Ensign 1907.png', [-1546300800000]='Canadian Red Ensign 1921-1957.svg', [-4...»</comment>
      <origin>7002</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="22992" sha1="hnbdvgtybp0vl2ojpwa2raxqbf366fr" xml:space="preserve">return {
Q16 = {[-3218832000000]='Canadian Red Ensign 1868-1921.svg', [-1988150400000]='Canadian Red Ensign 1907.png', [-1546300800000]='Canadian Red Ensign 1921-1957.svg', [-410227200000]='Canadian Red Ensign 1957-1965.svg', [-153878400000]='Flag of Canada.svg', },
Q17 = {[-3150748800000]='Merchant flag of Japan (1870).svg', [934502400000]='Flag of Japan.svg', },
Q20 = {[-4685299200000]='Flag of Norway.svg', },
Q21 = {[-9223372036854775808]='Flag of England.svg', },
Q22 = {[-9223372036854775808]='Flag of Scotland.svg', },
Q25 = {[-5143824000000]='Wales1807-1953.gif', [-530496000000]='Flag of Wales (1953-1959).svg', [-342576000000]='Flag of Wales 2.svg', },
Q26 = {[-9223372036854775808]='Flag of the United Kingdom.svg', },
Q27 = {[-1010102400000]='Flag of Ireland.svg', },
Q28 = {[-9223372036854775808]='Flag of Hungary.svg', },
Q29 = {[-764467200000]='Flag of Spain (1945 - 1977).svg', [222652800000]='Flag of Spain (1977 - 1981).svg', [376444800000]='Flag of Spain.svg', },
Q30 = {[-3234470400000]='US flag 37 stars.svg', [-2918851200000]='US flag 38 stars.svg', [-2508624000000]='US flag 43 stars.svg', [-2477088000000]='44 Star US Flag.svg', [-2319235200000]='45 Star US Flag.svg', [-1940630400000]='46 Star US Flag.svg', [-1814400000000]='US flag 48 stars.svg', [-331257600000]='US flag 49 stars.svg', [-299635200000]='Flag of the United States.svg', },
Q31 = {[-9223372036854775808]='Flag of Belgium.svg', },
Q32 = {[-9223372036854775808]='Flag of Luxembourg.svg', },
Q33 = {[-1628208000000]='Flag of Finland.svg', },
Q34 = {[-9223372036854775808]='Flag of Sweden.svg', },
Q35 = {[-9223372036854775808]='Flag of Denmark.svg', },
Q36 = {[-1591142400000]='Flag of Poland.svg', },
Q37 = {[-1631664000000]='Flag of Lithuania 1918-1940.png', [637113600000]='Flag of Lithuania (1988-2004).svg', [1093996800000]='Flag of Lithuania.svg', },
Q38 = {[-9223372036854775808]='Flag of Italy.svg', },
Q39 = {[-9223372036854775808]='Flag of Switzerland.svg', },
Q40 = {[-9223372036854775808]='Flag of Austria.svg', },
Q41 = {[-9223372036854775808]='Flag of Greece.svg', },
Q43 = {[-9223372036854775808]='Flag of Turkey.svg', },
Q45 = {[-1846368000000]='Flag of Portugal.svg', },
Q55 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Netherlands.svg', },
Q77 = {[-9223372036854775808]='Flag of Uruguay.svg', },
Q79 = {[-9223372036854775808]='Flag of Egypt.svg', },
Q96 = {[-9223372036854775808]='Flag of Mexico.svg', },
Q114 = {[-9223372036854775808]='Flag of Kenya.svg', },
Q115 = {[662688000000]='Flag of Ethiopia (1991-1996).svg', [823564800000]='Flag of Ethiopia (1996).svg', [846720000000]='Flag of Ethiopia.svg', },
Q117 = {[-126230400000]='Flag of Ghana.svg', },
Q142 = {[-27423014400000]='Flag of France (XII-XIII).svg', [-21111580800000]='Bannière de France style 1500.svg', [-10476864000000]=false, [-5594313600000]=false, [-5541955200000]='Flag of France.svg', },
Q145 = {[-9223372036854775808]='Flag of the United Kingdom.svg', },
Q148 = {[-9223372036854775808]='Flag of the People\'s Republic of China.svg', },
Q155 = {[705542400000]='Flag of Brazil.svg', },
Q159 = {[682819200000]='Flag of Russia (1991-1993).svg', [755568000000]='Flag of Russia.svg', },
Q183 = {[-9223372036854775808]='Flag of Germany.svg', },
Q184 = {[-9223372036854775808]='Flag of Belarus (1991-1995).svg', [802483200000]='Flag of Belarus (1995-2012).svg', [1328832000000]='Flag of Belarus.svg', },
Q189 = {[-9223372036854775808]='Flag of Iceland.svg', },
Q191 = {[-9223372036854775808]='Flag of Estonia.svg', },
Q211 = {[-9223372036854775808]='Flag of Latvia.svg', },
Q212 = {[-9223372036854775808]='Flag of Ukraine.svg', },
Q213 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Czech Republic.svg', },
Q214 = {[-9223372036854775808]='Flag of Slovakia.svg', },
Q215 = {[-9223372036854775808]='Flag of Slovenia.svg', },
Q217 = {[-9223372036854775808]='Flag of Moldova.svg', },
Q218 = {[-9223372036854775808]='Flag of Romania.svg', },
Q219 = {[-696556800000]='Flag of Bulgaria (1946-1948).svg', [-694310400000]='Flag of Bulgaria (1948-1967).svg', [-62812800000]='Flag of Bulgaria (1967-1971).svg', [43372800000]='Flag of Bulgaria (1971-1990).svg', [659232000000]='Flag of Bulgaria.svg', },
Q221 = {[-9223372036854775808]='Flag of Macedonia.svg', },
Q222 = {[-9223372036854775808]='Flag of Albania.svg', },
Q224 = {[-9223372036854775808]='Flag of Croatia.svg', },
Q225 = {[702518400000]='Flag of Bosnia and Herzegovina (1992-1998).svg', [886550400000]='Flag of Bosnia and Herzegovina.svg', },
Q227 = {[-9223372036854775808]='Flag of Azerbaijan.svg', },
Q228 = {[-9223372036854775808]='Flag of Andorra.svg', },
Q229 = {[-9223372036854775808]='Flag of Cyprus.svg', },
Q230 = {[631152000000]='Flag of Georgia (1990-2004).svg', [1074988800000]='Flag of Georgia.svg', },
Q232 = {[-9223372036854775808]='Flag of Kazakhstan.svg', },
Q233 = {[-9223372036854775808]='Flag of Malta.svg', },
Q235 = {[-9223372036854775808]='Flag of Monaco.svg', },
Q236 = {[-9223372036854775808]='Flag of Montenegro.svg', },
Q237 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Vatican City.svg', },
Q238 = {[-9223372036854775808]='Flag of San Marino.svg', },
Q241 = {[-9223372036854775808]='Flag of Cuba.svg', },
Q242 = {[-9223372036854775808]='Flag of Belize.svg', },
Q244 = {[-9223372036854775808]='Flag of Barbados.svg', },
Q252 = {[-9223372036854775808]='Flag of Indonesia.svg', },
Q258 = {[-9223372036854775808]='Flag of South Africa.svg', },
Q262 = {[-9223372036854775808]='Flag of Algeria.svg', },
Q265 = {[-9223372036854775808]='Flag of Uzbekistan.svg', },
Q298 = {[-9223372036854775808]='Flag of Chile.svg', },
Q334 = {[-9223372036854775808]='Flag of Singapore.svg', },
Q347 = {[-9223372036854775808]='Flag of Liechtenstein.svg', },
Q398 = {[-1199232000000]='Flag of Bahrain (1932 to 1972).svg', [63072000000]='Flag of Bahrain 1972.svg', [1013644800000]='Flag of Bahrain.svg', },
Q399 = {[-9223372036854775808]='Flag of Armenia.svg', },
Q403 = {[1072915200000]='Flag of Serbia (2004-2010).svg', [1289433600000]='Flag of Serbia.svg', },
Q408 = {[-9223372036854775808]='Flag of Australia.svg', },
Q414 = {[-9223372036854775808]='Flag of Argentina.svg', },
Q419 = {[-9223372036854775808]='Flag of Peru.svg', },
Q423 = {[-9223372036854775808]='Flag of North Korea.svg', },
Q424 = {[-9223372036854775808]='Flag of Cambodia.svg', },
Q574 = {[-9223372036854775808]='Flag of East Timor.svg', },
Q657 = {[-9223372036854775808]='Flag of Chad.svg', },
Q664 = {[-9223372036854775808]='Flag of New Zealand.svg', },
Q668 = {[-708393600000]='Flag of India.svg', },
Q672 = {[-9223372036854775808]='Flag of Tuvalu.svg', },
Q678 = {[-9223372036854775808]='Flag of Tonga.svg', },
Q683 = {[-9223372036854775808]='Flag of Samoa.svg', },
Q685 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Solomon Islands.svg', },
Q686 = {[-9223372036854775808]='Flag of Vanuatu.svg', },
Q691 = {[-9223372036854775808]='Flag of Papua New Guinea.svg', },
Q695 = {[-9223372036854775808]='Flag of Palau.svg', },
Q697 = {[-9223372036854775808]='Flag of Nauru.svg', },
Q702 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Federated States of Micronesia.svg', },
Q709 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Marshall Islands.svg', },
Q710 = {[-9223372036854775808]='Flag of Kiribati.svg', },
Q711 = {[-9223372036854775808]='Flag of Mongolia.svg', },
Q712 = {[-9223372036854775808]='Flag of Fiji.svg', },
Q717 = {[-4219516800000]='Flag of Venezuela (1836-1859).svg', [-3502828800000]='Flag of Venezuela (1817 and 1859).svg', [-3358540800000]='Flag of Venezuela (1863-1905).svg', [-2043792000000]='Flag of Venezuela (1905-1930).svg', [-1240099200000]='Flag of Venezuela (1930-1954).svg', [-500688000000]='Flag of Venezuela (1954-2006).svg', [1142121600000]='Flag of Venezuela (state).svg', },
Q730 = {[-9223372036854775808]='Flag of Suriname.svg', },
Q733 = {[-9223372036854775808]='Flag of Paraguay (reverse).svg', },
Q734 = {[-9223372036854775808]='Flag of Guyana.svg', },
Q736 = {[-9223372036854775808]='Flag of Ecuador.svg', },
Q739 = {[-9223372036854775808]='Flag of Colombia.svg', },
Q750 = {[-9223372036854775808]='Flag of Bolivia.svg', },
Q754 = {[-9223372036854775808]='Flag of Trinidad and Tobago.svg', },
Q757 = {[-9223372036854775808]='Flag of Saint Vincent and the Grenadines.svg', },
Q763 = {[-9223372036854775808]='Flag of Saint Kitts and Nevis.svg', },
Q766 = {[-9223372036854775808]='Flag of Jamaica.svg', },
Q769 = {[-9223372036854775808]='Flag of Grenada.svg', },
Q774 = {[-9223372036854775808]='Flag of Guatemala.svg', },
Q778 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Bahamas.svg', },
Q781 = {[-9223372036854775808]='Flag of Antigua and Barbuda.svg', },
Q783 = {[-9223372036854775808]='Flag of Honduras.svg', },
Q784 = {[-9223372036854775808]='Flag of Dominica.svg', },
Q786 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Dominican Republic.svg', },
Q790 = {[-189388800000]='Flag of Haiti (1964-1986).svg', [504921600000]='Flag of Haiti.svg', },
Q792 = {[-9223372036854775808]='Flag of El Salvador.svg', },
Q794 = {[-9223372036854775808]='Flag of Iran.svg', },
Q796 = {[-1546300800000]='Flag of Iraq (1921–1959).svg', [-361929600000]='Flag of Iraq (1959-1963).svg', [-202694400000]='Flag of Iraq (1963-1991); Flag of Syria (1963-1972).svg', [665280000000]='Flag of Iraq (1991-2004).svg', [1072915200000]='Flag of Iraq (2004-2008).svg', [1200960000000]='Flag of Iraq.svg', },
Q800 = {[-9223372036854775808]='Flag of Costa Rica.svg', },
Q801 = {[-9223372036854775808]='Flag of Israel.svg', },
Q804 = {[-9223372036854775808]='Flag of Panama.svg', },
Q805 = {[-9223372036854775808]='Flag of Yemen.svg', },
Q810 = {[-9223372036854775808]='Flag of Jordan.svg', },
Q811 = {[-9223372036854775808]='Flag of Nicaragua.svg', },
Q813 = {[-9223372036854775808]='Flag of Kyrgyzstan.svg', },
Q817 = {[-9223372036854775808]='Flag of Kuwait (1915-1956).svg', [-441849600000]='Flag of Kuwait 1956-1961 For maritime use style 1.png', [-262483200000]='Flag of Kuwait.svg', },
Q819 = {[-9223372036854775808]='Flag of Laos.svg', },
Q822 = {[-9223372036854775808]='Flag of Lebanon.svg', },
Q826 = {[-9223372036854775808]='Flag of Maldives.svg', },
Q833 = {[-9223372036854775808]='Flag of Malaysia.svg', },
Q836 = {[-9223372036854775808]='Flag of Myanmar.svg', },
Q837 = {[-9223372036854775808]='Flag of Nepal.svg', },
Q842 = {[-9223372036854775808]='Flag of Oman.svg', },
Q843 = {[-9223372036854775808]='Flag of Pakistan.svg', },
Q846 = {[-9223372036854775808]='Flag of Qatar.svg', },
Q851 = {[-9223372036854775808]='Flag of Saudi Arabia.svg', },
Q854 = {[-9223372036854775808]='Flag of Sri Lanka.svg', },
Q858 = {[-9223372036854775808]='Flag of Syria.svg', },
Q863 = {[-9223372036854775808]='Flag of Tajikistan.svg', },
Q865 = {[-1829606400000]='Flag of the Republic of China 1912-1928.svg', [-1295136000000]='Flag of the Republic of China.svg', },
Q869 = {[-9223372036854775808]='Flag of Thailand.svg', },
Q874 = {[688521600000]='Flag of Turkmen SSR.svg', [698457600000]='Flag of Turkmenistan (1992-1997).svg', [854755200000]='Flag of Turkmenistan (1997-2001).svg', [980294400000]='Flag of Turkmenistan.svg', },
Q878 = {[-9223372036854775808]='Flag of the United Arab Emirates.svg', },
Q881 = {[-9223372036854775808]='Flag of Vietnam.svg', },
Q884 = {[-9223372036854775808]='Flag of South Korea.svg', },
Q889 = {[-8228563200000]='Flag of Afghanistan (1880–1901).svg', [-7037193600000]='Flag of Herat until 1842.svg', [-2153865600000]='Flag of Afghanistan (1901–1919).svg', [-1604448000000]='Flag of Afghanistan (1919–1921).svg', [-1374796800000]='Flag of Afghanistan (1926–1928).svg', [-1325462400000]='Flag of Afghanistan (1928).svg', [-1293840000000]='Flag of Afghanistan (1929).svg', [-1269475200000]='Flag of Afghanistan (1929–1931).svg', [-1230768000000]='Flag of Afghanistan (1931–1973).svg', [111715200000]='Flag of Afghanistan (1973–1974).svg', [126230400000]='Flag of Afghanistan (1974–1978).svg', [262742400000]='Flag of Afghanistan (1978).svg', [277603200000]='Flag of Afghanistan (1978-1980).svg', [312854400000]='Flag of Afghanistan (1980-1987).svg', [536457600000]='Flag of Afghanistan (1987–1992).svg', [694224000000]='Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg', [704419200000]='Flag of Afghanistan (1992).svg', [843782400000]='Flag of Taliban (original).svg', [852076800000]='Flag of Taliban.svg', [1008979200000]='Flag of Afghanistan (2001-2002).svg', [1026518400000]='Flag of Afghanistan (2002-2004).svg', [1102377600000]='Flag of Afghanistan.svg', },
Q902 = {[-9223372036854775808]='Flag of Bangladesh.svg', },
Q912 = {[-9223372036854775808]='Flag of Mali.svg', },
Q916 = {[-9223372036854775808]='Flag of Angola.svg', },
Q917 = {[-9223372036854775808]='Flag of Bhutan.svg', },
Q921 = {[-2019686400000]='Flag of Brunei 1906-1959.svg', [-323740800000]='Flag of Brunei.svg', },
Q924 = {[-9223372036854775808]='Flag of Tanzania.svg', },
Q928 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Philippines.svg', },
Q929 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Central African Republic.svg', },
Q945 = {[-410227200000]='Flag of Togo (1957-1958).svg', [-378691200000]='Flag of Togo (1958-1960).svg', [-305510400000]='Flag of Togo.svg', },
Q948 = {[-9223372036854775808]='Flag of Tunisia.svg', },
Q953 = {[-9223372036854775808]='Flag of Zambia.svg', },
Q954 = {[-9223372036854775808]='Flag of Zimbabwe.svg', },
Q958 = {[-9223372036854775808]='Flag of South Sudan.svg', },
Q962 = {[-9223372036854775808]='Flag of Benin.svg', },
Q963 = {[-9223372036854775808]='Flag of Botswana.svg', },
Q965 = {[-9223372036854775808]='Flag of Burkina Faso.svg', },
Q967 = {[-9223372036854775808]='Flag of Burundi.svg', },
Q970 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Comoros (1963 to 1975).svg', [189302400000]='Flag of Comoros (1975-1978).svg', [262828800000]='Flag of the Comoros (1978-1992).svg', [694224000000]='Flag of the Comoros (1992-1996).svg', [820454400000]='Flag of the Comoros (1996-2001).svg', [1010361600000]='Flag of the Comoros.svg', },
Q971 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Republic of the Congo.svg', },
Q974 = {[852076800000]='Flag of the Democratic Republic of the Congo (1997-2003).svg', [1041379200000]='Flag of the Democratic Republic of the Congo (2003-2006).svg', [1140393600000]='Flag of the Democratic Republic of the Congo.svg', },
Q977 = {[-9223372036854775808]='Flag of Djibouti.svg', },
Q983 = {[-9223372036854775808]='Flag of Equatorial Guinea.svg', },
Q986 = {[-9223372036854775808]='Flag of Eritrea.svg', },
Q1000 = {[-9223372036854775808]='Flag of Gabon.svg', },
Q1005 = {[-9223372036854775808]='Flag of The Gambia.svg', },
Q1006 = {[-9223372036854775808]='Flag of Guinea.svg', },
Q1007 = {[-9223372036854775808]='Flag of Guinea-Bissau.svg', },
Q1008 = {[-9223372036854775808]='Flag of Côte d\'Ivoire.svg', },
Q1009 = {[-9223372036854775808]='Flag of Cameroon.svg', },
Q1011 = {[-9223372036854775808]='Flag of Cape Verde 1975.svg', [717120000000]='Flag of Cape Verde.svg', },
Q1013 = {[-102384000000]='Flag of Lesotho (1966).svg', [536544000000]='Flag of Lesotho (1987-2006).svg', [1159920000000]='Flag of Lesotho.svg', },
Q1014 = {[-9223372036854775808]='Flag of Liberia.svg', },
Q1016 = {[-9223372036854775808]='Flag of Libya.svg', },
Q1019 = {[-9223372036854775808]='Flag of Madagascar.svg', },
Q1020 = {[-173232000000]='Flag of Malawi.svg', [1280361600000]='Flag of Malawi (2010-2012).svg', [1338163200000]='Flag of Malawi.svg', },
Q1025 = {[-9223372036854775808]='Flag of Mauritania.svg', },
Q1027 = {[-9223372036854775808]='Flag of Mauritius.svg', },
Q1028 = {[-9223372036854775808]='Flag of Morocco.svg', },
Q1029 = {[-9223372036854775808]='Flag of Mozambique.svg', },
Q1030 = {[-9223372036854775808]='Flag of Namibia.svg', },
Q1032 = {[-9223372036854775808]='Flag of Niger.svg', },
Q1033 = {[-9223372036854775808]='Flag of Nigeria.svg', },
Q1036 = {[-247363200000]='Flag of Uganda 1962.svg', [-228182400000]='Flag of Uganda.svg', },
Q1037 = {[-9223372036854775808]='Flag Rwanda 1959.svg', [-252460800000]='Flag of Rwanda (1962-2001).svg', [1003968000000]='Flag of Rwanda.svg', },
Q1039 = {[-9223372036854775808]='Flag of Sao Tome and Principe.svg', },
Q1041 = {[-9223372036854775808]='Flag of Senegal.svg', },
Q1042 = {[-9223372036854775808]='Flag of Seychelles.svg', },
Q1044 = {[-9223372036854775808]='Flag of Sierra Leone.svg', },
Q1045 = {[-9223372036854775808]='Flag of Somalia.svg', },
Q1049 = {[-9223372036854775808]='Flag of Sudan.svg', },
Q1050 = {[-9223372036854775808]='Flag of Swaziland.svg', },
Q1183 = {[-9223372036854775808]='Flag of Puerto Rico.svg', },
Q1209 = {[-9223372036854775808]='Flag of Bremen.svg', },
Q1246 = {[-9223372036854775808]='Flag of Kosovo.svg', },
Q2184 = {[-1624579200000]='Flag of Russian SFSR (1918-1937).svg', [-1039651200000]='Flag of Russian SFSR (1937-1954).svg', [-504230400000]='Flag of Russian SFSR.svg', },
Q4948 = {[-9223372036854775808]='Flag of Most Serene Republic of Venice.svg', },
Q6250 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Sahrawi Arab Democratic Republic.svg', },
Q7318 = {[-9223372036854775808]='Flag of German Reich (1935–1945).svg', },
Q11703 = {[-9223372036854775808]='Flag of the United States Virgin Islands.svg', },
Q12536 = {[-9223372036854775808]='Black flag.svg', },
Q12548 = {[-9223372036854775808]='Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1400-1806).svg', },
Q12560 = {[-9223372036854775808]='Ottoman flag.svg', },
Q15180 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Soviet Union (1923-1955).svg', [-453513600000]='Flag of the Soviet Union.svg', },
Q15864 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Netherlands.svg', },
Q16641 = {[-9223372036854775808]='Flag of American Samoa.svg', },
Q16957 = {[-638582400000]='Flag of Germany.svg', [-323568000000]='Flag of East Germany.svg', },
Q17557 = {[-9223372036854775808]='1stBearFlag.svg', },
Q23334 = {[-9223372036854775808]='Flag of Abkhazia.svg', },
Q26988 = {[-9223372036854775808]='Flag of New Zealand.svg', [112233600000]='Flag of the Cook Islands (1973-1979).svg', [302572800000]='Flag of the Cook Islands.svg', },
Q27306 = {[-9223372036854775808]='Flag of Prussia 1892-1918.svg', },
Q28513 = {[-3187209600000]='Flag of Austria-Hungary (1869-1918).svg', },
Q29999 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Netherlands.svg', },
Q31747 = {[-9223372036854775808]='Flag of Ireland.svg', },
Q33946 = {[-1577923200000]='Flag of the Czech Republic.svg', },
Q34020 = {[-9223372036854775808]='Flag of Niue.svg', },
Q34266 = {[-3520454400000]='Romanov Flag.svg', [-2323900800000]='Flag of Russia.svg', },
Q36704 = {[-9223372036854775808]='Flag of SFR Yugoslavia.svg', },
Q37024 = {[-9223372036854775808]='Flag of Serbia and Montenegro.svg', },
Q38872 = {[-9223372036854775808]='Flag of Prussia 1892-1918.svg', },
Q41304 = {[-9223372036854775808]='Flag of Germany (3-2 aspect ratio).svg', },
Q42585 = {[-9223372036854775808]='Flag of Bohemia.svg', },
Q43287 = {[-9223372036854775808]='Flag of the German Empire.svg', },
Q44642 = {[-9223372036854775808]='Flag of Syria (1972-1980).svg', },
Q58296 = {[-9223372036854775808]='Flag of France.svg', },
Q70972 = {[-9223372036854775808]='Royal Standard of the King of France.svg', },
Q81931 = {[-9223372036854775808]='CSA FLAG 28.11.1861-1.5.1863.svg', },
Q83286 = {[-9223372036854775808]='Flag of SFR Yugoslavia.svg', },
Q107299 = {[-9223372036854775808]='Flag of Northumbria.svg', },
Q129286 = {[-9223372036854775808]='British Raj Red Ensign.svg', },
Q131337 = {[-9223372036854775808]='Flag of Azerbaijan SSR.svg', },
Q131964 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Habsburg Monarchy.svg', },
Q133356 = {[-1603238400000]='Flag of Ukrainian SSR (1919-1929).svg', [-1293840000000]='Flag of Ukrainian SSR (1929-1937).svg', [-1038873600000]='Flag of Ukrainian SSR (1937-1949).svg', [-634694400000]='Flag of Ukrainian SSR.svg', },
Q139319 = {[-9223372036854775808]='Flag of Russia.svg', },
Q146713 = {[-9223372036854775808]='Arab Federation.svg', },
Q148540 = {[-9223372036854775808]='Flag of Florence.svg', },
Q150981 = {[-9223372036854775808]='Flag of the German Empire.svg', },
Q151624 = {[-9223372036854775808]='Flag of Germany (3-2 aspect ratio).svg', },
Q153136 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Habsburg Monarchy.svg', },
Q158725 = {[-9223372036854775808]='Flag of Tanganyika (1919-1961).svg', },
Q161885 = {[-9223372036854775808]='Union flag 1606 (Kings Colors).svg', },
Q162192 = {[-9223372036854775808]='Flag of Piratini Republic.svg', },
Q165154 = {[-9223372036854775808]='Flag of Kingdom of Sardinia (1848).svg', },
Q170072 = {[-9223372036854775808]='Statenvlag.svg', },
Q170588 = {[-9223372036854775808]='Flag of Texas.svg', },
Q170770 = {[-9223372036854775808]='Lob flag moskovskiy.svg', },
Q172579 = {[-9223372036854775808]='Flag of Italy (1861-1946).svg', },
Q174193 = {[-9223372036854775808]='Flag of the United Kingdom.svg', },
Q179876 = {[-13411699200000]='Flag of England.svg', },
Q188712 = {[-9223372036854775808]='Merchant flag of Japan (1870).svg', },
Q193619 = {[-9223372036854775808]='Flag of South Africa 1928-1994.svg', },
Q193714 = {[-9223372036854775808]='Palestine-Mandate-Ensign-1927-1948.svg', },
Q207272 = {[-9223372036854775808]='Flag of Poland.svg', },
Q212056 = {[-1423180800000]='Flag of the People\'s Republic of Mongolia (1924-1940).svg', [-946771200000]='Flag of the People\'s Republic of Mongolia (1940-1992).svg', },
Q218023 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Orange Free State.svg', },
Q223793 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Kingdom of Etruria.svg', },
Q230791 = {[-9223372036854775808]='Flag of Scotland.svg', },
Q245160 = {[-9223372036854775808]='Flag of Georgia (1918-1921).svg', },
Q282475 = {[-9223372036854775808]='Flag of Kingdom of Kartli-Kakheti.svg', },
Q303421 = {[-9223372036854775808]='Bandeirareinogaliza.svg', },
Q370173 = {[-9223372036854775808]='Flag of Egypt (1882-1922).svg', },
Q389004 = {[-9223372036854775808]='Flag of Wallachia.svg', },
Q431731 = {[-9223372036854775808]='Flag of Tanganyika.svg', },
Q528042 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Kingdom of Dalmatia.svg', },
Q550374 = {[-9223372036854775808]='Flag of Transvaal.svg', },
Q692015 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Brabantine Revolution.svg', },
Q713750 = {[-9223372036854775808]='Flag of Germany.svg', },
Q746558 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Emirate of Bukhara.svg', },
Q774783 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Netherlands.svg', },
Q832554 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Argentine Confederation.svg', },
Q836680 = {[-9223372036854775808]='Nassau-Usingen.png', },
Q842199 = {[-9223372036854775808]='Flag of Belarus (1991-1995).svg', },
Q976099 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Federated Malay States (1895 - 1946).svg', },
Q1078602 = {[-9223372036854775808]='Flag of Nepal (19th century-1962).svg', },
Q1407718 = {[-9223372036854775808]='Green harp flag of Ireland.svg', },
Q1508143 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Ukranian State.svg', },
Q2305208 = {[-1632096000000]='Flag RSFSR var01.svg', [-1626566400000]='Flag of Russian SFSR (1918-1937).svg', },
Q3177715 = {[-9223372036854775808]='Flag of Minang.svg', },
Q13341536 = {[-9223372036854775808]='Black flag.svg', },
Q13426199 = {[-9223372036854775808]='Flag of the Republic of China.svg', },
};</text>
      <sha1>hnbdvgtybp0vl2ojpwa2raxqbf366fr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3653</id>
    <revision>
      <id>7031</id>
      <parentid>7025</parentid>
      <timestamp>2020-05-23T16:05:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Номинация 1. Иң яхшы мөхәррир */ |{{u|Павлова Лия}}</comment>
      <origin>7031</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22306" sha1="gca862wvz5t1obkx5z35gcsoxvqmfvx" xml:space="preserve">&lt;br /&gt;{{WAM|header=Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:right;&quot;&gt;[[File:1966 CPA 3321.jpg|250px]] [[File:Ganiy Safiullin.jpg|150px]] [[File:Mendeleyevsk краеведческий музей.jpg|250px]]&lt;/div&gt;

|subheader='''Бөек Җиңүнең 75 еллыгы уңаеннан Татар Википедиясендә Бөек Ватан сугышында катнашкан кешеләр турында мәкаләләр язу марафоны''' — [[Бөек Ватан сугышы]]нда катнашкан кешеләр турында [[Татарча Викикитап]]та ачык мәгълүмат арттыруга юнәлгән тематик марафон. Оештыручы — [[w:Сәләт (яшьләр оешмасы)|Сәләт берләшмәсе]].

'''Номинацияләр:'''

'''Номинация #1 — «Иң яхшы мөхәррир»'''

'''Номинация #2 — «Иң яхшы автор»'''

Конкурс '''2020-нче елның  23 апрель — 20 май  аралыгында''' (эченә алып) үткәрелә.

|body=== Кагыйдәләр ==
* Марафонда бар [[w:tt:ВП:Теркәлү|теркәлгән]] катнашучылар катнаша ала ([[w:tt:Махсус:Теркәлү|теркәлү процедурасы]] вакытына карамыйча).
* Һәрбер катнашучы марафонда фәкать бер хисап язмасыннан катнаша ала.
* Марафонда катнашыр өчен, [[#Марафон мәкаләләре өчен|аста урнашкан исемлеккә]] туры килгән кешеләр хакында яңа мәкаләләр язу һәм инде булган мәкаләләргә төзәтмәләр кертү кабул ителә. Бәяләү түбәндәге критерийлар буенча алып барыла:
** Яңа мәкалә яки өстәмәләр 2020 елның 23 апрель (00:00 UTC+4) — 24 май&lt;ref&gt;[[Бәхәс:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны#24 майга кадәр дәвам иттерү|24 майга кадәр дәвам иттерү]]&lt;/ref&gt; (23:59 UTC+4) көннәре аралыгында булдырылган. 
** Яңа мәкаләдә марафон катнашучысы тарафыннан булдырылган, күләме кимендә 2000 байт һәм минимум 150 сүз булырга тиеш.
** Керткән төзәтмәләр күләме кимендә 500 байт һәм 50 сүз булырга тиеш.
** Яңа мәкалә [[Википедия:Әһәмиятлелек|әһәмиятлелек мәсләгенә]] туры килергә тиеш.  
** Мәкаләдә һәм өстәмәләрдә [[Википедия:Абруйлы чыганаклар|абруйлы чыганаклар]] китерелергә тиеш, [[#Марафон мәкаләләре өчен|күрсәтелгән исемлектәге]] төркемгә туры килүен раслый торган чыганак күрсәтергә кирәк.
** Мәкалә һәм өстәмәләр татар телендә булырга тиеш (татар рәсми кирил яки латин әлифбасында).
** Мәкаләдә тәнкыйтьләүче калыплар - (мәсәлән, {{tl|орисс}}, {{tl|Нейтраль караш}}, {{tl|Чыганаклар юк}} булмаска тиеш.
** Мәкалә гади [[Википедия:Исемлекләр|исемлек]] булмаска тиеш.
** Мәкалә һәм өстәмәләр мәгълүматка ия булырга тиеш.
** Мәкалә һәм өстәмәләр [[ВП:АХ|Авторлык хокукларын]] бозмаска тиеш.
** Марафон оештыручылары һәм жюри әгъзалары марафонда катнаша алмый.
* Мәкалә берьюлы берничә номинациядә катнаша алмый. 
* Нәтиҗәләр билгеләнүдә марафон катнашучылары тарафыннан булдырылган әсәрләрнең һәм төзәтмәләрнең '''сыйфаты''' һәм '''саны''' исәпкә алына. [[Википедия:Сәләт ВикиМәктәбе/&quot;Иң яхшы мәкалә&quot; конкурсы#Бәяләү җәдвәле|Сыйфаты]] дип аларның күләме һәм тиешлечә сурәтләнүе, теманың тасвирлануның тулылыгы, кертелгән материалларның абруйлы чыганакларга искәрмәләр белән дәлилләнү дәрәҗәсе, тышкы күренеше.
* '''«[[w:Фейр-плей|Гадел уен]]»''' мәсләген бозучы, гадел көндәшлеккә киртә салучы яки башка катнашучыларны бутаучы башка гамәлләр, аеруча мәкаләләрне бот ярдәмендә кою, булдырылган мәкаләләр, өстәмәләр яки йөкләнгән сурәтләрне исемлеккә соңа калып өстәү (бәйгенең финиш өлешендә булдырылу мизгеленнән 1 тәүлек узганчы), теләсә нинди этапта ук элек әзерләнеп куйган мәкаләләрне масс-йөкләүче катнашучылар жюри тарафыннан '''дисквалифицияләнә ала'''.
** '''Яңа мәкаләне булдыру өчен түбәндәге [[Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны#Яңа мәкалә язу|сылтама буенча күчегез]]'''

== Марафон катнашучылары ==
* 14 яшьтән 30 яшенәчә булган һәм [https://selet.biz Сәләт рәсми сайтында] гариза җибәргән яшьләр катнаша ала.
* Үз кулланучы битләренә '''{{tl|Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны катнашучысы}}''' калыбын урнаштыра.
* Һәрбер яңа булдырылган мәкаләнең бәхәс битенә '''{{tl|Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләсе}}''' калыбын урнаштыра һәм кирәкле мәгълүматны тутыра.
* Яңа булдырылганнан соң, мәкалә түбәндәге тематик җәдвәлләргә кертелергә тиешле (марафон катнашучылары үзләре эшли). 
* Марафонда фәкать &lt;!-- түбәндәге җәдвәлләрдә--&gt; теркәлгән мәкаләләр һәм катнашучылар катнаша.

== Бүләкләр фонды ==
Бүләкләр фонды [[Сәләт (яшьләр оешмасы)|Сәләт берләшмәсе]] тарафыннан тәкъдим ителә. Бүләкләр фондын истәлекле повербанклар, футболкалар һәм термокружкалар тәшкил итә.

2 номинациянең һәрберсендә 2-әр призер һәм 1 җиңүче билгеләнә – алар IX Халыкара «Сәләт» яшьләр уку-укыту форумында бүләкләнәчәк.

== Нәтиҗәләр чыгару ==
* 1.1. Марафон нәтиҗәләрен мәкаләләр язу һәм марафон тематикасы өлкәсендәге белгечләр һәм Татар Википедиясенең тәҗрибәле кулланучылары катнаша.
* 1.2. Бер хисап язмасы бер мәртәбә генә җиңүче була ала. Әгәр ул икенче номинациядә лидер булса, иң күп балл җыйган номинациядә генә җиңүче була. Башкаларында аннан азрак балл җыйган хисап язмасы җиңүче була.
* 1.3. Нәтиҗәләрне чыгарганда исәпкә марафонда катнашучы булдырган әсәрләрнең саны һәм сыйфаты алына. Баллар кую марафонның бәяләү җәдвәле буенча башкарыла. Бер яңа мәкалә өчен я бер мәкаләгә кертелгән төзәтмәләр өчен 0, 0,5 яисә 1 балл җыярга мөмкин. Бер мәкалә я бер мәкаләгә кертелгән төзәтмәләр максимум 1 балл җыя ала.
**1.3.1. Марафондагы һәр номинациядә максимум баллар җыйган катнашучы җиңә. Баллар тигез булган очракта мәкаләләр күләме һәм сыйфаты билгеләнә.
**1.3.2. Жюри әгъзалары карары шикаять ителә алмый.
*1.4. Нәтиҗәләр басма һәм электрон ММЧ, шулай ук [[Татар Википедиясе]]нең порталында чыгарылачак.

===Нәтиҗәләр===
2020-нче елның 31-нче маена кадәр чыгарылачак.

== Марафон оештыручылары ==
[[File:Tatar Wikimedia Community User Group Tulip Text tt globe tilted hat.png|120 px|link=:meta:Wikimedia_Community_of_Tatar_language_User_Group/tt|Викимедиа җәмгыятенең татар телле катнашучылары төркеме|left]] 
[[File:Selet logo.png|100px|right|link=w:Сәләт (яшьләр оешмасы)]]
* [[:meta:Wikimedia_Community_of_Tatar_language_User_Group/tt|Викимедиа җәмгыятенең татар телле катнашучылары төркеме]]
* [https://selet.biz Татарстан Республикасы «Сәләт» яшьләр иҗтимагый фонды]
* [http://minmol.tatarstan.ru/rus/podvedy.htm?department_id=90036 Татарстан Республикасы яшьләр эшләре министрлыгы «Сәләт» яшьләр үзәге дәүләт бюджет учреждениесе]

== Җаваплылыктан баш тарту ==

# Марафон катнашучылары өченче тарафларның [[:en:tt:ВП:АХ|авторлык хокукларын]] бозу очракларындамарафон марафон оештыручылары җаваплы була алмый. 
# Марафон катнашучылары булдырган мәкаләләренең Википедиядән [[:en:tt:ВП:Мәкалә бетерү|бетерелмәве]] өчен марафон оештыручылары җаваплы була алмый.
|footer = 
}}

== Яңа мәкалә язу ==
{{Article wizard/create}}

== Төзмәне тутыру үрнәге ==
Хөрмәтле катнашучылар! Башкаларның сораулары тумавы һәм казыйлар эшчәнлеген җиңеләйтү өчен, яңа булдырылган мәкаләләр төзмәсен түбәндәге килеш тутыру сорала:

'''&quot;Иң яхшы мөхәррир&quot; номинациясе'''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Катнашучы
!Мәкалә
!Төзәтмәләр &lt;br /&gt;күләме (байтларда)
!Баллар
!Бүләк
|-
|-
|{{u|Катнашучы бер}}
|[[Сөембикә манарасы|w:Сөембикә манарасы]] {{*}} [[Илһам Шакиров|w:Илһам Шакиров]] {{*}} [[Мәрҗани мәчете|w:Мәрҗани мәчете]]{{*}}
| align=&quot;center&quot; |1000
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|{{u|Катнашучы 2}}
|[[Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе|w:Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе]] {{*}} [[Әбүбәкер Терегулов|w: Әбүбәкер Терегулов]] {{*}}
| align=&quot;center&quot; |700
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|{{u|Катнашучы 3}}
|[[Чатыр Тау|w:Чатыр Тау]]{{*}}
| align=&quot;center&quot; |10 000
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|}

'''&quot;Иң яхшы автор&quot; номинациясе'''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Катнашучы
!Мәкалә
!Мәкаләләр &lt;br /&gt;саны
!Баллар
!Бүләк
|-
|-
|Кулланучы:Надиябай
|Әхмәтҗанов Мөхәммәт Габделхак улы
| align=&quot;center&quot; |1
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|{{u|Катнашучы 2}}
|[[Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе|w:Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе]] {{*}} [[Әбүбәкер Терегулов|w: Әбүбәкер Терегулов]] {{*}}
| align=&quot;center&quot; |2
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|{{u|Катнашучы 3}}&lt;br /&gt;
|[[Чатыр Тау|w:Чатыр Тау]]{{*}}
| align=&quot;center&quot; |1
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|}

== Марафон мәкаләләре өчен ==
Катнашучылар, түбәндә бирелгән берәр төркемгә кергән кешене сайлап, аның турында марафонда катнаша алачак мәкалә яза я өстәмәләр кертә ала.

* Советлар Союзы каһарманнары;
* «Җиңү» ордены ияләре;
* Кызыл Байрак ордены ияләре;
* I, II, III дәрәҗә Суворорв ордены ияләре;
* I, II, III дәрәҗә Кутузов ордены ияләре;
* Александра Невский ордены ияләре;
* I, II дәрәҗә Ватан сугышы ордены ияләре;
* Кызыл Йолдыз ордены ияләре;
* «Шәхси батырык өчен» ордены ияләре;
* «Батырлык өчен» медале ияләре;
* «Сугышчан хезмәтләре өчен» медале ияләре;
* Фронтта яшь килеш вафат булганнар (30-дан яшьрәкләр).

== Марафонда катнаш торган мәкаләләр ==
{{seealso|Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре}}
Мәкаләне булдыргач, автор аны түбәндәге төзмәгә кертә. Бәйгедә фәкать түбәндәге таблицага кертелгән мәкаләләр катнаша. Мәкаләнең бәхәс битенә бәйгенең '''{{tl|Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләсе}}''' калыбын урнаштыру сорала.

=== Номинация 1. Иң яхшы мөхәррир ===
{{seealso|Төркем:Иң яхшы мөхәррир номинациясе өчен Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре}}

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Участник
!Мәкалә
!Төзәтмәләр &lt;br /&gt;күләме (байтларда)
!Баллар
!Бүләк
|-
|-
|{{u|Павлова Лия}}
|[[Пётр Гаврилов]]
| align=&quot;center&quot; |31744
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|{{u|Павлова Лия}}
|[[Василий Осипов]]
| align=&quot;center&quot; |17408
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|..
|...
| align=&quot;center&quot; |...
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|}

=== Номинация 1. Иң яхшы автор ===
{{seealso|Төркем:Иң яхшы автор номинациясе өчен Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре|Гаиләмдә сугыш эзләре=}}
 

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
![[Мәкалә язу|Мәкалә]]
!Катнашучы
!Мәкаләләр саны
!Баллар
!Бүләк
|-
!
!
!
!
!
|-
|-
|[[Мифтахетдин Корбангалиев]]
|Зфируза
| align=&quot;center&quot; |1
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|[[Үтәшев Әсаф Шәрәф улы]]
|[[Кулланучы:Алмаз_Вәлиев|Алмаз Вәлиев]]
| align=&quot;center&quot; |1
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|[[Галиәхмәт бабай сөйләвеннән]]
|[[Кулланучы:Собханова Гүзәл|Собханова Гүзәл Илдар кызы]]
| align=&quot;center&quot; |?
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|[[Җәмил Шәфыйков]]
|[[Кулланучы:Гыйльметдинова Әдилә|Гыйльметдинова Әдилә]]
| align=&quot;center&quot; |1
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|[[Нәкыя Cәфәрова]]
|[[Кулланучы:Эльза Назмутдинова|Эльза Назмутдинова]]
| align=&quot;center&quot; |1
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|[[Гыйззәт Сибгатов]]
|[[Кулланучы:Таңсылу03|Таңсылу]]
| align=&quot;center&quot; |1
|''Казый тутыра''
|''Казый тутыра''
|-
|Әймәлиев Насыйбулла Әймәлиевич
|[[Катнашучы:Нуреева Румия]]
|1
|
|
|-
|[[Әгъзам Мусин]]
|[[Кулланучы:Ранис Мусин|Ранис Мусин]]
|1
|
|
|-
|
[[Миргасим Саяхов]]
|[[Кулланучы:Илюса ТУТАШ]]
|1
|
|
|-
|Укытучы һәм солдат
|КДиана
|1
|
|
|-
|Набиуллин Мансур Латыйп улы
|КДиана
|1
|
|
|-
|Мөфтәхетдинов Фәхретдин Мөфтәхетдин улы
|СЛилияФ
|1
|
|
|-
|Тобаның данлыклы укытучысы
|Каримова ГУзаль Рустамовна
|1
|
|
|-
|Ибраһимов Арслан Хаким улы
|Ләйсән Сөләйман
|1
|
|
|-
|[[Сабир Әхтәмов]]
|[[Кулланучы:Лилия Гайнетдинова]]
|1
|
|
|-
|[[Габит Хәмидуллин]] 
|[[Кулланучы:Асадуллина Алсу Сириновна]]
|1
|
|-
|[[Талип Әдһәмов]] 
|[[Кулланучы:Ильзия]]
|1
|
|
|-
|[[Заһид Нәгыймов]]
|[[Кулланучы:Юлтимер]]
|
|
|
|-
|[[Сафин Кашаф]]
|[[Кулланучы:Хамидуллина Сиринә]]
|1
|
|
|-

== Өстәмә контактлар ==
Мөрәҗәгатьләр өчен:

* Марафон оештыру комитетының электрон адресы: '''timerhan@selet.biz'''
* [[#Бәйге инициаторлары|Бәйге инициаторлары]] белән элемтәгә керү.

== Марафон инициаторлары ==
* {{u|Тимерхан}}
* {{u|Хабиль Сәхәбиев}}

== Марафон казыйлары ==

* Эмиль Шәйдуллин — [[155 нче гимназия (Казан)|Казан шәһәре 155 нче гимназиясе]] тарих һәм җәмгыять белеме укытучысы.Исемлек әлегә төзелә.
*Азат Ахунов — филология фәннәре кандидаты, [[Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе]]нең [[Тел, әдәбият һәм сәнгать институты|Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының]] Язма һәм музыкаль мирас үзәге әйдәп баручы фәнни хезмәткәре.

Исемлек тулыланыр.

== Марафон кысаларында чаралар ==
Википедия белән таныш булмаган, тик катнашырга теләк белдергәннәр өчен видеоинструкция: 
* https://www.youtube.com/watch?v=7QCDyboBnWw

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Бәйге турында матбугатта ==

* '''[[&quot;Татар-информ&quot; мәгълүмат агентлыгының татар редакциясе|&quot;Татар-информ&quot; мәгълүмат агентлыгы]]''' ''[https://tatar-inform.tatar/news/society/27-04-2020/b-ek-i-ne-75-ellygy-u-aennan-s-l-t-vikim-kt-be-m-kal-l-r-yazu-marafony-oeshtyra-5739129 Бөек Җиңүнең 75 еллыгы уңаеннан «Сәләт Викимәктәбе» мәкаләләр язу марафоны оештыра.]''
*'''&quot;Татар-информ&quot; мәгълүмат агентлыгының рус редакциясе''' ''[https://www.tatar-inform.ru/news/society/28-04-2020/vikishkola-s-l-t-provodit-marafon-statey-v-chest-75-letiya-velikoy-pobedy-5739368 «ВикиШкола Сәләт» проводит марафон статей в честь 75-летия Великой Победы.]''
*[https://trt-tv.ru/radio-tatarstana/yaңalyklar/yaңalyklar-28-aprel/ 28 апрель көнне Татарстан радиосы &quot;Яңалыклар&quot; тапшыруының соңгы кичке чыгарылышы (06:11)].
*[[Татарстан (телерадиокомпания)|&quot;Россия 1 - Татарстан&quot; телеканалы]] [https://www.youtube.com/watch?v=0Gg0M7b6iIc &quot;Яңалыклар тапшыруы.]
*[[Татарстан — Яңа Гасыр|ТНВ каналының]] [https://tnv.ru/tv-projects-item/manzara &quot;Манзара&quot; тапшыруы (1 май 2020, 58:00).]

== Шулай ук карагыз ==
{{commonscat|}}
* [https://tools.wmflabs.org/pageviews/?project=tt.wikibooks.org&amp;platform=all-access&amp;agent=user&amp;range=latest-90&amp;pages=Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны Битне карау статистикасы]
*[[w:Татарлар — Советлар Берлеге Каһарманнары исемлеге|Татарлар — Советлар Берлеге Каһарманнары исемлеге]]
|}
&lt;br /&gt;
[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны]]</text>
      <sha1>gca862wvz5t1obkx5z35gcsoxvqmfvx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:WAM</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3654</id>
    <revision>
      <id>7008</id>
      <timestamp>2020-05-23T08:36:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;width: 99%; color: #111; {{box-shadow|0|0|6px|rgba(0, 0, 0, 0.55)}} {{border-radius|2px}}&quot;&gt; &lt;div style=&quot;overflow:hidden; height:auto; background: #fff; width: 100%;...»</comment>
      <origin>7008</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="976" sha1="excmcm5ms46vzqh71adbhrmefakx4tv" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;width: 99%; color: #111; {{box-shadow|0|0|6px|rgba(0, 0, 0, 0.55)}} {{border-radius|2px}}&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;overflow:hidden; height:auto; background: #fff; width: 100%; padding-bottom:18px; {{border-radius|2px}}&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;font-size: 36px; margin-top: 24px;margin-left: 16px; font-family: 'Linux Libertine',Georgia,Times,serif; line-height: 1.2em;&quot;&gt;{{{header|header}}}&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;font-size: 24px; padding-top: 0px; margin-left: 16px; font-family: 'Linux Libertine',Georgia,Times,serif; line-height:1.2em; color: #666; &quot;&gt;
{{{subheader|subheader}}}
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;vertical-align:middle; color: black; background-color:#fff&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;background-color:#f0f0f0; padding: 16px; margin-top: -15px;  font-size: 18px; font-weight: 200; line-height: 30px; &quot;&gt;
{{{body|Текст}}}
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;padding: 10px; padding-left: 20px; &quot;&gt;
{{{footer|Текст}}}
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>excmcm5ms46vzqh71adbhrmefakx4tv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләсе</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3655</id>
    <revision>
      <id>7024</id>
      <parentid>7020</parentid>
      <timestamp>2020-05-23T11:46:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>7024</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2913" sha1="glmtquifceqd3sijeek67uzbqtlm3t7" xml:space="preserve">{{tmbox
| image     = [[File:Order of Victory.jpg|90px]]
| text      = [[File:Tatar Wikimedia Community User Group Tulip Text tt globe tilted hat.png|45px|link=:meta:Wikimedia_Community_of_Tatar_language_User_Group/tt|Викимедиа җәмгыятенең татар телле катнашучылары төркеме|right]] [[File:Selet logo.png|45 px|link=w:Сәләт_(яшьләр_оешмасы)|Сәләт берләшмәсе|right]]&lt;br/&gt;
{{#switch:{{NAMESPACE}}
|{{ns:1}} = '''«{{PAGENAME}}»''' мәкаләсен
|{{ns:11}}= '''«{{PAGENAME}}»''' калыбы
| '''«{{PAGENAME}}»''' мәкаләсен
}} «'''[[Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны|Бөек Җиңүнең 75 еллыгы]]'''» халыкара марафоны чикләрендә {{#if:{{{кулланучы|}}}|[[Кулланучы:{{{кулланучы|}}}|{{{кулланучы|}}}]]|}} булдырды я тулыландырды.&lt;br/&gt; Номинация: {{#if:{{{номинация|}}}|{{{номинация|}}}|НОМИНАЦИЯ КҮРСӘТЕЛМӘГӘН}}{{#if:{{{номинация2|}}}|}}. 
}}&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре]]
{{#if:{{{nocat|}}}{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:1}}||Мәкалә бәхәс битләрен генә төркемлибез}}||
{{#if:{{{кулланучы|}}}|[[Категория:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре — {{{кулланучы|}}}]]|[[Категория:Билгесез кулланучының Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре]]}}
{{#if:{{{номинация|}}}|[[Категория:{{lc:{{{номинация|}}}}} номинациясе өчен Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре]]|[[Категория:Билгесез номинация өчен Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре]]}}
}}
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{doc-inline}}
Калып мәкаләнең бәхәс битенә урнаштырыла:
&lt;pre&gt;{{Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләсе |кулланучы= |номинация= }}&lt;/pre&gt;
;Параметрлары:
* &lt;code&gt;кулланучы&lt;/code&gt; — хисап язмасы исеме
* &lt;code&gt;номинация&lt;/code&gt; — мәкалә темасы — &lt;code&gt;Иң яхшы мөхәррир&lt;/code&gt;, &lt;code&gt;Иң яхшы автор&lt;/code&gt;.

;Үрнәк:
&lt;pre&gt;{{Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләсе |кулланучы= Исем |номинация= Иң яхшы автор}}&lt;/pre&gt;
&lt;/div&gt;

[[Категория:Викикитап:Проект калыплары]] 
[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>glmtquifceqd3sijeek67uzbqtlm3t7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Tmbox</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3656</id>
    <revision>
      <id>7011</id>
      <timestamp>2020-05-23T10:45:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{#ifeq:{{{small|}}}|yes | {{tmbox/core   | small = yes   | type  = {{{type|}}}   | image = {{#if:{{{smallimage|}}}| {{{smallimage}}} | {{{image|}}} }}   | imageright = {{#if:{...»</comment>
      <origin>7011</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1122" sha1="in08lmxmmdnusxlw18ilumw3y152pl0" xml:space="preserve">{{#ifeq:{{{small|}}}|yes
| {{tmbox/core
  | small = yes
  | type  = {{{type|}}}
  | image = {{#if:{{{smallimage|}}}| {{{smallimage}}} | {{{image|}}} }}
  | imageright = {{#if:{{{smallimageright|}}} | {{{smallimageright}}} | {{{imageright|}}} }}
  | style = {{{style|}}}
  | class = {{{class|}}}
  | textstyle = {{{textstyle|}}}
  | text  = {{#if:{{{smalltext|}}}| {{{smalltext}}} | {{{text}}} }}
  }}
| {{tmbox/core
  | type  = {{{type|}}}
  | image = {{{image|}}}
  | imageright = {{{imageright|}}}
  | style = {{{style|}}}
  | class = {{{class|}}}
  | textstyle = {{{textstyle|}}}
  | text  = {{{text}}}
  }}
}}&lt;!--

List all templates that use tmbox in &quot;Category:Talk message boxes&quot;:
--&gt;&lt;includeonly&gt;{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Template
| {{#ifeq:{{BASEPAGENAME}}|{{SUBPAGENAME}}
  |   &lt;!--We are on a rootpage, not a /doc or /sandbox page--&gt;
    {{#ifeq:{{{nocat|}}}|true
    |   &lt;!--Don't categorise--&gt;
    | [[Category:Talk message boxes]]
    }}
  }}
}}&lt;/includeonly&gt;&lt;!--

--&gt;&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;[[Төркем:Үрнәкләр]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>in08lmxmmdnusxlw18ilumw3y152pl0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Tmbox/core</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3657</id>
    <revision>
      <id>7012</id>
      <timestamp>2020-05-23T10:49:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;table class=&quot;plainlinks tmbox {{#ifeq:{{{small}}}|yes|mbox-small}} {{#switch:{{{type|}}} | speedy     = tmbox-speedy | delete     = tmbox-delete | content    = tmbox-content |...»</comment>
      <origin>7012</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1935" sha1="ilmdc97hcw4rbb7ehrkwyui3skop7oo" xml:space="preserve">&lt;table class=&quot;plainlinks tmbox {{#ifeq:{{{small}}}|yes|mbox-small}} {{#switch:{{{type|}}}
| speedy     = tmbox-speedy
| delete     = tmbox-delete
| content    = tmbox-content
| style      = tmbox-style
| move       = tmbox-move
| protection = tmbox-protection
| notice          &lt;!-- notice = default --&gt;
| #default   = tmbox-notice
}} {{{class|}}}&quot; style=&quot;{{{style|}}}&quot;&gt;
&lt;tr&gt;
{{#ifeq:{{{image|}}}|none
| &lt;!-- No image. Cell with some width or padding necessary for text cell to have 100% width. --&gt;&lt;td class=&quot;mbox-empty-cell&quot; style=&quot;border: none; padding: 0px; width: 1px;&quot;&gt;&lt;/td&gt;
| &lt;td class=&quot;mbox-image&quot;&gt;
  {{#if:{{{image|}}}
  | {{{image}}}
  | [[Image:{{#switch:{{{type|}}}
    | speedy     = Imbox speedy deletion.png
    | delete     = Imbox deletion.png
    | content    = Imbox content.png
    | style      = Edit-clear.svg 
    | move       = Imbox move.png
    | protection = Imbox protection.png
    | notice          &lt;!-- notice = default --&gt;
    | #default   = Imbox notice.png
    }} | {{#ifeq:{{{small|}}}|yes|30x30px|40x40px}}|link=|alt=]]
  }}&lt;/td&gt;
}}
&lt;td class=&quot;mbox-text&quot; style=&quot;{{{textstyle|}}}&quot;&gt; {{{text}}} &lt;/td&gt;
{{#if:{{{imageright|}}}
| {{#ifeq:{{{imageright|}}}|none
  | &lt;!-- No image. --&gt;
  | &lt;td class=&quot;mbox-imageright&quot;&gt; {{{imageright}}} &lt;/td&gt;
  }}
}}
&lt;/tr&gt;
&lt;/table&gt;&lt;!-- Detect and report usage with faulty &quot;type&quot; parameter:
--&gt;{{#switch:{{{type|}}}
|   &lt;!-- No type fed, is also valid input --&gt;
| speedy
| delete
| content
| style
| move
| protection
| notice     =    &lt;!-- Do nothing, valid &quot;type&quot; --&gt;
| #default   = &lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;This message box is using an invalid &quot;type={{{type|}}}&quot; parameter and needs fixing.&lt;/div&gt;[[Category:Wikipedia message box parameter needs fixing|{{main other|Main:}}{{FULLPAGENAME}}]]&lt;!-- Sort on namespace --&gt;
}}&lt;noinclude&gt;

{{documentation}}
&lt;!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ilmdc97hcw4rbb7ehrkwyui3skop7oo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Doc-inline</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3658</id>
    <revision>
      <id>7013</id>
      <timestamp>2020-05-23T10:52:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;background:#F0F8FF; border:1px dotted #8BCBFF; padding:10px; margin-top:10px&quot;&gt;&lt;noinclude&gt; Шаблон для визуального отделения «докум...»</comment>
      <origin>7013</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="634" sha1="ocns40jwlj4ictzbmjv6gp31047z1l6" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;background:#F0F8FF; border:1px dotted #8BCBFF; padding:10px; margin-top:10px&quot;&gt;&lt;noinclude&gt;
Шаблон для визуального отделения «документации» от остальной части страницы. Цвет фона аналогичен шаблону {{[[template:doc|doc]]}}. 

Пример использования:
&lt;pre&gt;
{{doc-inline}}
Это документация
&lt;/div&gt;
= Обсуждение =
&lt;/pre&gt;

&lt;/div&gt;
[[Төркем:Викикитап:Калыпларны документлау өчен калыплар|{{PAGENAME}}]]
[[Төркем:Үрнәкләр]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ocns40jwlj4ictzbmjv6gp31047z1l6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны катнашучысы</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3660</id>
    <revision>
      <id>7021</id>
      <timestamp>2020-05-23T11:14:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Userbox |id = [[File:Order of Victory.jpg|90px|link=Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны]] |id-c = #ff0000 |id-s =  |info = File:Tatar Wiki...»</comment>
      <origin>7021</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1431" sha1="h069uhoctvynqv354603bnjv9g0u26d" xml:space="preserve">{{Userbox
|id = [[File:Order of Victory.jpg|90px|link=Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны]]
|id-c = #ff0000
|id-s = 
|info = [[File:Tatar Wikimedia Community User Group Tulip Text tt globe tilted hat.png|50 px|link=:meta:Wikimedia_Community_of_Tatar_language_User_Group/tt|Викимедиа җәмгыятенең татар телле катнашучылары төркеме|right]] 
[[File:Selet logo.png|50 px|link=w:Сәләт_(яшьләр_оешмасы)|Сәләт берләшмәсе|right]]'''Электрон таныклык'''&lt;br/&gt; ''[[Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны|Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны катнашучысы]]'' проектында'' [[:Категория:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре — {{PAGENAME}}|катнашкан]]'' кулланучы бу.&lt;br/&gt; '''Афәрин!''' 
|info-c = #ff4500
|info-s = 8
|border-c = #ff4500
}}
&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны катнашучылары]]&lt;/includeonly&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Катнашучы өлгеләре]][[Категория:Викикитап:Проект калыплары]] 
[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны]]
[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>h069uhoctvynqv354603bnjv9g0u26d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны катнашучылары</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3661</id>
    <revision>
      <id>7022</id>
      <timestamp>2020-05-23T11:28:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны]]»</comment>
      <origin>7022</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86" sha1="kst33amun0f4j1eijqrhroon2s0nh6c" xml:space="preserve">[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны]]</text>
      <sha1>kst33amun0f4j1eijqrhroon2s0nh6c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3662</id>
    <revision>
      <id>7023</id>
      <timestamp>2020-05-23T11:45:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны]]»</comment>
      <origin>7023</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86" sha1="kst33amun0f4j1eijqrhroon2s0nh6c" xml:space="preserve">[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны]]</text>
      <sha1>kst33amun0f4j1eijqrhroon2s0nh6c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3663</id>
    <revision>
      <id>7026</id>
      <timestamp>2020-05-23T11:49:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап:Проектлар]]»</comment>
      <origin>7026</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="iu4wnibwagxeipq4akjyavrbsfn9ak6" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап:Проектлар]]</text>
      <sha1>iu4wnibwagxeipq4akjyavrbsfn9ak6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викикитап:Проектлар</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3664</id>
    <revision>
      <id>7027</id>
      <timestamp>2020-05-23T11:50:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Викикитап]]»</comment>
      <origin>7027</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="oehzetjzyirp83d8s2opan5g12updoe" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>oehzetjzyirp83d8s2opan5g12updoe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Иң яхшы мөхәррир номинациясе өчен Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3665</id>
    <revision>
      <id>7028</id>
      <timestamp>2020-05-23T12:14:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре]]»</comment>
      <origin>7028</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="gfpz644bkxhba1bsoa0k1k8lkz968f5" xml:space="preserve">[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре]]</text>
      <sha1>gfpz644bkxhba1bsoa0k1k8lkz968f5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Иң яхшы автор номинациясе өчен Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3666</id>
    <revision>
      <id>7029</id>
      <timestamp>2020-05-23T12:22:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре]]»</comment>
      <origin>7029</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="107" sha1="gfpz644bkxhba1bsoa0k1k8lkz968f5" xml:space="preserve">[[Төркем:Проект:Бөек Җиңүнең 75 еллыгы марафоны мәкаләләре]]</text>
      <sha1>gfpz644bkxhba1bsoa0k1k8lkz968f5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:U</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3667</id>
    <revision>
      <id>7030</id>
      <timestamp>2020-05-23T12:25:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;[[Кулланучы:{{{1}}}|{{#if:{{{2|}}} | {{{2}}} | {{{1}}}}}]]&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>7030</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="170" sha1="te7nlqb418i3foxp855xsebgqq9ftid" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;[[Кулланучы:{{{1}}}|{{#if:{{{2|}}} | {{{2}}} | {{{1}}}}}]]&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>te7nlqb418i3foxp855xsebgqq9ftid</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гайшә Вәлиуллина</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3668</id>
    <revision>
      <id>7074</id>
      <parentid>7042</parentid>
      <timestamp>2020-05-28T13:13:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{Викиюниор}}</comment>
      <origin>7074</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1909" sha1="9dh9uo1uwqkpy09l5clxa8ae2ex2d1h" xml:space="preserve">{{Викиюниор}}
{{Шәхес
| исем = 
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы = 250px
| alt = 
| рәсем язуы =
| тулы исем = Вәлиуллина Гайшә Хөснетдин кызы
| һөнәр = гомуми эшче
| туу датасы = 15.03.1906
| туу җире = билгесез
| гражданлык = СССР
| милләт = татар
| үлем датасы = билгесез
| үлем җире = билгесез
| әти = билгесез
| әни = билгесез
| ир = Зәйнулла
| хатын =  
| балалар = 3 баласы
| бүләк һәм премияләр = билгесез
| сайт =
| башка мәгълүмат = оныкларны тәрбияләгән, астма белән җафаланган
}}
Әбиемне 1906 елның 15 мартында туган Вәлиуллина Гайшә Хөснетдин кызы дип атаганнар. Сугыш башланганда аның ире Зәйнулла сугышка китә һәм 3 баласы белән ялгызы кала. Өлкән балалар әзерләү конторасында, фронт өчен әзерләүдә эшләделәр. Ә ул үзе утын әзерли, Лобач тавында окоп казый. Бер тапкыр ул утын әзерләгәндә бер сукка агачка эленгән һәм анда күпмедер вакыт үткәргән, шуннан соң ул нык авырып киткән, салкын тиюдән астмага күчкән. Шушы авыр чир белән 3 бала үстергән, олы кызына кияүгә чыккач, ул алар белән яши башлаган һәм аларга оныгым-әнием тәрбияләргә булышкан. Әби игелекле, гадел һәм бик акыллы хатын иде.</text>
      <sha1>9dh9uo1uwqkpy09l5clxa8ae2ex2d1h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Модуль:Infocards</title>
    <ns>828</ns>
    <id>3669</id>
    <revision>
      <id>7057</id>
      <parentid>7033</parentid>
      <timestamp>2020-05-24T14:35:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>төркем исемен татарчага тәрҗемә итү</comment>
      <origin>7057</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="12891" sha1="mc3zummjkz9u9kkxas0s3ngwjim35rf" xml:space="preserve">local infocards = {};
local calculateAge = true;

--[[
Helper function that populates the argument list given that user may need to use a mix of
named and unnamed parameters.  This is relevant because named parameters are not
identical to unnamed parameters due to string trimming, and when dealing with strings
we sometimes want to either preserve or remove that whitespace depending on the application.
]]
function infocards._getParameters( frame_args, arg_list )
    local new_args = {};
    local index = 1;
    local value;
 
    for i,arg in ipairs( arg_list ) do
        value = frame_args[arg]
        if value == nil then
            value = frame_args[index];
            index = index + 1;
        end
        new_args[arg] = value;
    end
 
    return new_args;
end        

function infocards.isBlank( someString )
    return someString == nil or mw.ustring.match(someString, '^%s*$') ~= nil;
end

function infocards.isDate ( frame )
    local new_args = infocards._getParameters( frame.args, {'s', 't', 'f'} );
    local s = new_args['s'] or '';
    local t = new_args['t'] or '';
    local f = new_args['f'] or '';

    local result = infocards.isDateImpl ( s )
    if (result) then
        return t
    else
        return f
    end
end

function infocards.isDateImpl ( s )
    local converted = infocards.convertToDate ( s );
    return converted ~= nil
end

function infocards.dateOfBirth( frame )
    local new_args = infocards._getParameters( frame.args, {'dateOfBirth', 'dateOfDeath', 'nocat'} );
    local dateOfBirth = new_args['dateOfBirth'] or '';
    local dateOfDeath = new_args['dateOfDeath'] or '';
    local nocat = new_args['nocat'] or mw.title.getCurrentTitle().nsText;

    return infocards.dateOfBirthImpl( dateOfBirth, dateOfDeath, nocat );
end

function infocards.dateOfBirthImpl( dateOfBirth, dateOfDeath, nocat )

    local appendToCategory = infocards.isBlank( nocat );

    if ( infocards.isBlank( dateOfBirth ) ) then
        if ( appendToCategory ) then
            return '[[Категория:Викикитап:Туу датасы күрсәтелмәгән шәхесләр]]'
        else
            return ''
        end
    end

    if ( mw.ustring.match( dateOfBirth, '^%s*билгесез%s*$' ) ~= nil
            or mw.ustring.match( dateOfBirth, '^%s*%?%s*$' ) ~= nil ) then
        if ( appendToCategory ) then
            return &quot;''билгесез''[[Категория:Викикитап:Туу датасы ачыкланмаган шәхесләр]]&quot;
        else
            return &quot;''билгесез''&quot;
        end
    end

    local appendAge = calculateAge and infocards.isBlank( dateOfDeath );

    local parsedDate = infocards.convertToDate ( dateOfBirth )
    if ( parsedDate == nil ) then
        if ( appendToCategory ) then
            return dateOfBirth .. '[[Категория:Викикитап:Карточкада даталары кулдан викиләштергән мәкаләләр]]'
        else
            return dateOfBirth
        end
    end

    local result = infocards.formatDateImpl ( parsedDate, 'bday', appendToCategory and 'туганнар' or nil )

    if ( appendAge ) then
        local age = infocards.age ( parsedDate,  os.date(&quot;*t&quot;) )
        if ( age &gt; 0 ) then
            result = result .. ' &lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;(' .. age .. ' ' .. mw.language.new( 'tt' ):plural( age, 'яшь', 'яшь', 'яшь') .. ')&lt;/span&gt;'
        end
        if ( age &gt; 115 and appendToCategory ) then
            result = result .. '[[Категория:Викикитап:Агымдагы олы яшьтәге шәхесләр турында мәкаләләр]]'
        end
    end

    return result
end

function infocards.dateOfDeath( frame )
    local new_args = infocards._getParameters( frame.args, {'dateOfBirth', 'dateOfDeath', 'nocat'} );
    local dateOfBirth = new_args['dateOfBirth'] or '';
    local dateOfDeath = new_args['dateOfDeath'] or '';
    local nocat = new_args['nocat'] or mw.title.getCurrentTitle().nsText;

    return infocards.dateOfDeathImpl( dateOfBirth, dateOfDeath, nocat );
end

function infocards.dateOfDeathImpl( dateOfBirth, dateOfDeath, nocat )
    if ( infocards.isBlank( dateOfDeath ) ) then
        return ''
    end

    local appendToCategory = infocards.isBlank( nocat );

    if ( mw.ustring.match( dateOfDeath, '^%s*билгесез.%s*$' ) ~= nil
            or mw.ustring.match( dateOfDeath, '^%s*%?%s*$' ) ~= nil ) then
        if ( appendToCategory ) then
            return &quot;''билгесез''[[Категория:Викикитап:Үлем датасы ачыкланмаган шәхесләр]]&quot;
        else
            return &quot;''билгесез''&quot;
        end
    end

    local parsedDateOfBirth = infocards.convertToDate ( dateOfBirth )
    local parsedDateOfDeath = infocards.convertToDate ( dateOfDeath )

    if ( parsedDateOfDeath == nil ) then
        if ( appendToCategory ) then
            return dateOfDeath .. '[[Категория:Викикитап:Карточкада даталары кулдан викиләштергән мәкаләләр]]'
        else
            return dateOfDeath
        end
    end

    local result = infocards.formatDateImpl ( parsedDateOfDeath, 'dday', appendToCategory and 'вафатлар' or nil )

	if ( calculateAge ) then
		local age = infocards.age ( parsedDateOfBirth, parsedDateOfDeath )
		if ( age &gt; 0 ) then
			result = result .. ' &lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;(' .. age .. ' ' .. mw.language.new( 'tt' ):plural( age, 'яшь', 'яшь', 'яшь') .. ')&lt;/span&gt;'
		end
		
		-- returns category to recently deceased persons
		local unixAvailable, unixDateOfDeath = pcall(function()
			local r = os.time(parsedDateOfDeath)
			if ( r ~= os.time() ) then
				return r
			end
			error()
		end)
		if ( unixAvailable and os.time() - unixDateOfDeath &lt; 31536000 and appendToCategory ) then
			result = result .. '[[Категория:Викикитап:Соңгы бер елда вафат булган шәхесләр]]'
		end
	end

    return result
end

function infocards.age( parsedBirthDate, parsedFinishDate ) 
    if ( parsedBirthDate == nil or parsedFinishDate == nil ) then
        return 0
    end

    local bd = parsedBirthDate[&quot;day&quot;]
    local bm = parsedBirthDate[&quot;month&quot;]
    local by = parsedBirthDate[&quot;year&quot;]

    local dd = parsedFinishDate[&quot;day&quot;];
    local dm = parsedFinishDate[&quot;month&quot;];
    local dy = parsedFinishDate[&quot;year&quot;];

    if ( bd and bm and by and dd and dm and dy ) then
        if ( dm &gt; bm or ( dm == bm and dd &gt;= bd ) ) then
            return dy - by
        else
            return dy - by - 1
        end
    else
        return 0
    end
end

local genitivusMonthes = {'гыйнвар', 'февраль', 'март', 'апрель', 'май', 'июнь',
    'июль', 'август', 'сентябрь', 'октябрь', 'ноябрь', 'декабрь'}

function infocards.formatDateImpl( parsedDate, infocardClass, categoryNamePrefix )
    local nd = parsedDate[&quot;day&quot;];
    local nm = parsedDate[&quot;month&quot;];
    local ny = parsedDate[&quot;year&quot;];
    local od = parsedDate[&quot;osday&quot;];
    local om = parsedDate[&quot;osmonth&quot;];
    local oy = parsedDate[&quot;osyear&quot;];
    
    local template =
        (nd ~= nil and &quot;1&quot; or &quot;&quot;) .. (nm ~= nil and &quot;2&quot; or &quot;&quot;) .. (ny ~= nil and &quot;3&quot; or &quot;&quot;) ..
        (od ~= nil and &quot;4&quot; or &quot;&quot;) .. (om ~= nil and &quot;5&quot; or &quot;&quot;) .. (oy ~= nil and &quot;6&quot; or &quot;&quot;)

    local datePart = '&lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;'
    if (template == &quot;12&quot;) then
        datePart = datePart .. string.format( &quot;[[%d %s]]&quot;, nd, genitivusMonthes[nm] )
    elseif (template == &quot;3&quot;) then
        datePart = datePart .. infocards.nominativeYear( ny )
    elseif (template == &quot;123&quot;) then
        datePart = datePart .. string.format( &quot;[[%d %s]] %s&quot;,
                                        nd, genitivusMonthes[nm], infocards.nominativeYear( ny ) )
    elseif (template == &quot;124&quot;) then
        datePart = datePart .. string.format( &quot;[[%d %s|%d (%d) %s]]&quot;,
                                        nd, genitivusMonthes[nm], od, nd, genitivusMonthes[nm] )
    elseif (template == &quot;1234&quot;) then
        datePart = datePart .. string.format( &quot;[[%d %s|%d (%d) %s]] %s&quot;,
                                        nd, genitivusMonthes[nm], od, nd, genitivusMonthes[nm], infocards.nominativeYear( ny ) )
    elseif (template == &quot;1245&quot;) then
        datePart = datePart .. string.format( &quot;%d %s ([[%d %s]])&quot;,
                                        od, genitivusMonthes[om], nd, genitivusMonthes[nm] )
    elseif (template == &quot;12345&quot;) then
        datePart = datePart .. string.format( &quot;%d %s ([[%d %s]]) %s&quot;,
                                        od, genitivusMonthes[om], nd, genitivusMonthes[nm], infocards.nominativeYear( ny ) )
    elseif (template == &quot;123456&quot;) then
        datePart = datePart .. string.format( '%d %s %d&lt;/span&gt; &lt;span style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;([[%d %s]] %s)',
                                        od, genitivusMonthes[om], oy, nd, genitivusMonthes[nm], infocards.nominativeYear( ny ) )
    else
        datePart = datePart .. 'формат неверен'
    end
    datePart = datePart .. '&lt;/span&gt;'

    local infocardTemplate =
        (nd ~= nil and &quot;1&quot; or &quot;&quot;) .. (nm ~= nil and &quot;2&quot; or &quot;&quot;) .. (ny ~= nil and &quot;3&quot; or &quot;&quot;)

	if (infocardTemplate == &quot;123&quot;) then
		datePart = datePart .. string.format('&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;(&lt;span class=&quot;%s&quot;&gt;%04d-%02d-%02d&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;', infocardClass , ny , nm , nd )
	elseif (infocardTemplate == &quot;23&quot;) then
		datePart = datePart .. string.format('&lt;span style=&quot;display:none&quot;&gt;(&lt;span class=&quot;%s&quot;&gt;%04d-%02d&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;', infocardClass , ny , nm )
	elseif (infocardTemplate == &quot;3&quot;) then
		datePart = datePart .. string.format('&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;(&lt;span class=&quot;%s&quot;&gt;%04d&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;', infocardClass , ny )
	end

    if ( categoryNamePrefix ~= nil ) then
        if ( nd ~= nil and nm ~= nil) then
            datePart = datePart .. '[[Категория:' .. nd .. ' ' .. genitivusMonthes[nm] .. ' көнне ' .. categoryNamePrefix .. ']]'
        end
        if ( ny ~= nil) then
            datePart = datePart .. '[[Категория:' .. infocards.inYear( ny ) .. ' ' .. categoryNamePrefix .. ']]'
        end
    end

    return datePart
end

function infocards.nominativeYear( year )
    if ( year &gt;= 0 ) then
        return '[[' .. year .. ' ел|' .. year .. ']]'
    else
        return '[[БЭК ' .. ( 0 - year ) .. ' ел|БЭК ' .. ( 0 - year ) .. ' ]]'
    end
end

function infocards.inYear( year )
    if ( year &gt;= 0 ) then
        return '' .. year .. ' елда'
    else
        return '' .. ( 0 - year) .. 'елда (БЭК)'
    end
end

function infocards.convertToDate( possibleDateString )

    possibleDateString = mw.ustring.gsub( possibleDateString, '−', '-')

    local simpleDate = mw.ustring.match(possibleDateString, '^%s*([%-%d%.]+)%s*$', 0)
    if ( simpleDate ) then
        return infocards.convertToDateNewStylePart( simpleDate );
    end

    local complexDate1, complexDate2 = mw.ustring.match(possibleDateString, '^%s*([%-%d%.]+)%s*%(([%-%d%.]+)%)%s*$', 0)
    if ( complexDate1 and complexDate2) then
        local table1 = infocards.convertToDateNewStylePart( complexDate1 );
        local table2 = infocards.convertToDateOldStylePart( complexDate2 );
        if ( table1 and table2 ) then
            return {
                    year = table1[&quot;year&quot;], month = table1[&quot;month&quot;], day = table1[&quot;day&quot;], 
                    osyear = table2[&quot;year&quot;], osmonth = table2[&quot;month&quot;], osday = table2[&quot;day&quot;]
                }
        else
            return nil
        end
    end

    return nil
end

function infocards.convertToDateNewStylePart( possibleDateString )

    local ny = mw.ustring.match(possibleDateString, '^(%-?%d+)$', 0)
    if (ny ~= nil) then
        return {year = tonumber(ny)}
    end

    return infocards.convertToDateCommonPart( possibleDateString )
end

function infocards.convertToDateOldStylePart( possibleDateString )

    local nd = mw.ustring.match(possibleDateString, '^(%-?%d+)$', 0)
    if (nd ~= nil) then
        return {day = tonumber(nd)}
    end

    return infocards.convertToDateCommonPart( possibleDateString )
end


function infocards.convertToDateCommonPart( possibleDateString )

    local nd, nm
        = mw.ustring.match(possibleDateString, '^(%d?%d)%.(%d?%d)$', 0)
    if (nd ~= nil and nm ~= nil) then
        return {day = tonumber(nd), month = tonumber(nm)}
    end

    local nd, nm, ny
        = mw.ustring.match(possibleDateString, '^(%d?%d)%.(%d?%d)%.(%-?%d+)$', 0)
    if (nd ~= nil and nm ~= nil and ny ~= nil) then
    	local ndn = tonumber(nd)
    	local nmn = tonumber(nm)
    	local nyn = tonumber(ny)
    	if (ndn &gt; 0 and ndn &lt; 33 and nmn &gt; 0 and nmn &lt; 13) then
        	return {day = ndn, month = nmn, year = nyn}
        end
    end

    return nil
end

return infocards</text>
      <sha1>mc3zummjkz9u9kkxas0s3ngwjim35rf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Әлифба буенча шәхесләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3672</id>
    <revision>
      <id>7037</id>
      <parentid>7036</parentid>
      <timestamp>2020-05-24T12:29:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>7037</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="374" sha1="gslxlzl3inx518s7b09kbf9ag7z7wx2" xml:space="preserve">Бу төркемгә {{tl|Шәхес}}, {{tl|Музыкант}} һәм охшаш калыплар урнаштырылган мәкаләләр автоматик рәвештә җыела. Тематик астөркемнәр кул белән кертелә.

[[Төркем:Шәхесләр|*Әлифба]]
[[Төркем:Әлифба буенча төркемнәр]]</text>
      <sha1>gslxlzl3inx518s7b09kbf9ag7z7wx2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Билгесез параметрларны куллана торган битләр (Шәхес калыбы)</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3673</id>
    <revision>
      <id>7038</id>
      <timestamp>2020-05-24T12:31:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «__HIDDENCAT__ {{Буш төркем}}»</comment>
      <origin>7038</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="1aq077ygqykr7kqyeqvhf7ca6a34fdc" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__
{{Буш төркем}}</text>
      <sha1>1aq077ygqykr7kqyeqvhf7ca6a34fdc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Яшерен төркемнәр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3674</id>
    <revision>
      <id>7052</id>
      <parentid>7047</parentid>
      <timestamp>2020-05-24T14:14:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Викикитап:Каталоглау]]</comment>
      <origin>7052</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="14gb6mp37wh95gzqp1hu4fd71ylizr4" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап:Каталоглау]]</text>
      <sha1>14gb6mp37wh95gzqp1hu4fd71ylizr4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:HCardлы мәкаләләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3675</id>
    <revision>
      <id>7040</id>
      <timestamp>2020-05-24T12:35:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «__HIDDENCAT__ {{Буш төркем}}»</comment>
      <origin>7040</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="1aq077ygqykr7kqyeqvhf7ca6a34fdc" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__
{{Буш төркем}}</text>
      <sha1>1aq077ygqykr7kqyeqvhf7ca6a34fdc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викикитап:Геомәгълүмат чылбырында төгәлсезлек булган битләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3676</id>
    <revision>
      <id>7041</id>
      <timestamp>2020-05-24T13:13:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «__HIDDENCAT__ {{Буш төркем}}»</comment>
      <origin>7041</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="1aq077ygqykr7kqyeqvhf7ca6a34fdc" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__
{{Буш төркем}}</text>
      <sha1>1aq077ygqykr7kqyeqvhf7ca6a34fdc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Шәхесләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3677</id>
    <revision>
      <id>7053</id>
      <parentid>7044</parentid>
      <timestamp>2020-05-24T14:16:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>7053</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="139" sha1="5qt2gavplapgfc9c5rcohland7tsb4p" xml:space="preserve">Бу төркем шәхесләр турында мәкаләләрне оештырыр өчен ясалды.

[[Төркем:Кеше]]</text>
      <sha1>5qt2gavplapgfc9c5rcohland7tsb4p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Әлифба буенча төркемнәр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3678</id>
    <revision>
      <id>7045</id>
      <timestamp>2020-05-24T13:53:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «[[Төркем:Параметр буенча төркемнәр]]»</comment>
      <origin>7045</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65" sha1="ll22udsgjaj7o4bo6wps7jeyrt6yusk" xml:space="preserve">[[Төркем:Параметр буенча төркемнәр]]</text>
      <sha1>ll22udsgjaj7o4bo6wps7jeyrt6yusk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Параметр буенча төркемнәр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3679</id>
    <revision>
      <id>7051</id>
      <parentid>7046</parentid>
      <timestamp>2020-05-24T14:13:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Төркем:Викикитап:Каталоглау]]</comment>
      <origin>7051</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="cr2fxkgrgi4my2xwenu3a4irva20lnq" xml:space="preserve">{{Төркемнәр өчен төркем}}

[[Төркем:Викикитап:Каталоглау]]</text>
      <sha1>cr2fxkgrgi4my2xwenu3a4irva20lnq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викикитап:Каталоглау</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3680</id>
    <revision>
      <id>7049</id>
      <parentid>7048</parentid>
      <timestamp>2020-05-24T14:13:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Frhdkazan  [[Төркем:Викикитап:Төркемнәр]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Төркем:Викикитап:Каталоглау]]</comment>
      <origin>7048</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35" sha1="oehzetjzyirp83d8s2opan5g12updoe" xml:space="preserve">[[Төркем:Викикитап]]</text>
      <sha1>oehzetjzyirp83d8s2opan5g12updoe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викикитап:Төркемнәр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3681</id>
    <redirect title="Төркем:Викикитап:Каталоглау" />
    <revision>
      <id>7050</id>
      <timestamp>2020-05-24T14:13:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Frhdkazan  [[Төркем:Викикитап:Төркемнәр]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Төркем:Викикитап:Каталоглау]]</comment>
      <origin>7050</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71" sha1="26uvms83rmhv6dbxth8lunbfmfhd5dy" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[:Төркем:Викикитап:Каталоглау]]</text>
      <sha1>26uvms83rmhv6dbxth8lunbfmfhd5dy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викикитап:Карточкада даталары кулдан викиләштергән мәкаләләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3682</id>
    <revision>
      <id>7055</id>
      <parentid>7054</parentid>
      <timestamp>2020-05-24T14:32:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Frhdkazan  [[Төркем:Википедия:Карточкада даталары кулдан викиләштергән мәкаләләр]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Төркем:Викикитап:Карточкада даталары кулдан викиләштергән мәкаләләр]]</comment>
      <origin>7054</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="1aq077ygqykr7kqyeqvhf7ca6a34fdc" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__
{{Буш төркем}}</text>
      <sha1>1aq077ygqykr7kqyeqvhf7ca6a34fdc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Википедия:Карточкада даталары кулдан викиләштергән мәкаләләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3683</id>
    <redirect title="Төркем:Викикитап:Карточкада даталары кулдан викиләштергән мәкаләләр" />
    <revision>
      <id>7056</id>
      <timestamp>2020-05-24T14:32:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Frhdkazan  [[Төркем:Википедия:Карточкада даталары кулдан викиләштергән мәкаләләр]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Төркем:Викикитап:Карточкада даталары кулдан викиләштергән мәкаләләр]]</comment>
      <origin>7056</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="147" sha1="quwegtr19vqtsvdnvsh5lkv2rd8ui1o" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[:Төркем:Викикитап:Карточкада даталары кулдан викиләштергән мәкаләләр]]</text>
      <sha1>quwegtr19vqtsvdnvsh5lkv2rd8ui1o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гайнулла Шәйхиев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3684</id>
    <revision>
      <id>7104</id>
      <parentid>7062</parentid>
      <timestamp>2020-12-14T19:45:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Чыганаклар */ * [http://rt-online.ru/p-rubr-obsh-37135/ ''Остров, устремлённый в будущее''. Рафаэль МИРГАЗИЗОВ, Газета Республика Татарстан. № 87-88 (24384), 3.05.2001]</comment>
      <origin>7104</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2707" sha1="tthv1okg2kc4vb5aa0ylftqoryre4hw" xml:space="preserve">{{Шәхес}}

'''Гайнулла Фәрит улы Шәйхиев''' ''(1936-2003, [[Казан]])'' – совет һәм россия физика галиме, ультратавыш физикасы өлкәсендә белгеч. Сөйләм авазлары мәгънәсе теориясе өлкәсендә тикшеренүләр, дистәләрчә китаплар авторы.

== Тәрҗемәи хәле ==
Хезмәт юлы Казан авиация институтының ультратавыш лабораториясендә кулланма тикшеренүләр, бәйле кафедрасында укыту белән бәйле. Хатыны белән Айрат исемле ир баланы табалар һәм тәрбиялиләр.

Пенсиягә чыгу еллары Перестройка һәм Татарстанда татар телен чын эш һәм дәүләт теле итү башланган чорына туры килә. Татарча белмәгән дус-танышларына ярдәм итү өчен физика гыйлеме нигезендә кешеләрнең телләрендә очраган сүзләр һәм авазларны анализга тотына, тел белгечләре элек-электән көрәшкән проблемага туры килә һәм төгәл фәннәр методологиясе ярдәмендә ачышлар ясый башлый.

== Библиография ==
* Врожденное многоязычие каждого. Казань: Форт Диалог, 1997, 16 с.
* Неизвестная эволюция вокруг, среди и в нас. Казань : Форт Диалог, 1997 .
* Тайна звуков речи, слов и мышление. Казань, 1997г.
* Смыслы звуков речи и Единый алфавит языков. — Казань: РИЦ «Школа», 1999. — 76 с.
* Сразу учить все языки? Или рассказ инопланетянина. Казань. 2000.
* Язык разума. Мы думаем и по- татарски, и по-русски, и по-английски... Казань: 2000г.
* һ.б.

== Искәрмәләр==
{{Искәрмәләр}}

== Чыганаклар ==
* [http://shayhi.narod.ru/books.htm Гайнулла Шәйхиевның &quot;Металингвистика өлкәсендәге хезмәтләре&quot;]
* [http://rt-online.ru/p-rubr-obsh-37135/ ''Остров, устремлённый в будущее''. Рафаэль МИРГАЗИЗОВ, Газета Республика Татарстан. № 87-88 (24384), 3.05.2001]</text>
      <sha1>tthv1okg2kc4vb5aa0ylftqoryre4hw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викикитап:Викимәгълүматтагы чыганакларга нигезләнгән мәкаләләр</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3685</id>
    <revision>
      <id>7061</id>
      <timestamp>2020-05-24T15:39:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «__HIDDENCAT__ {{Буш төркем}}»</comment>
      <origin>7061</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37" sha1="1aq077ygqykr7kqyeqvhf7ca6a34fdc" xml:space="preserve">__HIDDENCAT__
{{Буш төркем}}</text>
      <sha1>1aq077ygqykr7kqyeqvhf7ca6a34fdc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әсаф Үтәшев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3686</id>
    <revision>
      <id>7071</id>
      <parentid>7065</parentid>
      <timestamp>2020-05-28T13:11:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{Викиюниор}}</comment>
      <origin>7071</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14403" sha1="4yd5b8z7jil6mrr1dhyb3v8ub391va0" xml:space="preserve">{{Викиюниор}}
{{Шәхес
| исем = Үтәшев Әсаф Шәрәф улы
| рәсем =Дәү әти Алмаз.jpg
| рәсем_зурлыгы = 250px
| alt = 
| рәсем язуы = Үтәшев Әсаф Шәрәф улы
| тулы исем = Үтәшев Әсаф Шәрәф улы 
| һөнәр = 
| туу датасы = 27.05.1924
| туу җире = [[Урта Балтай]], Апас районы, ТАССР, РСФСР, ССРБ 
| гражданлык = {{ССРБ байрагы}} -&gt; {{RUS}}
| милләт = [[татар]]
| үлем датасы = 2016
| үлем җире = [[Борнаш (Апас районы)|Борнаш]], [[File:Coat of Arms of Apastovsky rayon (Tatarstan).gif|10px]] Апас районы, Татарстан республикасы, Россия Федерациясе
| әти = 
| әни = 
| ир = 
| хатын =  
| балалар = 
| бүләк һәм премияләр = {{I дәрәҗә Ватан сугышы ордены}}{{Кызыл Йолдыз ордены}}
| сайт =
| башка мәгълүмат = 
}}
{{Башка мәгънәләр/фамилия|Үтәшев}}
{{Википедия|Әсаф Үтәшев}}
'''Әсаф Шәрәф улы Үтәшев''' (27.05.1924, [[Урта Балтай]] - 2016, [[Борнаш (Апас районы)|Борнаш]], [[Апас районы]]) — [[Бөек Ватан сугышы]] чоры [[Эшче-крестьян Кызыл Гаскәре]] разведчигы. [[Совет армиясе]]ннән отставкага чыгуга, [[алман теле]] укытучысы булып эшли.

== Тәрҗемәи хәле ==
1924 нче елның 27 нче маенда Апас районы Урта Балтай авылында укытучы гаиләсендә туган. 7 яшьтә ата-аналары белән [[Казан]]га күченә. Мәктәпне бетерүгә, [[С.П. Горбунов исемендәге Казан авиация заводы]]на эшкә урнаша.

=== Гаиләсе ===
[[Файл:Әсаф Шәрәф улы.jpg|мини|Оныклары белән]]
1967 елда Әсаф Шәрәф улы өйләнә һәм Апас районының [[Борнаш (Апас районы)|Борнаш]] авылына кайта. Немец теле укыткан, хатыны Рокыя Апас районы Борнаш урта мәктәбендә рус теле һәм әдәбияты укытучысы булган. Алар өч кыз тәрбияләп үстергәннәр. Бүгенге көндә 10 оныгы бар.

=== Бөек Ватан сугышында катнашуы ===
* [[1943 ел]]ның февралендә Казан шәһәренең [[Казанның Совет районы|Молотовский районы]] [[хәрби комиссариат]]ына чакырыла. Кадрлар разведчиклар әзерли торган [[хәрби эш]] [[училище]]сына җибәрелә, анда бер ел укый. 
* Кече [[лейтенант]] дәрәҗәсендә [[1-нче Беларус фронты]] штабына, разведка идарәсенә разведка-диверсия төркемнәрен әзерләүгә җибәрелә. 
* Берничә тапкыр разведка төркеме составында, 150-200 километрга [[Вермахт]] тылына хәрби бирем үтәргә, дошманнардан мәгълүмат җыярга җибәрәләр. 
* Сугыш ахырына кадәр хезмәт итеп, [[Җиңү көне (Бөек Ватан сугышы)|Җиңүне]] {{Берлин гербы}}да каршылый. 
* Батырлыклары өчен «[[Кызыл Йолдыз ордены|Кызыл Йолдыз]]», «1 дәрәҗә Ватан сугышы» орденнары, «[[Сугышчан хезмәтләре өчен медале|Сугышчан хезмәтләре өчен]]» һәм күп башка медальләр белән бүләкләнә.
[[Файл:Батырлык тасвирламасы.jpg|мини|документ]]

=== Сугыштан соңгы хезмәте ===
Бөек Ватан сугышы тәмамланганнан соң, Әсаф Шәрәф улы армиядә хезмәт итә. Башта [[Германия|Германиядә]] совет гаскәрләре составында, аннары Чита шәһәрендә [[Байкал]] арты хәрби округында була. Монголиядә дә. 1949 елда [[Австрия]]дә хезмәт итәргә туры килә. Хәрби хезмәт тәмамланганнан соң ул отставкага китә, Казанга кайта.

== ДӘҮ  ӘТИЕМ  СОВЕТ  ОФИЦЕРЫ ==
 “Батырлык көндәлек очрап торган авырлыкларга үҗәтләнеп каршы барганда тәрбияләнә.” - дип язган   Н.А.Островский. Татар теленең аңлатмалы сүзлегендә  Батыр - куркусыз, кыю, уңган, булган кеше, баһадир буларак аңлатыла. Минем дәү әтием Утяшев Әсаф Шәрәф улы да  шундый батыр йөрәкле кешеләрнең берсе иде.
    Бөек Ватан сугышы һәм хезмәт  ветераны булган дәү әтием Апас районының Түбән Балтай авылында 1924 елның маенда укытучылар гаиләсендә дөньяга килә. Язмыш җилләре аларның гаиләсен Казан  шәһәренә күчәргә мәҗбүр итә. Бабамның яшьлек еллары Казанда үтә. Мәктәпне тәмамлаганнан соң 1943 нче елга кадәр  ул 22 нче заводта самолетлар җыя. 1943 нче елның февралендә аны Казан шәһәренең Молотов РХК чакыралар һәм  разведчиклар хәзерләүче хәрби уку йортына барырга тәкъдим итәләр.  Әлеге уку йортында дәү әти  бер ел белем ала һәм кече лейтенант дәрәҗәсен алып 1нче Белоруссия фронтының разведка штабына җибәрелә. Аларның төп бурычы - диверсия:  разведка төркемен оештырып,  дошман тылына  чыгу була.  Дәү әтиемә күптапкырлар дошман тылына 150-200 километрлар үтеп кереп,  йөкләнгән хәрби бурычны үтәргә туры килә. Әлеге төркем белән  ул Берлинга кадәр  барып җитә. 
      Аз  сүзле дәү әтием сугыш чоры хакында  бик  аз сөйли торган булган. Балалары  хәтерендә разведкага кагылышлы  түбәндәге вакыйга   калган. “Әсаф  дәү әтиемнәр өч  төркемгә бүленеп  дошман  тылына үтеп  керәләр. Мөһим бурычны үтәргә группалар хәзерлиләр. Беренче  төркем  фашист тылына  җибәрелә, ләкин әйләнеп кайтмый. Чират  бабамнар  төркөменә  җитә,  тик алар ике  фронт сызыгы уртасында нейтраль полосада артелерия  утына  эләгәләр. Бабамнар  төркеменең  бөтен кешесенең  исемен-фамилиясен, званиясен, бүләкләрен атап  немецлар  әсирлеккә  бирелергә  чакыралар. Артка чигенергә дә, алга барырга да  мөмкинлекләре  юк. Бар яктан  да  аларга  ут ачыла. Һөҗүм туктаганнан соң  төркемнән  бары тик  ике кеше  командир һәм дәү әтием  исән кала. Шушы төндә дәү әтиемнең чәчләре агара. Үзебезнекеләр ягына  чыгып  җиткәч, алар өстеннән  тикшерү эше  башланып китә. Тикшерү эшләре барышында  беренче төркемдә диверсант булуы ачыкланган. Шуннан соң алар кабат үз хезмәт урыннарына кайтарылалар.” 
    Сугышчан юлында  Әсаф бабама  концлагерь тоткыннарын азат итәргә дә туры килә. Әлеге вакыйгаларны сөйләгәндә ул һәрчак зур тетерәнү кичерә иде,  дип  искә ала аның балалары һәм  якыннары. Шулай ук  дәү әтием Будёныйның ат зоводын фашистлар кулыннан азат итүләре хакында да  әйтеп үтә торган булган.
        Сугыш төгәлләнгәннән соң башта  аларны күпмедер вакытка Германиядә калдыралар. Аннары Читада хезмәт итә. 1953-1955 елларда Австриягә - разведка идарәсе  үзәк төркеменә  җибәрелә. Ике арада солых төзелгәч, Львов шәһәре хәрби округына чакырыла . 
       Дәү әтием сугыш барышында  үзенең  маршал  Жуков белән очрашуын да горурланып   искә ала иде. 
      Отставкага  чыкканнан дәү әти  Апас районы Урта Балтай мәктәбе директоры Нәби Гыйззәтов чакыруы буенча немец теле укытырга кайта. Монда ул  дәү әнием Рокыя Шәрәфетдин кызы белән тормыш кора. Соңрак аны  Борнаш урта мәктәбенә җибәрәләр һәм 1974 нче  елда  шушы авылда  йорт төзеп төпләнеп кала.  Мәктәптә 1984 елга кадәр немец теле, хезмәт дәресләре  укыта.  Лаеклы ялга  чыккач та  дәү әти  тик  тормый.  1984-1994 елларда авылның шәхси хуҗалыкларыннан сөт жыя. “Җәен  20 шәр, кышын 6-7 шәр бедон  май чималын ат белән Зур Күккүз сөт кабул итү пунктына илтә идек,”-  дип  искә төшерергә яраткан  бабам .
     Үз  Ватанын  нык яраткан дәү әтием авлдашлары хәтеренә  аз ләкин  туры сүзле булып кереп калган.  Борнаш авылы китабын чыгарган вакытта сугышчан  юлы хакында  сөйләүен  үтенгән журналистка  ул “Мин отставкага киткәндә  бернинди дә серне чишмәячәкмен дип кул куйдым”-, дип  җавап кайтарган. Журналист  Хәмзә Бәдретдинов: “Хәзер бит инде  архивлардан бик күп мәгълүмәтләрне ачтылар, җитәкчеләр үзләре дә күп  серләрне халыкка  җиткерделәр.” - дигәч,“Без  менә шуның  аркасында кабат авыр хәлдә калдык та инде ”-, дип җавап кайтарып,  сугыш темасына кагылышлы  әңгәмәне  туктаткан. 
      Дәү әтиемнең батырлыгын илебез бәясез калдырмаган. Ул ” Кызыл Йолдыз”ордены (1945) кавалеры.  “За боевые заслуги”, “За освобождение Варшавы”, “За взятие Берлина”,     “ Жуков” медальләре белән бүләкләнгән. Тыныч тормыштагы тырыш  хезмәтләре өчен күп санлы мактау грамоталарга  һәм “Хезмәт Ветераны” медаленә һәм исеменә  лаек булган. 
       2016  елның маенда  Апас районы делегациясе составында Герой шәһәр Волгоградка теплоходта сәяхәткә барып кайта. Шул ук елның 7 маенда  Г. Камал театрында Ил башлыгы Р. Миннеханов белән очрашуда була.  
      Гомеренең соңгы елларында дәү әти кызы Гөлүсә кияве Илсур тәрбиясендә яшәде. Ул  92 яшендә  2016 елның 16 январендә дөньядан китеп барды. Дәү әтинең матур, батыр тормыш юлы безнең хәтерләрдә мәңге сакланыр!
                           Апас районы &quot;Сәләт&quot; БИҮ каршында эшләүче &quot;Яшь журналистлар&quot; түгәрәге әгъзасы Җәләлиева Исламия Илсур кызы.
                           Түгәрәк җитәкчесе Мозаффарова Сания Әбрар кызы.

== Чыганаклар ==
* [https://tatfrontu.ru/person/utyashev-asaf-sharafovich УТЯШЕВ АСАФ ШАРАФОВИЧ @ Бессмертный полк Республики Татарстан] {{ref-ru}}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[https://arc.familyspace.ru/archive/Pobediteli_ru_6/p9227?lett=У Җиңүчеләр]

[http://www.podvig-naroda.ru/?#id=25769113&amp;tab=navDetailManAward Халык батырлыгы]

{{DEFAULTSORT:Үтәшев, Әсаф}}
[[Төркем:Укытучылар]]
[[Төркем:Бөек Ватан сугышында катнашучылар]]</text>
      <sha1>4yd5b8z7jil6mrr1dhyb3v8ub391va0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Рәсемне форматлаштыру</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3687</id>
    <revision>
      <id>7064</id>
      <timestamp>2020-05-26T07:56:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;includeonly&gt;{{#if:{{{1|}}}|  {{#switch:{{{1|}}}  |none=  |юк=  |{{#switch:{{str left|{{{1|}}}|1}}   |[|&lt;|{|={{{1|}}}   |Файл:{{{1|}}}|{{#if:{{{2|}}}|{{#ifeq:{{str righ...»</comment>
      <origin>7064</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="404" sha1="bl6kzrdhdb483j9g2ntg3ylg1wz0lew" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#if:{{{1|}}}|
 {{#switch:{{{1|}}}
 |none=
 |юк=
 |{{#switch:{{str left|{{{1|}}}|1}}
  |[|&lt;|{|={{{1|}}}
  |[[Файл:{{{1|}}}|{{#if:{{{2|}}}|{{#ifeq:{{str rightc|{{{2|}}}|2}}|px|{{{2|}}}|{{#ifeq:{{str rightc|{{{2|}}}|3}}|пкс|{{{2|}}}|{{{2|}}}px}}}}|220x350px}}{{#if:{{{border|}}}|{{!}}border}}]]
  }}
 }}
}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>bl6kzrdhdb483j9g2ntg3ylg1wz0lew</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Викиюниор</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3689</id>
    <revision>
      <id>7083</id>
      <parentid>7080</parentid>
      <timestamp>2020-05-28T14:06:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jackl wikijunior.png</comment>
      <origin>7083</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="492" sha1="dd4rxzev86m2f3006v355bh0ikopeib" xml:space="preserve">{{Right-uppermost image|Link=Викиюниор|Text=Бу мәкалә Викиюниор проектына карый.|Image=Jackl wikijunior.png}}
{{ambox|type=good|image=[[Räsem:Jackl wikijunior.png|20px|link=Викиюниор]]|text=Бу мәкалә [[Викиюниор]] проекты чикләрендә булдырылган.
}}

&lt;includeonly&gt;[[Төркем:Викиюниор]]&lt;/includeonly&gt;
&lt;noinclude&gt;[[Төркем:Үрнәкләр|Викиюниор]]
{{doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>dd4rxzev86m2f3006v355bh0ikopeib</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калып:Right-uppermost image</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3690</id>
    <revision>
      <id>7070</id>
      <timestamp>2020-05-28T13:08:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «&lt;div style=&quot;position:absolute; z-index:50; right:0px; top:-20px;&quot; class=&quot;metadata&quot; id=&quot;floating_object&quot;&gt;&lt;div style=&quot;position: relative; width: {{{Width|20}}}px; height: {{{Heig...»</comment>
      <origin>7070</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="630" sha1="sqz2yn2polejcokufi0oxuyf3bqa35v" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;position:absolute; z-index:50; right:0px; top:-20px;&quot; class=&quot;metadata&quot; id=&quot;floating_object&quot;&gt;&lt;div style=&quot;position: relative; width: {{{Width|20}}}px; height: {{{Height|15}}}px; overflow: hidden&quot;&gt;&lt;div style=&quot;position: absolute; top: 0px; left: 0px; font-size: 100px; overflow: hidden; line-height: 100px; z-index: 3&quot;&gt;[[{{{Link|Link_example}}}|&lt;span title=&quot;{{{Text|Text_example}}}&quot;&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&lt;/span&gt;]]&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;position: absolute; top: -5px; left: 0px; z-index: 2&quot;&gt;[[Image:{{{Image|Mw-unwatch-icon.svg}}}|{{{Width|15}}}px]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;{{doc}}[[Төркем:Үрнәкләр]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>sqz2yn2polejcokufi0oxuyf3bqa35v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викиюниор</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3691</id>
    <revision>
      <id>7082</id>
      <parentid>7077</parentid>
      <timestamp>2020-05-28T14:03:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{main|Викиюниор}}</comment>
      <origin>7082</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="fu1j0crieb7axcq13hkcja0os36lab4" xml:space="preserve">{{main|Викиюниор}}
[[Төркем:Барлык]]</text>
      <sha1>fu1j0crieb7axcq13hkcja0os36lab4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төркем:Викикитап:Викиюниор</title>
    <ns>14</ns>
    <id>3692</id>
    <redirect title="Төркем:Викиюниор" />
    <revision>
      <id>7078</id>
      <timestamp>2020-05-28T13:20:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <comment>Frhdkazan  [[Төркем:Викикитап:Викиюниор]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Төркем:Викиюниор]]</comment>
      <origin>7078</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50" sha1="lgvvzngjy6dmt56i7abw0muysh0tlzw" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[:Төркем:Викиюниор]]</text>
      <sha1>lgvvzngjy6dmt56i7abw0muysh0tlzw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Викиюниор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3693</id>
    <revision>
      <id>7339</id>
      <parentid>7085</parentid>
      <timestamp>2024-01-16T20:28:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>17</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing Wilcox.jpg with [[File:Child_reading_(Jessie_Willcox_Smith).jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: artist's name is misspelled).</comment>
      <origin>7339</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1356" sha1="m0rrwfjxv5q02q5v4qe1ie65dtc9xgr" xml:space="preserve">[[File:Child reading (Jessie Willcox Smith).jpg|left|150px|border|link=]]
[[File:Jackl wikijunior.png|thumb|Викиюниор эмблемасы]]

'''Викиюниор''' – 0-12 яшьтәге балалар өчен матур әдәбият жанрына &lt;u&gt;кермәгән&lt;/u&gt; темаларга фәнни-популяр төрендәге китаплар тудыру проекты.

[[:Төркем:Викиюниор|Бу китаплар]] фотография һәм диаграммалар, рәсемнәр һәм оригиналь сурәтләр белән тулы. Викиюниор китаплары язучылар, укытучылар, студентлар, мәктәп укучылары һәм башка яшьләрнең бергәләп эшләү җимеше. Китапларыбыз тикшерелә алырлык фактик мәгълүматны тәкъдим итә. Безгә кушылырга, китаплар һәм аларның төрле бүлекләрен язырга, кирәклечә төзәтергә һәм үзгәртеп корырга рәхим итегез. Китапларыбыз бушлай, Creative Commons Attribution-ShareAlike лицензиясе шартлары буенча таратыла.

[[Төркем:Китаплар]][[Төркем:Викиюниор]]</text>
      <sha1>m0rrwfjxv5q02q5v4qe1ie65dtc9xgr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гәүбә вә истигъфар (Тукай)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3697</id>
    <redirect title="Тәүбә вә истигъфар (Тукай)" />
    <revision>
      <id>7100</id>
      <timestamp>2020-11-27T11:51:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Фәрһад</username>
        <id>1684</id>
      </contributor>
      <comment>Фәрһад  [[Гәүбә вә истигъфар (Тукай)]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Тәүбә вә истигъфар (Тукай)]]</comment>
      <origin>7100</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65" sha1="efs4qgg14v0gj2igw6hf1ghkywrwwg0" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Тәүбә вә истигъфар (Тукай)]]</text>
      <sha1>efs4qgg14v0gj2igw6hf1ghkywrwwg0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Корт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3699</id>
    <revision>
      <id>7103</id>
      <timestamp>2020-12-06T09:57:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>217.23.186.69</ip>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''КОРЫТ'''[қŏрŏт], диал. қŏрт «курут, сушёный сыр» &lt; гом. төрки қурут id. ~ бор. ядкәрләрдә грут, грунт (...»</comment>
      <origin>7103</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2226" sha1="897kfm21paiz5s47n4kf7aoddn7yy2b" xml:space="preserve">'''КОРЫТ'''[қŏрŏт], диал. қŏрт «курут, сушёный сыр» &lt; гом. төрки қурут id. ~ бор. ядкәрләрдә грут, грунт (В. Рубрук) – төрки-монг. күчмәннәрнең төп азыгы, к. гом. кыпч. қурт, төркм. һ.б. угыз қурут, ғурут, хак. хурут, алт. диал. қурғут id. һ.б. (ЭСТЯ VI: 156–167), к. ш. ук яз. монг. xurud, хәз. монг. хурууд &lt; қуруғуд «эремчек, сыр». Гомумән, монг. телләрендә ясалган булса кирәк. Бу сүзне гадәттә коры-у фигыленнән дип карыйлар («корытып киптерелгән эремчек»), к. Räsänen 1969: 304; Аникин: 332–334, 629 (шунда ук бай әдәбият күрсәтелә). Ләкин, безнеңчә, бу сүз бор. төрки қур «запас азык» сүзеннән, к. як. курула-, курут- «запас калдыру». Чаг. рус. курсун, корсун, коршуны «эремчеккә җиләк-җимеш болгатып ясалган һәм кышлыкка киптерелгән күмәч-тәмәч» ~ бур. хурһан, калм. хурен &lt; бор. монг. (Ramstedt 1935: 199) *xurisun id. ССТМЯ I: 438. &lt;ref&gt;Тэтимол 2015&lt;/ref&gt;

диал. '''КОРТ''' II и. махс. Ачыган сөтне сүрән утта кызыл төскә кергәнче озаклап кайнатып әзерләнгән ризык; кызыл эремчек. [Айбала] Тукалның кушуы буенча, тирмәдән әле кибеп бетмәгән кортларны кояшка чыгарды, --- берничә көн буенча җыелган сөттән эремчек кайната башлады. Г.Ибраһимов. Шарлыкны чыккач, аларның азыклары бөтенләй бетте. Барлык булган ризыклары – таш кебек булып каткан алты баш кипкән корт калды. З.Зәйнуллин. &lt;ref&gt;Таңлат 2015-2018&lt;/ref&gt;</text>
      <sha1>897kfm21paiz5s47n4kf7aoddn7yy2b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әби авылының Ак әбисе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3701</id>
    <revision>
      <id>7112</id>
      <parentid>7111</parentid>
      <timestamp>2021-01-16T13:06:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <origin>7112</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3534" sha1="96qfngnruznl5zp7qmqqr5c53cvymy7" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Фәния Хәй кызы Аскарова
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = Лениногорск районы Сарабикол мәктәбенең башлангыч класслар укытучысы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Әби авылының Ак әбисе.

Әле кайчан гына карлы-буранлы кыш иде. Инде баксаң, шомырт чәчәкле май ае да җиткән. Табигать яшеллеккә күмелгәндә, Әби авылында Мөнәззәһә исемле кыз дөньяга аваз сала. Бу хәл моннан 90 ел элек була.

Гомерне юкка гына агымсу белән чагыштырмыйлар. Ул ага да ага. Ә олыгайгач,  тагын да тизләнә кебек... Мөнәззәһә әбинең дә гомере бер мизгел кебек аккан да киткән. 

Балачагы авыр сугыш елларына туры килә. Әтиләре Әгъзәметдиннең,  сугышка китеп өч ел үткәч, үлгән хәбәре килә. Әниләре биш бала белән тол кала. Авырлыклар күп булса да, Бисал апа балаларын ач-ялангач итми. Балалар да кул арасына керәләр, әниләренә булышалар. Мөнәззәһә әби 13 яшеннән колхозда эшли. 1951нче елда ул Минзәки абый белән гаилә коралар. Тормыш  тагын сыный Мөнәззәһә әбине. 1981 елның мартында ире, ә җәй көне кызы Тәнзилә дөньядан китеп баралар. Соңрак өч туганын да соңгы юлга озата. Ләкин авырлыкларга бирешми, дүрт баласын аякка бастыра ул. 

Яшьли  намазга укырга өйрәнә Мөнәззәһә әби. Догаларны яттан белүе соңыннан бик ярап куя. Аның моңлы тавышы яңгырамаган йорт юктыр авылыбызда.  Әби авылының Ак әбисе булып, авылдашларының  хөрмәтен тоеп, кызы Тәгъзимә белән кияве Мөхтәр белән гомер кичерә. Мөнәззәһә әби янына хәзерге көндә дә олысы да, кечесе дә киңәш сорап килә. Энесе Мөхәмәтшәрип абый да хәлен белергә еш төшә. Ул авылның аксакалы, хөрмәтле карты.
 
Мөнәззәһә әбинең дәвамчылары – оныклары, оныкчыклары үсеп килә. Инде оныгының оныгы бар. Якты көнгә шатланып, туачак таңнарны көтеп, балаларының, оныкларының игелеген күреп яши ул.  Әби авылының Ак әбисенә  туган көнендә ныклы сәламәтек, тыныч тормыш,  аяз күк йөзе телисе килә.

[[Төркем:Шәхесләр:Лениногорск районы]]</text>
      <sha1>96qfngnruznl5zp7qmqqr5c53cvymy7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сарабикол - Әби авылының уңган кешеләре</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3702</id>
    <revision>
      <id>7113</id>
      <parentid>7110</parentid>
      <timestamp>2021-01-16T13:06:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <origin>7113</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11007" sha1="n93s1jkadbm85c8vecsr2t910f4jmhc" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Фәния Хәй кызы Аскарова
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = Лениногорск районы Сарабикол мәктәбенең башлангыч класслар укытучысы
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Сарабикол – Әби авылының уңган кешеләре.


Сарабиккол. Халык теленә Әби авылы дип кереп калган авылыбыз Татарстанның көньяк-көнчыгыш өлешенә урнашкан. Моннан бик күп еллар элек шушы урынга Сара әби белән Биккол бабай килеп яши башлаганнар. Шуннан чыгып безнең авылга Сарабиккол  исеме бирелгән.  Чит илләрдә яшәүче милләттәшләр авылыбызны Әби авылы дип беләләр.

Безнең авыл урманнар – таулар белән уратып алынган. Аны икегә бүлеп, мул сулы, балыкка бай Шушма елгасы ага.  Елга буендагы әрәмәләр,  тугайлар  һәркем күңеленә хуш килерлек. Алар бигрәк тә яз көне,  шомырт чәчәк аткан вакытта, искиткеч матур була.   Язын Шушма  шул тугайларга, әрәмәләргә җәелә.  Авыл чишмәләргә бай:  Салкын чишмә, Бабай чишмәсе, Күкертле чишмә, Тегермән чишмәсе, Мәсхүт чишмәсе, Мортаза чишмәсе, Сара чишмәсе,   Алар халкымны  су белән тәэмин итә.   Чишмәләр авылны урап алган тауларның итәкләреннән башлана: Әхмәт тавы, Базар тавы, Мөгәҗи тавы, Суд тавы, Бәләкәй Бүләк тавы.
 
Авыл аша асфальт юл уза.  Һәр йортка газ, су, телефон кергән. Авылда мәктәп, Мәдәният йорты, китапханә, мәчет, балалар бакчасы бар.  Дүрт кибет гөрләп эшләп тора. Анда халык өчен азык-төлек, көкүреш кирәк-яраклары сатыла.

Әби авылында хезмәт сөючән, эшкә батыр  халык яши. Алар игенчелек, терлекчелек белән  шөгыльләнә. Элеккечә әйтсәк, колхоз яши әле авылда.  Аны бетермәүдә, саклап калуда Равил Сәгыйть Фәйрузовның өлеше әйтеп бетермәслек.  Ул Чаллы шәһәрендә яшәсә дә, авылны яшәтүгә зур тырышлыгын куя. Авылым кешеләре аңа бик рәхмәтле. Алар тырышып эшлиләр. 

Сарабикол бай тарихлы авыл. Советлар Союзы Герое,  ике Социалистик Хезмәт Герое биргән авыл ул. Шулай ук данлыклы язучылар, академиклар,  табиблар, судьялар, укытучылар  һәм башка һөнәр ияләре  чыккан авылымнан.

Ләкин минем сүзем бүген алар турында тугел, ә гади хезмәт ияләре: илгә икмәк, сөт, ит җитештерүчеләр турында. Элек колхозда хезмәт  куйган тракторчылар, мал караучылар, тимерчеләр, сыер савучылар...

Шуларның берсе: Мостафин Зәкиҗан абый туган колхозы кырларын иңләп, җир сөрә, чәчә, эшкәртә,  киләчәк уңышка нигез сала. Күпме буразна сызгандыр, күпме җир эшкәрткәндер үз гомерендә Зәкиҗан абый. Әйтүе кыен. Шулай да шактый мактау грамоталары, социалистик ярышларда җиңүче билгеләре  һәм, ниһаять, Почет билгесе ордены, В.И.Ленинның тууына 100 ел тулу уңае белән тапшырылган медаль бизәде аның хезмәт юлын. 1984 елда аңа “Татарстанның атказанган механизаторы” исеме бирелгән. 

Төхфатуллин Әнәс абый кечкенәдән әтисе янында алачыкта була. Үсә төшкәч, бу йөрүе аңа ярап куя. Шофер таныклыгы да ала, ләкин тимерче һөнәренә тугры кала. Техниканы язгы чәчүгә, уракка әзерләү, машиналарны төзек хәлдә тоту һәм башка эшләр - тимерче Әнәс абый вазыйфалары. Авылда аны  “Алтын Әнәс” дип йөртәләр. Алтын куллы булганга  инде. Авыл хуҗалыгы өлкәсендә зур хезмәтләре өчен  Әнәс абый “Татарстанның  атказанган  механизаторы” исеменә лаек булды.
 
Вәсилә апа Габбасова - “Урал” кохозының алдынгы терлекчесе - бозау караучысы. Аның тырышлыгы белән бозаулар һәрвакыт чиста, ашатылган булалар. Аларның  улеменә юл куймый туры сүзле Вәсилә апа. Аны район, авыл советы депутаты итеп тә сайлыйлар. Ул тугызынчы һәм унычы бишьеллыклар коммунистик хезмәт ударнигы, “Социалистик ярыш алдынгысы”  билгесе иясе. Вәсилә апа тырыш хезмәтләре өчен Хезмәт Кызыл Байрагы  ордены белән бүләкләнгән. 
                                                         
Фәрит абый Ялаков,  Бөгелмә механизация техникумын тәмамлап кайтканнан соң, армиягә киткәнче өч ел тракторда эшли.  Ә солдат хезмәтеннән кайткач, колхоздан китү ягын карамый. Чөнки анда эш җитәрлек. Фәрит абыйга җаваплы эш тапшыралар: кырчылык бригадасы  бригадиры. Бераз вакыттан соң ул  авыл хуҗалыгы техникасы бүлеген җитәкләргә  алына. Эше белән бергә Минзәлә совхоз-техникумында да укый. Техникумның агрономия бүлеген тәмамлый. Тормышны, кешеләрне белми торып, үзең башкаларны өйрәтә, аларга күрсәтмәләр бирә алмыйсың. Моны Фәрит абый  “Урал” колхозының партия оешмасы секретаре итеп сайлангач аеруча аңлый. 13 ел буена шушы  “йөкне” тарта.  Фәрит абый 1974 елда Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнә. Аның башка бик күп хөкүмәт бүләкләре дә бар. Болар үзе генә дә Фәрит абыйның тырыш хезмәте, тынгысыз җан булуы, эшне оештыра белүе турында сөйли.

Насриев Әнвәр Гариф улы Сарабикол авылында 1940 нчы елда дөньяга килгән. Әнисе Миннури апа гомере буе колхозда эшләгән, әтисе Гариф абый аңа яшь ярым булганда Бөек Ватан сугышына китә һәм шул китүдән әйләнеп кайтмый. Ятимлектә үсүенә карамастан, Әнвәр абый тормыш авырлыкларына бирешми. Сарабикол мәктәбендә сигез класс тәмамлап, механизатор ярдәмчесе булып эшли. Ә 1959–1962 нче елларда Ерак Көнчыгышта Тын океан флотында хезмәт итә. Армиядә хезмәт иткәндә, шофёрлыкка укып, машина йөртү таныклыгы ала. Хезмәтен тәмамлагач, туган авылына кайтып «Урал» колхозына шофер булып эшкә керә. 1970–1973 нче елларда Минзәлә совхоз техникумында укый. Диплом алгач, янә туган колхозына ферма мөдире булып эшкә кайта. 1974–1994 елларда «Урал» колхозында баш зоотехник булып эшли. 1995–1997 елларда мелиоратор була. Олы хезмәтләре өчен төрле медальләр белән бүләкләнә: «В. И. Ленинның 100 еллыгы уңаеннан хезмәттәге уңышлары өчен» медале,  «Социалистик ярыш алдынгысы» билгесе,  «Унберенче бишьеллык җиңүчесе» билгесе. Ә 2000 елдан бирле Хезмәт ветераны исеменә лаек. Бүгенге көндә Әнвәр абый лаеклы ялда. Тормыш иптәше Сәмия апа белән 57 ел гомер итәләр. 4 бала тәрбияләп үстерделәр. Бер кызлары, мәктәбебез директоры – Сәлимә.  Ул  мәктәптә укытучыларга эшләргә,  укучыларга укырга уңайлы булсын дип тырыша. Коллектив аны хөрмәт итә. 

Туган авылымның кешеләренең  һәммәсе турында да күп итеп язмалар язарлык. Аларның хезмәте һәм томыш тарихы гаҗәеп бай, эчтәлекле. 

Тарихны  кешеләр язмышы тудыра. Кешеләр үзләре тарих белән, авылларның үткәне белән кызыксынырга тиеш.

[[Төркем:Шәхесләр:Лениногорск районы]]</text>
      <sha1>n93s1jkadbm85c8vecsr2t910f4jmhc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәдәният авылы тарихыннан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3703</id>
    <revision>
      <id>7109</id>
      <parentid>7108</parentid>
      <timestamp>2021-01-16T13:05:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <origin>7109</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22427" sha1="e17pbjt23muyevlu6dt22u96i28407p" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Камалов Шәүкәт Шәрип улы.
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Мәдәният авылының  колхоз тормышы.  (Сугыш чоры)

Колхозчының кулында эш коралы булмаса, эш алга бармый. Шуңа күрә ул арбасын да, чанасын да, көлтә ташу өчен ридуанын да, тирес түгү өчен ике тәгәрмәчле үзбушаткыч арба-кутамачын да, бричке, үлчәүләр, кулёвозка(бочкалар йөртү өчен), башка коралларын да булдырган. Амбар янында орлык әзерләү өчен кул сортировкасы да бар иде. Орлык әзерләгән вакытларда төнлә мин амбар янында каравылда торганымны да хәтерлим. Караңгы төннең шомлы  тынычлыгында мин куркудан сортировка мөшкесенә ятып, башны күтәрергә дә куркып ята  торган идем, йокыга киткән чаклар да күп булды.  9-10 яшьлек малай чак бит.  Эх, төнлә яныма я әни , я апам килеп китсәләр, төн буе куркып чыкмас идем. Килүче булмады шул.  

Ул елларны авыл кырларында шалкан, киндыраш кебек культуралы үсемлекләр дә чәчәләр иде. Шалканны да чәчтеләр, яфрагы ашка тәмле иде.  Ә менә киндырашны сүс (пәҗи)  өчен 2 шәр га үстерәләр иде. Бу үсемлекнең буе 2-2,5м булып, башагы (орлыгы) 20 см. була торган иде. Безнең ише ачлы-туклы авыл баласына аннан да тәмле, майлы  ризык юк кебек иде. Без малай-шалайга ияреп киндыраш орлыгы ашарга кыз-күлән дә бара иде. Каравылчы сизсә, кыр буйлап куа иде инде. Ләкин тотып кара без ялан тәпиле җитез малайларны! Башларыбызны сак кына күтәреп, кыргый мауглилар кебек, каравылчыны күзәтеп, башлаган сәяхәтебезне дәвам итә идек. Хатын-кызлар көлтә бәйләгәндә без дә әниләребезгә булыша идек. Безнең хезмәт: инештә көлтә бауларын юешләтеп менү.  Нинди генә авыр эшләр булмасын, нинди генә шелтәләр эләкмәсен ул вакытларда, барысы да таң атканчы онытыла иде. Әмма дә ләкин кара сугышның ачлыгы, ялангачлыгы  бәгырьләребезгә үтеп керде. Иске-москы киемнәрне аннна-моннан ямап, тегеп җәйне, кышны үткәрә идек. Җәен ярар, җылы кояш астында, челләләрдә, җылы яңгырларда ул кадәр үк әле үзеңнең шулкадәр ялангач икәнеңне сизмисең. Ә менә көзнең зәһәр җилләре, салкын карлы яңгырлары, кышның рәхимсез бураннары, чатнама суыклары синең кем икәнеңне  кат-кат искә төшерә иде. Бик күп малайларныкы кебек минем дә тамагым юньләп икмәк күрмәде, артым җылы чалбар кимәде. Нинди чалбар! Шуңа охшаган бер кием булсын иде әле ичмаса! Ниндидер бер ни итәк, ни ыштан түгел киемне киеп ике ел Чистай белән Мәдәният арасын таптадым. Югыйсә, малайлыктан чыгып, үсмерлек чорына аяк басып килгән,  Чистай шәһәренең авыл хуҗалыгы техникумында белем өстәргә йөргән егет чак.  

Мондый ачлыклардан коткаручы изге  хайван,  авыл җирләрендә ул вакытта сыер булгандыр. Чөнки хуҗалыгында сыеры булган кеше хәер сорап та, ризык сорап та чыгып китмәде. Мин бүгенге көндә әниемә мең кат рәхмәтле (Урыны оҗмахта булсын!). Нинди генә  авыр шартлар булмасын,  качып-почып елга-чокырлардан печән күтәреп ташу, печән чабу, киптерү,  кышкыга әзерләп кую - боларның барысына да әни ничек өлгергәндер, ләкин без ипен ашамасак та сөтен эчтек. Законнары да колхозчы яклы түгел иде бит аның. Шул бер көлтә печән күтәреп кайтканыңны күрсәләр, төрмәгә үк утыртып куялар иде. Ә инде “Уфалла” арбасындагы печәнең белән тотылсаң, кайбер колхоз рәисләре арбасына ут та төртүдән чирканмыйлар иде.  Мондый усал законнар 1985 нче елларга кадәр дәвам  итте әле.  

“Уфалла” арба-чанасын күп тартып йөрергә туры килде миңа. Ни әйтсәң дә, гаиләдә ир кеше мин идем бит. Апам өйдә кала, сеңелне карый. Сәгать 12 ләрдән соң әни мине ала да “”Кызыл сукачы” кырына печән урларга алып китә.  Юллар инеш буйлап үткәнгә, боз өстеннән күренмичә, сиздермичә генә атлый идек. Бозның су чыккан урыннары да була. Менә шунда безнең киез итекләребез суланып, боз булып ката иде. Печән тартып тауны менгәндә нинди хәлләрдә калуыбызны без үзебе генә белә идек. Шуңа күрә таудан кире шуып төшмәс өчен, киез итекләребезне кулга тотып, оек өстеннән  атлый идек. Безнең белән әнинең иптәше, Хатимә әби кызы,  Вәлиуллина Халимә апа да бара иде. Сугыш Халимә апаны да тол иткән. Бер кызы Халидә 1941 нче елгы. Хәтимә әбинең ике кызы, Халисә белән Хадичә,  тормышка да чыга алмадылар. Рәхимсез сугыш ир-егетләрне сугыш кырларына йолкып алды.    Сугыш беткәнгә дә күпме еллар үтелгән. Никадәр ачы да, сагышлы да, сагындыргыч та  үткән балачак, яшьлек һәм Мәдәният еллары. 

Исемебез 	дә 	бит 	“Сугыш 	чоры 	балалары”.  
Г.Сафинның бер моңлы  җыры исемә төшә дә, ерак үткәнемә алып кайта:  
Әнием иелгән, бөкрәйгән 
Тартадыр «уфалла» арбасын. 
Шул чаклар исемә төшә дә 
Кузгата йөрәгем ярасын. 

“Уфалла” арба-чанасын  гына түгел, язмыш, тормыш арбасын да җигелеп тарттык олылар белән ул елларда. Бүген менә артыма әйләнеп карыйм да, ул чорларның авырлыкларын онытып, бергә үскән якташларымны, егылып-егылып уйнаган авыл урамнарын, печән урлаганда бүредән курыккандай шүрләгән җитәкче абыйларны, арбаларны тартып менгәндә үрмәләп үткән инеш тауларын-барысын, барысын кире кайтарасым килә. Бүген менә язмышыма нәтиҗә ясагандай дусларымны, авылдашларымны, якташларымны барлап утырам. Кайда алар?  Бармак белән санарлык кына калганнар ләбаса. Сугыш ветераннары түгел, сугыш чоры балалары да җир куенына кереп бетә язган икән инде. Уйлап карасаң, гомер бер китап битен ачып ябып куйган кебек  кенә  икән. Кичә генә булып үткәндәй ул вакыйгалар.  

Сугыш!  Котны алырлык, хәтерләрдә кара күләгәле, ямьсез һәм шомлы, усал һәм явыз, ач һәм ялангач, тол һәм ятим калдырган  сугыш!  Нәрсә алып килде ул безгә, нәрсәләргә өйрәтте ул безнең кебек  әти назын күрмәгән малайларга?  Күп нәрсәгә өйрәтте. Ялан аяк бозлы кардан печән урларга да, әниләребезгә ияреп кырда ашлык киптереп җыярга да , ачлыктан интеккәндә колхоз кырларында яшел борчак кузаклары урлап ашарга  да, тормышка олылар күзлегеннән  чыгып карарга да, ирләрчә чыдам һәм нык булырга да, ике кулны кесәгә тыгып, авызыбызга тәмәке төргән кәгазьләрне кабып, егетләрчә тәмәке тарта белергә дә - барысына да өйрәтте безне сугыш.  Тәмәке тарту - авыл малайларының үзләренә күрә бер кыю адымы, “егетләрский” батырлыгы иде кебек. Уеннан башланган бу гадәтләр сабый балаларга  үзенә күрә бер юаныч, уен, шөгыль булды күрәсең. Олырак агайлар да бер сүз әйтми иде, киресенчә, безнең тончыга-тончыга тәмәке суыруыбыздан шаркылдап көләләр иде әле. Бәлки алар шулай безнең дә авыр язмышыбызны бераз гына булса да тәмәке төтене белән капланыр дип уйлаганнардыр. Ә тәмәкене без, малайлар,  үзебез таба идек. Елга буйларына төшеп кипкән үлән-яфракларын  уып, төреп тартырга өйрәндек. Аннан, өй бүрәнәләре арасындагы мүкне дә яндырып карадык.  Чын тәмәкене без колхоз идарәсе буенда таптык. Тәмәке төпчекләре! Вәт ичмаса ул шәп тәмәке иде! Борынны кытыклый, тамак төпләрен  кырып ала, ашыйсы килүләр онытыла. Бер өйрәнгәч тәмәкене тартасы гына килә икән. Тавык йомыркаларына кибетче Хафиз бабайдан тәмәке алыштырып ала торган идем. Бер йомырка-дүрт сигара. Тора-бара тәмәке үстерегә дә өйрәндек. Бу шөгыльне апам башлап йөри иде. Ни өчен дисәң, дуңгыз көтүе көткәндә иркенлек, кеше күрми, ялгыз көн үтми,  йортта шелтәләрдәй кеше әни тартканны белә,  ир заты юк. Башкаларның әтиләре, олы абыйлары контрольдә тота. Миңа иптәшләр Фәхретдинов Илдус һәм Шәмсетдинов Тәлгать иделәр. Ә менә Яүширмә мәктәбенә укырга йөри башлагач тәмәке бәйрәмнәре бетте. Мәктәпкә килеп керүгә кесәләрнең эчен тышка чыгарып актаралар иде. 

Шулай итеп тәмәкене кесәгә тыгып йөрү кыенлашты. Ә менә папирос  җайлы нәрсә булып чыкты. Аның исе дә килми, кесәдә йөртергә дә җайлы. Ләкин кыйммәт. Аның да җаен таптык.   Ул елларны Яүширмәдә шомран (йомран) тиресе җыя башлаганнар иде. Бер тире 50 тиен тора. Ә бер кап  “Ракета” папиросы 47 тиен, “Спорт” папиросы 89 тиен тора.  Әче “Прибой” белән   йомшак төтенле “Норд” (“Север”) папирослары да бар иде.   Шомран тиресенә “Ракета” папиросы ала идек. Ләкин аның шул ягы бар, бер кабызгач аны гел суырып торырга кирәк. Чөнки ул бик тиз сүнә. Ә кабызырга шырпы юк,  чакма таш кына. Аның да көле коелса, кабызып булмый тагы.  Күпме шомранның башына җиткәнбездер, белмим, ә менә күп тәмәке  тарттык ул вакытларда. Юанай кырлары, болыннары   шомраннарга бай иде.   Без көрәкләр, чиләкләр күтәреп шомран ауларга китә идек. Беребез шомранның оясын саклый, беришеләребез елгага төшеп көтеп тора. Ничек кенә булмасын, максатыбызга ирешә идек.  Бер кап “Спорт” папиросы алырлык  ике шомран тиресен алып кайтып тапшыра идек тә, ике көнгә җитәрлек төтен рәхәте кичерә идек.  Авыл башындагы  сарайга яшергән  папиросларыбызны мәктәптән чыгуга яңадан авызга ала идек.  Ризык эләкмәгән аш казаннарыбызга үрмәләгән папирос төтененең тәме май булып ята иде дә, ач тамакларыбызны туедыра иде. 1947 елда акча алышынды. Товар бәяләре дә  ун мәртәбәгә кимеде.  

Колхозда эшләгән өчен хезмәт көннәре язылып бара иде.  Ә ул көннәр өчен  50-100 гр. ипи  (он, бөртек) бирелә. Шул 50 гр. икмәкне алу өчен авыл кешесе алны-ялны белми эшләде. Без, балаларга да шул граммнар өчен күп йөгерергә туры килде. Миңа да  әни  күп йомыш  тапшыра иде:  Яүширмә авыл Советына язулар тапшырырга, кирәкле язуларны алып кайтырга, төнлә амбар каравылларга, дуңгыз сакларга һәм башкалар.     Әнинең сыер сауган вакытларын да хәтерлим әле. Миңа ул вакытларда биш яшь булгандыр. Әни көне буе эштә булганга күрә, күзәтеп, карап торучы  да булмаган. Бервакыт әбигә үпкәләп әтинең әнисе  янына кыш уртасында галоштан китеп барганмын. 400 метр ара. Һәм мин юлда барганда аякларымны туңдырганмын. Бәхеткә,  аякларым туңып бетмәгән булган, кар белән угач җылынып исән калдылар. Шуннан соң әби бездән кызы  Галиягә күченде. Бу-1941 елның декабре иде.  

Яшелчә бакчалары колхозыбызның керем кертә торган икенче  мәйданы иде. Анда да әни белән хезмәт күрсәтергә туры килде. Үзебезнеке булмагач, бер вакыт бүрек колагына кыстырып ике суган алдым. Ә авылда усаллыгы һәм явызлыгы белән дан казанган Фәтхетдиновлар, 
Җамалетдиновлар  нәселе бар иде. Шул чагында Нурулла бабай малае Илһам очрап, бүреке колагындагы шул ике суганымны да алып калды. Ул көтеп торган, әтисе кушкан..  

1944 нче ел көзе әни дуңгызлар фермасында эшли башлады. Кул арасына керерлек ир заты булганга, әни миңа да ышанып эш тапшыра иде. Минем өчен бу хезмәт бәйрәм иде. Ник дисәң,  җәен, кышын  дуңгызларга мин “хуҗа”, кырларга мин “хуҗа”. Ләкин дуңгыз дуңгыз инде ул, ни әйтсәң дә, дуңгызлыгын эшләми калмый. Җәй айларында дуңгызларны чирәмгә чыгара идем. Көтүче хәлен көтүче генә беләдер. Иртә таңнан күзләрне ера-ера дуңгызларны чирәмгә чыгарам.  Кояш җылысына башны салып изрәп киткән чаклар да күп була иде. Дуңгыз заты шуны гына көтеп торган кебек, ач тамагын туендырыр өчен бәрәңге бакчаларына тарала, колгымда кемнеңдер: ”Шәүкәт, тор! Дуңгызларың бакчада”, -дигән  тавышына сискәнеп күзем ачам да,  бакча буена таралган дуңгызларны җыярга йөгерәм.  Каян юлын тапканнар? 10-15 төп бәрәңгене казып та өлгергәннәр, юньсезләр. Мин кеше-фәлән күргәнче дип, җиргә таралган исән бәрәңгеләрне яңадан казып җир астына  күмеп куям.

Кырлар ашлыктан бушагач,  дуңгызларны калдык-постыклар белән тукланырга  шунда алып чыгам. Кырда ялгызым, вакыт үтми. Туфракны өеп куям да мич ясыйм, учак ягып җибәрәм.  Ике кесә тулы тәмәкене кырын ятып рәхәтләнеп төтәтәм. Күп иде тәмәкем ул вакытта. Чөнки  әни белән апа мин, көтүче малайга,  тәмәкене үзләре чәчеп, үстереп бирәләр иде. Бүгенге кебек атны үтерерлек никотин   бар дип аңлатып та, куркытып та тормаганнар.  Дуңгызыңны көтсәң, шул җиткән, иде. Ул тәмәкедән төтенгә тончыгып күпме бала үскәндер, ләкин,  ходай рәхмәте,  сугышта һәлак булган әтиләребезне алыштырырга кирәккәнбездер инде, исән үстек, сау булдык.  Авыл агайлары да 9-10 яшьлек  булуыбызга карамастан, тәмәке төпчекләрен биреп калдыралар иде. Тимерчегә эшкә йөрүче Галиулла абый безнең тыкрыктан эшкә йөри иде. Мин аның эшкә барганын көтеп торам да, тәмәке төпчеген тиз генә барып алам. каршысына елмаеп чыгып басам. Хәтерлим, бизгәк тоту чире белән авырый башладым бервакыт. Шул килеш вак йомышларны үтәргә дип авыл советына кәгазьләр итәргә Яүширмә авылына чыгып китә идем. Юлда хәл бетә, бизгәк башлана,  җиргә ятып йокыга китәм. 1,5-2 сәгать йоклый идем. Сәгать 8 дә чыгып китеп, 11 гә барып җитә идем.  Бу хәләтем еш кабатлангач, аякка басмагач, мине Чистай шәһәренең Урицкий урамындагы балалар хастаханәсенә илтеп куйдылар. Чистай малайлары белән дуслашып, тәмәке тартуымны дәвам иттем. Җиденче сыйныфта укыганда тәмәкене ташлап торырга туры килде. Өченче курста яңадан башладым. 1965 нче елларда тәмәкене ташладым. Грипп белән авырдым.

[[Төркем:Чистай районы тарихы]]</text>
      <sha1>e17pbjt23muyevlu6dt22u96i28407p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туган як (Татар Баганы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3704</id>
    <revision>
      <id>7114</id>
      <timestamp>2021-01-18T19:05:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Ләйсән Хуснутдинова | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда...»</comment>
      <origin>7114</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2714" sha1="5fenwntrfi5dlzbfjpj05g8pwawn10b" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Ләйсән Хуснутдинова
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Туган як.

Туган як, туган җир! Нинди ягымлы, кадерле, җанны иркәли бу сүзләр. Адәм баласы кайда гына яшәмәсен, ниләр генә кылмасын, аның юллары туган ягы белән барып тоташа.

Кендек каны тамган туган җире гомер юлында аны һәрчак озата бара, яшәргә көч, дәрт – дәрман бирә. Туган җир – ул кайтсаң да, китсәң дә ак теләктә калучы ана сыман, кулларын каш өстенә куеп, күзләрен юлдан алмыйча көтә дә, каршы да ала, озата да.

Нинди генә кеше булмасын, аның тормышын туган җирсез күз алдына китереп булмый торгандыр. 

Әйе, һәркемгә якын, газиз үзенең туган ягы, туган җире.  Минем туган җирем,  Чистай районы Татар Баганалысы!  Искиткеч матур, гүзәл безнең туган яклар! Авылым табигатьнең иң матур җиренә урнашкан. Тирә ягын  кара урманнар, киң кырлар, болыннар, елга һәм күлләр бизи. Авылымның нәкъ уртасында Мәчет балкып тора. Иртәнге азан тавышы еракларга ишетелеп безне үзенә дәшә сыман. Мәчет белән янәшә генә челтер – челтер саф сулы Балтай бабай чишмәсе ага. Авылым янәшәсендәге урманнардан җәй буе кошлар тавышы өзелми. Авылымның кешеләре дә гүзәл! Аларга тырышлык,уңганлык, гаделлек, киң күңеллелек хас. Әнә шуңа күрә дэ туган як гел үзенә тартып тора да инде.

Кеше тормышында туган як зур роль уйный. Минемчә, туган якны хөрмәт итү һәм аны саклау – һәр кешенең изге бурычы.

[[Төркем:Чистай районы]]</text>
      <sha1>5fenwntrfi5dlzbfjpj05g8pwawn10b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татарстан - туган җирем</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3705</id>
    <revision>
      <id>7116</id>
      <timestamp>2021-01-23T14:34:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Кәримова Алсу Равил кызы | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйга...»</comment>
      <origin>7116</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5061" sha1="s90k0dbkbnrcmqoda73k2aj3uimbfmt" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Кәримова Алсу Равил кызы
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Туган җир, туган йорт, туган авыл, Ватан! Болар – җанга иң якын сүзләр. Аларның чын мәгънәсен олыгая барган саен ныграк аңлыйсың.

Туган ил минем өчен бишектән, әти-әни йорты бусагасыннан, авыл янындагы тугайлардан, кырлар – урманнардан башланды. Туган йорт, авыл, район, республика... Еллар узган саен Ватан төшенчәсе әнә шулай киңәя бара.

Без яшәгән район, туып-үскән авыл Татарстан җиренә урнашкан. “Мин - Татарстаннан, мин - татар”,- дип, горурланып әйтә алам.

Татарстан! Никадәр шатлык, никадәр тантана бу исемдә!

Татарстан – бай һәм күләме ягыннан да шактый зур республика. Халык саны ягыннан – иң зур төбәкләрнең берсе. Туксаннан артык милләт бар. Аның табигате дә күптөрле: калын урманнар, елга – күлләр, тигез далалар, иксез-чиксез кырлар, болыннар... Башкаласы – Казан. Районнар, авыллар да бик күп.

Татарстаннын табигате бик бай. Калын урманнарында төрле җәнлекләрне очратырга мөмкин. Поши, бурсык, төлке, куян, бүреләрне әйтәсе дә юк. Республиканы Идел, Кама һәм башка елгалар да ямьләндерә. Кечкенә инешләр, челтерәп аккан чишмәләр дә үз урыннарында бик матур.

Һәр якның, һәр шәһәрнең, һәр авылның үз күрке, үз яме бар. Буа, Апас, Әтнә, Арча, Саба яклары үзенең тын гына аккан елга- инешләре, тәбәнәк кенә таулары, яшел урманнары, иркен болыннары белән матур.

Әйе, һәр як үзенчә матур. Әмма кайсы як кына булмасын, ул, барыннан да элек хезмәт кешеләре белән, тыйнак холыклы, киң күңелле халкы белән матур.

Татарстан промышленносте һәм авыл хуҗалыгы зур үсештә. Машина төзү, нефть чыгару, завод – фабрикаларның эшләп торуы, кырларда игеннең уңуы, шәһәрләр төзелү, уку йортларының, сәүдә үзәкләренең, күп булуы, елдан – ел мәктәп, балалар бакчасы ачылуы – болар барысы да республикабызның, аның халкының казанышлары, горурлыгы. Шундый бай, матур республикада яшәү – зур бәхет бит ул.

Татарстан – күпмилләтле. Шуңа да карамастан, халык дус – тату яши. Республикабызда бердәмлек хисе һәр өлкәдә чагыла. Игенчелек, промышленность, мәдәният, мәгариф, спорт һәм башка өлкәләрдә дә күрергә була.

Татар халкының милли бәйрәмнәрен, йолаларын торгызу, телен үстерү, саклау буенча да зур эш алып барыла. Төрле милләт мәдәнияте дә гаҗәеп үзлеккә ия: ул кешеләрне берләштерә, мәрхәмәтлерәк итә. Татарстан көннәре – халкыбызның дуслык бәйрәменә әверелде. Бу – безнең халкыбыз өчен бик сөенечле хәл.

Татарстанны бүген бөтен дөнья таный. Республикам өчен кичергән горурлык хисләремне шагыйрә Гөлшат Зәйнашеваның шигъри юллары аша белдерәсем килә:
Идел ярларына нурлар сибеп, Матур булып ата бездә таң. Таң шикелле якты туган илем, Бәхет биргән җирем – Татарстан.

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>s90k0dbkbnrcmqoda73k2aj3uimbfmt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хашия Төхбатуллина</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3706</id>
    <revision>
      <id>7158</id>
      <parentid>7157</parentid>
      <timestamp>2021-02-09T19:45:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{Шәхес}}</comment>
      <origin>7158</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19375" sha1="0b9w43yubu3deflukh4cbvzrjl1da05" xml:space="preserve">{{Шәхес}}

Күңелем белән бала чагым буйлап атлыйм. Татарстанның Алабуга районына кергән Кутыр авылы буйлап барам.

Утыз өч кенә өй булган авыл. Барсы да гади җир кешеләре яшәгән анда.Ат караганнар, яшелчә бакчасында эшләгәннәр, көтү көткәннәр. Соңгарак таба тракторда эшләүче шәхесләре дә барлыкка килгән бу авылның.
Шуларның берсе 13- 14 яшендә тракторчылар курсына укырга киткән – минем әтием. Буйга кечкенә генә булган әтием тәгәрмәчле тракторда эшли башлаган. Ул бик тиз сүнә торган булган, ватылган чаклары да үзәкләргә үтәрлек булган. Әтием көннәр буе шул трактор белән җир сөргән.Бу трактор – Кутырның ул чактагы бердәнбер яңалыгы да булган. Машина йөртүчеләр булмаган бу авылда.Күршедәге Үтәгән авылында яшәгән шоферлар.
Авыл халкы су буеннан аккан бердәнбер чишмәсеннән су алган.Көянтә- чиләк күтәргән кызлар һәм яшь хатыннар авылның бер бизәге дә булып торган, чөнки матур һәм чиста итеп киенеп йөргәннәр су алырга. Суга баручы яки судан кайтучыларга авыл халкы сокланып карый торган булган. Монда хатын-кызның уңганлыгы да күзгә чалынган.

Хатын –кызлар яшелчә бакчасына да эшкә йөргән. Чүп утаган , яшелчәләргә суын сипкән, җирен йомшарткан.  Яшелчәләр , аеруча кәбестәләр күкрәп үскән монда.Авылның түбән ягына урнашкан бу бакча  авылның сокланырлык бер урыны булып саналган.
Бу авылда гаиләләрдә балалар да туып торган. 1960 нчы елны гына 6 кыз бала тууы турында сөйлиләр. Алар бүген үзләре  50 нең өске ягындагы кешеләр. Ләкин туган җирләрен онытмыйлар. Кайтып, туган җирләрен күреп киләләр.Истәлекләрен искә төшерәләр.
Бүгенге көндә бу кечкенә авыл җир өстендә юк инде. Авыл өйләре урынындагы басуда иген үсә. Су буендагы чишмә дә куе таллар арасында калган. Аның кайдалыгын да беркем белми.Сорагач, шушы тирәдәрәк  дип, кайчандыр шушы авылдан чит җирләргә китәргә мәҗбүр булганнар гына җавап бирә.

Бердәнбер истәлеге булып мәңгелек йорты гына саклана авылның. Игелекле авылдашларының оыклары һәм оныкчыклары аны бүгенге көн төзү материаллары белән уратып алган. Карт тупылларын кискән.Яшел койма артындагылар аларга хәер- догаларында яталар, дип уйлыйм.
Кутыр белән Илмәт арасы  5-6 чакрым араны тәшкил итәдер. Кутырдан соң Көек авылы. Көектән сулга таба бара торган юл Ядегәр авылына илтә. Ә турыга түбәнгә таба Илмәткә басу юлы китә. Шул юлдан миңа ике яшь
вакытта гаиләбез колхоз үзәге булган Илмәт авылына күченә, чөнки Кутырдан халык төрлесе- төрле якка китә башлый, икенчедән, анда эш тә калмаган була.


Илмәткә күченгәч, әбием Мәгъсүмә белән ,җәяүләп, Кутырга бара идек. Зират кылырга йөри иде әбием , ә иптәшкә мине дә ала иде. Игеннәр өлгереп килгән басу өстендә кошлар сайравын тыңлый- тыңлый, әби артыннан атлый идем. Кайвакытларда, атлы кеше очрап куя. Утыртса, синнән дә бәхетле кеше юк.  Рәхәтләнеп , акрын гына барасың да барасың.Сирәк кенә ат пошкырып куя. Аякларыңны ат арбасыннан салындырып, басу юлыннан үтүләр, гомерлек истәлек булып, күңелдә каласын гына белми идем әле ул вакытта...

Күченү вакытларын хәтерләмим. Шулай да, Илмәтнең барлык урнашу тәртибе күз алдында тора.Тау башы урамы, Зиңгәр очы,Түбән оч, Ындыр арты, Кавказ урамы. Халык телендә бу авылның урам исемнәре иде.Тау башын Зиңгәр очыннан аерып, кечкенә генә елга ага. Җәй көннәрендә аны буап куялар.Бөядәге су шактый тирән иде. Анда батып үлүчене дә хәтерлим. Авылның иң көчле кешеләрреннән саналган Рәфкать абыйның гомере шунда өзелде. Елга аша салынган күпер туп- туры колхозның идарә йортына илтә. Колхоз идарәсе өч бүлмәле агач йортта урнашкан. Анда бик күп еллар җыештыручы һәм мич ягучы булып,Тау башының иң соңгы йортында яшәгән Рауза апа белән Габдрахман абый эшләде.

Колхозга яшь белгечләрне җибәрәләр иде: вет врач, агроном, фельдшер һәм акушерлар. Аларның кайсылары билгеләнгән елларын эшләп, соңыннан китеп тә барды. Кияүгә чыгып калучылары да булды...
Бу авылда минем бала чагым һәм үсмер чорым үтте. Кулыма мәктәп сумкасытотып, укырга да Илмәт башлангыч мәктәбенә бардым.
Беренче укытучым- Бибинур апаның тырышлыгы белән уку серләренә дә төшендем. Тырыша идек ни дисәң дә. Шул тырышлык гомер буена кирәк буласын гына үсә- үсә төшенергә насыйп итте.. 
Илмәт авылы белән минем бик күп истәлекрләрем бәйләнгән. Кечкенәдән “Питә чокырына” каен җиләгенә йөрүләр, “Үдәк башына” казлар куу, аларны читләрнекеннән аерып кичен алып кайтулар, “Абла тау башына” бозау арканлау, көндез көянтә –чиләк асып, бозауга су эчерергә барулар, кибет каршындагы таудан чана шууган вакытлар.. Шулар арасыннан иң ошамаганы урам көтүен көтү булгандыр , ахрысы.
Умарталык, Чытырман дип аталган тирән чокырлы урыннарда көтү көтелде. Аларның өске ягында яшь уҗым үскән кырлар иде. Сыерлар шунда керү ягын гына чамалап тора. Куа-к уа арыплар бетелә иде. Ул көннең ничек озынлыгын үзе көтү көткән кеше генә белә торгандыр... 
Әле һаман Чытырман чокырлары төшкә дә керә. Умарталык та хәзер шактый үзгәргән. Андагыяшь чыршылар бик матур булып үсеп килә.
Бала чагымның иң матур чагы шушы авылда үтте. Эшкә тырыш, бер-берсенә карата ярдәмчел  иде авыл халкы. Бәрәңге утыртканда да, алганда да,терлек азыгы әзерләгәндә дә ярдәмнәреннән ташламый иделәр. Кемгә печән кайтса, сәнәген алып шуңа булышырга керергә ә өлгерә..

Морт юлыннан кайтканда, умарталыктан соң авылга кадәр чөгендер басуы җәеләп китәр иде. Ул шактый озын, башына җиткәнче утый- утый хәлләрдән таясың. Шулай булгач,чөгендер басуларында эшләгән җәйге челләләр ничек итеп исеңнән чыксын инде. Бер чүпне дә калдырмыйча, утарга тырыша идек ич.
Илмәттән Мортка таба бара торган ара күтәртелгән таш юлдан тора иде. Инде ул да искергән: машиналар бата, кышларын кар – бураннар күмеп китә. Әтием тракторчы . Аның тракторына бульдозер куелган булгач, таңнан торып юл ачарга чыгып китәр иде. Алабугага илтүче шул юлны машиналар йөри башланганчы ук ачарга кирәк булды.

Җәй көннәрендә Алабугадан авылга туры басу юлыннан да йөриләр иде. Совхоз(Малореченск), Көек аша кайткан ул юллардан күп тапкырлар үтәргә туры килде . Шул юлда 1967 нче елда Алабуга базарыннан кайтышлый, әби белән бабайны машина таптады. Ничек онытылсын ул вакытлар...
Минем күңелемдәге Илмәт белән бәйле истәлкләрнең кайбрләре шулар.Кайткан саен Изгеләр чишмәсе аккан бек тауларына, Чытырман, Умарталык чокырларына карап үтәм.Алар- минем үсмер чагымның үтелгән юллары, хыялларымның очсыз- кырыйсыз вакытлары.

Татарстаным- татар илем, синең язмышыңа минем язмышым да шулай кушыла түгелме! .Шулай булмый соң. Мин гомерем буе шушы җирдә яшәдем: тудым, үстем, мәктәптә белем алдым, югары уку йортын тәмамлап, 38 ел буена укытучы булып эшлим...
Илмәт авылына рәхмәтем зур минем. Мине күп  нәрсәгә өйрәтте.  Минеке кебек күпме  язмышларны үзенең киң күңеле аша үткәрде. Аннан күпме белемле шәхесләр чыкты, илебез тормышында аларның да югалмас эзләре яши.

Татарстан тарихында Илмәт. Меңнәрчә татар аыллары  кебек гореф- гадәтен тотып, саф татар телендә сөйләшеп яшәгән авыл халкы- илемнең терәге булмый ни булсын! 

1977 нче елдан мин Алабугада. Әтием җиткергән агач йортта гомер итәм. Үзем яшәгән урам, аның бүгенге көнгә кадәр асфалть җәелмәгән тигезсез юллары- гомер агышымның бер кисәгенә әверелде. Каршыда чокырлар һәм таллар. Ничек дип әйтсәң дөресрәктер, ләкин җиләкләр пешеп утырган бу җирләргә дә тыныч кына яшәргә ирек бирми шәһәр халкы: комлы урын булганга, ком алып күпме тауларны ишеп бетерде инде. Чокыр- чакыр гына утырып калды. Җитмәсә,үзләре ишелә торганга әверелде алар. Шулай болай да ямен югалткан җирләр көн саен зар елый. Ярдәм сорап шәһәр җитәкчеләренә дә йөреп карадык, ач кадерен тук белмәгән кебек булды.

Элек бу җирләрдән бөтен алабугалыны туендырган су алынган. Танылган сәүдәгәрләр Стахеевлар төзегән су каналы су тибеп чыга торган текә ярдагы чокырдан юл алган.Су җыя торган биек корылмасы бүген түбәләре алынып аткан хәлдә, каңгыраеп утыра. Беркемгә кирәкмәс чыганакка әверелгән.Кызганыч, ләкин чынбарлык шундый. Көн дә шуның яныннан үтеп йөргәнгә, бик күңелем әрни шушы күренешкә. Үткәнне санга сукмау дисәң генә инде.Югыйсә, ул Алабуга музейләры оешмасы карамагында.

Көн дә Алабугага күпме турист килә.Матурлап, төзекләндереп, су тарыхы турында да сөйләсәләр, ничек әйбәт булыр иде! Су  булган җиргә генә үзенә кала яки сала корган ич халык. Ә Алабугада элек- электән байлар яшәгән , алар шәһәр үсешенә үз өлешләрен керткән, бөек Пушкиныбыз да хатлар юллаган шәһәрләрдән санала ич.

Бу урыннарның тагын бер истәлеге- Һава торышын тикшерү үзәге.Ул зур булмаса да, матур гына итеп койма белән әйләндереп алынган. Түбәнгә шәһәрнең үзәк урамнарына таба кечкенә генә инеш тә агып ята, ләкин ул бөтенләй дә каралмаган. Аның аша үтә торган басма яннары, акация үсеп, чытырманга әйләнгәнеп бара.Тирә- ягы да кеше күзе төшәрлек түгел.
Бу урыннар да Алабугамның- минем яраткан каламның бер өлеше. Әле ул төшләр иске шәһәрнең үзәк мәйданыннан кул сузымы гына арада...

Бер яктан шәһәрем тарихы белән горурлансам, икенче яктан, каралмаган урыннары язмышы борчый да мине. Ничек булса да –ул минем гомер бишегем.Һәр таңны зур өметләр белән каршы алган туган җирем... 

Алабуга, Тойма елгасы буйлары, борынгы Чулман,  Ак мәчет урнашкан биек тау өсте, аннан башланып киткән Шишкин урманнары -  барысы – барысы дөньяда тиңе булмаган газиз урыннар. 

Сагынып кайтасың да,” Алабугам”, дип яратып әйтеп куясың. Чыннан да ул минем Алабугам.Һәм минем кебек бик күпләрнең туган каласы.
Чулман буенда борынгы төрки бабаларыбыз яшәгән , бүгенге көндә дә үз матурлыгын югалтмаган җанга якын Ак калаң язмышы ничек дулкынландырмасын! 

Мәктәптә иң яраткан дәресем- әдәбият : шунда үтелгән әсәрләр истән чыкмыйча уйландыра торган да иде. Әдәбият укытучыларының сөйләмнәре дә үзенә тартты, чөнки алар да бик хисчән кешеләрнең берсе булды.

Сәнгатьле сөйләмне ярата идем. Үзем дә сөйләргә яраттым- сәнгатьле сөйләргә. Концерт һәм спектакльләр карау да бик ошый .Авылга килгән чын артистлар күз алдыннан китмичә, озак күңелемдә яши иде.

Болар барысы мине Алабуга дәүләт педагогия институтына алып килде. Мин- тел кешесе идем. Филология факультетында белем алдым. Безне Рим Гарип улы, Леонид Шәйхелсолтан улы, Наиб Наҗар уы, Тәлгать Нәби уллары кебек бөек шәхесләр укытты. Моңа безнең курсташлар гомере буе рәхмәтле иделәр .Әле кемгә тия соң мондый бәхет. Үз эшенең белгечләре булырлык итеп белем бирә алдылар , тәрбияләделәр безне мөгалимнәребез. Ничек алар алдында баш имисең!

Менә инде үзем 40 елга якын белем һәм тәрбия өлкәсендә. Үз телем минем язмышыма әверелде. Мин  - татар теле һәм әдәбияты укытучысы. Җыйнап кына әйткәндә, татар телчесе. Әйе, минем өчен моннан да якын хезмәт юк.  Булырга да мөмкин түгел. 

Мин телем сагында, үз телемнең язмышы, киләчәге турында кайгыртып, борчылып һәм бик күп уйланып яшим. Үз көчемнән килгәнчә , аны яшәтергә тырышам.

== Шулай ук карагыз ==
{{Википедия|Хашия Төхбатуллина}}

[[Төркем:Алабуга районы]]</text>
      <sha1>0b9w43yubu3deflukh4cbvzrjl1da05</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Күл Черкене авылы тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3707</id>
    <revision>
      <id>7159</id>
      <timestamp>2021-02-10T17:59:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Мөхәррәм Мөхәммәтҗанов | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйган...»</comment>
      <origin>7159</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6129" sha1="2uy9l0rrxluaf8cfffhfmqpvxx2mhb9" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Мөхәррәм Мөхәммәтҗанов
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Мин тумышым белән (Буа районы Күл Черкене) малае. &quot;Кайсы Черкен ?&quot;, - диеп сорасагыз,-&quot;Мин гади генә Черкеннеке&quot;,-дип әйтәм.- Безнең өчен  андый исемдәге авыл  башка юк.

Йорт  “уба” башында урнашкан. &quot;Нәрсә соң ул “уба”?&quot;,- дисәгез, &quot;Ул кулдан казылган күл. Безнең өчен бик зур күл. Диңгез дә алай зур була алмагандыр, чөнки үзебез бик кечкенә идек.  Күлнең бөтен булмышы  безгә,кәтүк хәтле малайларга, көне буе су коеныр өчен, олыларга анда юкә  агач кабыгы батырып куеп, җәй ахырында юкә мунчаласы ясар өчен, ә инде меңләгән бакаларга шул кабык утрауларына утырып сайрар өчен кирәк иде. Ул бакаларның иртә-кич сайраулары еракларга ишетелеп, безгә сандугач сайрауларын алыштырды.

Моннан 70 ел элек Черкен үзе һәм халкы нинди иде? Ул тулысынча натураль хуҗалык-37 гектар алма бакчасы,5-7 гектар яшелчә,,яярма ясау,җил һәм су тегермәне тотты. Шулай ук  биредә көнбагыш мае  сыгалар, каймак  ясыйлар иде. Әйе ,аларның күбесе кулаклардан алынган . Тик ул кулаклар да Черкеннеке булган бит. Алар халык белән бергә эшләгәннәр, тир түккәннәр,бергәләп ашаганнар.

Сүзем күлдән ерак түгел урнашкан ике “завод” турында иде. Аның берсен,тимер юлга якынрак урнашканын,без,малайлар, “дегевитель” дип атый идек. Ул нишли иде диярсез. Ул тегермәндә ярма ясыйлар иде. Тарыдан ярма, ә гымбактының  ( безнеңчә көнбагыш) кабыгын салдырып, мәмиен чыгаралар. Анысыннан икенче заводта май сыгалар. Сүзем әлегә беренчесе турында. Аңардагы механизмнар 1912 елда Америкада ясалган. Ул нефть (мазут) ягып эшли,бер ягыында тонна авырлыкта маховигы.яныында 5-6 тонналы чаннан “су эчеп” суынучы кап-кара машина әйләнә. “Паш-пош” эшләп утырган бу әкәмәттән алкаланып зәп-зәңгәр төтен торба аша урамга чыга. Авыл абзыйлары башта машинаның башыындагыы зур  тимер шарын паяльниклар беләнозак итеп кыздыралар,ул кып-кызыл төскә килгәч,,маховикка киертелгән,механизмнарга тоташа торган зур калош киңлегендәге каештан тартып кабызалар. Озак азапланалар,тик барыбер кабызалар. Процесс башдана...

Хәлле авыл кешесеннән күчереп салынган көнбагыш,киндер мае сыгу “заводы” безнең бакча башында гына иде. ”Насыртдин тирмәне” булып халык телендә сакланган бу искитмәле җайланма бер ат көченә ия. Ярма тегермәнендә кабыыгы салдырылган гымбакты мәмие бу заводка килә. Билгеле, хезмәт көненә бирелгән симәнкә маен күбрәк ясар өчентуган-тумача,тирә-күрше берләшәләр.Эшләп җыыелган хезмәт көненә 2-3 капчык кына орлык бирелә.Дистәләп кеше берләшкәч,шактыый чимал җыела. Заводта төөп фигура-ат. Мәми салынган зур казанның астында утын яна,чимал җылытыла.Казан төбенә утырмасын,көймәсен өчен аның эчендә болгаткыч тора. Менә шул болгаткычны хәрәкәткә китерә торган агач тәгәрмәчләрне түгәрәк буенча тартып ат әйләндерә.Ул тәгәрмәчне тигез тартсын өчен артыннан куып йөрүче дә була. Бу минем кебек 8-10 яшьлек малайлар өчениң мәртәбәле эш урыны.көн дәвамында кружка төбенә салып җылы май бирәләр.Бераз икмәгеңдә булса,манып ашап була. Ә майны сыгып алганнан соң калган түбен туйганчы ашау мөмкинлеге бар.

Завод эчендәге абзыйлар казандагы мәми пешеп җитәр алдыннан бу массаны пресска салалар һәм озын агач күсәк белән 4-5 кеше винтлы прессны әйләндереп май сыгалар.шулай итеп еллык көнбагыш мае ясала иде.</text>
      <sha1>2uy9l0rrxluaf8cfffhfmqpvxx2mhb9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туктар Урдалысы авылы тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3708</id>
    <revision>
      <id>7161</id>
      <parentid>7160</parentid>
      <timestamp>2021-02-10T18:06:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>7161</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31658" sha1="d2sca5g5erzmszzs9tmjpnin08rqyp2" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Min-urdala
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Татарстан тарихы минем авылым тарихында чагыла.

Туктар Урдалының тарихы  татар халкы тарихының аерылгысыз бер өлеше. Минем гаиләм, авылдашларым халкыбызның телен, гореф-гадәтләрен, тарихын, илебезнең бөтенлеген саклауда зур өлешләрен керткән кешеләр. Шуңа күрә авылыбыз турында язасым килә.
Безнең авыл зур елгалар буендагы тигез болынлыклары, бай урманнары булган җирләрдә кысрыклана башлагач, моннан 450-500 еллар элек Туктар бабай сайлаган җиргә урнашкан. Безнең авыл тирәсендә бик зур булмаган урманнар, инешләр, Урал тавының Бөгелмә сыртына барып тоташучы үрләр, ерганаклар белән бүленгән киң кырлар, бик күп чишмэлэрне җыеп Камага юл тотучы Шушма елгасы бар. Читтән килеп беренче тапкыр күрүчеләр безнең авылның матур табигатенә кышында, җәен сокланмыйча калмыйлар. 

Авылга башлап килүчеләр Шушма буендагы болын җирләргә урнашканнар булса кирәк. Минем үземнең әтинең бабаларының йорт нигезләре шуны күрсәтә. Алар елга ярларын чистартып, яр буйларын таллар утыртып ныгытып, бакча ясаганнар, яр буендагы бихисап чишмәләргэ агач улаклар  куйганнар. Агач улаклы чишмәләрдән су алган, кер чайкаган вакытлар минем дә балачак истәлеге булып тора.

Халык арткан саен су буеннан читтәрәк урнаша барып, авыл шактый зурайган. Өстәрәк урнашкан хуҗалыклар берничә гаилә берләшеп коелар казыганнар.
Туктар бабай бер дэ ялгышмаган. Монда җир күп. Борынгы бабаларыбыз шушы җирләрне эшкәртеп иген иккәннәр, сыерлар, атлар асраганнар, сарык, кош-корт тотканнар. Умартачылык белән шөгыльләнүчеләр дә булган, чөнки таулар арасындагы урманлы аланлыклар моның өчен бик уңайлы урыннар. Хөснетдин умарталыгы, Умарталык чокыры дип аталган урыннар шул турыда сөйли. Йорт янындагы зур бакчаларда бәрәңге, авылдан читтәге басуларда бодай, арыш, тары, солы, борай, киндер үстергәннәр. Шушмадан бик ерак булмаган тау битендә су сибеп хәтта шалкан үстергәннәр,  шуннан Шалканнар чокыры дигән исем саклана.
Табигать шартлары бездә кырыс. Язгы-көзге кыраулар да , эсселек тә, кышкы салкыннар да тирә-як авылларныкыннан көчлерәк. Шуңа да карамастан, әби-бабаларыбыз, артык уңайлы булмаган чокырлы-ерганаклы җирләрне кадерләп тәрбияләп, уңыш җыйганнар. Шуның белән гаиләне ач-ялангач итмәгәннәр,  салымнарын түләгәннәр, йорт кирәк яраклары һәм хуҗалык  алып бару өчен эш кораллары булдырганнар. Революцягә кадәр хуҗалыкларда заводта эшләнгән сабаннар, тырмалар, көрәк-сәнәкләр һ.б. булган. Барлык кыр эшләре ат белән башкарылганлыктан, ат кирәк-яракларын ясаучылар булган. Тәгәрмәч сукканнар, дуга, чана табаннары бөккәннәр, камыт теккәннәр. Без бәләкәй чакта инеш буендагы тәгәрмәчкә агач бөгә торган җайланмалар арасында уйнап йоргәннәребез хәтердә. Безнең әни яклап бабай да, зурәти дә шушы эшләрне олыгайган көннәренә кадәр колхозлар вакытында да эшләделәр.  Халык тырыш, уңган булган, шактый хәлле яшәгән. Безнең авылда артык байлар, алпавытлар булмаган. Иң бай дигәне Камалтдин байның Шушмада  ике урында буа буып эшли торган ике су тегермәне булган.Ул да башка крестьяннар кебегрәк гади яшәгән. Алай да, “Алтын яшереп калдырган икән”, - дигән сүзләр булган. Ә  тегермәннәр эле 70 елларга кадәр халыкка хезмәт күрсәттеләр: он тарттыру, ярмалар ясау, йон тетү, көнбагыш мае чыгару кебек эшләр читкә йореп эшләнмәде. Зурәти, я әти ат арбасына төягән капчыклар өстенә утыртып сеңелем белән мине дә алып барганнары хәзер дә күз алдымда.
Илдәге вакыйгалар берсе дә Урдалыны читләтеп үтми. Авылда берничә мәчет эшләп килгән. Халыкның күбесе укый-яза белгән. Ир-атлар арасында шахтага акча эшләргә китүчеләр дә булган. Җыелышып Богырыслан байларына урак урырга ялланып эшләп кайтканнар.  Еракка китмәүчеләр күрше Поляево авылындагы бик бай алпавыт утарында эшләгәннәр. Авыл халкы күрше авылларда яшәүче руслар, мордвалар, керәшеннәр, чувашлар белән ватып-җимереп булса да сөйләшеп, аралашып, ярдәмләшеп яшәгән. Безнең бабайларның да  тирә-як авылның һәркайсында “Знаком”нары бар иде, без бәләкәй чакта зур сакаллы Тимошка бабай хәл белергә кергән чакларын, зурәти белән сөйләшеп утырганнарын  хәтерлим.

Авылдашларым солдат хезмәтенә дә барганнар. Мәсәлән, безнең зурәти рус-япон сугышы вакытында корабльдә хезмәт итеп Һинстан аша әйләнеп барып Ерак көнчыгышны күргән кеше, ә әни яклап бабай 1914 елгы Герман сугышына алына. Аннан инде гражданнар сугышын Колчакка каршы Чита тирәләрендә төгәлләп кайта. Салахов Ямалтдин бабай солдат хезмәтеннән соң гражданнар сугышы вакытында күрсәткән батырлыклары өчен Кызыл Байрак ордены белән бүләкләнеп кайткан. Тирә якта беренчеләрдән булып оешкан колхоз 70 елларга кадәр шушы орден хөрмәтенә “Кызыл Орден” исемен йөртте.
Барлык совет халкы кебек, 21 елгы авыр ачлыкны, революциядән соңгы һәм колхозлашу чорларындагы эзәрлекләүләр, читкә куылуларны кичергәннән соң  Урдалы халкы да яңача яшәргә, укырга, эшләргә зур дәрт белән керешә. Авылда төзелгән пионер оешмасы, комсомол яшьләр өлкәннәрнең һәр эшендә ярдәмче була. Колхозлар ныгый, тракторлар, авыл хуҗалыгы машиналары кайта башлый, авылның яшьләре моңарчы күрмәгән-белмәгән һөнәрләрне үзләштерәләр. Шулай киләчәккә зур өметләр белән яшәгәндә илебезгә Гитлер гаскәрләре һөҗүм итүе, ил чикләреннән еракта яшәсәләр дә, минем авылдашларымның, туганнарымның якты хыялларын чәлпәрәмә китерә. 

Урдалы авыл советына караган Урдалы, Карагай, Урта чишмә авылларыннан 500 дән артык кеше фронтка китә.  255 авылдашыбыз җиңү хакына яу кырында гомерләрен корбан итә. 1941 елның көзенә авылда бары тик картлар, балалар, хатын-кызлар гына кала. Безнең әниебезнең иң яшь,чибәр, таза чагына туры килә сугыш чоры. Шуңа күрә тыл хезмәтенең авыры төшә аның җилкәсенә – картларның, балаларның көче җитмәстәйләре. Колхоздагы барлык эшләрне ир-атлардан башка, атлардан башка көнне төнгә ялгап эшлиләр, өйдә дә бабайны бер тәүлеге дә тулмаган бәби белән озатып калган әнисе һәм берсеннән берсе кечкенә 4 эне-сеңелләре көтә. Бик озак бара шул сугыш. Бабай исән-сау кайта, теге туып кына калган кыз әтисе кайтканда ишек алдында уйнап йөри. “Өйгә кердем дә, “Анда ниндидер солдат абый килгән безгә”, - дип әйттем әнигә”, - дип искә төшерә Фәүзия апай ул көнне. Әле шактый вакыт “Әти”, - дип әйтә алмыйча ятсынып йоргән.
Колхоз эшен дә өзәргә ярамый, фронт икмәк көтә. “Бәләкәй генә угезләрне, мескенкәйләремне, җигә идек. Алар тарта алмаганны үзебез тарта идек”,- дип сөйли иде әни.

Аның өстәвенә юл салу эшләренә җибәрәләр. Әниләр көзге салкын пычракларда көрәк белән, кул арбасы белән күтәртеп эшләгән Шөгер юлларыннан әле дә йорибез, 
Бөгелмә аэродромын төзүдә дә катнашырга туры килгән безнең әниләргә. 

1943 елның кышында әни тормышка чыккан. Үз йортында ике малай, өлкәнрәк балалар, кул арасына керәләр, әбигә колхоз эшендә булганда бала карашалар, үзләре дә эшкә ярыйлар.

Безнең әти фронтка алынмаган, Суслонгер хәрби лагереннан сәламәтлеге начар булганлыктан комиссия кайтарып җибәргән. Ул 1918 елда арыш урагы вакытында туган булырга тиеш дияләр иде туганнары. Укымышлы зур гаиләдән чыккан булса да, аның туган вакытын төгәл белерлек булмаган ул вакытта. Чөнки әти туар алдыннан гына туганнары белән атлар тезелешеп кайткан вакытта арыш арасыннан юлбасарлар чыгып Хафиз бабайга талау нияте белән һөҗүм итәләр. Авылга кадәр исән кайтып җитүен җитә бабай, Глазово больницасына  да алып китәләр, ләкин күп санлы тирән җәрәхәтләреннән юлда вафат була. Дүрт бала һәм туарга вакыты җиткән әти белән кайгыдан хәлсезләнеп калган калган әби баласын табып 6 ай үтүгә тиф авыруыннан үлеп китә. Ике үсмер кыз, ике малай һәм бәби ятим калалар. Хафиз бабайның берничә ир туганы була, ләкин үзләренең өй тулы бала. Киңәшләшкәннән соң олырак апаны 14 яшендә тормышка бирәләр, 12 яшьлеген Шәмсениса әбинең туганнары тәрбиягә алалар, ике малай туганнар күзәтчелегендә үз йортларында калалар. Әтине  үзләренең баласы булмаган яшь бала карардай гаиләгә бирергә тырышалар. Кайсы йортта тамак туйдыру бик авырлаша, кайсысының хатыны үзе бала табарга өметләнә – шулай итеп безнең әтинең бәләкәй чагы Габдулла Тукайның “Исемдә калганнар” әсәрендә сурәтләнгәннәргә бик охшаш. Ахырда “Үзебез дә ачтан үләрбез, бала да харап булыр”, - дип үз балалары булмаган Минәхмәт  белән Минегаян йортына китерәләр әтине. Аларның тагын шулай ук алып үстерә торган кызлары була. Минэхмэт бабай безнең өчен зурәти, Минегаян әби зурәни булдылар. Үсеп җиткәч безнең әти үстергән гаиләсен хөрмәтләп документларын зурәти фамилиясе , отчествосы белән ала.Зурәти пәһлевандай гәүдәле, эшкә батыр кеше иде. Шушма буенда зур бәрәңге бакчасы, кырда үз җире, аны эшкәртергә атлары, сабан-тырмалары булган. Зур эшләрне шушы авылда ук яшәгән ир туганнары белән ярдәмләшеп эшләгәннәр. Герман сугышында һәлак булган энеләренең улы Нәсих белән хатынын да ташламаганнар, аның җирен дә ташламаганнар. Читкә барып та урак урып, тоз күленә тозга барып йөргәннәрен сөйли иде зурәти. Солдат хезмәтендә өйрәнгәндер инде, оста итеп итек астына сала иде, безнең оекбашларны да ямап кидерә иде. Шуңа күрә бу гаилә ачлыктан бик интекмәгән. 

Шулай яхшы гына үсеп барганда безнең әти тагын бәхетсезлеккә очрый. Малайлар белән чишмәгә таба төшә торган тауда чана шуалар һәм әти чишмә суына бата. Малайлар куркышып өйләренә сибеләләр. Әтинең коткаруны сорап кычкырганын ишетеп өлкәннәр килеп чыгарганчы байтак вакыт үтә, сөякләренә кадәр салкын тия, бер аягының сөяге бозыла башлый. Авылда әле медицина хезмәте юк, кем нәрсә киңәш итсә шуны эшләп карыйлар. Файдасы булмый, билгеле. Кем тапкандыр, патша вакытында фельдшер булып хезмәт иткән рус кешесен өйләрендә тотып, кирәкле даруларны алып, дәвалыйлар. Тагын бераздан бер авылдашка ияртеп җибәреп Оренбургта фельдшерның яшәгән җирендә дәваландырып кайтаралар. Аяк сөягендә ачык җире кала, шулай да йөрерлек хәлгә килә әти. Бик авыр булмаган хуҗалык эшләрендә булыша, укырга керә, бик теләп укый. Авыру аркасында айлап дәрес калдырырга туры килсә дә, зирәклеге, укырга зур теләге булганлыктан бик тиз куып җитә, хәтта иптәшләрен узып китә. Әдәби китаплар укырга ярата, аларның эчтәлеген оста итеп сөйли. Йөгереп-сикереп уйный алмаса да, яныннан кеше өзелми. “Укыганнарымны сөйләтер өчен урамга күтәреп алып чыгалар иде”, - дип сөйләгәне бар әтинең, балачактагы күршеләре дә шулай искә төшерәләр иде.
Шулай бик яхшы билгеләренә мәктәпне тәмамлап, безнең әти Бөгелмә педучилищесына укырга керә, анда укыганда да оста сөйләүче булып тулай торакта таныла. Кичләрен дәресләрен әзерләп бетергәч күрше бүлмәләрдән дә әтине тыңларга җыела башлыйлар. Бүлмәдәш малайлары “керү билеты” уйлап табалар – я бер кисәк икмәк, я бер бәрәңге. “Укыганнарым беткәч үзем уйлап чыгара башладым”, - дип сөйләгәне бар әтинең. 1939 елда укытучы дипломы алып курсташы Касыйм белән Сарабиккол авылына эшкә җибәрелә. Ул вакытларны гомере буе сагынып искә төшерде әти.  

Ике бертуган абыйсы да шушы елларда үсеп җитеп, мәктәпне Камышлыда Габдулла абый сәүдә буенча, кечерәге Габделәхәт укытучылыкка укып чыгалар. Габделәхәт абый армия сафларына алына,  Көнбатыш Украинада чик сакчысы. Сугыш башланганчы “Шушы рәсемемне җибәрәм, карап искә төшерерсез”, дип язылган берничә фотосы гына калды, бер хаты да килмәгән, хәбәрсез югалган...

Габдулла абый 1941 елның июлендә фронтка киткән, күрше авылдан берәү бик үтенеп сорашкач кына  “Чолганышта калгач яраланган Габдулланы носилкага салып барганнарын күргән идем, шуннан соң очрашмадык”, - дигән сүзләрдән башка бернинди мәгълүмат юк, шулай ук “Хәбәрсез югалды” хәбәре генә килгән. Әти төрле юллар белән абыйларының язмышын ачыкларга тырышты, хәзер без дә Интернет сайтлардан эзләп карыйбыз, тик әлегә бернәрсә дә таба алмыйбыз. Абыйларын бик сагынды әти. , үлем түшәгенә яткач зурайткан фоторәсемнәрен каршысына элдерде. Бик туган җанлы кешеләр иде алар.

Апалары белән йорешеп, очрашып яшәделәр, зурәти белән зурәни дә әтинең барлык туганнары белән якын итеп аралашып яшәделәр. Зурәти-зурәни ятим балаларны шундый елларда үстереп, укытып кеше иткәннәренең игелеген дөньялыкта ук күрделәр дисәм дә артык булмас. Зурәти 96 яшенә кадәр, шуның 4 елын аягында йөри алмыйча, ә зурәни 93 яшенә кадәр безнең әти-әни тәрбиясендә гомер кичереп бакыйлыкка күчтеләр. Алар безгә куандылар, без аларны яраттык, картайган көннәрендә кадерләп карашырга ярдәм итәрлек булып үсеп җиттек. Хәзер инде берсе дә арабызда юк, урыннары оҗмахның түрендә булсын.

Безнең авылда 1918 елда авылда совет мәктәбе эшли башлый.  Мәктәпнең гасырдан артык эшләү дәверендә меңнәрчә кеше белем алды. Татар мәктәпләре  бик күп үзгәрешләр кичерергә туры килсә дә, сынатмады. Ничә тапкыр графика гына үзгәрде – гарәп графикасы, латин графикасы, кириллица... 

Безнең гаиләнең тарихы мәктәп тарихыннан аерылгысыз. 1939 елда эшли башлавы белән әтиебез Габделхак Минәхмәт улы Гайнетдиновларның хәзерге көндә 375 еллык педагогик стажы булган династиянең тарихын ачып ьибщрде. Әти 41 ел Урдалы мәктәбендә, шуны 20 елын завуч,15 елын директор булып эшләде. Эшен яратып, бөтен көчен биреп башкарды, һәркемгә яхшылык эшләргә, ярдәм итәргә тырышты. Ул Казан педагогия институтын 4 баласы тугач тәмамлап тарих укытучысы булды. Күп белә иде, бик күп кешеләргә тиешле пенсияләрен, ташламаларын юллап алырга ярдәм иткән чакларын беләм. Үзен дә укучылар да, ата-аналар да, өлкәннәр дә хөрмәт иттеләр. Армиядә хезмәт итүчеләр отпускыга кайтсалар яки төгәлләп кайтсалар күрешеп китәләр иде. 

Әтинең үз эшен яратуы безгә дә күчкән күрәсең. Безнең әни дә, махсус белеме булмаса да, бик оста тәрбияче иде, без күбрәк аның тәрбиясендә булдык. Әти бит мәктәп мәшәкатьләренә чумып, өйдә бик аз була иде. Җиде баланың дүртесе укытучы, тәрбияче һөнәрен сайлады. Безнең гаилә  тагын бер телче-тарихчы, ике физик-математик, бер тәрбияче-логопед бирде. Шулар янына килен-кияүләр, оныклар да кушылгач менә шундый зур педагогик тарихы булган гаилә барлыкка килде. Үзебезнең Урдалы мәктәбендә генә дә 1940 елдан бирле өзлексез икешәр, өчәр кеше берьюлы  эшләгән чакларыбыз булды. Кушып санаганда гаиләбез Урдалы мәктәбенә 157 ел гомерен багышлаган булып чыкты. 

Авылыбыз мәктәбе хәзер дә  илебезгә, Татарстаныбызга, авылыбызга тугрылыклы ул-кызларын озата тора.  Җидееллык, сигезъеелык  вакытында кем Шөгер урта мәктәбендә укуын дәвам итеп, югары белем алып, башкалары турыдан-туры училище, техникумнар бетереп яки һөнәри училище тәмамлап урнаша бардылар. Авылда һәр тармакта  үзебезнең белгечләр җитәрлек булды. “Торгынлык еллары” дип аталган чорны сагынып искә төшерерлеге бар. 1978 елда мәктәптә 9 класс ачыла, яңа бинада урта мәктәп  эшли башлый. Көчле, эшчән укытучылар һәм укучылар коллективы нинди генә эшләр башкармый! Бу елларда мәктәпне үз эшенең остасы, эшлекле, таләпчән  Гайнетдинова Рәшидә Фәлдри кызы җитәкли. 23 ел башкара ул бу эшне. Әйтергә кирәктер – Рәшидә апа да үзебезнеке, Мамадыш ягыннан килгән бу сөйкемле кызны безнең Фәрит абыебыз үзенә гашыйк итеп алып калды. 

Спорт ярышларында алдынгы урыннар, үзешчән сәнгать конкурсларында җиңүләр, колхоз басуларында аерым җир бүлеп алып суган һәм чөгендер үстерү, фермада бер группа бозаулар группасы симертү, тимурчылык эше, пионер һәм комсомол эше  - барысына да өлгерделәр.Өлкән класс егетләре тракторчы һөнәренә, кызлар терлекчелеккә таныклык алып чыгалар иде. Үткән ел күмәк хуҗалык таралганга кадәр үзебезнең мәктәптән һөнәр алып чыккан егет-кызларның күбесе  авылда төпләнеп механизатор, терлекче булып эшләделәр. Авылдан читкә китүчеләр -  нефтьчеләр, алар да монда алган белгечлекләре белән эшкә барып керәләр иде. Мәктәп колхоз белән кулга кул тотынышып авылдагы барлык зур эшләрне бергә башкара иде. Колхоз укучы балаларны үз исәбеннән Советлар Союзыныың нинди генә шәһәрләренә экскурсиягә йөртмәде! Әле куптән түгел генә 300,400 бала укыган вакытлар, һәр урамнан, тыкрыктан 15-20 бала  килә торган көннәр артта калды. Үзгәртеп кору еллары авыллар тормышына зур йогынты ясады. Һәр йорттан малларын, сабан-тырмаларын җыеп башлап, 60 ел буена арттырып байлык туплаган миллионер колхозыбызның байлыгы халык белән киңәшеп тә тормыйча бик тиз генә каядыр таралды.  Эш яшендәгеләр кайсы кая эш эзләп таралышты. Авылда өлкәннәр генә диярлек яшәп калды. Хөкүмәт тарафыннан авылларны торгызырга тырышу чараларының да көче җитмәс кебек тоела. Кайчан гына гөрләп торган мәктәп тә бүгенге көндә яңадан 9-еллыкка әйләнде. 

Шулай да, җыелган тәҗрибәне югалтмыйча, мәктәпнең һәм авылның күркәм традицияләрен саклап,  аз гына балалар белән  авылыбызны яшәтергә тырышабыз. Мин үзем туган мәктәбемнән 2 ел Шөгер урта мәктәбендә, 5 ел Алабуга педагогия институтында укыганда гына аерылып тордым. Шуннан соңгы 42 нче ел гомерем физика һәм математика фәннәрен яратырга, яхшырак белеп тормышта югалмаска өйрәтүгә багышланды. Моңа бер дә үкенмим. Хәзер инде үземнең укыткан укучыларым мәктәп җитәкчеләре булып эшлиләр. Димәк, гомер заяга узмаган.

Элекке еллар белән чагыштырганда авылда яшәүчеләр нык кимесә дә, халык бер-берсенә ярдәм итеп, кемгә дә булса кайгы-хәсрәт килсә шундук оешып кайгысын уртаклашып яши, булдыра алганча булыша. Кайчандыр шәһәргә китеп урнашкан авылдашларыбызны туган яклары тарта. Үскән нигезләрен тернәкләндереп, җәй көннәрендә онык-оныкчыкларын җыеп кайталар, авылда ял иттерәләр. Гаилә бәйрәмнәрен, искә алу мәҗлесләрен төп нигездә үткәрәләр. Читтә яшәп мәңгелеккә күчәр вакытлары җиткәндә авылдашларыбыз узләренең туган җирләренә кайтаруны васыять итеп калдыралар. Димәк, монда, авылда яшәүчеләр каберләрне онытмасларына ышаналар.

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>d2sca5g5erzmszzs9tmjpnin08rqyp2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үтәмеш (Апас районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3709</id>
    <revision>
      <id>7163</id>
      <timestamp>2021-02-13T21:03:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Азалия Таһирова | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга...»</comment>
      <origin>7163</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5318" sha1="s45vxa2z55f419jdj4tevrhtmbcj3kn" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Азалия Таһирова
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Кайда гына барсам да мин Сагынып кайтам сине Үтәмешем Табигатең, кешеләрең Яратып кайтам сине Үтәмешем. Чыннан да, сагынып кайтабыз без авылыбызны. Безнең авыл - матур, гүзәл авыл. Ул безнең генә түгел, бабаларыбызның да торган җире, гомер бишеге. Риваятьләргә караганда, борын – борын заманда Үтәмеш исемле кеше ямьле Бия елгасы буйларын, урман – кыр тугайларга бай ягыбызны күреп сокланган, хатыны белән уңдырышлы һәм мул җирләрдә төпләнергә уйлаган. Алар үзләренең тору урыннарын җайларга керешәләр. Үтәмеш ага ура, чәчә, иген үстерә, ә хатыны йорт эшләре белән мәшгуль була. Менә шуннан соң бу авыл Үтәмеш исемле булып кала. Күп гасырлар безнең бабаларыбыз бу авылда яшәгәннәр, иген иккәннәр, ауга йөргәннәр, үзләреннән соң матур милли гореф- гадәтләр, яңа буыннар калдырып киткәннәр. Бүгенге көндә авылыбыз танымаслык булып үзгәрде. Искиткеч матурлык хөкем сөрә авылыбызда. Туган ягымның табигате бик матур.Үзенең калын урманнары, саф чиста сулы чишмәләре,яшел болыннары, яхшы һәм тырыш кешеләре белән дан тота. Табигатенең гүзәллегенә хәйран каласың. Үтәмешнең ике урам уртасыннан Бия елгасы ага. Ә Биянең суы... Кызу көндә су чәчрәтә-чәчрәтә уйнаудан да бәхетлерәк мизгелләр бармы икән? Җәй көннәрендэ анда каз- үрдәк тавышлары ишетелә. Чишмәләр... Тау итәгеннән, тау арасыннан бәреп чыккан су. Элек- электән әби-бабаларыбыз чишмәләрне кадерләп саклаганнар. Безнең авылдан ерак түгел Җиде Кизләү чишмәсе бар. Без еш кына шул чишмәдән сулар тутырып кайтабыз. Чишмә суыннан чәй кайнатып эчсәң шифасы искиткеч. Чишмә-изге урын ул. Бүгенге көндә мәчетебез авылыбызны аеруча бизәп тора. 1995 нче елда мәчетебезнең күркәм бинасы калкып чыга. Аны төзүдә район башлыгы, авыл халкы бик зур өлеш кертә. Һәр көнне безнең мәчеттә биш вакыт намазы укыла. Мәчеткә олы яшьтәгеләр дә,яшьләр дә җомга намазларына, корбан гаетенә йөриләр. Бу чараларны үткәрүдә олысы-кечесе бик теләп катнаша, һәркем үзеннән өлеш кертергә тырыша. Гает намазыннан соң корбан чалу,корбан итеннән, пешергән тәмле шулпа белән авыл халкын кунак итү ямь өсти, нур бирә. Авылыбызга кергәндә, Изге зиратны узабыз. Монда туктап, без һәрвакыт юл сәдакасы салабыз. Элек-электән шушы җиргә изге кешеләр күмелгән дигән риваятьләр дә йөри. Бу изге җиргә салынган сәдакалар безнең мәчеткә бирелә. Әнием укыган мәктәп турында да әйтеп китәсем килә. Бу мәктәп 1998 нче елны төзелгән. Әнием әйтүенә каараганда, бу мәктәптә ниндидер рәхәтлек һәм җылылык бар. Хәзерге көндә авылыбыз мәктәбендә алтмыш ике укучы укый һәм уналты укытучы белем бирә. Балалар мәктәпкә биш якын авылдан килеп укыйлар. Мин үземне чиксез бәхетле тоям! Авылны бетермичә, аның өчен борчылып яшәүче апа - абыйларга, әби – бабайларга мең – мең рәхмәт! Әкият илендәге кебек яшибез!

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>s45vxa2z55f419jdj4tevrhtmbcj3kn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Раилә Маннанова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3710</id>
    <revision>
      <id>7164</id>
      <timestamp>2021-02-13T21:24:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Асадуллина Алсу Сириневна | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куй...»</comment>
      <origin>7164</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8267" sha1="fqcsuvtgm2wae2pkwoqjte5b7la4q1g" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Асадуллина Алсу Сириневна
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Сәхнәдән татарның тыңлап туймаслык җыры янгырый. Башкаручының эчке дөньсына сыешмыйча, барлык күзәнәкләреннән саркылып чыккан моң ташкыны бар тирәлекне иңли,чиксез зур җиһанга тарала. Яраткан җырчым Раилә Маннанова җырлый-үзе чын мәгьнәсендә тере моң булган моңлы сандугачыбыз концерты бара.

Әлмәт районы Сөләй авылы кызы. Райлә җырга – моңга гашыйк гаиләдә дөньяга килә. Әнисе Наҗия җырларга ярата, әтисе Габделхак сыздырып гармунда уйный торган була. Ләкин бер-берсенә үлеп гашыйк булганарның бәхете озакка сузылмый-Наҗия өч баласы белән яшьтән үк тол кала. Бәләкәй генә буйлы Раиләгә балачактан орчык кебек армый-талмый, тормыш һәм җыр сәхнәләрендә тукталмый,күңел түрләреннән чыккан җырлары аша үзенә гашыйк итә алуы шул чордан үк башлана аның.

Мәктәп, авыл, район сәхнәләрендә үк җырларына,моңлы тавышына һәркемне таң калдырган. Мәктәпне тәмамлагач,класслары белән авылда калырга карар кылалар.Ул унсигездә кияүгә чыга һәм тагын ун елдан тугыз һәм дүрт яшьлек улы,кызы белән тол кала…

Рәйлә туган як җырчысы булып яши, иҗат итә. 1996 елдан Райлә Маннанова –Җәлил бистәсендәге «Татнефть» җәямгыяте канаты астында оешкан киң билгеле»Сәйлән» төркеменең алыштыргысыз солисткасы.Җырчының исеме, аның саекмас моң дарьясы белән труппа тагын да зуррак популярлык казана, җыр сөючеләрнең мәхәббәтен яулый.

Чыннан да,аның «Кыр казлары артыннан», »Урманнарда йөрим»,»Сарман» кебек һәм башка бихисап, югары һөнәри осталыкта башкаручы җырларын тыныч кына, битараф калып кына тыңлап булмый. Сарман буйларын моңга төрә, урманнарга алып керә, туган якларга кайтара, беренче мәхәббәтне искә төшерә…

Рәиләнең репертуары искиткеч бай. Үз төбәгендә туган җырларны халыкка җиткерүдә дә зур эш алып бара. Җырны тудыручы авторларны, җырларны гел читтән эзлисе юк.Рәилә, туган як булырак,үз төбәгендә туган җырларны халыкка җиткерүдә дә зур эш алып бара. Р. Нәгыймов, Р.Андреев, Э.Гыльфанова, К.Булатова, Н.Әхмәдиев, Ә. Фэтхи, М. Борһанов кебек һәм башка җирле композиторлар, шагыйрьләр сүзләренә башкарылучы җырлары да шактый. Шунсы да игътибарга лаек “Рухият” фонды һәм нефть төбәгендәге башка абруйлы оешмалар тарафыннан әзерләнүче компакт-дискаларда да туган як хәзинәсе саналучы әлеге башкаручы җырларда һәрчак үз урынын таба. Райләбезнең булдырмаганы, белмәгәне юк. Ана җитмеш төрле талант та, һөнәр дә аз сыман.Ул-биюче дә,кичәләрне,бәйрәмнәрне бик шәп алып баучы конферансье да. Ул - әле оста рәссам, чигуче һәм чын фотосурәтче дә. Аның үз кулы белән ясалган, бөтен җанын биреп чиккән рәсемнәрен,картиналарын бәяләр өчен үз күзең белән күрергә кирәк. Райлә менә унике ел руль артында да. Машинаны чын профессиональләрчә йөртеп кенә калмый, чын шоферларча ярата да белә ул.Күп кенә җырларын да ул тәүге тапкыр руль атында-улларда үз алдына көйләп таба.Төгәллекне һәрчак өстен күрүче,искиткеч грамоталы Райлә “китап җене».Бакчачылык,җиләк-җимеш,гөмбә җыю – болар әле аның бихисап шөгыльләренең меңнән бер өлеше генә.Иң мөһиме, ул аларның һәркайсын яратып,җиренә җиткереп башкара.Райлә-татар теленә чын-чынлап гашыйк.Телне беркайчан да бозмас,ялгыш кына да бер чит тел сүзе катыштырмас.Райлә бик туган җанлы булуы белән дә аерылып тора. Туганнары өчен җанын бирергә әзер. Балалар дигәннән, Райләнен кызы һәм улы кебек итагатьле, күзләреннән иман нуры беркөлеп торган яшьләрне бүген яшь очратып булмый. “Әнием”дип өзелеп торучы Айгөле белән дә,әнисе өчен ышанышлы терәк булган Русланны белән дә хаклы рәвештә горурлана ала Райлә.Үзе көбек икесе дә җырга,биюгә сәләтлеләр (Айгөлен буген үк зур сәһнәләргә чыгарырлык), үңганнар,булганнар,яшәү ямен әниләре шикелле тормыш эчендә кайнап яшәүдә күрәләр.Райләнен әчке дөньясы бар,саф чишма суы кебек чиста,анын белән аралушуы кызык,рәхәт.Ачык йөзле,шат күнелле булуы,тормышны яратып яшәү белән дә кешеләрнен үзенә торта ул. “Миңа гомер юлымда һәрчак яхшы кешеләр генә очрый.Мин гади кешеләрне,эчке дөньясында кер булмаганнарны,эчкерсезләрне яратам,һәм язмыш мине гел шундыйлар белән аралаштыра”,-ди Райлә.Райлә Маннанова –бүген дә биеклектә,бүген дә “ йолдыз”.Кыр казлары аны биеклеккә алып менсәләр дә,җырчыбыз беркайчан да биеклеккә онтылмады,чын мәгнәсендәге “йолдыз”булсада, беркайчанда “ йолдыз” чире белән авырмады. Ул һаман шундый ук гади,шундый ук ачык,кешелекле,кирәк чакта,шаян,сирәк кенә усалда була белә торган-безнен Райләбез.

[[Төркем:Шәхесләр]]</text>
      <sha1>fqcsuvtgm2wae2pkwoqjte5b7la4q1g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буа театры тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3711</id>
    <revision>
      <id>7166</id>
      <parentid>7165</parentid>
      <timestamp>2021-02-13T21:37:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <origin>7166</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6055" sha1="ds26vvyscx9gb1wdouxx7xv33ei4hhg" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Бурнашева Р.Г. Гулия Завдат
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Буа дәүләт театры 2007 елда ачыла. Аңа кадәр дә Буа төбәге «театрсыз» булмаган. 1918 елда, Буага яшь Салих  Сәйдәшев килеп, музыкаль-драматик студия оештыра. Вафа Бурнаш,( Фәтхи Бурнашның энесе) чакыруы буенча Буага «Сәйяр»артистлары килә.Татар, чуваш,рус драма түгәрәкләре оеша,халык инструментлары ансамбле уйный башлый. Беренче спектакль-тамаша Буада 1917 елның 4 маенда үткәрелә. Сәхнәдә мәшһүр Барый Тарханов, Зөләйха Богданова, Барый Болгарский, Гөлсем Болгарскаялар йолдыз булып балкыйлар. Студиягә язылганнарны Фәйзи Биккинин скрипкада уйнарга өйрәтә, ә фортепианода уйнау серләренә Салих Сәйдәшев төшендерә. Шул рәвешле Буада мәдәни тормыш җайланып китә. Кызганыч,Сәйдәшев белән Биккинин Буадан бик тиз кайтып китәләр - аларны мөселман хәрби  комиссиясе чакыртып ала. Әмма аларның куйган хезмәтләре эзсез калмый. 1919 нчы елда Буада музыка мәктәбе ачыла. Рус драма түгәрәгенә 12 һәвәскәр артисттан торган «Интернациональ сәнгать театры» труппасы төзелә.
Казаннан килгән музыкантлар, профессиональ артистлар Буадан китеп барсалар да, эш тукталмый. Буа театры труппасы Габдрахман Габитов, Самат Газизов,Фәхри Хафизова, Зәйнәп Шаһидуллина, Газизә   Ханзафарова, Хасирә Габитова, Сания Ишмөхәммәтова, Малик Минкин, Сәгъдәт Рәхмәтуллина исемнәре белән бәйле.

1924-1925 елгы сезон-Буа театры өчен күтәрелеш чоры. Янәдән Барый Тарханов,Зөләйха Богданова, Барый Болгарский, Гөлсем Болгарская Буага киләләр, сүнә башлаган театр учагын дөрләтеп җибәрәләр. Әйтергә кирәк, З. Богданова гомеренең соңгы минутларына кадәр бәрәкәтле Буа җирендә кала. Аңа Хезмәт Герое исеме бирелә, шәһәрнең бер урамы Зәләйха Богданова исемен йөртә.

1927-1930 нчы колхозлашу елларында да театр үз эшен туктатмый. 1933 нче елдан Бөек Ватан сугышына кадәр  Буа театры айга кимендә ике спектакль куя. Сугыш башлангач, Буа театры башта һәвәскәр театр, аннан Буа колхоз-совхоз статусы белән үз хисабына яшәүче театр буларак торгызыла. Сугыштан соңгы елларда, кызганыч, театр эшчәнлеге сүлпәнәя, район җитәкчеләре тарафыннан да аңа карата игьтибар кими башлый. Нәтиҗәдә, 1949 елның язында Буа колхоз-совхоз театры эшен туктата.

Театр ябылса да, илаһи сәнгать, һәвәскәр драма түгәрәкләре беркайчан да бетми. Район мәдәният йорты мөдире булып эшләүче Сәет Кальметов яңа драма коллективы оештыра. Буада гына түгел, районның һәр авылында диярлек драма түгәрәкләре һәм агитбригадалар эшләп килә. 

21 нче гасырга аяк басканда Буа театры яңа сулыш ала, үсә, республикада үзен таныта. Буа театрына яңа заманда җан өрүче - Раил Илдар улы Садриев. 2002  елның  16 февралендә 13 һәвәскәрдән торган төркем Т. Миңнуллинның «Гөргөри кияүләре» спектакленең беренче репетициясенә җыела. Болар - драма түгәрәгенең  «беренче карлыгачлары».

2007елның 30 мартында Буа халык театрына “Буа дәүләт драма театры” статусы  бирелә. 78 кешелек эш урыны булган Буа дәүләт драма театры бүген дә тулы көченә хезмәт куя: зур-зур проектлар, 24 илне берләштергән

«Идел – Буа -Урал: диалог киңлегендә» фестивальләре, Буа Раштуа минифесты... Бу җитди  чаралар Мәскәү, Питер, Казан театр белгечләре, театр тәнкыйтьчеләре «Алтын битлек» Милли премиясе экспертлары катнашында уза.

[[Төркем:Театр]]</text>
      <sha1>ds26vvyscx9gb1wdouxx7xv33ei4hhg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тау Иле авылы тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3712</id>
    <revision>
      <id>7168</id>
      <parentid>7167</parentid>
      <timestamp>2021-02-13T21:38:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <origin>7168</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5033" sha1="ldyyj4y7ped9gvuj9d0d6883px42kwy" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Г.Зилия
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Ял көннәрендә әниемнең туган ягына - Яшел Үзән районы Тау Иле авылына ашыгабыз без. Таулар арасына сыенып утырганга, исеме дә Тау Иле дип уйлыйм идем мин аның. Бактың исә төрле фикерләр бар икән. Өч дистә ел гомерен китапханәче һөнәренә багышлаган әбием Каюм Насыйриның ,,Сайланма әсәрләр җыентыгы,, белән танышырга тәкъдим итте. “Зөя өясе авылларының тарихы шушы китапта тупланган”,- диде ул. Шушы җыентыктан Тау Иле авылының тарихы гаятьүзенчәлекле икәнлеген аңладым мин. Авылга ХIV нче гасырда ук Таугилде бабай нигез сала. Ул 50-60 хуҗалыктан торган гадәти бер татар авылы була. Көннәрдән-беркөнне авыл аша бер мөсафир уза. Ул бик нык сусаган була. Никадәр генә үтенсә дә, авылның бер кешесе дә юлаучыга су тәкъдим итми. Шуннан соң бу кеше авыл кешеләрен каргый, имеш. Авылыгыз 50-60 морҗадан артмасын да, кимемәсен дә, ди. Ышансаң ышан, ышанмасаң юк, бүген дә Тау Иле авылында 40-50 хуҗалык җан асрый, әмма мин бүген бу авыл кешеләре турында гел җылы сүзләр генә әйтә алам. Бер-берсенә генә түгел, урман-кырларга да, җир-суга да үтә игътибарлы, сакчыл карашлы Тау Иле кешеләре. Каян беләсең?-диярсез. Тау Иленә кергәндә, күпләрне купшы ылыслары белән сокландырган яшь наратлар каршы ала. “Алар Карашәм зиратына утыртылганнар, гомер-гомергә җире тигез, туфрагы уңдырышлы булса да, авыл кешеләре бу урынны, изгелегенә ышанып, кадерләп, хөрмәтләп яшәгән.”,- ди әбием. Киләчәк буынга да кисәтү, искәртү йөзеннән, зират урынына “Карашәм зираты” дигән истәлекле таш та куелган. “Бу урын турындагы гыйбрәтле тарих моның белән генә бетми”,-дип сүзен дәвам итә әбием. Риваятьләрдән мәгълүм булганча, 14 нче гасырда Тау Иле авылында Касыйм исемле изге карт яшәгән. Тик нишләптер, аны авыл кешеләре яратмаган. Шунлыктан ул гаиләсе белән хәзерге Карашәм авылына килеп урнашкан. Касыйм бабай үлгәч, авылдашлары аның мәетен Тау Иле кырыена урнашкан Карашәм зиратына алып килеп күмәргә карар кылганнар. Шул вакыт ул кабыгы белән күтәрелеп очып киткән һәм Тау Иленә орынып диярлек торган Ислам авылы кырыена килеп төшкән. Шулай итеп, Касыйм бабайны Ислам авылы кырыена күмгәннәр. Күпмедер вакыт үткәч, бу каберлектән ерак түгел чишмә тибеп чыккан. Аны “Изге Касыйм чишмәсе” дип атаганнар. Кешеләр аның суыннан шифа һәм дәва тапканнар. Бу вакыйгаларның хаклыгына иманым камил, чөнки хәзер дә чишмә сукмагыннан кеше өзелми ,теләсәң, сине дә алып барам”,-дип сүзен йомгаклады әбием. Бармыйммы соң?! Күп уйлап тормый, без сәфәргә кузгалдык. Мине тирән кызыксыну бөтерә: нинди ул чишмә, башка су чыганакларыннан нәрсәсе белән аерыла? 14 нче гасырдан бирле кипмәгән дә, саекмаган да.

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>ldyyj4y7ped9gvuj9d0d6883px42kwy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Борма Ижау юллары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3713</id>
    <revision>
      <id>7170</id>
      <parentid>7169</parentid>
      <timestamp>2021-02-13T21:48:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <origin>7170</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4795" sha1="b6lyxd6sagkovl1584rty6y30jvyn2p" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Рабига Шамил кызы Газизуллина
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
 
1.Бормалы юлларга карыйм, 
* Ижауларга барганда.
* Әткәемне искә алам ,
* Юл буйлап уйлаганда.
* 
2.  Песәй авылы аша үтә,
*  Борма—борма  юллары.
*  Шул юллардан үтеп йөргән, 
*  Мин бар туганнарым.
* 
3.   Яшь вакытта әтәй--әнкәй 
*   Бу якларда урман кискән
*   Авыр еллар, авыр юллар, 
*   Урманнарга алып киткән.
*   
4.	Ямь-яшел  урманлы җирдә, 
* Нылга Сартчигурында.
*  Райхана апам туган икән, 
*  Табигать кочагында.
* 
5.	Апам бишеген тибрәтүче, 
* Назиф абыем булган.
* Лама бәбәй, әтәй кайтыр, 
* Мәмәй  апкайтыр  дигән.
* 
6.	Җиде яшьлек  Назиф абый ,
* Салкын тиеп әрәм булган.
* Райхана апам да авырган, 
* Ничек әле исән калган.
* 
7.	Иң зур апам Гөлфария,
* Бары өч ай гомер иткән.
* Шул кайгыдан әтәй-әнкәй, 
* Ижауларга барып җиткән.
* 
8.	Яңадан авылга кайтып,
* Урнашкач та нигез корып.
* Язмыш йөрткән шул юлларда, 
* Кузовларда өшеп--туңып.
9.	Ижауларга барып йөргән,
* Сарапуллар аркылы.
* Гөлҗамал әбекәемне, 
* Искә алам еш кына.
* 
10.	
* Тимер юл рельсларына, 
* Якын гына бер җирдә.
* Иң зур улы Хәсән абый,
* Печән чапкан малына.
* 
11.	Каникулда әби мине ,
* Алып барды Ижауга. 
* Рифкать абыем кинода,
* Алып бирде туңдырма.
* 
12.	Баллы туңдырмалар ашап,
* Үсмәдек без авылда. 
* Иң беренче туңдырманың,
* Тәмен белдем Ижауда.
* 
13.	Толып киеп , итек киеп, 
* Кыш та бардым Ижауга. 
* Хәйран калам әткәемә,
* Кожан киеп барганга.
* 
14.	Шайхенур абыкаемның, 
* Гомере кыска булды. 
* Ижау юлларында йөреп,
* Салкын тигәндер инде.
* 
15.	Тәмле сушкилар апкайтып, 
* Ашата иде безне. 
* Ижау сушкилары тәме,
* Авызда гына калды.
* 
16.	Тойгузино дигән авыл, 
* Күренеп кала ерактан. 
* Әллә минем туган авылым,
* Урман ягына күчкән.
* 
17.	Кайсы юллардан үтсәң дә, 
* Варзи Ятчи күренә. 
* Әткәм тәмам  эшләп аргач,
* Ял иткән бит биредә.
* 
18.	Хәтирәләрнең чиге юк, 
* Шушы юлдан үткәндә. 
* Кичке Таңга килеп җиткәч,
* Фатыйма апа каршымда.
* 
19.	Әнкәй белән Фатыйма апа, 
* Бергә йөргән клубка. 
* Кичке Таң егетләре,
* Гашыйк булган кунакта.
* 
20.	Авыл күчкәч авылдашлар, 
* Урнаштылар Ижауга. 
* Мөмкин булса теләр идем, 
* Һәммәсен дә күрергә.
* 
21.	Борма Ижау юлларында, 
* Бик күп йөрдем бу юлы. 
* Кайчан гына үтсәм дә, 
* Искә алам мин сезне.
* 
22.	Искә алам әбиемне, 
* Искә алам бабамны. 
* Ничек яшәделәр микән, 
* Ташлап киткәч авылны.
* 
23.	Сафа бабам сагынгандыр, 
* Нәфисә әби елагандыр. 
* Үзәкләре өзелгәндер, 
* Уйлап күчкән авылны.
* 
24.	Бик авыр  булгандыр инде, 
* Картайгач күченүләр, 
* Кемгә кирәк булды микән, 
* Авылны күчерүләр.
* 
25.	Менә тагын юлга чыктык, 
* Кышкы Ижау юлына, 
* Уйлар диңгезенә чумам, 
* Гүя әткәм күренә.

[[Төркем:Шигырьләр]]</text>
      <sha1>b6lyxd6sagkovl1584rty6y30jvyn2p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Боерган төбәге авылларының килеп чыгышы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3714</id>
    <revision>
      <id>7173</id>
      <parentid>7172</parentid>
      <timestamp>2021-02-13T21:56:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ilnur efende  [[Татарстан Республикасы Боерган төбәге авылларының килеп чыгышы]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Боерган төбәге авылларының килеп чыгышы]]</comment>
      <origin>7172</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22991" sha1="n0ljzpak0stdqckh82qflbf8xsbvitp" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Газизуллина Айгөл Рафак кызы
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Җир  йөзендә һәр әйбернең атамасы бар. Һәр атамада тирән сер, могҗиза яшеренгән. Атамалар---милли мирас, рухи байлык һәм мәңгелек. Бик борынгы заманнарда ук бирелгән  атамалар буыннан -буынга күчеп, артык зур үзгәрешләр кичермичә безгә килеп җиткәннәр.  Боерган  төбәге  авылларының  атамаларын өйрәнеп, анда яшәгән халыкларның  кыйммәтле тарихын, ачыклыйсым килде.

* “Шуны белдем: һәр исемнең үз җаны бар,
* Үз иясе, үз бәясе, вөҗданы бар---
* Үз мәгънәсе, дәрәҗәсе, тәрәзәсе
* Бизим  дисә, үз якуты, фирәзәсе...”
 
Безнең бик  борынгы бабаларыбыздан калган “Исеме җисеменә туры килсен дигән әйтем бар. “ Атамалар гади генә сүзләр, безгә бик әһәмиятле хәбәр алып килә.

* Туган өен  белмәгән,
* Туган авылын белерме?
* Туган авылын белмәгән,
* Туган илен белерме? (Татар халык мәкале)

Туган ягыбыз Тукай районы Боерган төбәге авылларының  кызыклы һәм игътибарга лаеклы  тарихлары бар.

Безнең як авыллары Колыш, Боерган, Чебенле, Таулар, Туера  тарихы ерак заманнардан башлана. Бу якларны куе әрәмәле  Ык елгасына тоташып киткән кара урманнар каплаган  булган. Туера, Таулар чокырыннан табылган мамонт теше, тур үгезе баш сөяге анда гаять зур
кыргый җәнлекләр яшәвен раслый.

Ераклардан  җир эзләп килгән җирсез крестьяннар бу авылларга  агачларны төпләп нигез салганнар.

Туера авылына 1805 елда, Колышка 1638 елда, Тауларга 1700елда, Боерганга1810 елда, Чебенле (Тойгузино) авылына 1804 елда нигез салынган. Сазламык урын булганга “Чебенле”дигән исем кушылган. Тойнгузин дигән кеше беренче килеп утырган, аны “Тойгузино ” дип тә атаганнар. Боерган авылы исеме турында ике төрле риваять яши. Монда нигез салучы марилар, чирмеш, типтәр һәм башкортларны “браматлар” дип атаудан “Боерган ”исеме  килеп чыгу беренчесе булса, монда килеп утырганда  яхшы җирләр алынып бетү сәбәпле  “алла боерган урын шушы ”дигән әйтемнән калган исем дип тә фикерләнә.  Колыш белән Боерган  арасында чирмеш зиараты булуы билгеле. “Чирмеш ”чирү”---”гаскәр дигән сүзне аңлата”. Борынгы төрки телдән  кергән хәрби термин. Димәк бу якларда сугышлар булган. Сугышта халәк булганнар шушы чирмеш зиратына  кермәгәннәр. Таулар авылына якындагы Игәт  таулары  итәгенә урнашу аркасында  Таулар исеме бирелә.  Туера авылы  урынында вак имәнлек --- туералык үскүн булган, шуннан Туера исеме калган. Колыш авылы  урыны тормыш кору өчен иң уңайлы урын була.  Коры урын “Кормыш ”дип аталган, тора-- бара Колыш исеменә әверелә.

Җәмәгатьне географик атамалардан башка күз алдына  китерү мөмкин түгел. Тойгузино авылын өйрәнү  миңа кызыклы  мәгълүматлар бирде. 

“Көлчә ”тыкрыгы. Бу тыкрык тар урамда   басу читендә урнашкан. Ике яклап читән белән тотылган.  Кыш көне кар тулып  эшкә  барганда бата торган идек, яз көне кар  эри дә су була иде. Тишек чабата, барлы-- юклы аяк киеме белән аякка су булып кайта идек,  аякка салкын 
тиеп бетә иде.”­-­  дип  исенә төшереп сөйли  минем Гөлбаһар әбием.  Шул тыкрыкка  багышлап әбиемнең “җыруы” бар.

* Тар  тыкрык тарта ул 
* Тар тыкрык өй  балкытып
* Ат эчереп кайта ул.
  
Ибрай бабай тыкрыгы.  Ык елгасының текә ярына алып төшә торган тыкрык. Шул тыкрыктан елгага су эчәргә төшеп, биш—алты сыер агып киткән.  

Бу тыкрык Ибрай бабайның өе турыннан үтә. Шул тыкрык Ыкның кызыл балчыклы, комлы 
текә ярына илтә. Яр астында куыш булган. Шунда Ибрай бабай кирпич суккан.

Бүреләр урманы. Бу урманда бүреләр күп булган. Гөлҗамал әби белән Гөлбаһар әби басуга эшкә барганда, Гөлҗамал  әби  кулына чәйнек тоткан , Гөлбаһар әби утын күтәргән килеш урман янында улап яткан сигез бүрегә очраганнар. Бүреләр әбиләргә карап куйганнар, ни гаҗәптәндер, якын килмәгәннәр. Гөлбаһар әби бу хәлне шаккатып сөйли,ул аңа гаҗәеп могҗиза булып калган.

Курья - Көрҗә пристане. Кама елгасының култыгына урнашканга пристань янындагы  авылны  Көрҗә дип атаганнар. «Курья удмуртча «култык» дигәнне аңлата. Гөлбаһар әби  бәләкәй чагында үзенең әнисе Гөлҗамал белән йомырка сатарга барганнар. Ул чагында Гөлбаһар әбигә биш яшь кенә булган. Егылып йомыркаларны ваткан. Гөлҗамал әби җаен тапкан, йомыркаларны сытып чиләккә тутырган һәм стаканлап саткан.
Бабай сугыштан кайткан елны да ашарга булмаган. Яшереп күмеп куйган оннары булган, ул он кортлаган. Шул онны иләп көлчә пешергәннәр. Икесен үзләре ашаган, калган көлчәләрне 20 чакрым ераклыктагы Курья пристанена алып барып сатып кайтканнар.

Юа — җуа. Җәй  башында, җуа өлгергәч, җуа белән сөтле аш пешергәннәр.

Безнең Боерган төбәге кешеләренең  сөйләшүе минзәлә диалектына керә: юа—җуа, алан—җалан, Курья—Көрҗә,бозау—бодау, кызыл—кыдыл, бармый—бармай.  Минзәлә сөйләшүеннән көлеп әйтелгән шундый юллар бар. 

* Безнең бодау, кызыл бодау, 
* Үде тада, үде дур.

Гати болыны, Гатиятулла дигән кеше шул болынның каравылчысы булган. Шуның хөрмәтенә Гати болыны дип атаганнар. Бу болында җиләк, бөрлегән күп булган. Каравылчы кешеләрне печән таптыйсыз дип куган. Бу болында  Ибрай бабай печән чапкан. Башкалар болынга кермәәсеннәр дип, тунын, бүреген әйләндереп киеп, кешеләрне  куркытып йөргән.

Кешеләр болынга керергә курыкканнар, ә Ибрай бабай ике кышлык ямь-яшел печән әзерләгән.

Шушы болынга Шайтанлык баткаклыгын чыгып барасы булган. Аннан чыкканда атлар арбалары  белән батып калганнар. Атны тугарып, арбаларны аерым  сазлыктан тартып чыгарганнар.  Минем әбием дә биленнән баткан чыгалмыйча кычкырып яткан, кычкарганын ишетеп, кеәеләр килеп коткарганнар. Баткаклык кырыенда Шайтанлык әрәмәсе урнашкан. Бу әрәмәдә бөрлегәннәр үсә. Шайтанлык әрәмәсе кешеләрне адаштыра торган булган.  “Шайтан кешеләрне адаштыра”--дип уйлаганнар, шуңа шайтанлык исеме биргәннәр.

Шайтанлык әрәмәсенә якын гына  Озын  күл бар.  Бу озын күл тирән, зур.  Бик озын булганга аны Озын күл дип атаганнар.

Болыннарда сырт саен Баланлык буган. Балан агачлары күп үсеп утырган урын. Әби белән бабай ат белән Баланлыкка барып, бишәр капчык балан җыя торган булганнар. Гаиләдә унбер кеше булган. Әби сигезәр балан бәлеше пешергән. Болында җиләкләр күп үсә торган  урынны җиләклек дип атаганнар.

Кисен күл. Бу күлнең суы тирән, тонык, чиста. Күл кырыенда камышлар үсеп утыра. Яр буендагы камышлар шулкадәр тигез, кисеп куелган кебек. Шуңа бу күлне Кисен күл дип атаганнар. Җилсез , матур көнне  тонык чиста суда яр буендагы камышларның шәүләсе бик  ачы күренеп тора. Бер гаҗәеп күренеш булган. Күлнең суы нык тирән. Анда су коенырга да ярамаган. Бу күлдә кыр үрдәкләре йөзеп йөргән. Күл буенда кәлтә еланнары, кара еланнар очраган. Күл янында биек нарат  агачлары , зифа каеннар үскән. Күл буендагы каен агачларыннан мунча чабынырга пиннек җыйганнар.

Фәйзи болыны. Ул болыннарга, андагы сыртларга Фәйзи бабай хуҗа булган. Гөлбаһар әбинең әтисе Гали Фәйзуллин.  Гали Фәйзуллинның әтисе  Фәйзи исемле булган, әнисе Биби исемле. Фәйзи бабай 65 яшендә Наратлы кичү (Минзәлә районы) авылыннан унсигез яшьлек 
кыз  Бибине алып кайткан. Аларның биш баласы булган. Алар озын гомерле  булганнар, 105 яшькә хәтле яшәгәннәр. 

Идел  буе кардасы. Колхоз сыерларын җәй көне болынга  чыгарганнар. Сыерлар җәй буе шунда  торганнар. Сыерларның җәй буе  яткан урыны Карда дип аталган. Идел буе Кардасының исеме шуннан килеп чыккан. Анда эшчән  кешеләр яшәгән. Алар печән чапканнар, мал—туар  караганнар.  Соңрак  печән уңмый торган җирләрне сөреп, бодай , арыш, кукуруз үстергәннәр.

Минем Гөлҗамал әбием дә Идел буе болынында 65 яшендә дә  печән чапкан. Болында самовары кайнап торган. Чәй кызуы белән  бик җиңел эшләгән. Балаларын сагынганда  сөйли торган шигыре булган аның.

* Шкафи җәннәтләри эчендә,  
* Әлмәвәфи дигән коштыр ул, 
* Газиз  бәбкәйләрең читтә булгач,  
* Җыламамын дигән сүзләр буштыр ул. 

Бу урында  Гөлҗамал әбинең каенанасы Бибинең җыры да исемә төште.
                                 
* Озын торна, озын борный, 
* Җаңгырата бөтен кырный.
* Аларның бар микән моңый, 
* Аный күреп алың гыйбрәт.

Гөлҗамал  әбиемнең тормыш иптәше  Гали бабай әбидән 12 яшькә  зур булган.  Урта хәлле крестьян–– Гали бабай паром тоткан. Алар  үзләре эшләгәннәр, кеше ялламаганнар. Гали бабай белән Гөлҗамал әбинең дүрт балалары булган: Гобәйдулла, Хәсән, Хөсәен, Гөлбаһар. Гөбәйдулла абый яшь килеш сугышта   үлеп калган.  1937 елда   Гали бабайны  Магнитогорскига   сөргенгә җибәрәләр колхозга кермәгән өчен.  Яңа гына тун тектергән булган,  тунымны  алмагыз  дип  елаганы  Гөлбаһар  әбиемнең исендә калган. Ипи катылары җибәрегез  дип  хат язган, ләкин җибәрә алмаганнар, бабай ачлыктан  хәлсезләнеп баскычка сөялеп үлгән.   Гали  бабайны  сөргенгә  җибәреп,  аның гайләсен  йортсыз, җирсез калдырганнар. Кеше  мунчаларында торып, таракан тулган  катыклар ашаганнарын Гөлбаһар әбием сөйли иде. Аларның өен мәктәп итеп , әнием дә шул мәктәптә укыган.

Бондюг ягында Муллый болыны булган. Бу болынга Муллый исемле  кеше хуҗа  булган, шуңа  бу болынга  шундый исем биргәннәр. 
Минем Шамил бабай, әни, абый, апалар шул болында печән чапканнар.

Совхоз Карданың икенче ягында  Илалый  болыны.  Аңа Илалый исемле кеше хуҗа булган. Курья ––   Көрҗә  ягында Җәүдәт болыны. Болын Каравылчысы  Җәүдәт, шуңа халык бу болынга  шундый исем кушкан. Бу болында болан үгезләре яшәгән.  Алар турында халык  шулай әйткән: “Бүредән куркып күлне йөзеп чыкканнардыр .” Таллар үсеп утырган.  Тал күп җирләрдә карлыганнар үскән. Идел буенда күгәннәр күп итеп үсеп утырган җирне Күгәнлек  дигәннәр. Минем   әбием, әни һәм аның  апа – сеңелләре  күгәнне берничә  капчык  җыеп, өй түбәсенә  меңгереп куя торган  булганнар.  Өй түбәсенә менгереп куя торган булганнар. .  Өй түбәсендә торгач  тәмләнгән, баллырак булган. Болында ябалаклар очып йөргән, әбинең хәтерендә: “Печән кибәннәренә менеп, киң канатларын җәеп утырыр иде ”,– ди. Болында тар –тар  кошлары яшәгән. Ул кошлар турында халык болай әйткән: “Тар – Тар юлыннан табар. Кеше башына менер, баш миен чукып алыр.” Болын янында күл булган.  Күлдә аккошлар  йөзгән.  Әбинең “җыруы” бар.

* Аккош күлләрдә була, 
* Борыны суларда була. 
* Яшь чагында кемне сөйсәң, 
* Күңелең шуңарда була.

Тойгузино авылы зур.  Халык телендә ике өлешкә бүлеп йөртелә: Югары оч, Түбән оч,  Югары очта  Олы урамда минем ерак бабам Сафа бабай торган. Аларның ишек аллары бик зур. Капкадан кергәч тә Сафа бабай коесы булган.  Югары очлар шул коедан  су алганнар. Түбән очта  Көлчә урамында (Көлчә тыкрыгы )   Хөснетдин бабай  коесы булган.  Ул кое  Хөснетдин бабайның  капкасы турына урнашкан.

Баткак урамы. Авылны чыгып киткәндәге урам. Ферма ягына бара торган урам. Ул урамда  яңгыр яуса, машиналар баткан, трактор белән генә сөйрәп чыгарганнар. Сыерлар һәм башка маллар да бата торган булган.

Борам урамы. Авылдан  болынга  паром белән чыкканнар.   Ул урам шул тирәдә булганга, шундый исем биргәннәр. Гөлбаһар әбинең әтисе –– Гали бабай паром тоткан, үзенең паромы булган,ә совет власте елларында минем Шамил бабай бик озак еллар паромда эшләгән.

Рус телендәге паром сүзен бозып  “борам ,, дигәннәр . Минзәлә сөйләменә туры килә.  Паром урамында  Ык буенда беренче  өй–– әбиләрнең өе.  Су килгән елларны  бакчалар бик озак су астында торган. Тузбаш,  зәһәр еланнар өйгә керә торган булган.  Өй янында Ык буена таба бакча сузылган.  Бакчаның  яр буе ягына   Шамил бабай бик күп таллар утырткан. Таллардан аста Ык буена төшкәндә чишмә булган. Шул чишмә чыга торган урынга су җыелсын өчен  зур агач кисмәк утыртып куйганнар.  Ул чишмәнең суы бик төче,  шуңа күрә  кешеләр ул чишмәдән су эчмәгәннәр.  Ыктан эчэләр иде.  Ул вакытларда Ык суы чистарак кебек иде.  Эчәргә дигән суны авыл кешеләре  көтүдән үк ташыганнар.  Ык елгасының  суын эчкәндә  авыл кешеләре зоб авыруы белән авырмаганнар. Ә Боерганга күчеп, чишмә суы эчә башлагач,  зоб белән авыручылар күренә башлаган. 
      
Элек–электән “Аяк очында чишмә агып ятса, бәхет китерә,”– дигәннәр. Дөрестән дә, минем әби белән бабай бик бәхетле яшәгәннәр.   Бабай сугыштан  исән әйләнеп кайткан.   Чыннан да,  бу авыл  кешеләре  үзләренең туган җирләрендә торганга бик бәхетле  булганнар. Авылны күчерү, өйләр салу аларга бик зур авырлыклар китергән, шуңа күрәдер инде яңа   өйләргә күчкән күп ирләр озак яшәмәгәннәр. Шул кыска гына гомерендә күбесенә өчәр өй салырга туры килгән.  Бу урында Гөлбаһар әбием үзенең шигырьләрен дә исенә төшерде. 
                      
* Ык буеннан  төлке килә, 
*              Сазлыкларда туктала.
*              Башкайларым яшь бит  әле, 
*              Нигә болай уфтана.
*                  
*                  Уфтанамын,  уфтанамын,
*                   Уфтана  димәсеннәр.
*                   Уфтаныр көнгә кала бит, 
*                   Бу бала димәсеннәр.
* 
*  
*          Сандугачлар су буйлата, 
*          Канатларын  уйната.
*          Яшь  чакларның  шунсы читен, 
*          Төрле уйлар уйлата.
*             Безнең Ык буе талларында , 
*             Кара бөрлегән үсә. 
*             Җәмле Ык  буйларын ташлап, 
*             Боерган үренә күчә.


[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>n0ljzpak0stdqckh82qflbf8xsbvitp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татарстан Республикасы Боерган төбәге авылларының килеп чыгышы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3715</id>
    <redirect title="Боерган төбәге авылларының килеп чыгышы" />
    <revision>
      <id>7174</id>
      <timestamp>2021-02-13T21:56:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Ilnur efende  [[Татарстан Республикасы Боерган төбәге авылларының килеп чыгышы]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Боерган төбәге авылларының килеп чыгышы]]</comment>
      <origin>7174</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92" sha1="59t03ucm6hh95r4gn0jcnfq4bo06e0a" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Боерган төбәге авылларының килеп чыгышы]]</text>
      <sha1>59t03ucm6hh95r4gn0jcnfq4bo06e0a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иң матур җир — бездә ул</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3716</id>
    <revision>
      <id>7175</id>
      <timestamp>2021-02-13T22:00:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Газизуллина Айгөл Рафак кызы | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны к...»</comment>
      <origin>7175</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3156" sha1="i2cmiufsem49bag4lo4m4dnbuqbi22x" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Газизуллина Айгөл Рафак кызы
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Түбән Кама шәһәрендә 1979 елдан бирле яшибез. Безнең биш катлы йортыбыз иң уңайлы урынга төзелгән. Аның тирә-ягы, ишек алды үзе бер матурлык дөньясы.
Фатирыбыз тәрәзәләреннән кояш чыгуы да,батуы да бик ачык күренә.Шуңа күрә безнең йортта салкын кыш та сизелми.Тәрәзәләрдән карасам да,йорт тирәсенә чыксам да гүзәлеккә чумам. Урамга чыгып картина да ясап куйдым инде. Өй артындв тезелеп утырган юкәләр куңелгә рәхәтлек бирә. Ишек алды ягына карасаң,кояшка җитәргә тырышып үскән сылу каеннар яшәргә көч биреп, салкын җилләрдән саклыйлар. Каен ботакларына кунган  матур-матур кошлар да балкон  тәрәзәсеннән очып кереп әйләнеп чыкмасалар күңелләре булмый ахры. Салкын кышларда ашатам мин аларны,алар миңа рәхмәт әйтәләр сыман. Миңа Ижау шәһәрендә дә яшәргә туры килде. Бездәге матурлык юк андагы йорт тирәсендә.Кешеләргә килсәң төрле:әйбәт , ягымларын да күрдем,усаллары да җитәрлек. Ә мин яшәгән йортта бер начар  кеше дә юк ахры, җыештыручыларыбыз да татарча, күңелгә ятышлы итеп исәнләшәләр,күршеләребез белән рәхәтләнеп сөйләшәбез.

Минем әбием әйтә иде:-&quot;Күршеләремә итәгең кыек дип тә әйткәнем юк.&quot; Шуңадыр инде минем әбиемне бөтен авыл ихтирам итә иде. Әбиемнең тагын бер әйтеме бар иде:&quot;Җимешле агач җимеше пешкән саен башын ияр, җимешсез агач тәкәбберләнеп,кукыраеп, тырпаеп торыр.&quot; Җимешле агач-сабыр, зирәк, аңлы кешеләргә туры килә.
Гүзәл табигатьнең рәхәтен тояр өчен җимешле агач булырга кирәк.

2010 елда &quot;Шинник &quot; спорт сарае янында парк ясап куйдылар. Парк ясый башлагач: &quot;Яшеллекне әрәм итәләр&quot;.

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>i2cmiufsem49bag4lo4m4dnbuqbi22x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Табигать – туган йортыбыз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3717</id>
    <revision>
      <id>7176</id>
      <timestamp>2021-02-15T18:11:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Илсөяр Гайнетдинова | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда...»</comment>
      <origin>7176</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3325" sha1="sjvtkmgfb36hb611mwp4x3cx01aystm" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Илсөяр Гайнетдинова
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Һәр кешенең йөрәгенә  якын,  җанына  җиңеллек  бирә  торган  яраткан урыны  була.  Минем  өчен  ул  −  туган  авылым.  Туган  ягын,  авылын яратмаган  кешеләрне  мин  күз  алдыма  да  китерә  алмыйм.  Яшьлекләрендә  авылын  ташлап  чит  җирләргә  киткән  кешеләр  дә,  туган  туфракларын сагынып,  аның  табигатенә  сокланып , җырлар , шигырьләр  язалар. 

Мин  дә  чын  күңелемнән  туган  ягымны  яратам,  аның  гүзәллегенә сокланам.  Минем  авылымны  сөймәслектә  түгел  шул:  ул,  минемчә,  бөтен дөньяда  бер  генә,  бары  тик  бер  генә! 
    
Авылымны  ике  яктан  җиләк-җимешкә  бай  матур  таулар,  калкулыклар кочаклап  алган.  Талгын  җил  искәндә,  болын  өстенең  дулкынлануыннан күзең  ала  алмый  торасың.  Нинди  генә  чәчәкләр  юк  аңда!  Әйтерсең табигатьтә  булган  бар  төсне  шунда  җыйганнар.  Искиткеч  гүзәллек!  Әнә шул  болын  өстеннән  әкрен  генә  иртәнге  кояш  күтәрелә.  Күтәрелә дә илаһи  нурларын,  бөтен  яктылыгын  авылга  сибә .    Табигать – кешенең яшәү урыны.  Без  табигатьне  яратабыз,  аннан  җаныбызга  ямь,  күңелебезгә тынычлык  алабыз.  Табигатьне  саклау  –  ул  үзебезне , киләчәгебезне, өебезне  саклау  дигән  сүз.  Үз-үзеңә,  туган  җиргә  тугры  булып  калу,  аның  кадерен  белү  элек-электән  яшәү  мәгънәсенең  асылын  аңлатсак,  аны  югалтмыйча,  тагын  да  баету  безнең  бурычыбыз.

Әйе, без  табигать  белән  тәңгәллектә  генә яши  алабыз.  Һәр  гамәлне акыл  белән  башкарырга  кирәк,  шул  чакта  гына  без  матурлыкны, табигатьне  коткарып  кала  алырбыз.

Без  табигать  балалары,  ә  табигать  безнең  хуҗабыз!  Моны беркайчан  да истән  чыгармыйк  һәм  табигатьнең  кагыйдәләренә, кануннарына  каршы  килмичә  аңа буйсыныйк.

[[Төркем:Табигать]]</text>
      <sha1>sjvtkmgfb36hb611mwp4x3cx01aystm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туган авылым – Адав-Толымбай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3718</id>
    <revision>
      <id>7177</id>
      <timestamp>2021-02-15T18:25:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Кәримова Алсу Равил кызы | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйга...»</comment>
      <origin>7177</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4179" sha1="tbttuzvcb4aooinxyvokw53q7eziner" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Кәримова Алсу Равил кызы
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Туган җир... Туган авыл... Йөрәккә нинди якын һәм кадерле бу сүзләр. Безнең һәрберебезнең газиз туган йорты, нигезебез урнашкан кадерле туган авылы бар. Һәр авылның үзенә генә хас кабатланмас, истә кала торган урыннары күп. Сокланып туймаслык тугайлар, якты күлләр, җикән камыш белән капланган сазлыклар, куе әрәмәләр белән уратылган елга үзәннәре, туган ягыбызның кырлары, басулары, шаулап торган урманнары күңелләргә рәхәтлек биреп, туган туфракка мәхәббәт тәрбияли. Кая гына барсак та, нинди генә матур урыннарны күреп соклансак та, туган авылыбызның гүзәллеген берни дә алыштыра алмый.

Туган ягыбызның һәр сукмагы, һәр агачы, аның барча кешеләре күңелгә бик якын. Тәпиләп киткән, беренче тапкыр “әттә - әннә” дип әйтергә өйрәнгән вакытта ук күңел түренә туган телебез аша кереп утырган ул кадерле урыннар...

Татарстанның Буа районында урнашкан Адав- Толымбай авылы бик борынгы. Аның үз үсеш тарихы, үз даирәсе, үз мохите, үзенең данлыклы кешеләре бар. Шуның өстенә авылым милләтебезгә, халкыбызга җиң сызганып хезмәт итүче кадрлар бирә торган изге урын.

Зөя елгасы буена урнашкан авыл урманы, төз наратлары, җиләк – гөмбәләре белән дан тоткан Наратлык. Күлләр, елгалар, урманнар – авылымның төп байлыгы.

Каенсар, Бетлеки, Олы чирәм, Урман күле, Карамалык, Бүре базы, Атау йорты, Умарталык, Кондыз күле, Гайшә юлы, Алмакай, Тамак – болар барысы да авылыбызның искиткеч гүзәл табигате, мәңгелек тарихы. Монда әби – бабаларыбызның эзләре, моңнары сакланган.

Туган авылыбыз, андагы тугай – болыннар, иксез – чиксез кырлар күз карасыдай кадерле һәм газиз безгә. Аларда безнең нигезебез, тамырларыбыз һәм өметебез.

Туган авыл... Туган җир... Туган нигез... Монда безнең үткән тарихыбызның бер өлеше, халыкның моңы, кайгысы – шатлыгы, куанычлары һәм сагышы.

Бугенге көндә дә авылым үсә, матурлана. Яшәү өчен барлык мөмкинлекләр дә бар. Якты айлы мәчете, балалар тулы мәктәбе, гөрләп торган мәдәният йөрты, авыл уртасында парк, кафе, асфальт юллар, якты урамнар...

Авылым гөрли! Менә шулай авыллар гөрләтеп яшәсә, милләт, тел, халык, гореф – гадәтләребез яшәр, үсәр һәм көчәер.

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>tbttuzvcb4aooinxyvokw53q7eziner</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халкың сине исән килеш мәңгеләштерде</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3719</id>
    <revision>
      <id>7178</id>
      <timestamp>2021-02-15T18:35:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Ләйлә Заһитова | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга т...»</comment>
      <origin>7178</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3127" sha1="0imr00eprzk73oehhmtix95kqs4lqnp" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Ләйлә Заһитова
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

1998 нче  елның 25 нче  мае  Азнакай районы Әлкәй урта мәктәбе укучыларының һәм укытучыларының күңел сандыгында күп төрле тарихи вакыйгалар шаһиты булган Һ. Такташ, М. Җәлил, С.  Сәйдәшев, С. Хәким, Г. Кутуй, С. Садыйкова, Ф. Яруллин кебек шәхесләр белән фән-әдәбият-сәнгать дөньясында бергә кайнаган мәшһүр  якташыбыз, авылыбыз горурлыгы – Вәли ага Хаҗиев белән очрашу  шатлыгы булып   саклана. 92 яшьтә булуына карамастан, ул әкияттәгедәй төз буй-сынлы, киң җилкәле кеше булып истә калды. Гөрелдәвек тавышы белән сөйләгәндә, без аның үткен телле, җор күңелле, саф акыллы, ныклы хәтерле, тирән белемле булуына сокландык. Үзе исән чакта Азнакай районының 65 еллыгы уңаеннан хакимият башлыгы Ә. Исхаков карары белән Әлкәй урта мәктәбенә Вәли Хаҗиев исеме бирелде. Мәктәбебезгә аның исемен мәңгеләштереп язылган мәрмәр такта эленде. Шундый олы  хөрмәт күрсәткән өчен сугыш һәм хезмәт ветераны, галим-мәгърифәтче безнең мәктәпкә үзенең мирасын—шәхси китапханәсен бүләк итте. Ул  китаплар аерым шкафларда китапханәнең, олы хәзинәсе булып сакланалар.  

Вәли ага исән чакта  мәктәпкә  газета-журналлар яздырды.  Яхшы укучыларга, ана телендә сәнгатьле итеп шигырь сөйләүчеләргә, каләм тибрәтүчеләргә   шәхси премиясен  булдырды.  
     
Бу дөньяда мәңгелеккә кала торган кыйммәтләр күп. Җирдә моңлыдан-җыр, фикерледән-сүз, галимнән-акыл кала. Вәли Хаҗиев исеме фән-әдәбият-мәгърифәт күкләрендә мәңгелек ай булып балкый. Татар теле яшәвен дәвам итә. Димәк, милли мәгърифәтебезнең йөзек кашы Вәли ага Хаҗиев та һаман яши!

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>0imr00eprzk73oehhmtix95kqs4lqnp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әхлиулла Гыйлметдинов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3720</id>
    <revision>
      <id>7179</id>
      <timestamp>2021-02-19T17:42:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Эхлиулла | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган...»</comment>
      <origin>7179</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6095" sha1="qkhq107a8df04fgdvhswrxwb2n5secq" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Эхлиулла
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}

Гильметдинов Әхлиулла Шагабутдин улы 1919 елында 9 май аенда туа.     

Язмыш шаяруымы яки тәгдир ялгышымы,сабый бала иңнәренә сорылган. 1921 ел, көзге ачлык, әтиемә бары 2 яшь тула. Туган якның Шаран авылы белән саубуллашып әллә күпкә, әллә бетенләйгә, күз күрмәгән якларга юлга чыгып китәләр.

Гилҗметдиновлар гайләсе озын юлга, Узбекистанга, баралар, ерак юлларны үткәндә ике ,алты айлык игезәкләрен, Әфидәне һәм  Шәхидәне, югалталар, зур югалтуны кичерәләр. Ике малай, әтием һәм аның дүрт яшле олы абыйсы, бабам- Шагабетдин әбием Гөлҗамал, Катта-Курганда тукталып, гайлә учагын яңа баштан коралар. 1924 елда Нурислам абый ә 1927 елда Әфримә апа туа. 1928 елда зур югалту,алар әтисез калалар. Шогабетдин бабам бакыйлыкка китә. Гөлҗамал әбием, ялгызын берсеннән-берсе бәләкәй булган дүрт бала белән язмыш кочагында кала. Өфәдән кулак, халык дошманы булып куыалар ә монда яш кешеләр булып калалар. Шарафетдин абыйсы, әтием Әхлиуллага яшләрен алыштырып, кирпич заводына әшкә урнашалар, этиемә бары 11 яшь, абыйсына 14 яшь булсада өлкәннәр белән бер рәттә эшлиләр. Гайләне тәкьмин итәргә кирәк була. Тормыш ,әтием өчен, гел санаулардан торган.19 яшь тулгач, ул фаҗигага юлыга. Яшьләр төркеме сугышып, бер иптәшләре үлә, анда әтиемне гаеплиләр, ченки әтием үзбәк малайларын, иптәшләрен яклап кала, ә атасыз, ятим кемгә ул кирәк, аны үз өстенә алырга буйсындыралар һәм ул төрмәгә эләгә. Сугыш башлангач, аны шунда җибәрәләр, беренче рәтләрдә сугышырга туры килә. Пулиметчик булып, сугышта катнаша. Элкән бер кеше, аны үз кинәшләре белән, исән калырга ярдәм итә. “Мин, карт үлсәмдә ярый, ә син яшь. Яшәргә торыш, мине искә алырсын. Үлекне, алдыңнан алып бар, ул үлгән, аңа бер ни булмый, ә сиңа исән калырга кирәк”- диде ул. Әтием эйткәнне эшли, ләкин бомба шартлауыннан ул котыла алмый, каты яралана. Аны ыңгырашкан тавышка, санитаркалар табып ала, чөнки аны җир күмгән була, ә аяклары каты яраланган. 

Госпитальга озатыла, анда аңа бик озак дәваланырга туры килә. Табиб:” Аякларыгызны кисәргә туры киләр”- дигәч ул табибның кулыннан тотып: ”Мине үтерегез аяксыз яши алмыйм”- ди, табиб яшь егетне, коткарырга була.Сигез операциядән соң, аны алты ай аякка бастырырга торышалар. “Мин ул табибның кем икәнен белмим. Ләкин ул кешенең олы йөрәкле, кешелекле, мәрхәмәтле булуын аңлыйм, бер сугышчыны аякка бастырырга күпме көч куйган шул мәрхәмәтле табиб”-диде әтием.

Мин этиемнең сирәк кенә сугыш турында сойләгәннәрен, дересләп сорарга вакыт булмады, этиебез шул аяклары борчу аркасында 1982 елның 11 маенда 63 яшендә вафат була. Без яшь идек, утырып әнгәмә алып бара алмадык, сагынганда искә алырга гына кала.

Әтимнең бу дөньяда юклыгына инде күп еллар, быел май аенда 39 ел була. Колагымда бүгенгедәй яңгырый аның искә алган хәтирәләре. Мин шул табибны белә алмаума үкенәм, мәглүмәтнең бик аз булуы мине бик борчый. Тормышта аянычлы язмышлар бик күп.

'''Әтием- бәгрем!'''

Лаек идең син барлык хермәткә.

Дөньядагы, барлык буләккә.

Түрләрдәге җылы түшәккә.

Балкыйсы идең күңелләрнең  түрендә.

Кояшның якты нурында.

Тиз син, өзелеп юл тыттың.

Бакыйлыкка син киттең.

Онытып булмый үткәннәрне,

Өзелеп күңел киткәннәрне.


Әтиемне сагынып язган юллар.

Хәсәнова Гөлнур.

27.01.2021.

[[Төркем:Шәхесләр]]</text>
      <sha1>qkhq107a8df04fgdvhswrxwb2n5secq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рөстәм Шәрипов</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3721</id>
    <revision>
      <id>7180</id>
      <timestamp>2021-02-19T17:43:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «{{Автор | исем = Хасанова Гильнур | рәсем = | рәсем_зурлыгы =150px | alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыг...»</comment>
      <origin>7180</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3927" sha1="p89s27538xwmub034ffo58pfw9puft3" xml:space="preserve">{{Автор
| исем = Хасанова Гильнур
| рәсем =
| рәсем_зурлыгы =150px
| alt = &lt;!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу--&gt;
| рәсем язуы =
| тулы исем =
| һөнәр = 
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}
Шарипов Рөстәм Холмурат улы 1955 елның 24  ноябрь аенда Мәскәү өлкәсендә туа.Әтисе Шарипов Холмурат, Әнисе Галимова Вәсимә Мортаза кызы. Рөстәм Холмурат улы 1973 елда 545 нче мәктәбнең, 10 сыйныфын тәмамлый, шул ук елны Мәскәү медицина училищсына укырга керә һәм 1975 елда кызыл диплом белән тәмамлый. Шул елны ул Мәскәү стоматология институтының лечебное дело факультетына укырга керә.

1982 елда табиб булып укуын тәмамлый. Биш ел дәвамында, эшен дәвам итә.

Рөстәм Холмурат улы 1982 елда 20 мартта Абдрашитова Аделина Адъгәм кызы белән кушыла. Шул елның 21 сентябрьдә беренче уллары Тимур дөньяга килә. 1985 елның 1 февралендә икенче уллары Марат дөньяга килә.

Гайләләре белән алар Мәскәүнең Горибальди урамында яшиләр. 1987 елда ординатура анестезиолог- рениматолог  спеөиалҗностҗ буенча укуын дәвам итә. 1989 елда ГУВД Мәскәү шәһәре анестезиолог-реаниматология бүлегендә хезмәт итә.

Шарипов Рөстәм Холмурат улы 1994 елда &quot;Орден за отвагу&quot; белән бүләкләнә. 1993 елда Кремль ак йорт янында бәрелешләр вакытында авыр ситуациядә үзенең эш урынын калдырып китми. ГУВД хезмәткәрләренә куркыныч астында табиб ярдәмен күрсәтә. Ил җитәкчеләре аны бүләккә лаек диеп таныйлар һәм орден белән бүләклиләр. Авыр хезмәт юлы, авыр тормыш юлы, аның җилкәсенә тешә. Үзе табиб булуына карамастан 1998 елның октябрь аенда, тормыш иптәше рак чиреннән вафат була. Ике ир бала әтиләре кулына кала. Башка хатын белән яңа тормыш башлап җибәрә алмый. Балаларны укытып, олы тормыш юлына озаторга бары үзҗилкәсенә кала. 2004 елга хәтле эшен дәвам итә. Анан эштән китә һәм табиб нарколог выездной бухтыда эшен дәвам итә. Бүгенге көндә аңа 65 яшь, ул лаеклы ялда. Уллары үз гайләләре белән көн күрә. Шарипов Тимур исскуство өлкәсендә эшли бер кызы һәм тормыш иптәше белән. Казанны яраталар, бик еш калада булалар. Шарипов Марат өлкән юрист булып ФСБ Российской Федерациясендә хезмәт итә, тормыш иптәше белән бер малай үстерәләр. Рөстәм Холмурат улы ике оныгына ярдәм итеп Мәскәүдә яши.

27.01.2021.

[[Төркем:Шәхесләр]]</text>
      <sha1>p89s27538xwmub034ffo58pfw9puft3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Урманасты Шонталысы тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3722</id>
    <revision>
      <id>7182</id>
      <parentid>7181</parentid>
      <timestamp>2021-02-19T17:46:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ilnur efende  [[Урманасты Шоталысы тарихы]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Урманасты Шонталысы тарихы]]</comment>
      <origin>7181</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7097" sha1="294kj2wbw1n8f7qulzpumyupzw6ny3b" xml:space="preserve">Алексеевск районы Урманасты Шонталасы авылы тарихы.

== Килеп чыгышы ==
Безнең ата-бабаларыбыз моннан бик күп еллар элек Идел һәм Чулман буйларына килеп чыкканнар. [[Урманасты Шонталысы]] авылының тарихыда шуннан башлана.Бер төркем болгарлар, яшәү, тормыш алып барыр өчен җайлы урын эзләп, хәзерге авылыбыздан берничә чакрым ераккарак китеп, “Иске нигез”дә төпләнәләр.Халык урман кисү, тимерчелек, ювелирлык, бронза кою, чүлмәк ясау, игенчелек, эрләү һәм туку белән шөгелләнгән.

1236 нчы елның көзендә монгол яулары вакытында  Биләр шәһәре җимерелэ.Аннан соң тирә-як авылларга яу чабулар аркасында безнең авылыбызның эллеке нигезе Монгол атларының тояк астында кала.Халкы үтерелә, авыл яндырыла, терлекләрне алып китәләр. Исән калган кешеләр бу урынга яңадан урнашмаска булалар,төрлесе төрле якка китә.Бер гаилә хәзерге авылга урман төпләп нигез сала.Яңа урнашкан урын тормыш өчен җайлы була. Чишмәләре бик күп була.Менә шул чишмәләрнең берсе янында биек, калын йөзяшәр тал үскән Ул җилсез  көнне дә шомландырып, шаулап торган. Аның зур гына куышыда булган. Авыл халкы шул талның куышына акчалар, балчык курчаклар,ашамлыклар куйганнар. Талдан бик куркып торганнар һәм шуңа авылыбызны “Урманасты Шомлы Таллысы” дип атап йөртә башлаганнар,ә соңрак ул “Урманасты Шонталасы” дип үзгәртелә.

== XX гасыр башында ==

Авылыбызда революциягә кадәр ике мәчет ,ике мәхәллә була. 1907 нчы елда хәзрәт булып  Талкыш авылыннан Бигәнәев Җиһанша килә.Ул авылның уң ягында салынган мәчеттә хәзрәт була,ә сул якта Төхфи һәм Миңлевәли  исемле кешеләр мөәзинлек итәләр.  Соңгы указной мулла булып Җиһаншин Вәлимөхәммәт  тора.1917 елда аны өеннән куып чыгаралар, милкен тартып алалар.1937нче елда мәчетнең манарасын кисәләр.2013 нче елда шул мәчет урынына һәйкәл ташы куела.

Революциягә кадәр авыл халкы уртача тормыш белән яшәгән. Авылда 200 ләп йорт саналган. Староста булып Халилов Нурулла торган.Революцияне  авыл халкы төрлечә каршы алган .Кемдер шатланган, кемдер кайгырган.Чөнки халык арасында нык хуҗалыклы гаиләләрдә булган.

Мәсәлән: Исламов Хафизның үз яргычы була;  Миннеханов Миннегали кирпеч суккан, дегет кайнаткан; Павлов Андрей кибет тоткан; Мостафин Хәммәт тегүче булган; Хөснуллин Нурулланың яргычы һәм тегермәне була; Алиев Әхмәди, Исламов Әхмәтвәли, Җаббаров Степан, Степанов Фёдорлар  зур  гына умарталыклар тотканнар. Совет власте урнаша башлагач авылда беренче комунистлар барлыкка килә. Болар: Исламов Габдулла, Вәлиев Сәит, Вәлиев Харис, Сафиуллин Гыймран. Крестьяннар комитеты оеша.Председателе – Исламов Хатип. 1917 нче елда авылда ике мәктәп оешкан.Бу мәктәпләрдә башлангыч белем биргәннәр.Иң беренче укытучылар –Җиһаншин Вәлимөхәммәт, Хәкимов Фатыйх, Ислямов Гөбәйдә. 

1920 ел авыл халкы өчен бик авыр ел була.Җәй буе яңгыр яумый, игеннәр уңмый. Шуның өстенә авылда ике тапкыр бик зур янгын чыгып 130лат йорт янып бетә.1921 елда халыкны тагын бер бәла сагалап тора. Ачлык башлана.  Бик күп кеше ачлыктан үлә, ә күмәргә кеше булмый. Хәзерге кибет урынында  келәт булаган ,шунда үлекләрне җыеп барганнар. 1921нче елның көзе уңыш уңа һәм халыкка “ашлык заданиесе” бирелә. Авыл бу вакытта Чистай өязе Мөслим волостенә кергән.

Колхозлашу чоры башлангач 1928-1929 елларда Урманасты Шонтала авылыннан ике гаилә - Ислямов һәм Сафиуллиннар “Татар паселкасына” күчеп урнаша. Шуңа күрә аны халык телендә “ Ислям паселкасы” дип атап йөртә башлыйлар. Колхоз исеме “Игенче” дип атала.1931 нче елда Урманасты Шонтала авылына “Эшчән” колхозы исеме бирелә. Колхозның беренче председателе булып Мәхмүтов Шакир,аннан соң Рәшид Сөнгатуллин,  Сәхәб Фәреев, Наиль Мәхмүтов була. Колхоз игенчелек, терлекчелек белән шөгельләнгән. Басуларда арпа, арыш, бодай,  солы, борчак, терлек чөгендере һәм бәрәңге устерелгән.Фермаларда сөтлек һәм итлек сыерлар, дуңгызлар, сарыклар,  куяннар үрчетәләр.1935 нче елдан алып 1963 нче елга кадәр авыл Биләр районына керә.

1937 нче елда  авылга телефон керә.

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>294kj2wbw1n8f7qulzpumyupzw6ny3b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Урманасты Шоталысы тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3723</id>
    <redirect title="Урманасты Шонталысы тарихы" />
    <revision>
      <id>7183</id>
      <timestamp>2021-02-19T17:46:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Ilnur efende  [[Урманасты Шоталысы тарихы]] битенең исемен үзгәртте. Яңа исеме: [[Урманасты Шонталысы тарихы]]</comment>
      <origin>7183</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" sha1="pgikfaakvnxbi0gg8amfmbw7jzntcu8" xml:space="preserve">#ЮНӘЛТҮ [[Урманасты Шонталысы тарихы]]</text>
      <sha1>pgikfaakvnxbi0gg8amfmbw7jzntcu8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәдәният тарихыннан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3724</id>
    <revision>
      <id>7184</id>
      <timestamp>2021-02-19T17:51:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Мәдәният тарихыннан  Туган авыл, яшәү тамыры, тормыш башы, кендек  каны тамган урын- кеше язмышын...»</comment>
      <origin>7184</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27290" sha1="0ulxkt2sxnc5lobmzej0ggldvlhyyvw" xml:space="preserve">Мәдәният тарихыннан

Туган авыл, яшәү тамыры, тормыш башы, кендек  каны тамган урын- кеше язмышының гомер итү дәвамында күңеле һәм йөрәгенә сеңеп, мәңге онытылмас эз калдырган иң изге, якты һәм газиз хәтирәләрнең берседер ул. Нинди генә язмыш кичерсә дә, үткәненә ләгънәт укыса да, балачак елларын ачлы-туклы уздырса да, туган җиренең җылы кояшын, назлы җилен, тузанлы юлларын, көтүле болынлыкларын, салкын агач мәктәпләрен, киң басу кырларын сагынып искә алмыйча калмыйдыр. Яшь чактагы уен-көлкеле мизгелләр, гаилә корып  күңелле мәшәкатьләр белән  балалар үстерү, алны-ялны белми колхоз эшләре белән чабу –болар барысы да күпмедер вакытка үзеңнең кем икәнеңне, кайдан икәнеңне, бу дөньяга нигә килгәнеңне оныттырып тора.  Еллар үтеп, эшләгән эшләреңнең нәтиҗәсен күреп, гомер йомгагыңны чорнап куйганда, артка әйләнеп карарга да вакыт табасың.   Еллар, юллар... .  Ә анда...  

Авыл тормышы һәм күмәкләшү зарурлыгы. 

Авыл кешесенең яшәү чыганагы-җир. Ә җир  кешесе (крестьян) –ул,  нигездә, игенче һәм  терлекче һөнәрләренә ия булган кеше.  Яшәү  өчен, тормыш итәр өчен үзе тапкан  продукция белән көн итә торган халык катламы ул.   Авыл кешесе  игенче һәм терлекче   һөнәрләрен генә түгел, тракторчы, комбайнчы, шофер, агроном, зоотехник, мал докторы, төзүче, сатучы, бухгалтер, эретеп ябыштыручы, слесарь, агач остасы, экспедитор, йөк төяүче  һәм башка бик күп һөнәрләрне дә белергә тиеш. Шуларны белмәсәң, яисә эшли алмасаң,  авыл тормышын алып барып булмый,  эшләгән эшеңнең  дә нәтиҗәсе түбән була.  

Күмәк хуҗалыклар (колхозлар)  төзелгәнче авылларда аерым хуҗалыклар хөкем сөрә. Һәрбер авыл гаиләсенең үзенең 7 га дан 10 га га кадәр имана җире (пай) була. Крестьян имана җирләрен үз мөмкинлекләреннән, хәленнән чыгып эшкәрткән, чәчкән, урган. Ә инде мондый мөмкинлекләре булмаса, арендага биреп торган. Ә хәллерәкләре, киресенчә, җир эшкәртү өчен батраклар яллаганнар, кул көчен арттырып, керемнәрен баетканнар.   Батрак яллаган крестьян кешесенең  кул көче арту сәбәпле, җирләре дә зурайган, уңышы да арткан. Ә җирсез калган крестьян үзенең имана җирен саклап калыр өчен, гаиләсен, туендырыр өчен , ялланып көн итәргә мәҗбүр булган. Билгеле, үңышы мул булган гаиләнең хуҗалыгы да баерак, гаиләсе дә туграк, мал-мөлкәте дә күбрәк була.  Озакламый,  уңыш  яхшы керү нәтиҗәсендә, бу тырыш крестьян, әкренләп кенә техника булдырган, чәчү орлыкларын яхшырткан, тегермән корган. Шундый тырышлыгы нәтиҗәсендә бу авыл агае, чын мәгнәсендә  бәйсез хуҗа булып киткән.  
Ләкин, илдә тарихи үзгәрешләр башлану сәбәпле, бу аерым хуҗалыкларны кулак дип йөртә башлыйлар. Рус теленнән кергән бу “йодрык” сүзе гаиләсе белән очын-очка ялгап тормыш алып барган крестьянга бик усал, явыз, саран, талап көн итүче авыл бае итеп күренгән. Тора-бара бу күренешләр ике янәшә яшәүче крестьян арасында фетнәләр дә тудырган. Моңа мисалларны без тарих китапларында да, бик күп әдәби әсәрләрдә дә күрә алабыз. И.Газиның “Онытылмас еллар” трилогиясе, М.Хәсәновнвң “Язгы аҗаган” романы,  Т.Гыйззәтнең “Чаткылыр” драмасы һәм башка бик күп әсәрләрдән мисал китереп булыр иде. Мисал өчен, “Чаткылар” драмасына күз салыйк. Авылның хәлле крестьяны Сабир үз җирләрен киңәйтеп, эшкәртеп, мул уңыш җыюны максат итеп куя,  тырышлыгы, уңганлыгы белән аерылып тора.   Хәтта хуторга да ия булырга уйлый. Авыл хуҗалыгы министры П.Столыпинның чыгарган законыныа нигезләнеп эш итмәкче була ул.  Әсәрдәге Рамайлар, Мочтаклар, тимерче Гаязлар үз көчләрен ялланып хезмәт итүгә сарыф итәләр, акча сорап Сабир янына киләләр. Ләкин эшләгән хезмәтләре өчен әзсенеп, Сабирның әнисе Фәрханәдән акча яулыйлар. Ә Фәрханә болай дип җавап кайтара: 

-Ике тырма, бер көрәкне сындыргансыз, эшегез начар,-ди.  Ашаган өчен дә акча басып кала.  Билгеле, кеше малын кадерли белмәгән, үземнеке түгел, кешенеке  жәл түгел, дип көн күргән Рамайларга бу ошамый. Алар тавыш күтәрәләр, үзләренә эш биргән, тамак туендырган Сабир кебекләрне имансызлар  дип сүгә башлыйлар.  Мондый хәлләр авыл җирләрендә бик еш күзәтелә ул елларда. В.И. Ленинның да кулакларга каршы  кискен бәяләмәсе дөнья күрә:  
«Кулаки самые зверские, самые грубые, самые дикие эксплуататоры. Эти кровопийцы  нажились на народной нужде во время войны (сугышны кулаклар башлый мени?) Эти пауки жирели на счет разоренных войною крестьян, на счет голодных рабочих.  Эти пиявки пили кровь трудящихся, богатея тем больше, чем больше голодал рабочий  в городах и на фабриках. Эти вампиры подбирали и подбирают в свои руки помещичьи земли, они снова и снова кабалят бедных крестьян.  (В.И.Ленинның  ХХIII томы, 206, 207 нче битләр) 

Ни өчен 1927-30 нчы елларда яңа 20-30 йортлы  авыллар төзелә башлый соң?  Бу еллар күмәк хуҗалыкка күчү еллары. 1930 нчы елның ахырларына 50% крестьян хуҗалыгы колхозларга кушыла. Бу акрын барган үзгәрешләр, колхозларның бик авырлык  белән төзелүе Сталин өчен дә үлем (проваливать) белән бер була.  Ләкин Сталин сәясәте белән килешмәүче, кулакларның эш-гамәлләрен яклаучылар да булмый калмый. 

Шулардан 	без 	 Н.И. 	Бухарин, А.И.Рыков, Г.Е.Зиновьев һәм башкаларны атап үтәр идек.  

Зур 	авыллардагы хуҗалыклар колхозларга 	керәм дип, дәррәү тормый, үзенең аерым җыйган азмы-күпме малын да илтеп тапшырмый. 
Ярлылар да шикләнеп карый, курку кебек хисләр дә читләп үтми аларны. Җитмәсә, эш кораллары юк, булганы да эшкә ярамый, кырлар чәчелми кала, мал-туар юк. Бу хәлләр, билгеле, илне баетмый, дәрәҗәсен күтәрми.      Сталинның яңа политикасы (ВКП(Б) ҮК, нигезендә зур авыллар җирлегенә кечкенә авыллар торгызу көн үзәгенә куела. Яңа хәйләкәр сәясәт дулкынында кайбер хуҗалыклар төзелеп килүче кечкенә авылларга килеп утыра башлый. Аларны, беренчедән, иркенлек кызыксындырса, икенчедән, хөкүмәтнең имана җир биреп ярдәм күрсәтүе кызыктыра. 
Шулай итеп,  зур авыллар тирәсендә кечкенәкечкенә  авыллар үсеп чыга башлый.  Мисал өчен Чистай районының Яүширмә авылын алыйк. Колхозлашуга кадәр бу авылның 12000 га дан артык мәйданы була. 1928 нче елда Яүширмәдән аерылып өч авыл “Мәдәният”, Кызыл Коллектив”, 

“Кызыл Сукачы” 	авыллары, соңрак “Александровка”, “Наратлы” кебек кечкенә авыллар барлыкка килә. Шул сәясәт нигезендә Яүширмә җирлегендә алты колхоз төзелә.  Яүширмә авылы үзе дә икегә бүленә. Аның сул ягы (Көнбатыш) “Андреев”исемле колхоз, ә уң ягы (Көнчыгыш) “Мололтов” исеме астында  күмәк хуҗалык булып яши башлый. Бу аңлашыла да, чөнки мондый кечкенә авылларны күпләп аякка бастыру, беренче чиратта, колхозлаштыруны күз алдында тота. Икенчедән, җирдән файда алу  бик нәтиҗәле була. Өченчедән, дәүләт тә ярдәмне аерым хуҗалыкларга түгел, күмәк хуҗалыкларга бирә. Дүртенчедән, иң әһәмиятлесе, дәүләт икмәкне кулактан түгел, йөкләмә  биреп колхоздан ала. Шулай итеп авылга хөкүмәт баш булып куя. (Устав буенча колхозчылар).  Шулай да сорау туа: кирәк булдымы икән колхозлар төзү ул чорларда? 
Әлбәттә, кирәк булган дип уйлыйбыз. 
  
СССР да  колхозлар төзү елларында (1927-1930 еллар) игенчелектә дә, терлекчелектә дә продуция алу кими. 

Сталин 	бу 	хәлне 	колхозлашу 	чорында кулакларның да, урта хәлле крестянның да терлекләрен суюы, игенчелектә түбән хезмәт күрсәтелүе, 	икмәкләрне 	яшерү 	кебек күренешләрне сәбәп итеп ала.   Җитмәсә,   бу елларда икмәк җитештерүчеләр,  күпләп мал асраучылар кулаклар исеме алып авыллардан куылган иде. Шуннан соңгы канлы бәрелешләрне, сәнәк сугышларын, баш күтәрүләр, үтерешләрне барыбыз да белә.  Ә дошманнар булып кулак һәм кулак яклылар саналды. Хәтта Ленин да бит аларны  “канечкечләр” дип атады. Моның,  әлбәттә,  үз сәбәпләре бар иде. Ленин революция ясарга әзерләнә. Кулаклар кулындагы мал-мөлкәтне, җирне бары тик шул үзгәрешләр генә уртак хуҗалыкка әйләндерә ала.   Ленин да, Сталин да крестьяннарны аларга каршы баш күтәререгә һәм көрәшкә өндәде. Ә бу, баерак күршеңенең, авылдашыңның тырышып җыйган мал-мөлкәтен, байлыгын тартып алырга бер этәргеч бирде. (1918 елгы ярлылар комитеты). Сүз уңаеннан, бүгенге көндәге авыллардагы хәлләрнең торышын язып үтү дә, бәлки,  урынлы булыр.    Ил җитәкчеләренең “җиңел” кулы белән чәчәк аткан колхозларны банкротлыкка чыгаруны, (“раскулачивать итү”ләрне )безнең буында  күреп калды.  Колхозчыларның тир түгеп тапкан малларын, колхозларның 75 ел җыйган байлыкларын законсыз-нисез хәллерәк, дәрәҗәле кешеләр узара бүлешеп  үзләренә үзләштерделәр. Базар системасына “йомшак” кына керәбез дип, халыкны каты итеп артларына утырттылар. Авылдагы  “раскулачиваниянең” ничек барганын язучы Фоат Садриев “Авылдан  хатлар” дигән китабында тәфсилләп язды. Бу әсәре өчен автор Тукай премиясенә дә лаек булды.   Алтын таулар вәгъдә иткән “инвесторлар” колхозларга басып алучылар буларак килеп керделәр дә, аның җыйган байлыгын урлап, таратып, авыл халкын бер тырмасыз калдырдылар. Бүген дә,  Ленин язганча, авылда  өч катлам вәкиле барлыкка килде: 

1.Кулаклар-фермерлар; 

2.Урта хәллеләр- төрле эшмәкәрләр (кибет тотучы, гаилә фермасы, шофер единоличник һ.б.); 

3.Бернинди эш коралы да, шөгыле дә булмаган ялланып эшләүчеләр, көнлекчеләр.

Мәдәният авылы тарихыннан. Авылның (колхозның)   матди байлыгы.  
Камалов Шәүкәт Шәрип улы.

Чистай районына кергән   Мәдәният авылы сугышка кадәр унике ел яшәп килә. Шул вакыт эчендә колхозда сыер, сарык, дуңгыз, тавык фермалары, атлар араны, ындыр табагы төзелә. Кибет, тимерче өе (алачагы), мунча салына, ике силос базы, ике бәрәңге подвалы, икмәк склады аякка бастырыла.  Инеш аша олы юлга (Юанай авылы) чыгу өчен күпер салына. Миңа җиде-сигез яшьләр булгандыр (1944 ел) әле дә хәтерлим, күпер биек, ян-яклары тимер  юл күпере  кебек тоткан иде. Ләкин су ташуы башлангач күперне сүткәннәрен  дә хәтерлим. Ләкин аны баребер саклап кала алмадылар, агып китте. Бу күпер урынына  яңа күпер салынмады. Шуңа   күрә  машиналар Мәдәният авылы аша йөриләр  иде. Авыл   малайлары кызык табып машина юлына такталарга кадаклар кадаклап куя идек. Кадаклар авыштырып кагыла. Кайсы яктан килсә дә, кадак  машиналарның резинасын тишә. Андый хәлләр бик еш кабатлана иде. Бүген шуларны уйлыйм да, зыян күрүче шоферларны күз алдыма китерәм, алардан бүген гафу сорыйсым  килә. Күз алдына китерүе дә авыр: шоферга  балонын сүтеп, камерасын ямау өчен Чистайга хәтле барырга кирәк. Шулай да үзебезнең кыек эшләребез өчен кечкенә генә булса  да  җәзасын алдык. Чистайдан килгән шофер безне утыртып китте дә,  Андреев авылына җиткәч куып төшерде. Унбишләп  чакрым юлны йөгереп кайттык. Нигә мондый җәза бирелгәнен  мин еллар узгач кына аңладым.  

Мәдәният авылы  биеклектә утырган.  Тирәндә грунт суы.   
Су 	алыр өчен авыл халкы шунда бораулап сиртмәле кое ясаганнар. Маятник кебек ясалган кое суны 60 м тирәнлектән чыгара иде. Ул маятникны икешәр кеше хәрәкәткә китерә иде.   Ындыр табагы -авылның югары очында (көньякта)  иде. Анда ике ташлы тегермән, ике сугу машинасы (МКС-100, БДО  маркалы) бөртек чистарткыч   бар.    Тегермәнне, сугу машинасын бик зур, бер пешкәкле чи нефть  белән эшләүче двигатель хәрәкәткә китерә иде. Двигательне суыту өчен ике зур су чаннары тора иде. Ул чаннарның диаметры 2,5 м, ә биеклеге 2 м булып, андагы су двигатель аша чыгып 50-60 градуска кадәр җитә иде. Эш беткәч  ындырдагы  ир-ат халкы,  көннәр буе тирләп-пешеп йөргән урам балалары шул җылы суда рәхәт күрә идек. Аның рәхәтлекләрен тел белән генә сөйләп бетерә торган түгел!  
   
Авылның нәкъ уртасында  зур клуб  тора иде. Ләкин ул клубны ахырына кадәр төзеп бетерә алмаганнар, сугыш башланган. Шулай да бу клуб төзелешендә күп авылдашларымның өлеше бар. Ишеткәннәремнән чыгып шуны әйтәсем килә: башлап йөрүчеләр, төзүчеләр минем әтием  Камалов Шәрифулла, туганнары Хатыйп, Хабиб, җизнәләре Мәхмүтов Исмәгыйль, Шәфиков Хатиплар булганнар. Ул елларда  терлек фермаларында 30 баш сыер, бозаулар, 60 башлар чамасы (балалары белән бергә) дуңгыз, 300 баш сарык, бәрән, 700 баш тавык, 50 баш ат, тай бар иде. Хәтта атларны дизинфикцияләү өчен газ камералары да эшли  торган иде.    Авыл тирәсе рәшәткәләр  белән тотылган,  авыл башларында, тыкрыкларда капкалар (кыркапка) бар иде. Авылның түбән очында (төньякта) 1 га алма, 0,3 га чия, 0,4 га карлыган, 0,3 га яшелчә бакчалары сузылган иде. Бу җиләк- җимеш, яшелчә бакчаларының зур уңыш бирүенә, гөрләп чәчәк атуына авыл халкының бетмәс-төкәнмәс кул көче, хезмәте, тырышлыгы, фидакарьлеге  кергән. Әни сөйли торган иде: “ Без яшь чакта (әнигә 18 яшь) алмагачлар корымасын дип  инештән, 20 м тау астыннан язын, көзен 20 шәр көянтә (80 чиләк) су ташып сибә идек”.  Ул вакытта авылда яшьләр дә бик күп булган.  Күченеп утырган елларда 33 өйдә 90 кеше була. Аннан соңгы елларда 210 га җитә. 1941 гә кадәр. 

Табигать белән авыл кешесе һәрвакыт гармониядә яшәгән. Олысы, кечесе күмәкләшеп инеш буйларына бер чакрымнан   артык таллар, Яүширмә белән Мәдәният аралыгына посадка (кыр ышыклау өчен) агачлар  утырткан. Акация агачларының орлыгын  - “бояр кузагын” мин дә җыйганым бар әле. Чөнки аларны җыеп тапшыруны халыкка  йөкләтәләр иде.   Бу хезмәтләрне, әлбәттә, колхоз акчасына гына булдырып булмый. Зур өлешне хөкүмәт үзе кертә иде. Ләкин  материалларны алып кайту, төзү эшләренең   барысын да колхозчы үзе башкара.   Эш хакы юк диярлек, булса да бик түбән. Колхозчы хезмәтенең бәясе хезмәт көне белән (трудодень) белән бәяләнә иде.  1960 нчы елларда гына колхозларда хезмәт өчен акча түләнә башланды.  

Менә шулай итеп, көнне төнгә ялгап, ялсыз-нисез, акчасыз, бүләксез хезмәт күрсәткән авыл халкы  5-6 ел эчендә һәр яктан җитеш, матур, камил  колхоз төзегән. Мәдәният дигән яңграшлы матур исеме дә җисеменә туры килгән.  

Колхозның Ленинградта чыккан бер Фордзон Путиловец маркалы тракторы (15 ат көче, керосин белән 	эшли), жатка-самосброска, 	ургыч лобогрейка (маңгай җылыткыч), ике тагылма   печән чабу машинасы (косилка), бер чәчкеч, печән җыю 	өчен аркылы ат тырмасы, тырмалар, сугу 
машиналары да бар иде.  Лобогрейканы күп кеше белми дәдер әле. Ул ургычны ике ат тарта, канатлар игенне егып плотформага (сәкегә)  сала, төшерү кул (сәнәк) белән. Бу бик күп хезмәт, кул көче сорый торган эш. Менә шуның өчен  аны  
“лобогрейка” дип атаганнар да инде.              Хуҗалыкта Америка хәтле Америкадан кайткан бәрәңге алу (казу өчен) машинасы да бар иде.   Сугыш башлангач,  шул Фордзон тракторы  1943 нче елның язына кадәр тик торды. Чөнки тракторга утырырдай ир-егетләр барысы да фронтта иде. 1943 нче елның февралендә  авыр яраланып,  бер күзен югалткан Сираҗетдинов Нуретдин фронттан кайтты. Авылның бу көчле техникасына ул хуҗа булды. Тракторга ике ат сабаны тагып җир дә сукалады, печән җыю вакытларында икешәр косилка тагып печән дә җыйды ул. Без, фронтовик балаларына эш җитәрлек иде колхозда. Чөнки син кеченә дип, кызганып өйдә калдырмыйлар иде ул вакытта. Ат бышыннан тоту, печән тырмалау, печәнне сәнәккә кую кебек хәлдән килгән эшләрне безгә дә кушалалар иде олылар.  Авыл малаен нәрсә кызыксындыра инде авылда тәгәрәп үскәч. Билгеле,  ат һәм трактор. Шуңа күрә олылар сукадан кайтканда ат сорап йөдәтә идек. Ә ул эш атларын бик куарга ярамый, шуңа күрә, бераз уйнарга, йөгереп алырга шулай да, рөхсәт бирәләр иде.  Ә менә трактор! Ул безгә тәтеми иде инде.    Эх, ул тракторга кызыгып йөргән малай чаклар! Нуретдин абый шул зур бәдәнле Фордзон тракторында без малай-шалайны кызыктырып тизлеген арттырып безнең белән ярыша иде. Без дә трактор артыннан калмаска теләп авыл, кыр буенча йөгерә идек. Ул вакытта Нуретдин абыйга бары 36 гына яшь булган.

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>0ulxkt2sxnc5lobmzej0ggldvlhyyvw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татарстан тарихы буенча сәяхәт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3725</id>
    <revision>
      <id>7185</id>
      <timestamp>2021-02-19T17:55:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: « Татарстан – Россиянең, истәлекле урыннары буенча, иң бай төбәкләренең берсе булып санала. Монд...»</comment>
      <origin>7185</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7859" sha1="3xpzszvpp8jvllzlthgpr760divipmk" xml:space="preserve">
Татарстан – Россиянең, истәлекле урыннары буенча, иң бай төбәкләренең берсе булып санала. Монда төрле музейлар, архитектура һәм табигать һәйкәлләре, җирле халыкларның милли колоритын күрсәтүче реликвия тупланган.

Республикада гореф-гадәтләрне саклауга аеруча	зур игътибар бирелә. Туристларны җәлеп итү - Татарстан сәясәтендә мөһим юнәлеш булып тора. Моңа инфраструктураны һәм заманча сервисны өстәсәң, тирә-юньдә сәяхәт итү күңелле һәм кызыклы булачак. Зур шәһәрләрдән бигрәк, кечкенә торак пунктларның да туристларга тәкъдим итәрлек урыннары бар.

1. Казан Кремле X-XVI гасырларда төзелгән. Территориянең гомуми мәйданы 15 гектар дип исәпләнә. Комплекс архитектура һәм мәдәният һәйкәлләреннән тора. Манара һәм диварлар, оригиналь төзелеш белән чагыштырганда, шактый үзгәрешләр кичергән: аңа хәтта реставрация вакытында да төзәтмәләр кертелгән. Төп истәлекле урыннар арасында Ак Сарай чиркәве, Президент сарае, Кол Шәриф мәчете һәм башкалар бар. Хәзер ул республика Президенты резиденциясе булып тора.

2. Алабугадагы Чертово шәһәрчек турында әйтеп узыйк. Башта ул җирле кавемне	ныгыту	өчен хезмәт	иткән. 1867 елда бина	җитди реконструкцияләнгән. Аннары ул җирле халык яки вакыт узу белән тулысынча диярлек җимерелгән. Чагыштырмача тулы бер бинаны иске фундаментта торгызганнар.

3. Казанда Кол Шәриф - Татарстанның төп мәчете, Европада иң эре мөселман	гыйбадәтханәләренең	берсе.	Ул	Казан	Кремле территориясендә урнашкан. Мәчет җимерелгән гыйбадәтханәнең соңгы имамы Кол Шәриф хөрмәтенә үз исемен алган.

4. Бүген Алабуга шәһәрендәге Александр паркы - җирле халык һәм бирегә килгән туристларның яратканял урыны. 90 нчыелларда парк онытылган һәм аны янәдән эшли башлаганнар, ә аңа кадәр ул чын кыргый бакча булган. 2007 елда Алабуганың 1000 еллыгын бәйрәм иткәннән соң гына аңа игътибар иткәннәр. 2010 елга парк чистартылган, күпер һәм фонтан урнаштырылган, юллар торгызылган, эскәмияләр куелган. Бүген анда шәһәр кунаклары һәм анда яшәүчеләр ял итәргә ярата, паркта тантаналы шәһәр чаралары оештырыла.

5. Яр Чаллы шәһәрендә 1992 елда төзелгән Таубның кызыклы мәчете урнашкан. Ә 2009 елдан башлап шәһәр үзәгендә монументаль Җәмиг мәчете төзелгән. 

6. Болгар - Идел Буе Болгарының тарихи башкаласы. Үз вакытында ул Татарстанның рухи үзәге булган. Бүгенгесе көндә шәһәр диварлары, манаралары һәм мәчетләре белән берлектә мөселманнар өчен «кечкенә хаҗ» кылу урыны булып кала.

7. Ислам мәдәнияте системасында ислам мәгарифенең уку йортлары зур урын алып тора. Мәдрәсә урта мәктәп (Санавия), югары дини семинар (Галия) ролен үти һәм анда гарәп телен, Коръән, хадисны, ислам тарихын һәм башка дини дисциплиналарны һәм дөньяви фәннәрне өйрәнәләр. Мөхәммәдия мәдрәсәсе - Казанда ислам белеменең югары уку йорты гына түгел, ә мәдәни мирас объекты да булып санала. Мөхәммәдия мәдрәсәсе Казанда 1882 елдан бирле эшли. Хәзерге вакытта биредә имам-хатыйб, мөэдзин, шәригать фәннәре укытучысы, Ислам нигезләре укытучысы, Гарәп теле укытучысы һәм гарәп теле тәрҗемәчесе квалификацияле белгечләр әзерлиләр.

8. Игенчеләр сарае 2010 елда төзелгән. Бүгенге көнгә кадәр Казанның тарихи үзәгендә мондый монументаль корылманы төзүнең максатка ярашлылыгы кызу бәхәсләр уята. Корылманың формасы Парижның кече сараен һәм венаның император Хофбургын хәтерләтә. Караңгылык башлану белән бина яктыртыла. 20 метрлы бронзадан ясалган агачта яфракларны хәтерләткән яшел утлар балкый.

9. XVI	гасырда	төзелгән	Собор	озак	вакытлар	Казанның	төп гыйбадәтханәсе булган. Биредә борынгы һәм кулъязма китаплар, шул исәптән Ефремово евангелие саклана. Башта бина күп тапкыр реставрацияләнгәнһәмбезнең көннәргәкадәр барып җитмәгән. Соборда Гурий архиепискобы кельясе һәм XVI гасырның борынгы Спас образы урнашкан. Изге урын - хаҗ кылу өчен мөһим объект. Собор архитектурасында Мәскәүнең Успение соборы мотивлары ачык күренә. Бу охшашлык очраклы түгел. Проектлаучылар Мәскәү храмына махсус ориентлашкан. Шул рәвешле ике башкала халкын рухи берләштерү идеясе тормышка ашырылган.

Татарстанда сез кайда гына булуыгызга карамастан, төрле истәлекле урыннар таба аласыз. Татарстан территориясендә ЮНЕСКО Бөтендөнья мирас объектлары исемлегенә кертелгән ике һәйкәл бар. Казан - аның башкаласы, зур һәм матур шәһәр. Биредә туристларны искиткеч кремль, Россиядәге иң зур мәчет һәм татар мәдәнияты белән танышу көтә. Рәхим итегез!

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>3xpzszvpp8jvllzlthgpr760divipmk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Туган авылым – Чокалым</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3726</id>
    <revision>
      <id>7186</id>
      <timestamp>2021-02-19T18:01:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «Туган авылым - Чокалым   Минем Ватаным-Россия, әмма һәр кешенең үз &quot;кече Ватаны&quot;бар-ул туган һәм үс...»</comment>
      <origin>7186</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22830" sha1="du55lsd3x9fyxlfzdn2e0afuxqi7vq4" xml:space="preserve">Туган авылым - Чокалым 

Минем Ватаным-Россия, әмма һәр кешенең үз &quot;кече Ватаны&quot;бар-ул туган һәм үскән урын. Минем өчен бу Иске Чокалы авылы.
Иске Чокалы Чүпрәле районының аерым авыл җирлеген тәшкил итә. Чүпрәле районының урнашуына килгәндә, ул республиканың көньяк-көнбатышында урнашкан, Чувашия Республикасы һәм Ульяновск өлкәсе белән чиктәш. Район 19 авыл җирлегеннән тора.

Туган як турында сөйләгәндә, Чүпрәле районы-ил һәм республиканың татар дөньяви шигъриятенә нигез салучы Габделҗаббар Кандалый, аның бабасы Каракитә авылыннан булган ; бөек татар галиме Шиһабетдин Мәрҗани, Иске Чокалыдан әнисе ягыннан бабасы булган бөек татар галиме; тарихчы һәм педагог Һади Атласи – Түбән Чәкедә туып – үскән; Яңа Задур авылыннан танылган мәгърифәтче Шиһабетдин Әхмәров кебек күренекле шәхесләренең туганлык элемтәләре булган урын. Биредә Шәрәф Мөдәррис, Зәки Нури, Шамил Рәкыйпов, Кыям Миңнебаев, Роберт Рәкыйпов һ.б. кебек татар әдәбиятының иң күренекле вәкилләре, артистлар-Ринат Таҗетдинов, һидият Солтанов, Алсу Гайнуллина, эстрада - җыр сәнгатен үстерүгә үзләреннән зур өлеш керткән кешеләр – Габдулла Рәхимкулов, Рафаэль Ильясов, Илсур Сафин (Илсаф), Рәфыйк Таҗетдинов, Алсу Әбелханова һ.б туган.

Районыбыз Советлар Союзы Геройлары- Зариф Алимов, Семен Уганин, Нурулла Фазлыев, Исмәгыйль Хәкимов, Петр Юхвитов һәм Дан орденының тулы кавалерлары Зиатдин Арсланов һәм Григорий Семенов белән горурлана. Россия Герое- Газинур Хәйруллин.

Югары хезмәт уңышлары өчен Социалистик Хезмәт Геройлары Лазарь Дергунов, Әхмәтгәрәй Абдреев, Усман Алиев, Абдулла Сабирҗанов, Александр Мокшин, Сергей Немасев, Равил Низаметдинов булдылар. СССР авиация сәнәгатенең элекеге министры Петр Дементьев ике тапкыр Социалистик    Хезмәт  Герое исеменә лаек була.
Җиребездә булган бар нәрсә миндә хөрмәт һәм горурлык хисләре уята. Әмма Ватанга булган тирән мәхәббәтне аның янәшәсендә яшәүче кешеләргә битараф кеше кичерә алмый. Үз илеңне ярату , ә аны яратырга кирәк. Нәкъ менә аңа үз Ватанының чын уллары, күп кенә бөек кешеләр гомерен багышлаган. Халык-ул минем районымның төп байлыгы. Мин бигрәк тә тынычлыкны, дуслыкны, үзара аңлашуны, җиребездә хакимлек иткән татулыкны һәм боларның барысы да үзебездән торуын аңлыйм.

Әгәр без кече Ватаныбызны ихлас күңелдән яратсак, ул безгә шулай  ук җавап бирә: туган урыннарыбыз күңелләребезгә шатлык һәм тынычлык өсти, ышаныч бирә, бөек эшләргә рухландыра. Туган якта барысы да матуррак, чиста кебек тоела. Нәкъ менә туган табигать безгә иң якты хисләр бүләк итә, кырлар, урманнар һавасын суларга, үтә күренмәле елгаларның төзелеше белән сокланырга, кабатланмас күк йөзе белән хозурланырга мөмкинлек бирә. Туган яктагы кояш та иң якты, кыш көне кар да иң күркәм, җәйге яңгыр да иң җылы.
Туган авылым! Син нинди якын  һәм кадерле йөрәккә. Синдә бит безнең туган йортыбыз, нигезебез урнашкан. Һәр авылның үзенә хас булган урыннары кебек, безнең Иске Чокалының да шундый урыннары күп. Сокланып туймаслык болыннар, челтерәп ага торган чишмә суы, камыш белән капланган сазлыклар, куе әрәмәләр, елга үзәннәре, авылыбызның кырлары-басулары, җәйләрен чәчәккә һәм җиләккә күмелгән аланнары-бары да күңелгә рәхәтлек биреп, туган авылга, аның туфрагына мәхәббәт тәрбияли. Кая гына барсак та, кайларда гына йөреп, нинди генә матур урыннарны күреп соклансак та, үзебезнең туган авылыбызның гүзәллеген берни дә алмаштыра алмый. Туган авылыбызның һәр сукмагы, агачы, кешесе күңелгә якын.

Иске Чокалы авылы Чүпрәле районы үзәгеннән көньякка таба 9 км ераклыкта, табигатьнең гүзәл бер почмагында урнашкан. Кайбер тарихи чыганаклар буенча, авылга беренче нигез салучы булып Төмәнчилце бабай исәпләнә. Алтын урда таркала башлагач, күп кенә мишәр кабиләләре мөстәкыйльлеккә  омтылганнар. Алар яңа җирләр эзләп тапканнар, бигрәк тә Төмән тирәләреннән күченеп , безнең якларга килеп чыкканнар. Шуңа күрә безнең авыл нигезенә беренче урнашучы бабайны Төмәнчилце, ягъни Төмәннән килгән кеше дип йөрткәннәр. Казан ханлыгы чорында ук инде “авыл” дип әйтерлек торак пункт булган. Авылга Чокалы исеме бирелүгә карата карт бабайларның телдән- телгә сөйләнеп килгән дәлилләрен китерә алабыз. Чик буе ныгытмалары акрынлап авылга әйләнә. Ул “чик буе авылы”, “Чик авыл” дип атала башлый. Күршедә яшәгән чувашлар аны “Чик ял” дип йөрткәннәр. Соңга таба ул гомумиләшеп Чокалы дип атала башлый һәм хәзергә кадәр шул исеме белән сакланган. Кайберәүләр сөйләве буенча авылыбызга беренче нигез салучы Чокалый атлы кеше була.
Авылның каберлекләренең күп булуы да аның күп гасырлык тарихына дәлил. Иң борынгы зиратны “Ташлыкай бабай” зираты дип атаганнар. Аны “Изге кабер” дип ихтирам итәләр. Ул авыл башланган җирдә, тау итәгендә урнашкан. Бәлки, бу Ташлыкай бабай беренче күчеп утыручы булгандыр. Икенче зират-Караңгы оч зираты. Өченчесе-Урталык, дүртенчесе-Югары оч зираты. Бишенчесе-чуашныкылар очында булган.

Ш.Мәрҗани дә үзенең китабында әнисе ягыннан нәсел шәҗәрәсен  Иске Чокалы авылына бәйли. Аның әнисең әтисе безнең  Иске Чокалыдан, шушы авылда  җирләнгән. Шуңа да безнең як халкы, “гәрчә монда тумаса да”, нәселенең кендек каны тамган безнең җирләрне  якын итеп, бабаларының каберләренә кайтып  дога  кылуларын белеп, аны үз якташлары итеп күрә.  Мона дәлил булып, 2013 елның 27 августында, Иске Чокалы авылында- гомерендә төрле хәлләр күргән, күп вакыйгалар башыннан кичергән, киләчәк буыннарга гыйбрәт һәм үрнәк булырлык, һәм дә мактаулы, горурланырлык күп эшләр эшләгән Мәрҗани хәзрәтләрен искә алу көне үткәрелде. Мәрҗанинең анасы тарафыннан бабасы мелла Габденнасыйр бине Сәйфелмөлек Чокалы авылыннан була. Бу көнне авылыбыз мәчете бакчасына ташһәйкәл куелды. Анда мондый юллар язылган:  Хөрмәтле газиз авылдашыбыз мәгърифәтче татар галиме Һарун бин Баһаведдин (Шиһабеддин Мәрҗәнинең) әнисе Хөбәйбә ягыннан бабалары Габденнасыйр бин Сәйфелмөлек бин Мозаффар бин Мортаза бин Гали бин Йосыф әс-Сөмбери әл-Чокали нәселенә хатирә ташһәйкәле  Рухларына “Фатиха”.
Бу көнне авылыбыздан читтә яшәүче авылдашларыбыз, нәселләре Мәрҗанигә барып тоташкан кешеләр, бик күп кунаклар кайтты. Башкалабыз Казаннан да бик күренекле вәкилләр катнашты. Шулардан: Камил хәзрәт Сәмигуллин, Разил Вәлиев, Рабит Батулла һ.б. Шулай ук районыбыз җитәкчеләре, башка авыллардан да хәзрәтләр килделәр. Бәйрәмнең икенче өлеше корбан ашлары белән дәвам итте. Теләге булган күп кенә авылдашларыбыз корбан чалдылар. Ш.Мәрҗани безнең якларга ике мәртәбә кайта. Беренче мәртәбә 1848 елда Бохарадан кайткач, икенче кайтуыннан соң болай дип язган:”1860 елда бөтен гаиләм белән икенче тапкыр Тау ягына сәфәр кылып, Чокалы авылында бабабыз мелла Сәйфелмөлек бине Мозаффар һәм әбиебез Бибирәбига Мөслим кызы, Бизнә авылында бабабыз мелла Мозаффар бине Гали һәм башка якыннарыбызның каберләренә зиярат кылдык” (“Мостафадел....360 бит)

Авылыбыз елгасының сул як ярында инде күп еллар бик борынгы чишмә бар. Чишмәгә элек-электән җирле халык яратып йөри. Чишмәгә якын киләсең - синең күзеңә искиткеч табигать пейзажы ачыла. Бу авылыбызның төрле яшьтәге кешеләрен үзенә тартып торучы уникаль почмагы. Аның суы гаҗәеп чиста. Безнең барыбыз да яраткан бу чишмә суы шул ук вакытта файдалы да, шифалы да. Ата-бабаларыбыз сөйләвенчә, бу су һәрвакыт йомшаклыгы белән аерылып торган. Чишмәләр табигатьнең стратегик объектлары булып тора. Гадәттән тыш хәл килеп туган очракта алар халык өчен эчә торган суның табигый чыганаклары булып хезмәт итә алачак. Ш.Мәрҗани ике тапкыр әнисенең авылында (1848 һәм 1860 елларда) туганнарының каберләрендә булганда шул чишмә суын эчә. Чишмә-ул су чыганагы гына түгел, ул-искиткеч мирас, барлык буыннар өчен искиткеч бүләк. Шуны күздә тотып без авылыбыз чишмәсен төзекләндереп, яңартып , чистартып җибәрдек. Аңа “Мәрҗани чишмәсе” дигән исем  бирдек. Бу-патриотизм, гүзәллек, табигатькә сак караш тәрбияләү чарасы. Яңартылган, төзекләндерелгән чишмә янында авыл халкы белән төрле мәдәни чаралар үткәрелә. Башкарылган эш мисалында үсеп килүче буында туган якка карата мәхәббәт, экологик культура тәрбияләнә.
Иске Чокалы бик борынгы авыллардан саналып, мәдәният, сәнгать, әдәбият һәм мәгърифәтчелек хәрәкәтеннән һич тә читтә калмаган. 

Туган авылыбыз халкы акыллы, талантлы, эшчән, авырлыкларны җиңеп, алга баручы батыр ул һәм кызлар үстергән. Монда туып үскән зур галимнәр, хәрби, промышленность, авыл хуҗалыгы, культура, мәгариф ,сәламәтлек саклау, спорт һ.б. тармакларда эшлиләр яки эшләгәннәр. Шундыйлардан: Гафуров Руханил Кадыйр улы, Туктамышев Кадир Загретдин улы, Гайнетдинов Марс Лотфулла улы, Айметдинов Әсәт Мөхетдин улы һәм бу исемлекне тагын да бик озак дәвам итеп булыр иде. 

Авылыбызның  өлкәннәре риваятьләр сөйләве буенча,  бик борынгы заманда Алып батыр(40 аршинлы) кешеләр яшәгән булганнар. Басу уртасындагы юлда үр-марлар дип йөртелә. Икенче төрле бүгенгесе көндә дә бу юл “марлар юлы “дип атала. Бу мар шул 40 аршинлы кешенең чабатасыннын кагып калдырылган туфрактан өелгән. Ул ял итергә утырган да, чабатасын каккан диләр.  Ул вакытлар үтү белән ,әлбәттә җәелә барган. Аның  адымы шул кадәр зур булган, икенче чабатасының туфрагы күрше авыл очына кадәр җиткән.

Авылның җир биләмәләре калкулыклардан тора. “Чынлы башы”-дип аталган калкулык бар. Чынлы елгасы башланып киткән урын булганга шулай аталган. Авылның төн ягындагы калкулык-“карамал “дип йөртелә. Монда уңыш бик уңган диләр. Уңыш , димәк- мал. 
“Сәмүк мулла” исемле күл булган. Бу күлдән Сәмүк исемле мулла гел печән чаба торган булган. Һәм бу күл шул исем белән аталып калган.

Бер тау “чия тавы” яки “чияле тау” дип атала. Тау битендә ике чия куагы сакланып калган. Бик борынгы заманнарда монда йортлар булган диләр.
Авыл халкының иң электән килгән балта остасы, итек тегүче, кием тегүче осталары булган. Шулай ук сирәк очрый торган осталар скрипка һәм гармун ясау. Бу осталар бөтен тирә-якка билгеле булалар. Алар- Низамов Хисаметдин һәм Низамов Афзал.
Авылның көнчыгышына урнашкан ике урам кешеләре самовар төзәтү-ремонтлау, калайдан чиләк ясау, түбә ябу, эретеп ябыштыру осталыгына ия булганнар. Татарстан, Идел буе өлкәләренә дә хезмәт күрсәткәннәр.

Авылда су тегермәннәре эшләп торган. Алар Хәйретдинов, Галиев, Әбдрәшитов тегермәннәре булган.

Сәгать, радио, телевизор, кер юу машинасы, суыткыч һ.б. ремонтлаучы, фотага бик оста булучы атаклы мастер Айнуллов Фәһимне атап китәргә була.
Безнең Чүпрәле ягы урманнарга, суларга һәм болыннарга бик бай булмаса да, туган ягыбызның зур булмаган урман полосалары бар. Безнең урманыбыз, үзенең яме һәм һавасы белән зур урманнардан бер дә калышмый. Олылардан ишетеп беләбез, сугыш елларында, урманнар күпме авыл халкын ачлыктан алып калган. Ятим ач-ялангач авыл балалары урманның кып-кызыл җиләкләрен, сап-сары чикләвекләрен, татлы бөрлегәннәрен, авызга кабу белән эрегән каен җиләкләрен, балтырган –кычытканнарын ашап исән калган. Озак еллардан бирле безнең авыл халкының буыннан –буынга күчеп килгән бәйрәме бар. Ул-урман бәйрәме. Елга бер мәртәбә май аеның 28 числосында яки искечә майның унбишендә, куаклар яфрак яргач, үләннәр яшәреп, матур итеп чәчәк аткач, халык урманга барган. Олылар урманга барып, урманның саф һавасын сулап, Алладан саулык сораганнар; үзләре белән берәр каен себеркесе һәм урман үләнен җыеп алып кайтканнар. Кышын авырган вакытларда үзләрен урман үләне белән дәвалаганнар.Яшь балалар да үзләренең әби һәм әниләре белән урманга килеп, анда төрле уеннар уйнаганнар, көлешеп, җырлап, яшел үләндә тәгәрәп ял иткәннәр. Ә зур яшьтәгеләр-егетләр һәм кызлар-гармуннарда уйнап, җырлап-биеп бәйрәм иткәннәр. Төрле чәчәкләрдән букетлар ясап, өйләренә алып кайтканнар. Кыскасы, авыл халкы өчен унбишенче май саулык һәм дәвалану көне- бүгенге көндә дә - Урман бәйрәме булып санала.

Элек безнең авыл зур булган булса, хәзер инде күп урамнары бушап бара. Шулай да бүгенге көндә авылда 600 кеше исәпләнә. Авыл халкы күтәренке күңел белән эшли һәм яши. Йортлар газлаштырылган, су үткәрелгән, юллар ремонтлана. Һәрбер йортның җимеш бакчалары , умартачылык белән шөгылләнүчеләр бар. Заманага яраклашып шәхси эшмәкәрләр, күмәк хуҗалыклар акрынлап үз эшләрен, җирләрен  булдырып, матур гына эшләп киләләр, халыкны эш белән тәэмин итәләр. Бәйрәмнәрдә бергә  очрашып ял итү өчен мәдәният йорты эшләп тора, шунда ук күңелләргә рухи азык бирүче китапханә урнашкан. Балаларыбыз иркен, матур мәктәптә белем алалар, балалар бакчасы гөрләп тора. Халкыбыз матур, шатлыклы, мул тормышта яшәсә, авылыбыз да үсәр һәм нык булыр.
 
Тормыш юлларымда иң кадерле
Якыным син минем-туган йорт.
Һәркемгә дә туган авылы якын
Йөрәкләрдә мәңге калырлык.
Бер елмаеп бакчы, туган авыл!
Йөрәгемә җыйдым назларың.
Синдә генә өмет-хыялларым
Йолдыз булып балкы, Чокалым!

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>du55lsd3x9fyxlfzdn2e0afuxqi7vq4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буа районы Норлат авылы тарихы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3727</id>
    <revision>
      <id>7188</id>
      <parentid>7187</parentid>
      <timestamp>2021-02-19T18:09:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Il Nur</username>
        <id>981</id>
      </contributor>
      <origin>7188</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15971" sha1="13didvv4b5medu7shapdv4tpaz8n18z" xml:space="preserve">== XVIII-XIX гасыр ==
1780 еллар ахырына нисбәтле тарихи документларда Норлат авылының нинди волостька каравы күрсәтелми, аның Буа төбәгендә булуы гына искәртелә. Бераз соңрак ул Кайбыч волосте составына кертелә. 1811елгы ревизия тасвирламаларында Норлат Әхмәмәт волостенда төркәлгән. Шуннан соң үткәрелгән ревизияләр материалларында авылның Иске Суыксу лашман волостенда булуы күрсәтелә. Буа өязе Сембер губерниясына керә.Норлат авылы Коры Лащ елгасы буенча урнашкан. Кайбер галимнәр Норлат  топонимы авылга нигез салган Нурдәүләт исемле тарихи шәхескә нисбәтле дигән фикерне алга сөрәләр . 1840нчы еллар Норлат өчен гаять авыр чор була. 1834нче елдан 1850нче елларга кадәрге вакыт аралыгында авылда 846 кешедән 644 кеше кала. Моның сәбәпләре төрлечә:улем-китемнең артуы, крестианнарның «бәхет эзләп» чит якларга агылуы, балалар туунын кимүе,һ.б. Шулай да  XIX гасыр уртасыннан тормыш җайлана башлый, 1858 ел тирәсендә инде ук шактый тотрыклана,ашлык уңышлы,мал-туар саны арта. Норлатлыларның дин-иман җәхәтендә ныклы булулары,исламга тугрылыгы аерым игътибарга лаек.1891 елның 27 июлендә янгын чыгып,мәчет бинасыннан көл-күмер өеме генә кала. 

== Совет заманасы ==
Революцияга кадәр авылыбызда 2 мәчет, 5 җил тегермәне булган. Колхозлашу чорында Норлатта 220 йорт (хуҗалык) булган; 2 бригада оештырылды. Хуҗалыклардан келәтләр,сабаннар,тормалар,атлар колхазга тартып алынды. Сыерлы хуҗалыкларны сыерсыз хуҗалыклар белән күмәкләшергә мәҗбүр иттеләр. 1917нче елгы октябрь революциясе вакытында 218 хуҗалык, 632 ир,575 хатын, уку-яза белүче 5 гаиләдән 6 ир һәм 1 хатын-кыз була.

=== Колхозлашу чоры ===
Яңа төзелештә авыл тормышы бетмәс-төкәнмәс тәҗрибә һәм экспериментлар объектына әверелде. Беренче һәм иң көчле бәрелеш крестьянга, билгеле булганча, күпләп коллективлаштыру һәм бай хуҗаларны тар-маритү белән бәйле. Бу Норлат өчен Мирзаакрам Мустаевны да талауда булган. Дөрес, хәзрәт, булдыклы һәм алдан күрүчән кеше буларак, соңгы мизгелгә кадәр язмышны алдап карарга маташа. Егерме еллар ахырында, Татарстаннан баш тарткач, ул үз кулы белән авылның 1җәмигъ мәчетен клуб бинасы итеп үзгәртеп корган (1934 елдан биредә җиде еллык мәктәп урнашкан) һәм күпме дер вакыт колхозда агроном булып эшләгән. Әмма элекке мулланың һәм &quot;мироед&quot; ның язмышы хәл ителә. Норлат имамының барлык үлем гөнаһларында гаепләнгән кешене тиздән берничә сәгать дәвамында бөтен милкеннән мәхрүм итеп, Себергә җирлеккә җибәрәләр. Ул анда имеш-мимешләр буенча үлә. Дөрес, хәтта сылтамада да Мирзаакрам Мустаевның үз - үзенә тугры калуы-бистәләрдән үрнәк колхоз булдыруы һәм берничә ел алар белән җитәкчелек итүе мәгълүм. Чыннан да, Совет иле тарихы пародокслар белән тулы. Берничә дистә елдан соң җимерелеп беткән мөәзиннең туганы, 1Җәмигъ мәчетенең оныгы Шамил Әсхәтович күренекле партия һәм дәүләт эшлеклесе була...Утызынчы еллар уртасында Норлат авылы мөселманнары тагын бер зур югалту кичерде. 1936-1937 елларда икенче һәм соңгы мәчет ябыла. Аның элеккеге имамы Җәләлетдин Гыймадетдин улы Мусин ул вакытка үлгән, йә отставкага киткән һәм барлык авыл ишекләрендә &quot;лапотный&quot; мулла Корбан Фәтхуллин башкара. Архивларда бу кеше турында тулырак мәгълүматны сакламаган, әмма Сталин репрессияләре корбаннарының фаҗигагә китергән фаҗигаләренә нигез бар. Икенче Җәмигъ мәчете бинасы үзе, әлбәттә, йокы манарасы белән, күпмедер вакыт клуб, ә аннары китапханә өчен файдаланылды. Соңрак ул сүтелде.

1932нче елда беренче трактор кайтарылды. Бөтен авыл өчен бу бик зур вакыйга булды: бала-чага, агайлар,апалар-барысы да трактор карарга йөгерде. Сугышка кадәр колхозда эшләр яхшы барды,ашлык уңды. 

1939нчы елда почтада телефон станөиясе булдырылды, ул тирә як авылларга хезмәт курсәтте. 

=== Бөек Ватан сугышы еллары ===
Сугыш башлангач авылның 154 ир-егете, фронтка алынды, хатын-кызлар окоп казырга киттеләр. 106 батыры яу кырында ятып калды.

Сугыш вакытында Норлатның тыл авылы, булачак Җиңү турында хыялланып яшәп, соңгысын үзеннән генә биреп калмыйча, тешләрен кысып, бик каты югалтулар белән дә килешә.Кешеләрнең изге хисләрендә уйнаганда, ретив җитәкчелек, оборона мәнфәгатьләренә сылтап, авылның иске зиратын юк итә. Барлыкташ каберлекләр (аларның кайберләре өч йөз еллар тарихы юкка чыккан) бер көн эчендә җыелган һәм билгесез юнәлештә китерелгән. Ачуланучыларга: &quot;ныгытмалар төзү өчен&quot;, - дип катгый җавап бирделәр. Мондый аңлатудансоң, әлбәттә, сораулар тумады.
Әмма шунысын да билгеләп үтәргә кирәк, партия агитаторлары сүзе бөтен кешенедә куркытмады. Ни гаҗәп, берничә авыл дөрес сөючесен вандаллардан шулай да төп изге урын - Фәхретдин Мостаев күмелгән каберлекләрне һәм каберлекләрне коткарды.

=== Сугыштан соңгы еллар ===
1952нче елда Норлатка электр уты кертелде. Трактор двигателе егәре белән 3 смена эшләгән әлеге станция утны вакытлап кына бирә иде. Безнең “Марс” колхозы нык хуҗалыклар сафында булды. Авылыбызга элек-электән мәдәни тормышка зур игътибар бирелеп килде. Сугышка кадәр дә,сугыштан соң да, авыл аякка баса башлагач, активистларның яшьләр белән берлектә концертлар, спектакльләр куюы гадәти күренешкә әверелде. Клуб сәхнәсендә татар классик драматургиясенең иң уңышлы, мәшһүр пьесалары тамаша ителде.

Хрущевская &quot;җылыткан&quot; вакыт та авылдан драматик нәтиҗә көчәйде генә. Бу чорда &quot;Марс&quot; колхозы бетерелә һәм кайчандыр нык хуҗалыкны Кайбыч авылында идарә итүче &quot;Маяк&quot; колхозына кушалар. Өстәвенә, Норлатавылында берүк вакытта сөт терлекчелегендә бетерделәр, бу да аның үсешенә ярдәм итмәде.Авылның төшүен тасвирлаучы күңелсез саннар ниндидә булса шәрехләргә мохтаҗ түгел дер. Үзгәртеп корыла башлауга анда 200 дән ким кеше яшәгән. Авылның мәйданы ике тапкыр диярлек кимеде һәм революциягә кадәрге тарихтагы 7 урамурынына, Замандаш өч урамны гына белә иде.

== Россия Федерациясе ==

1991 елда авыл аксакаллары: Шәрәфиев М.,Хасанов Г. һәм механизаторлар: Зиатдинов Н., Шәйхетдинов Р., элеккеге китапханәче-Зиатдинова Р. тырышлыгы бунча 1600 га җире белән “МАЯК” колхозыннан аерылды.

Татарстанның яңа дәүләтчелеге формалашкан чорда Норлат яңаруга өметнең беренчеп роблемалары да тугызынчы еллар башында гына барлыкка килде. Президент М.Ш. Шәймиев тормышка ашыра башлаган сәясәт, базар икътисадының катлаулы шартларында, авылның иҗади потенциалын саклап калу һәм аның алга таба үсеше өчен уңай шартлар тудыру мөмкинлеге бирде. &quot;Югарыдан&quot; барлык игелекле инициативалар шундаук авыл халкы тарафыннан хупланды. Иң мөһиме-күңелдән башладык. Норлат аксакаллары чакыруы буенча авылда зур кирпеч бина төзүгә керештеләр. Акчаны бөтен &quot;дөнья&quot; белән ,һәр йорттан җыйдык. Казанда, Татарстанның башка шәһәрләрендә, авылларында яшәүче авылдашлар да бу изге идеягә бик теләп җавап бирделәр. Шулай итеп, 1992 елда беренче тапкыр соңгы ярты гасыр эчендә яңадан торгызылган &quot;Аллаһйорты&quot; минаретыннан авыл өстендә янә азанның чакыру тавышлары яңгырады.

Шулай итеп  Норлат авлына “НУР” исемле аерым колхоз  төзелде. Шул елларда авылдашыбыз: Казанда Матбугать һәм Мәгълумәт министры булып эшләүче Әхмәтзянов И.Г.  20 млн.акча табып бирүе нәтиҗәсендә авыл урамнарына газ трубалары сузылды. Шуннан соң авыл зур яңарыш кичерде. 18 торак йорт төзелде,авылга күчеп кайтучылар күп булды.Шушы елларда урамнарга асфальт җәелде,яңа сыерлар фермасы, “НУР” кафесы,яңа Правление бинасы, “Ләйсән” балалар бакчасы,яңа техника гаражы,4 ангар төзелде.1 ел ябылып торган мәктәп яңадан ачылды.  

1995нче елда авылга газ кертелде. 1995 елда хуҗалык, икеякның да ризалыгы белән, &quot;Вираж&quot; АҖнең ярдәмче предприятиесе статусына ия була, димәк, юлчылар авылхуҗалыгы җитештерүен һәм инфраструктурасын үстерүгә, әлбәттә, табышның бер өлешен, ашыгыч уңышка өмет итеп җибәрә башлый.

1998-1999нчы елларда хуҗалыкка Рәшит Рәкыйп улы Шәйхетдинов җитәкчелек итә башлады. Шушы ел башыннан Норлат җирле узидарәсен оештырылды.

Р.Р.Шәйхетдиновның һәм аның хезмәттәшләренең иҗади эшчәнлеге район хакимиятенең (башлыгы А.Н. Хәйруллин) озаквакыткаисәпләнгәнпланнары үзәнендә дә бара. Шуңа күрә соңгы елларда Норлатта булган үзгәрешләр шундый зур һәм үсеш алган: бүгенге көндә татар аулысының йөзе бөтен шәһәр өстенлекләренә ия - асфальтланган юллар, иярчен газ, урам көненнән-көн үсә торган заманча коттеджлар. Аларны Р.Р. Шәйхетдинов авылда эшләргә теләүчеләргә табиб, терлекче яки шофер булып төзи.Биредә эшчәнлек кыры чиксез. &quot;Вираж&quot; акционерлык җәмгыяте Норлатта гаять зур машина ишегалды, пилорама, столяр остаханәсе оештырган инде, Лашчы елгасында плотина һәм башка бик күп нәрсәләр эшләгән. 

Һәм менә бөтен тырышлыклары өчен бүләкләү билгесе-Норлатка яшь, эшләүче, төпле кешеләр кайта башлады. Бирегә кайчандыр ата-бабаларының авыр өлеше киткән Ташкенттан лаеклы тормыш һәм хезмәт артыннан баралар.

2000 елда 1985 елда төзелгән клубны сүтеп яңа клуб төзелә башлый. 2001=елда төзелеп бетә. Бик зур бәйрәм итеп 2001 елнын 15 августында ачылда.

Авыл үзәгеннән ерак түгел ике катлы балалар бакчасы һәм амбулатория бинасы төзелә.

[[Төркем:Татарстан]]</text>
      <sha1>13didvv4b5medu7shapdv4tpaz8n18z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гелнәзек</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3730</id>
    <revision>
      <id>7200</id>
      <parentid>7197</parentid>
      <timestamp>2021-05-11T19:33:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Troncap</username>
        <id>1786</id>
      </contributor>
      <origin>7200</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10022" sha1="n6evtuh7cki875bot0i4pqam0ao9tf1" xml:space="preserve">'''Гелнәзек'''
''(татар халык әкияте)''


Борын-борын заманда яшәгән, ди, Гелнәзек исемле бер эшлексез ярлы кеше. Ялкау вә ярлы булса да, Ходай аңа балаларны күп итеп биргән. Мондый байлык була торып, мич башында ятып булмый инде. Гелнәзек түзмәгән, нинди ялкау булса да, хәерче оясыннан урманга качарга уйлаган. Кайчандыр балаларына дип ясаган җәя белән укны алган да, аягы кая атласа, шул якка китеп барган.

Бара икән бу, бара икән. Бара торгач, моңа бер дию пәрие очраган. Әлеге дию нәкъ Гелнәзек ише икән — дәү булса да, үз шәүләсеннән үзе курка торганы. Ләкин дию бит! — моны күргәч, Гелнәзек тә бик курыккан. Шулай да курыкмагандай кыланган бу: җәясен күтәреп, угын күз күргән якка төбәп тора икән.

Куркуын җинеп, дию сораган моннан:

— Кем син, — янәсе. — Урманда нишләп йөрисең?

— Мин диюләр аулаучы! — дип мактана башлаган Гелнәзек. Көн саен егерме диюне атып кына алам, — ди икән. — Бүген менә унтугызны гына аттым. Син якын тирәдә берәр дию күрмәдеңме?

Дию куркуыннан чинап җибәрә язган. Шулай да аңлап алган: бу аучы тәганәсе аны дию дип тә танымый, күрәмсең!

— Юк, күрмәдем, — дигән дию. — Аргансыңдыр, талгансыңдыр, әллә безнең өйгә кайтып, бераз ял итәсеңме?

Куркуын чак кына басып, Гелнәзәк диюгә ияргән.

Кайтып кергән болар дию өенә. Дию хатыны мул итеп табын әзерләгән. Дию табак-табак итне бүсә генә икән, ә Гелнәзәкнең куркудан тамагыннан аш үтми.

Табын шар тәгәрәтерлек буш калгач, дию кадерле кунакка үзенең ятагын биргән. Үзләренә тышта бер агач төбенә урын җәйгәннәр. Үзара сөйләшәләр икән дию белән хатыны.

— Их, карчык, — ди икән дию. — Бәлага тардык бит без. Нишләргә хәзер?

— Таш белән бастырып үтерик үзен, — дип, дию хатыны кыйммәтле киңәш биргән. — Йоклаган булса, сизмичә калыр.

Сөенгән дию мондый кыйммәтле киңәшкә. Хатыны белән зур таш алырга йөгергән.

Ә Гелнәзәк барысын да ишеткән. Сикереп торган да, үзе урынына агач бүкәннәре куеп, тун белән ябып та куйган. Үзе мич артына яшеренгән.

Бераздан зур бер ташны көчәнә-көчәнә күтәреп, дию белән хатыны кайтып кергән. Әле генә Гелнәзек яткан төшне болар таш белән бастырып та куйган. Бүкәннәр Гелнәзек сөяге кебек шатыр-шотыр килгәннәр.

Мондый тавышка диюләрнең күңеле булган инде. Зур бәладән котылдык дип, иртән торып, тәннәрен язып ятканда, ишектә Гелнәзек күренгән. Киерелеп алган да ул, тавышын куертып әйткән:

— Тыныч кына йоклап булмады, — дигән. — Сез миңа юри ул урынны бирдегезме әллә? Төне буе кандала тешләп интектерде. Бу юлы кичерәм инде үзегезне, югыйсә, бөтен оягызны туздырып ташлыйсы идем дә...

Диюләрнең хәтта тез буыннары калтыраган.

— Харап итә күрмә, — дип ялварган алар. — Телисеңме, без сиңа бөтен хәзинәбезне бирәбез?

Алтын-көмеш савытларны, алардагы мөлдерәмә тәңкәләрне күргәч, Гелнәзекнең тәмам күзе кызган. Тик хәзинәне алып кайтырга кирәк бит. Ә Гелнәзек аны ничек күтәрә алсын? Шулай да башына бер фикер килгән.

— Безнең халыкта кунакны өенә кадәр озаталар, — дигән ул диюгә. — Берочтан хәзинәне дә күтәреп барырсың.

Ләкин урман авызына җиткәч, тукталган Гелнәзек. Әйткән диюгә:

— Кунак ашы — кара-каршы. Мин дә сине бик шәпләп сыйларга тиеш. Шуңа күрә мин башта кайтып, хатынны кисәтим, аннары сине килеп алырмын. Шушында гына тор.

Йөгергән Гелнәзек өйгә. Хатынына башыннан үткәннәрне сөйләп биргән. Әйткән хатынына:

— Мин синнән сорармын: «Кунакка ашарга китер», — дип, син миңа өч әйткәнче җавап бирмә, тик тор, мин өч тапкыр әйткәч, син әйт миңа: «Кунак алдына китерергә бернәрсәбез дә юк». Мин әйтермен: «Кичәге дию башын, өченче көнге диюнең түшен китер!», — дип.

Кире урман авызына барып, Гелнәзек кадерле кунакны өйгә алып кайткан да утырткан өстәл янына.

Тик өстәл өстендә берни юк икән. Тавышын калынайтып кычкырган Гелнәзек:

— Карчык! Ашарга ни дә булса китер!

Ә хатынының теше тешкә тими, курка икән, үзе барыбер дәшми икән. Ире өч әйткән, хатын дәшкән:

— Өйдә бер бертек ризык юк ич, балалар ач бит!

— Ничек берни булмасын ди? Ә кичә мин аулаган дию түшкәсе кайда? — дип сорый Гелнәзек. — Өченче көн алып кайтканының да башы калган иде әле.

Бу сүзләрне ишетүгә, дию сикереп урыныннан да торган, өйдән чыгып, алны-артны белмичә урманга йөгергән. Урман авызында ауган агачка абынып, чак кынамуенын сындырмаган. Ята икән шулай калтырап.

Байтак кына яткач, үз өстендә ягымлы тавыш ишеткән ул.

— Бер-бер хәл булдымы әллә, күрше? Танырлык та түгел үзеңне, бөтенләй төсең киткән.

Күтәрелеп караса, аңа күрше генә яшәүче төлке утыра икән.

— Чак үлемнән калдым, — дип көрсенгән дию. — Бер явыз аучының кулыннан котылып килүем. Ай-яй-яй! Әнә теге йортта яши ул, — дип, Гелнәзәкнең өенә төртеп күрсәткән.

Диюнең сүзләрен ишетүгә, төлке эче катып көлә башлаган.

— Дивана син, дию! Ул йортта дөньяга бер ялкау Гелнәзек яши. Куркак, эшлексез бер бәндә. Мин аларның барлык тавыгын бугазладым. Әле кичә генә соңгыларын алып киттем. Бер юлы җидене! Әйдә, киттек шунда, күрсәтик әле күрмәгәнен.

Киткән дию тагын төлкегә ияреп.

Бу вакытта Гелнәзәкнең төпчек малае тәрәзәдән урамны күзәтә икән. Ә анда аларга таба төлке килә, ә төлкегә дәп-дәү теге дию ияргән. Хәлне Гелнәзәк тә аңлап алган — тышка йөгереп чыккан да, кычкырган хәйләкәр төлкегә:

— Төлке, төлке! Кыяфәтең көлке! Нигә сүзеңдә тормыйсың? Җиде тавык өчен җиде дию алып килергә тиеш идең. Ә син бер дию биреп котылмакчы.

Бу сүзләрне ишеткәч, озак аңгыраеп тормаган дию, төлкенең койрыгыннан эләктереп, җиргә орган да кире урманга йөгергән.

Шуннан соң нәрсә? Дию хәзинәсенә тиенеп, баеган Гелнәзек. Хөрмәтле кешегә әверелгән. Төлке тиресеннән бүрек тегеп, әле дә шуны киеп тик сызгырып йөри икән урамда.

{{Әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>n6evtuh7cki875bot0i4pqam0ao9tf1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мифология</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3737</id>
    <revision>
      <id>7250</id>
      <parentid>7249</parentid>
      <timestamp>2022-02-19T19:33:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>842</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>7250</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9644" sha1="rl9jzeyjpq0nn4fbaxqr9cmhqvas06s" xml:space="preserve">{{Википедия|Мифология}}

МӘДӘНИ МИРАСНЫ САКЛАУДА [[w:ru:Мифологическое сознание|МИФОЛОГИК АҢ]]&lt;ref&gt;[http://belem.ru/language-society-and-information-technology «Тел, җәмгыять һәм мәгълүмати технологияләр» I Россиякүләм фәнни-гамәли конференциясенең] &quot;8.Шәхес һәм җәмгыятьнең үзара виртуаль хезмәттәшлегенең психологик аспектлары&quot; юнәлешенә тапшырылган тезислар&lt;/ref&gt;

[[w:Фәрһад Фәткуллин|Фәрһад Наиль улы Фәткуллин]]

[[w:User:frhdkazan|Татарча Википедия волонтёры]], НП [[:wmru:|Викимедиа РУ]] (Мәскәү) һәм 
[[w:Татарстан Республикасы Президенты каршындагы татар телен саклау һәм үстерү мәсьәләләре комиссиясе|Татарстан Республикасы Президенты каршындагы татар телен саклау һәм үстерү мәсьәләләре комиссиясенең]] әгъзасы.

''Материал автор тарафыннан Creative Commons Zero (СС0) лицензиясе буенча бастырыла, башка әсәрләрдә авторны күрсәтмичә кулланыла ала.''

Кешелекнең бар мәдәни мирасын теләгәнчә куллану вәкаләтләре һәм аларны яшәтү җаваплылыгы һәр кешегә йөкләнгән дөньяда яшибез.&lt;ref&gt;«Замечание общего порядка № 21. Право каждого человека на участие в культурной жизни (пункт 1 а) статьи 15 Международного пакта об экономических, социальных и культурных правах». // 43 сессия Комитета по экономическим, социальным и культурным правам Экономического и Социального Совета ООН (2-20.11.2009). - пп. 73-76. [Электронный ресурс]  - URL:   https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=E/C.12/GC/21 (14.02.2022)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Международная конвенция об охране нематериального культурного наследия от 17 октября 2003 г. [Электронный ресурс]  - URL:  https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000132540_rus (14.02.2022)&lt;/ref&gt; Тикшеренүдә “Гамәлдәге 7000+ телнең һәм меңнәрчә буыннар туплаган мәдәни белемнең тотрыклы киләчәген ничек тәэмин итеп була?” сорауга җавап бирелә. 

Кулланучыларның иң әһәмиятле көндәлек кирәкләренә җавап бирүче телләр һәм мәдәниятләр генә сакланылганын күрсәтә фәнни әдәбият анализы.&lt;ref&gt;«Как и зачем сохранять языки России» (2012). Замятин К., Пасанен А., Саарикиви Я. [Электронный ресурс]  - URL:
http://blogs.helsinki.fi/minor-eurus/files/2012/12/kakizachem1.pdf (14.02.2022)&lt;/ref&gt; Кирәкле сервисларны үзе сайлаган телдә ала алуы аркасында гына үз күптеллелеген яшәтүгә мотивация була шәхесләрдә. Күпмәдәниятлелекне яшәтә алуыбыз өчен, бар матди булмаган мирасны охшаш килеш гомумкешелек мәдәният өлешенә әверелдерү зарур. Булмаса күңелдән һәм хәтердән югала.&lt;ref&gt;Кулланучы:frhdkazan (Фәрһад Фәткуллин). «Россия халыклары телләрендә Википедияләр» онлайн-проектының «Лингвомәдәни ягымлылык» гамәлләр планы, [Электрон ресурс]  - URL: https://w.wiki/Y2c (14.02.2022)&lt;/ref&gt;

Белем икътисады чоры глобаль җәмгыять цифрлы Вавилонда яши – монда мәгълүмат чыганаклары күләмле, кабул ителгән карарлар һәм кылынган гамәлләр нәтиҗәлелеге тиз ачыклана. Элек изге дип саналган традицион тәртип бар юнәлешләрдә нәтиҗәле ысуллар белән алыштырыла.&lt;ref&gt;Фархад Фаткуллин . «Татарскую Википедию и компанию в хорошие руки татарстанцев и прочих татар». [Электрон ресурс]  - URL: https://w.wiki/4mNy (14.02.2022)&lt;/ref&gt; Шәхесләр дөньяга карашларын алыштыра, аерым этномәдәни һәм милли җәмгыятьләр дә, гомумкешелек социум да бер дә туктамаган трансформациядә яши.  

Җәмгыять үзе дә матди булмаган концепция, коллектив мифлар тудыру нәтиҗәсе.&lt;ref&gt;Топорков А. Л. Мифы и мифология XX века: традиции и восприятие // Человек и общество: поиски, проблемы и решения. 1999. [Электрон ресурс]  - URL: http://www.ruthenia.ru/folklore/toporkov1.htm (14.02.2022)&lt;/ref&gt; Бар бәйле вәзгыять аерым кешенең эчке дөньясында урын ала. Шәхескә аңлы килеш һәм, аеруча, аңсыз үткән процесслар йогынты ясый. Бу шартларда мифик дөнья феноменнарының тәэсире белән таныш булу шәхси ресурларны нәтиҗәле куллануны тәэмин итә, мәгълүмати басым шартларында психологик комфортны саклый һәм мәгълүмати куркынычлылык инцидентларына китерми.

Дөньяга тәэсир итү өчен төрле сәяси, дини, идеологик, иҗтимагый һәм икътисади агентлар еш мифларны тудыру ысулын куллана. Бәйле карашлар системалары кемлекләр формасын ала. Боларның колына әверелгән кешеләрнең очрашуы еш матди дөнья низагъларына китерә. Гомумән алганда, мифологик аңыбыз шәхесләр өчен файдалы. Бар яшәгән мифларны һәм яңаларны тудыру сәләтен кешеләргә үз мөмкинлекләрен үстерүдә куллану тәкъдим ителә. Бу ысул хәзер алдынгы спортсмен, җитәкче яки сәясәтчеләрнең шәхси нәтиҗәлелекне үстерүче ритуалларны булдыру өчен актив кулланыла.&lt;ref&gt;Джим Лоэр (Jim Loehr) һәм Тони Шварц (Tony Schwartz). The Making of a Corporate Athlete. // Harvard Business Review. - 2001. - №1.  [Электрон ресурс]  - URL:  https://hbr.org/2001/01/the-making-of-a-corporate-athlete (14.02.2022)&lt;/ref&gt;

Бүгенге челтәрле җәмгыять вәкилләрне уртак физик, физиологик һәм социаль кануннарга буйсынучы гомумкешелек мәдәни бассейн популяциясе дип күрү дөрес. Википедия күп телле онлайн-энциклопедиясенең ел эчендә иң куп укылган мәкаләләр төзмәләре бар телләрдә охшаш төр темаларның популяр булуын күрсәтә.&lt;ref&gt;Список самых популярных статей в Википедии по языкам https://pageviews.toolforge.org/topviews/ (14.02.2022)&lt;/ref&gt; Җирле ММЧ, социаль челтәрләр, социаль-мәдәни һәм институциональ тәртипләр һәм мифик кыйммәтләр аерым мәкаләләрнең популярлыгына тәэсир итә. Моңа карамастан, төр ягы структурасы бер. Нәселе, яшәү иле, кулланылган теле һәм җирле мәдәни карашлар заманча шәхеснең мәдәни кемлеген билгеләүче төп фактор булып тормый дип санарга нигез бар.  Хөрмәт ителгән тарихи чыганаклар да шәхеснең мәдәни феноменнарга карата әһәмиятлерәк булуын күрсәтә, димәк боларны үз кирәкләренә буйсындыруы урынлы.&lt;ref&gt;[[w:Коръән|Коръән]], [[w:Бәкара сүрәсе|Бәкара сүрәсе]] (2): 30-35 аятьләре.&lt;/ref&gt;

== Искәрмәләр==
{{Искәрмәләр}}

[[Төркем:Кеше]]
[[Төркем:Фән]]</text>
      <sha1>rl9jzeyjpq0nn4fbaxqr9cmhqvas06s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikibooks:Bot policy</title>
    <ns>4</ns>
    <id>3740</id>
    <redirect title="Бәхәс:Баш бит" />
    <revision>
      <id>7282</id>
      <timestamp>2022-09-09T18:14:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rschen7754</username>
        <id>850</id>
      </contributor>
      <comment>[[Бәхәс:Баш бит]] битенә юнәлтү</comment>
      <origin>7282</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="p3xp4c2jb24hjyw33mvgk5po02v2k5j" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Бәхәс:Баш бит]]</text>
      <sha1>p3xp4c2jb24hjyw33mvgk5po02v2k5j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сәяхәтче кыз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3744</id>
    <revision>
      <id>7346</id>
      <parentid>7345</parentid>
      <timestamp>2024-04-14T11:29:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Гәрәева Рәмилә</username>
        <id>2159</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>7346</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2737" sha1="fi371r3lh73llx7sla6577lent5kwvc" xml:space="preserve">'''Сәяхәтче кыз'''

''(татар халык әкияте)''


Безнең якларда ашлыкларны, урып-җыйгач, зур-зур кибәннәр итеп ындырга өяләр. Бер елны безнең кибәндәге башакларны чукырга ниндидер кошлар ияләште. Һәркайсы зур-зур күркә хәтле булыр. Һич биздерә алмыйбыз үзләрен.


Әти уйлады-уйлады да, бер чиләк бал кайнатып, кибән башына куйды.


Иртән дус кызларым белән кибән янына барсак, кошлар, канатларын салындырып, җирдә ята. Без аларның тәпиләрен бәйләп куйдык. Ышанычлырак булсын өчен, бауның бер башын мин билемә урадым. Берзаман кошлар, айнып китеп, елгага су эчәргә юнәлделәр. Мине дә өстерәп киттеләр - кечкенә идем бит әле ул чакта.


Туйганчы су эчтеләр дә, мине алып, һавага күтәрелделәр. Байтак кына очкач, бау өзелеп китте. Мин ниндидер саз уртасына килеп төштем. Батуын батмадым, тик чыга да алмыйм бит. Сизәм: камышларны чыштырдатып, минем якка кемдер килә. Аю булып чыкты бу. Әтинең: «Аю күрсәң, селкенмичә ят, ул сиңа тимәс», дигәне бар иде. Ятам, тын да алмыйм. Аю мине иснәп-иснәп карады, аяк-кулларымны ялады да, яныма ятып, йоклап китте. Шунда мин сыңар күземне генә ачып карадым да, «шалт!» - моны койрыгыннан эләктереп алдым. Аюым сикереп торып чабып китмәсенме! Койрыгына ябышкан килеш мин дә саздан суырылып чыктым.


Күзенә ак-кара күренми, чаба торгач, Аю маңгае белән бер каенга килеп бәрелде. Ул бер якка, мин икенче якка чәчрәп киттем. Карасам - кулымда Аю койрыгы. Шуннан койрыкны тотып өйгә кайттым инде.


Аюлар әнә шул заманнан бирле койрыксыз йөри дә инде.

{{әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>fi371r3lh73llx7sla6577lent5kwvc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тапкыр солдат</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3746</id>
    <revision>
      <id>7348</id>
      <timestamp>2024-04-14T12:02:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Гәрәева Рәмилә</username>
        <id>2159</id>
      </contributor>
      <comment>Яңа бит: «'''Тапкыр солдат'''  ''(татар халык әкияте)''   Унике ел патша армиясендә хезмәт иткән солдатның өенә кайтыр вакыты җиткән. Тик кайтып китәргә ашыкмый икән бу. «Кемгә хезмәт иткәнемне күрмичә китмим? Алып барыгыз мине патшага», - дип әйтә, ди.   Генераллар бу хакта пат...»</comment>
      <origin>7348</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2505" sha1="nh2f4y9kyr4954ab72oi5i7zd4apvvw" xml:space="preserve">'''Тапкыр солдат'''

''(татар халык әкияте)''


Унике ел патша армиясендә хезмәт иткән солдатның өенә кайтыр вакыты җиткән. Тик кайтып китәргә ашыкмый икән бу. «Кемгә хезмәт иткәнемне күрмичә китмим? Алып барыгыз мине патшага», - дип әйтә, ди.


Генераллар бу хакта патшага җиткергәннәр. Ярар, ризалашкан патша солдат белән очрашырга. Солдатны китергәч, патша моннан: «Ник өеңә кайтмыйсың?» - дип сорый икән. «Унике ел сиңа гадел хезмәт иттем, ә үзеңне күргәнем юк. Өйгә кайткач, сорашсалар, ни диярмен?» - дигән солдат.


Патша моңа: «Мин сиңа хәзер бер сорау бирәм. Шуңа дөрес җавап бирә алсаң, сине бүләкләрмен, җир бирермен. Кайткач, өй салырсың, баеп китәрсең. Йә, әйт әле, җирнең уртасы кайда?» - дигән.


Болар генераллар белән далага чыккан булганнар, ди. Солдат дүрт якка да эре-эре итеп дүртәр адым атлаган да уртага таяк кадап куйган: «Менә монда!» - дигән.


Патшаның ризалашмый чарасы калмаган. «Үлчәп кара, дисә, нишләрмен?» - дип уйлаган ул. Аннары: «Ә хәзер, солдат, гаскәремдә күпме солдат барлыгын һәм дәүләтемдә күпме кеше яшәгәнен әйт инде»,- дигән.


«Галиҗәнап падишаһым, син бер генә сорау бирәм, дигән идең. Хәзер сорау чираты миндә. Әгәр башыңда күпме чәч бөртеге барлыгын әйтсәң, гаскәрләрең һәм халкыңның санын әйтермен,- дигән солдат.


Патша солдатның тапкырлыгына хәйран калган һәм аны юмарт бүләкләп, кайтарып җибәргән, ди.

{{әкият|татар}}
[[Төркем:Татар халык әкиятләре]]</text>
      <sha1>nh2f4y9kyr4954ab72oi5i7zd4apvvw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Силоти теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3747</id>
    <revision>
      <id>7366</id>
      <timestamp>2024-08-28T19:35:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ꠢꠣꠍꠘ ꠞꠣꠎꠣ</username>
        <id>2196</id>
      </contributor>
      <comment>[[d:Q2044560]]</comment>
      <origin>7366</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2592" sha1="l50y6enf0ldk5q9ie0nymmzbcmykjcx" xml:space="preserve">[[File:Sylheti in Sylheti Nagari script - example.svg|center|300px]]
Бу китап Силоти теле турында. Бу тел Бангладеш, Indiaиндстан һәм Бөекбританиядә сөйләшә.
== Алфавит ==
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin:auto&quot;;
| [[File:SYLOTI NAGRI LETTER A.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER I.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER U.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER E.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER O.svg|50px]]
|-
! /a/ !! /i/ !! /ʊ/ !! /ɛ/ !! /ɔ/
|}

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin:auto&quot;;
|-
| [[File:SYLOTI NAGRI VOWEL SIGN A.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI VOWEL SIGN I.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI VOWEL SIGN U.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI VOWEL SIGN E.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI VOWEL SIGN OO.svg|50px]]
|-
! /a/ !! /i/ !! /ʊ/ !! /ɛ/ !! /ɔ/
|}

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin:auto&quot;;
| [[File:SYLOTI NAGRI LETTER KO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER KHO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER GO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER GHO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI SIGN ANUSVARA.svg|50px]]
|-
! /xɔ/ !! /xɔ́/ !! /ɡɔ/ !! /ɡɔ́/ !! /ŋɔ/
|-
| [[File:SYLOTI NAGRI LETTER CO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER CHO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER JO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER JHO.svg|50px]] ||
|-
! /sɔ/ !! /sɔ́/ !! /zɔ/ !! /zɔ́/ !!
|-
| [[File:SYLOTI NAGRI LETTER TTO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER TTHO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER DDO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER DDHO.svg|50px]] ||
|-
! /ʈɔ/ !! /ʈɔ́/ !! /ɖɔ/ !! /ɖɔ́/ !!
|-
| [[File:SYLOTI NAGRI LETTER TO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER THO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER DO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER DHO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER NO.svg|50px]]
|-
! /t̪ɔ/ !! /t̪ɔ́/ !! /d̪ɔ/ !! /d̪ɔ́/ !! /nɔ/
|-
| [[File:SYLOTI NAGRI LETTER PO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER PHO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER BO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER BHO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER MO.svg|50px]]
|-
! /fɔ/ !! /fɔ́/ !! /bɔ/ !! /bɔ́/ !! /mɔ/
|-
| [[File:SYLOTI NAGRI LETTER RO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER LO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER RRO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER SO.svg|50px]] || [[File:SYLOTI NAGRI LETTER HO.svg|50px]]
|-
! /ɾɔ/ !! /lɔ/ !! /ɽɔ/ !! /ʃɔ/ !! /ɦɔ/
|}
== Ссылка ==
&lt;noinclude&gt;{{PDF version}}
{{Print version}}
{{Wikipedia}}
[[Category:Телләр]]</text>
      <sha1>l50y6enf0ldk5q9ie0nymmzbcmykjcx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МедиаВики:BabelConfig.json</title>
    <ns>8</ns>
    <id>3751</id>
    <revision>
      <id>7387</id>
      <timestamp>2025-01-31T00:08:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maintenance script</username>
        <id>1249</id>
      </contributor>
      <comment>Migrating server configuration to an on-wiki JSON file ([[phab:T374348]])</comment>
      <origin>7387</origin>
      <model>json</model>
      <format>application/json</format>
      <text bytes="213" sha1="54hmctnlaawatl26wopa0v29fbhc0mb" xml:space="preserve">{
	&quot;$version&quot;: &quot;1.0.0&quot;,
	&quot;BabelAutoCreate&quot;: true,
	&quot;BabelCategoryNames&quot;: {
		&quot;0&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;1&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;2&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;3&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;4&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;5&quot;: &quot;&quot;,
		&quot;N&quot;: &quot;&quot;
	},
	&quot;BabelMainCategory&quot;: &quot;&quot;,
	&quot;BabelUseUserLanguage&quot;: false
}</text>
      <sha1>54hmctnlaawatl26wopa0v29fbhc0mb</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>